Жисмоний маданиятнинг умумий урта таълим тизимида жисмоний тарбия воситалари - Jismoniy tarbiya - Diplom ishlar

Жисмоний маданиятнинг умумий урта таълим тизимида жисмоний тарбия воситалари

Yuklangan vaqt:

28.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

310 KB

Ko'chirib olish

« Жисмоний маданиятнинг умумий урта таълим тизимида жисмоний тарбия воситалари » мавзусида ёзилган 1

М У Н Д А Р И Ж А. КИРИШ… ………………………………………………………………… I -БОБ. 2. БОБ. Ёшларни машқлантиришда машқ воситаларидан фойдаланиш… ……………………………………………………………. 1 . 1. Жисмоний тарбия воситаларининг умумий характеристикаси…….. 1 .2. Восита сифатида машқ техникасига тавсиф… ……………………….. II -БОБ. Жисмоний тарбиялашда воситаларнинг мақсад вазифалари. 2 . 1. Жисмоний тарбия воситалари …………………………………………. 2 .2. Жисмоний машқларни ҳаракат сифатларини ривожлантиришига қараб классификациялаш…………………………………………………………… ХУЛОСА ……………………….…………………………………………… ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ… …………………. ИЛОВАЛАР… ……………………………………………………………... 2

КИРИШ Мавзунинг долзарблиги. Ўзбекистон Республикаси мустақилликка эришиши билан бугунги кунда олиб борилаётган чуқур ислоҳатлар ёш авлодни ҳар томонлама ақлий, ахлоқий ва жисмоний жиҳатдан ривожланишида жисмоний тарбия ва спорт асосий ўринни эгаллайди. Мамлакатимизда ёш авлодни соғлом руҳда тарбиялаш борасида бир қанча ишлар амалга оширилмоқда. Хурматли юртбошимиз И.А.Каримов таъкидлаганидек “Келажак авлод хақида қайғуриш соғлом, баркамол наслни тарбиялаб етиштиришга интилиш бизнинг миллий хусусиятимиздир”. Хукуматимиз томонидан қабул қилинган «Жисмоний тарбия ва спортни ривожлантириш тўғрисида»ги Қарори 1 , «Соғлом авлод учун» нодавлат дастури, «Ўзбекистонда болалар спортини ривожлантириш жамғармасини тузиш тўғрисида»ги Фармони 2 ва бошқа бир қатор қарорлари спорт ҳаракатини ривожлантиришга кенг йўл очмоқда. Дархақиқат, Республикамиз миқиёсида спортни ривожлантириш дастури асосида уч босқичли: олий ўқув юртлари талабалари ўртасида “Универсиада”, касб-ҳунар коллежлари талабалари ўртасида “Баркамол авлод” ва мактаб ўқувчилари ўртасида “Умид ниҳоллари” спорт мусобақалари ўтказилмоқда. Юртимизда соғлом ва баркамол авлодни вояга етказиш, давлат сиёсатининг устивор йўналишларидан бири бўлиб, миллат генафондини асраш, оилада, жамиятда соғлом турмуш тарзини шакллантириш муҳим аҳамият касб этади. Таълим муассасаларида жисмоний тарбия ва маданият дарсларининг сифатини яхшилаш, мактабдан ташқари ишларни ташкил қилиш ва уларни самарадорлигини ошириш, спорт турларини ривожлантириш ва оммавийлигини ошириш, иқтидорли спортчиларни танлаш ҳамда юқори малакали мураббийларни тайёрлаш долзарб масалалардан биридир. 1 Ўзбекистон Республикаси «Жисмоний тарбия ва спорт тўғрисида» ги Қонуни 2000 йил 20 май янги таҳрири қабул қилинган. 2 Ўзбекистон Республикаси «Болалар спортини ривожлантириш» (2002 йил, 24 октябрь) . Маърифат газетаси, 2002 йил, 31 октябрь 2 б. 3

Умуминсоний маданиятнинг таркибий қисми хисобланган миллий маданиятимизни, ёшларнинг ахлоқий тарбиясини онгли равишда ёндашишсиз тасаввур этиш қийиндир. Инсон ижтимоий хаётда онгли равишда ўз ўрнини эгаллаши унинг вояга етиши, фарзандлик бурчини, ота- оналик бурчини ато этиши, ўзидан кейин маълум бир из қолдириши жамият тараққиётини белгилайди. Шундан келиб чиқиб cпорт би лан шуғулланишда жисмоний тарбия воситаларидан фойдаланиш миллий тарбия муамосига янада чуқурроқ кириб боришга ва бу муаммога илмий-амалий жиҳатдан ойдинлик киритишга асос бўла олади. Ўқувчиларда жисмоний тарбия ва спортнинг тарбиявий аҳамияти тўғрисида улуғ алломаларимизнинг қолдирган ноёб асарлари ва уларнинг ўгитларига боғлиқ бўлиб, уларнинг улкан хизматларини ўрганиш ва уни амалга татбиқ этиш бугунги куннинг, айниқса педагогика фанининг долзарб вазифаси ҳисобланади. Жисмоний тарбия ва спорт тарихини ўрганган (А.К.Акрамов 3 , Б.Р.Голашапов, Р.И.Исмоилов, Ф.Хўжаев) олимлар турли даврларда жисмоний тарбия машғулотлари қандай йўлга қўйилганлиги ҳақида ҳам ўзларининг фикрларини билдирган. П.Ф.Лесгафт 4 , В.В.Гориневский, А.Д.Новиков, Л.П.Матвеев, Б.Н.Минаев, Б.М.Шиян, А.К.Атаев, А.Абдуллаев, К.Ярашев каби олимлар жисмоний тарбия назарияси ва методикаси муаммоларини илмий асосланганлар. Қатор олимларнинг (В.А.Ашмарин 5 , Ч.Т.Иванков, Р.С.Уэйнберг ва бошқалар) ишларида жисмоний тарбия машғулотларининг маънавий- маърифий ва психологик жиҳатлари тадқиқ этилган. Аксарият кўпчилик тадқиқотларда жисмоний таълим машғулотлари педагогикадан ажратиб ўрганилади. 3 Акрамов А.К. Ў збекистонда жисмоний маданият ва спорт тарихи. Ўқ ув қў лланма. Ў зЖТИ нашри. 1997 4 Лесгафт П.Ф. Руководство по физическому образованию детей школьного возроста. М., 1-том, 1951. 5 Ашмарин В.А. «Теория и методика педагогических исследований в физическом воспитании. М., 1978. 4

Шуни таъкидлаш керакки, юқоридаги олимлар томонидан Спорт би лан шуғулланишда жисмоний тарбия воситаларидан фойдаланиш ўрни тўлиқ илмий масала сифатида ёритилмаган. Илмий тадқиқотлар, берилган адабиётлар ва м актабларда жисмоний маданият дарсларини ўрганиб, битирув малакавий ишнинг мавзуини қуйидагича танладик: « Ёшларни жисмоний тарбиялашда жисмоний тарбия воситаларидан фойдаланиш ». Тадқиқот мақсади: Спортчиларни натижага эриштиришда жисмоний тарбия воситалариданфойдаланишни самарали йули ни аниқлаш. -Спорт билан шуғулланишда воситаларнинг мақсад вазифалари. - Жисмоний тарбия воситалари - Жисмоний машқларни ҳаракат сифатларини ривожлантиришига қараб классификациялаш - Спортчиларни машқлантиришда машқ ва фармакалогик воситалардан фойдаланиш. - Жисмоний тарбия воситаларининг умумий характеристикаси - Восита сифатида машқ техникасига тавсиф. Тадқиқотнинг вазифалари: - жисмоний тарбиянинг воситалари ва методик принципларига таянган ҳолда янги педагогик технологияларидан фойдаланиб дарслар ташкил этиш; - Спорт машғулотларида воситалардан фойдаланишнинг ўзаро алоқасининг узвийлигини таъминлаш; - жисмоний тарбиянинг мақсади, унинг умумий вазифалари ва тамойиллари чуқур ёритиш. Илмий янгилиги: Қуйидагиларни ўз ичига олади: 1. Спорт машғулотларида восита сифатида фармакалогик воситалардан фойдаланишни янги усуллардан фойдаланиш; 2. Спортчиларни жисмоний тайёргарлигини ошришда ва шакллантиришга ёрдам берадиган воситалардан фойдаланиш хусусиятлари таҳлили асосида машғулотларни ташкил қилиш мақсад ва вазифалари мазмун, метод, шакллари асослаб берилганлиги; 5

3. Спорт курсаткичларини таъминлоачи омиллардан бири бу жисмоний тарбия машғулотларида воситалардан фойдаланишдир. 4. Жисмоний шуғулланиш спортичиларнинг воситалар орқали иш фаолиятига мақсадли, натижалига эришиш. 5. Жисмоний тарбия ўқувчини ҳаёт фаолиятида натижага эришиш учун харакат куникмаларини шакллантиради . Тадқиқотнинг амалга оширилиш босқичлари : 1 . Тадқиқот муаммосига оид педагогик-психологик, илмий-оммабоп ва махсус адабиётлар, таълим муассасаларининг ижодий иш тажрибаларини ўрганиш ва умумлаштириш. Шу асосда тадқиқот ишининг мавзу муаммоси, объекти, предмети, илмий фарази ва бошқа жиҳатларига аниқлик киритиш. 2. Спортчиларининг ва жисмони тарбия билан шуғулланувчи ўқувчиларни жисмоний тарбия ўқитувчилари ҳамда ота-оналар билан тест- анкета сўровлари, суҳбатлар, кузатишлар ўтказиш; халқ таълими тизими ташкилотчи раҳбарлари тажрибалари ўрганилиб, умумлаштириш. 3. Спортчиларни мусобақа фаолиятини илмий ва педагогик-психологик шароитларини аниқлаш ва асослаш; шакллантирувчи тажриба-синов ишларини амалга ошириш; Бошланғич синф ўқувчиларини тайёргарлик самарадорлигини аниқлаш; таълим муассасалари амалиётида синаб кўрилди; педагогик тажриба-синов ишларидан олинган натижалар математик усулда қайта ишлаш; ўқувчиларни машғулотлар жараёнида мусобақалашишда тайёргарлик масалаларига оид материал тайёрлаш. Тадиқиқот базаси . Тадқиқотнинг базаси сифатида Карши Олимпия Заҳиралари коллежи хизмат қилди. Тадқиқот хулосаларининг ишончлилиги ва асосланганлиги: Олинган натижаларни педагогика ва психология соҳаларининг фундаментал асосларига амал қилинганлиги; тавсия этилаётган илмий-педагогик ишланмаларнинг методологик асосланганлиги; тадқиқот мақсади ва 6

вазифаларига мос келувчи илмий замонавий методлар қўлланилганлигида ўз ифодасини топган; Ҳимояга қуйидаги ҳолатлар олиб чиқилади: 1. Кучни, тезликни, чидамлиликни, чаққонликни, бўғинларҳаракатчанли- гини ва мускуллар эгилувчанлигини намоён қилишига қараб янги педагогик туркумини амалиётда шакллантирш . 2. Ҳаётда ҳаракатли ўйинлар ва спорт ўйинлари сифатида тарбиявий восита бўлиб хизмат қилиши. 3. Табиатнинг соғломлаштириш кучлар гигиеник омиллар орқали соғломлаштириш вазифаларини ҳал этилса жисмоний машқлар орқали ҳаракат малакаларини ӯргатиш. 4. Кўп йиллик жисмоний тарбия жараёнида жисмоний машқлар, табиатнининг соғломлаштирувчи кучлари ва гигиеник омиллар дан жисмоний тарбиянинг воситаси сифатида фойдаланиш. . Тадқиқотнинг таркибий тузилиши . Тадқиқот кириш, икки боб, умумий хулоса, адабиётлар руйхати ҳамда иловалардан иборат бўлиб, умумий ҳажми 72 бетни ташкил этади . I -БОБ. Спортчиларни машқлантиришда машқ ва фармакалогик воситалардан фойдаланиш. 7

1 .1. Жисмоний тарбия воситаларининг умумий характеристикаси Жисмоний машқлар табиатдаги соғломлаштирувчи кучлар ва гигиена омиллари жисмоний тарбия воситалари комплексини ташкил этади. Жисмоний машқлар тарихий жиҳатдан таркиб топиб, методик жиҳатдан гимнастика, ӯ йин, спорт ва туризм сифатида шакллангандир. Жисмоний машқларнинг онгли характери бир қанча психик жараёнларининг жамланишида ифодаланади. Жисмоний машқлар кишининг психик ҳусусиятларини такомиллаштиришга ёрдам бериб, унинг тушуниш фаолиятини яхшилайди. Жисмоний тарбияни воситалари а) Жисмоний машқлар (жисмоний тарбиянинг асосий ва махсус воситалари). б) Табиатнинг соғломлаштирувчи кучлари (қуёш радиацияси, ҳаво ва сув). в) Гигиениик омиллар (шахсий ва жамият гигиенаси, жисмоний машқлар билан ӯ тказиладиган машғулотни гигиеник шароитини ҳисобга олган ҳолда). Жисмоний машқлар 1. Гимнастика. 2. Спорт. 3. Ӯ йинлар. 4. Туризм. 5. Техникани негизи. 6. Техникани асосий звеноси. 7. Техникани деталлари. 8. Восита ва методлар системаси. Жисмоний машқлардан фойдаланиш. 9. Индивидуал равишда бажариладиган техниканинг ҳусусиятлари. Кинематик Динамик характеристикалар характеристикалар фазовий-вақт ички кучлар ташқи кучлар 8

гавда давом этиш а) актив а) гавда оғирлигини ҳолати темпи б) пассив босиш кучи в) реактив б) таянч р-ясини кучи Мускул кучларини ишлатишни асосий қоидалари. Ривожланувчи қимсларни Ҳаракат тезлигини Маълум кучларга Оптимал равишда б-ш кучайтириш қарши ҳаракат хосил қилиш Ривожланаётган кучларга кетма- Бир звенодан иккинчисига кетлик ва ҳар хил к ӯ риниш бериш ҳаракат сонини т ӯ лиқлигича узитиш Ж исмоний тарбия воситалари 1. жисмоний тарбия воситаларига умумий характеристика. Жисмоний тарбия воситаларига: жисмоний машқлар, табиатнинг соғломлаштирувчи кучлари ва гигиеник омиллар киради. Инсон жисмоний тарбиясининг ӯ зига хос асосий воситасини жисмоний машклар ташкил этади. Жисмоний машқлар жисмоний тарбия қонуниятларига мувофиқ равишда фойдаланиладиган ҳаракат фаолиятидир. Табиатнинг соғломлаштириш кучлар гигиеник омиллар орқали соғломлаштириш вазифаларини ҳал этилса жисмоний машқлар орқали ҳаракат малакаларини ӯ ргатамиз. Жисмоний машқлар кишининг психик хусусиятларини такомилланишига к ӯ маклашиб, унинг онгини иш фаолиятини яхшилайди. Улар сезги ва қизиқишни ирода ва характерни ривожлантириб, кишини руҳий ривожланиш воситаси б ӯ либ ҳисобланади. Бундан чиқадики, жисмоний машқлар инсонни жисмоний ва психик фаолиятини бирлигини к ӯ рсатади. Ҳаракат фаолияти организмда ва инсон психикасида бир бутун жараёнлар ва ӯ згарищларга олиб келади. Буни умумлаштириб тез ҳаракат самарадорлиги деб белгилаб бериш мумкин. 9

Ҳаракат фаолиятини тез ҳаракат самарадорлиги Тез ҳаракат самарадорлиги организмни функцияларини ӯ згаришида намоён б ӯ либ ҳаракат уйғунлигини қайта тузишда, бир бутун психологик жараёнларни фаоллаштиришда (диққат, фикрлаш, эмоция ва б.қ.) бажарилаётган ишдан маълум к ӯ рсаткич натижасига эришиш (ҳаракат вазифасини ечиш, фаолият натижасини яратиш ва ҳ.к.). Ҳаракат фаолиятини т ӯ хтатиш унинг самарасини й ӯ қотмайди. Чунки ҳаракат фаолияти томонидан ҳосил қилдирилган ҳаракат самарадорлигини изи анча вақтгача сақланади. Ҳаракат фаолияти тез самарадорлик, самарадорлик изи. Агарда ҳаракат фаолияти самарадорлик изида қайтарилса бундай ҳолат ишини, шу ҳаракатга к ӯ никишга адаптация олиб келади. Бу ҳолатни ҳаракат саарадорлигига к ӯ никиш дейилади. Ҳаракат фаолиятини тез самарадорлик, самараддорлик изи к ӯ никиш самарадорлиги. Шундай қилиб киши организми жимоний меҳнатга ва жисмоний машқлар жараёнидаги нагрузкаларга к ӯ никади. Ҳаракат фаолияти эса, алоҳида ҳаракат актларидан тузилади. Мақсадга мувофик й ӯ налтирилган ҳаракат актлари ҳаракат фаолияти деб номланади. Ҳаракат деганда биз фақат гавдани ёки унинг қисмларини мехник равишда к ӯ чирилишини тушунамиз. Жисмоний машқлар сифатида, ҳар хил қийинчиликда бажариладиган ҳаракат состави, унинг тузилиши ва ҳаракат фаолияти ишлатилади. Жисмоний тарбия назарияси ва амалиётини ривожлантириш жараёнида махсус яратилган ва аналитик машқлар деб аталган машқлар пайдо б ӯ лди. Бу машқлар ҳаракат асосларини ӯ ргатиш, ҳаракат сифатларини риволантириш учун, шунингдек алоҳида педагогик ёки даволаш вазифаларини хал этиш учун қ ӯ лланилади. к ӯ ачилик гимнастика снарядларидаги машқлар, гавданинг айрим қисмлари учун бериладиган машқлар, турли-туман предметлар билан бажариладиган машқлар ва бошқалар шулар жумласига киради. 10

Жисмоний машқлар сифатида, табиий ҳаракат фаолиятига кирадиган (юриш, югуриш, сакраш, улоқтириш, сузиш ва бошқалар) ҳамда бошқа фаолияти, яъни ҳаётда амалий аҳамиятга эга б ӯ лган, спорт ва ҳарбий тайёргарлик машқлари ҳам киради. Юқорида айтилганлардан қуйидаги умумий хулосани чиқариш мумкин. Жисмоний машқлар онгли равишда бажариладиган эркин ҳаракат фаолияти б ӯ либ, жисмоний тарбиянинг қонуниятларига мувофиқ ишлатилади. Жисмоний машқлар деганда жисмоний тарбиянинг вазифаларини ечишда махсус ташкил қилинган ҳаракат фаолиятини тушунамиз. Бошқача айтганда бу махсус танлаб олиниб, таълим ва тарбия вазифаларини бажарадиган ҳаракатдир. Жисмоний машқларни келиб чикиши инсон жамиятининг узоқ ӯ тмишига тақалади. Машқлар меҳнатнинг махсулидир. Жисмоний машқлар пайдо б ӯ лиши меҳнат ҳаракатлари билан узвий боғлиқ. Жисмоний машқларнинг ривожланишига санъат, ҳарбий иш ҳамда дин ӯ зининг салмоқли таъсирини к ӯ рсатди. Лекин жисмоний машқларнинг ривожида, моддий эҳтиёжлик ва ҳаёт шароити хал қилувчи омилдир. Жамиятни ва жисмоний тарбиянинг ривожланиши жисмоний машқларнинг меҳнат ва ҳарбий ҳаракатлар билан ӯ заро боғлиқлиги й ӯ қолиб борди. Жисмоний машқлар меҳнат ёки ҳарбий ишга боғлиқ б ӯ лмай қолди. Масалан: ҳайвонни ушлаб олишда душманни табиий югуришдан қувиб етиш ёки ундан ӯ зини қутқаришдан қисқа, ӯ рта ва узоқ масофаларга югуриш келиб чиқди. Бу эса уларни жисмоний ва руҳий ривожланишларини таъминлайди. Жисмоний машқлар бу эркин ҳаракатлардир. Эркин ҳаракатлар ҳақида М.М. Сеченов ва И.П. Павловларнинг материалистик таълимоти, жисмоний машқларнинг табиатини табиий-илмий жиҳатдан т ӯ ғри тушунишнинг негизидир. Сеченовнинг фикрича, эркин ҳаракатлар бу ақл ва ирода билан бошқарилади. Лекин бу ҳаракатларни инсон ҳаёт шароит ва тарбия таъсири 11

остида ёд олади. Бунда к ӯ пгина анализаторлар, биринчи ва иккинчи сигнал системаси иштирок этади. Лекин асосий ӯ ринни иккинчи сигнал системаси хал этади. Эркин ҳаркатларни бошқариш - ӯ з ичига шартли ва шартсиз рефлексларни оладиган мураккаб жараёндир. Жисмоний машқларнинг организмга таъсири к ӯ п томонли, лекин асосийлари қуйидагилардан иборат: - киши психикасига - тана шаклига - организмнинг физологик функциясига - соғломлаштириш хамда таълим тарбияга таъсир к ӯ рсатади. Жисмоний машқлар таъсирини аниқлайдиган факторлар. Агар жисмоний машқлар обектив қонунлар асосида қ ӯ лланилмаса яхши натижа бермайди, балки, зарар келтириши мумкин. Хар бир педагог жисмоний машқларни организмг таъсирини билиши ва уни хисобга олиши керак. Бунда у киши организмини бир бутунлигини унутмаслиги, хар қандай харакат унинг к ӯ пгина органлари ва систмаларии фаолиятига сабаб б ӯ лашини ҳамда унга яхлит таъсир ӯ тказишини к ӯ зда тутиш керак. Жисмоний машқларни мақсадга мувофиқ таъсир этиши аниқловчи умуй омиллар. 1. Машғулотлар устидан т ӯ ғри педагогик рахбарли колиб бориш. 2. Ӯ ргатиш ва трбиялашда мақсадга мувофиқ методлардан фойдаланиш киради. Шу омиллар билан бир қаторда қуйидагиларга хам ахамият бериш керак: а) Шуғилланувчиларнинг индивидувал хусисиятлари ёши, жинси, соғлиқ холати, тайёргарлик даражаси, мехнат, ӯ қиш, дам олиш, турмуш режими. б) Жисмоний машқларни хусисиятлари; уни қийинлиги, маруккаблиги, янгилиги, ногрускаси, хис-хаяжонлиги ва бошқалар. 12

в) ташқи мухитнинг хусусиятлари метерологик, жой шароити, асбоб анжомларнинг сифати, шуғилланиш жойини гигиеник холати ва бошқалар. Педагогик инсонни иш қобилияти хақидаги асосий илмий қоидаларни билиши шарт ( ишга кириша билиш, дам олиш ва ногрускани организмга таъсири, машқларни оқибатлари ва бошқаларни). Жисмоний машқларни муайян таъсир омилини хисобга олиб бориш, мшғулотларни медодиг жихаттан т ӯ ғри ташкил қилиш, жисмоний тарбия вазифаларини ечишнинг гаровидир. Жисмоний машқларни мазмуни ва шакли. Хамма ходисалар ва жараёнларга ӯ хшаш, жисмоний машқлар хам ӯ зининг мазмуни ва шаклига эга. Жисмоний машқлар мазмунига қатор жараёнлар (механик, биологик, психологик ва башқалар) киради, яни уларнинг таъсирида харакат фаолиятини бажаришга б ӯ лган қобилят ӯ сади. Шу билан бир қаторда жисмоний машқлар музминига машқ бажарганда содир б ӯ ладиган функционал ӯ згаришлар хам киради. Бу элементлар жисмоний машқларнинг умумий мазмунини ташкил этади. Масалан: 100 м юришда организмда содир б ӯ ладиган ӯ згаришлар. Жисмоний мшқларни шакли - уларни ички ва ташқи ташкили тузилишидан ва ташкил этилишидан иборат. Ички тузилиши - харакат бажаришда асосий функцияларни таминловчи жараёнларни ӯ заро боғлиқлиги, ӯ заро мувофиқлаштириш билан характерланади. Масалан: югуришда бошқа, штанга к ӯ таришда бошқа жараёнларни алоқаси бир-бирига мувофиқлиги, механик, психологик, биологик боғлиқлиги ва мувофиқлиги ҳар хил. Ташқи шакли машқнинг ташқи шакли к ӯ зга к ӯ ринади. У ҳаракат жараёнида вақт ва куч муносабати билан характерланади. Жисмоний машкларнинг мазмуни ва шакли ӯ заро боғлиқ ва бирликда сақланади. Бу бирлик қарма-каршиликни ҳам ӯ з ичига олади. Мазмун - шаклга нисбатан 13

етакчи роль ӯ йнайди. Мазмунини ӯ згартириш билан шакл ҳам ӯ згаради. Масалан: ҳаракат сифатларини яхшилаш натижасида малаканинг таъсир ӯ тказишини таъсири сезилади. Жисмоний машқларда шакл ва мазмуннинг ӯ заро рационал мувофиқлигига эришиш жисмоний тарбия назарияси ва амалиётида муҳим муаммоларидан биридир. Жисмоний машқлар техникаси Жисмоний машқларнинг ҳаракат вазифасини мақсадга мувофиқ равишда, анча самарали хал қилинишига имкон берадиган бажариш усулларини жисмоний машқлар техникаси дейилади. Техника тушунчаси бу ҳаракатларни ташқи шакли деган тушунча билан бир хил маънони англатмайди. Машқлар техникаси т ӯ хтовсиз ӯ згаради ва такомиллашади. Спорт амалиётчиларини доимо юқори спортдаги рекорд натижаларига интилишлари, спортчиларнинг жисмоний тайёргарлигини ӯ сиши, ӯ ргатиш методларини такомиллашиши ва ҳаракат қонунийлигини илмий ишлаб чиқишнинг чуқурлашиши жисмоний машқларнинг янги, натижали, шаклларини топишга олиб келмоқда. Бу нарсани билиш учун хохлаган спорт турини олдинги ва ҳозирги техника билан солиштириб к ӯ риш ва ишонч ҳосил қилиш мумкин. Ҳаракат техникаси ва техника негизи, унинг асосий звеноси ва техника деталларига ажратиш мумкин. Техниканинг негизи - бу ҳаракат вазифаларини аниқ й ӯ л билан хал қилиш учун керакли б ӯ лган ҳаракатни динамик ва кинематик хусусиятларидир (масалан: узунликка сакрашда, югуриб тезланиш олиши, депсиниш, учиш, ерга тушиши). Техниканинг асосий звеноси - бу ушбу ҳаракатни асосий механизмини энг муҳим ва хал қилувчи қисмидир. Масалан: югуриб келиб баландликка сакрашни асосий звеноси депсиниб оёқни юқорига к ӯ тариб, тез бирлаштиришдан, улоқтириш учун охирги з ӯ р беришдан иборатдир. Спорт ҳаракатларида асосий звенони бажаришга нисбатан қисқа вақт оралиғида 14

б ӯ лади ва мускулларнинг к ӯ п куч сарфланишини талаб этади. Педагогнинг ишида бу тушунчалар мухим б ӯ либ, шуғулланувчининг индивидуал хусусиятларидан қатъий назар техника асосларини т ӯ ла ӯ злаштириб олгандагина жисмоний машқни муваффақиятли ӯ рганиб олиши мумкин. Техника деталлари - ҳаракатни асосий механизмига халақит бермайдиган, унинг иккинчи даражали хусусиятидир. Бу спортчининг индивидуал хусусиятига боғлиқ. Масалан: уч хатлаб сакрашда ҳар хил спортчилар ҳар хил, яъни биринчи қадамда катта, иккинчиси кичик ва охиргисини янада катта қисми ёки ӯ ртача кичик ва катта қадамда сакраши мумкин. Жисмоний машқларнинг фазалари Дидактик ва илмий мақсадларда бир бутун ҳаракатда вақт вақт жихатидан бир биридан кейин келадиган ҳаракатнинг маълум бир фазасини ёки маълум бир қисмини ажратиб к ӯ рсатадилар. Ҳар бир аниқлик ҳаракатда уларнинг бутун актдаги функцияларига мувофиқ равишда уч фазани: тайёргарлик, асосий ва якунловчи фазаларни ажратилади. Тайёргарлик фазаси - ҳаракатни бош фазада бажариш учун уни анча қулай шароит яратишдан иборат. Масалан: югуриб келиб сакрашда, тайёргарлик фазаси б ӯ либ югуриб келиш, турган жойидан сакрашдан эса, оёқларни тиззадан букиб, қ ӯ лни депсиниш олдидан силташ б ӯ лади. Снарядлардаги гимнастика машқларини бажаришда ҳаракатнинг асосий фазасида оғирлик кучидан яхширок фойдаланиш учун тебранма ҳаракат қилинади. Асосий фаза - бевосита асосий ҳаракат вазифаларини хал қилишга қаратилган. Биодинамик нуқтаи назардан бу фазадаги энг муҳим нарса ҳаракатда к ӯ рсатилаётган кучлардан тегишли жойда, тегишли й ӯ налишда ва зарур вақтда рационал фойдаланишдан иборат. Масалан: турган жойдан сакрашда - депсиниш ва учиш. 15

Ациклик машқларда битта эмас, балки бир неча асосий фаза б ӯ лиши мумкин. Масалан: югуриб келиб уч хатлаб сакрашда уч мартда депсиниш. Якунловчи фаза - гавданинг мувозанатини сақлаш мақсадида пассив равишда с ӯ ниб боради. Ёки актив равишда тормозланади. Масалан: сакрашда якунловчи фаза б ӯ либ, ерга тушиши б ӯ лса, югуришда финишдан кейин инерция б ӯ йича югуриш киради. Якунловчи фазани самарадорлиги асосий фазада ҳаракатнинг т ӯ ғри бажарилишига ҳам боғлиқ б ӯ лади. Масалан: узунликка сакрашда ерга тушиш учишга боғлиқ б ӯ лса, жисмоний машқларни умумий натижаси якунловчи фазани т ӯ ғри бажарилишига боғлиқ. Ҳаракатлар характеристикаси (фазавий характеристикалар) Жисмоний машкларнинг бажариш самарадорлиги, айрим ҳаракатларнинг характеристикаси билан боғлиқдир. Ҳаракатнинг тузилиши - ҳаракатнинг ягона бир бутун ҳаракат сифатидаги барча таркибий қисмларнинг ӯ заро қонуний боғланишидир. Ҳаракат фаолиятини бажарилиши б ӯ йича, фазавий факт, вақт, ритмик ва динамик характеристикалар фарқланади. Жисмоний машқлар техникасини фазавий характеристикасига: гавда ҳолати ва гавда қисмларини ҳаракат й ӯ ли киради. Гавда ҳолати - жисмоний машклар бажаришда тана ёки унинг қисмлари бир бирига нисбатан ҳаракат қилиб қолмай, балки мускулларни турғунлик ҳисобига ҳаракатни тинч ҳолатини сақлаши ҳам мумкин. Жисмоний машқлар техникаси деб гавда ҳолатини мустакил компонент сифатида ажратиб к ӯ рсатиш, ҳаракатларни мақсадга мувофиқ ташкил этишда унинг катта ва муҳим аҳамиятга эга эканлиги билан тушунтирилади. Ҳаракатларни мақсадга мувофиқ равишда ӯ тказишда: 1. Ҳаракатларни бошлаш учун т ӯ ғри дастлабки ҳолат қабул қилиш билан. 2. Ҳаракат жараёнида гавданинг керакли ҳолатини сақлаш билан максадга эришилади. У ёки бошқа гавда ҳолати, жисмоний амшкларни спорт 16

- техник натижасини, ҳамда уларни шуғулланувчилар организмига таъсирини аниқлайдиган асосий ҳолатлардан бири б ӯ либ ҳисобланади. Т ӯ ғри гавда ҳолати: 1. Мускул кучини т ӯ лиқ ишлатишга (масалан: депсинишда, югуришда, боксдаги уришларда). 2. Ҳаракатларни оптимал й ӯ налиши ва амплитудасини сақлаш. 3. Иички органлар учун енгил шароит яратиш (масалан: югуришда тана ҳолатининг т ӯ ғрилиги). 4. Ташқи кучларни ишлатишга к ӯ маклашиш (транплиндан сакрашда оғирлик кучи) ёки уларнинг таъсирини камайтириш (велосипедчини пст пасаткасида ҳавонинг қаршилиги) ёрдам беради. Булардан ташқари дастлабки ҳолатнинг аҳамияти к ӯ п қирралидир. Шуғулланувчи дастлабки ҳолатни қабул қилиши билан ӯ з диққатини шу ишга қаратади. Масалан: югуришга старт қабул қилиш яккама-якка курашларда. Дастлабки ҳолатни ӯ згартириш айрим ҳолда машқни бажаришни енгиллаштирса, айрим ҳолларда оғирлаштиради, қийинлаштиради. Масалан: орқага энгашиш қ ӯ ллар белда. Агар қ ӯ лларни бош орқасига қ ӯ йсак машқнинг таъсири ортади. Дастлабки холат циқлик харакатларда айниқса мухимдир. Масалан:Гимнастикада машқларнинг фақат координацион мураккаблиги эмас , гавда аниқлиги , харакатларнинг дадил ва эркинлиги , нафислиги ва бошқа шу каби ташқи к ӯ ринишлар хам хисобга олиниб бахоланади. Циклик харакатлар учун фақат бир неча циклига тегишли б ӯ лади. К ӯ пгина машқларни бажаришда бошни муайян холатда б ӯ лиши мухим ахамиятга эга. Б ӯ йин тонусини аниқлиги , харакатдаги хатоларни гавдага нисбатан ӯ згаришда катта ахамиятга эга. Харакат троекторияси хар қандай харакатда гавдани харакатланаётган қисми троекториясини ажратиш керак. Троекторияни ӯ зида уч нарсани: 17

унинг циклини , харакат й ӯ налишини ва амплитудасини к ӯ рсатиш мумкин. Траектория шакллари - т ӯ ғри чизиқли ва эгри чизиқли б ӯ лиши мумкин. Жисмоний тарбия амалиётида т ӯ ғри чизиқли харакатлар кам учрайди , эгри чизиқли харакатларни к ӯ плаб учратиш мумкин. Масалан : тана қисмларини харакати айланма харакат. Теннис коптогига уриш хам эгри чизиқ. Т ӯ ғри чизиқли харакатлар - инерция б ӯ йича ва қисқа тезланишда ишлатилади. Масалан : боксда т ӯ ғри уриш , қиличбозликда т ӯ ғри санчишлар. Харакат й ӯ налиши жисмоний машқларни шуғулланувчилар организмига таъсирини самарадорлигини гавда ёки унинг қисмларига қандай й ӯ налиш берилганлигига боғлиқ. Масалан : қ ӯ лларни олдинга ва ёнга ч ӯ зишда , ён томон билан пастга қараб бажарилса , тамоман бе фойда б ӯ либ к ӯ кракни катта мускулларига ёрдам бермайди. Жисмоний тарбия амалиётида харакатларни й ӯ налиши ё жисм юзаси ташқи ориентирлар билан аниқланади. Ҳаракат амплитудаси - ҳаракат силтови. Амплитуда катталиги бурчак градусларда аниқланади. Инсон танасининг айрим звеноларидаги ҳаракат амплитудаси, суякларнинг тузилиши ва боғловчи аппаратларни ва мускулларни эластиклигига боғлиқ. Ҳаракат амплитудаси (силташ) ҳаракатидан узоқ вақт куч сарфлаш билан боғлиқ б ӯ либ, бу эса тезланишни катталиги олиб келади. Фазовий вақт характеристикаси Харакат тезлиги-вақт бирлиги ичида гавдани бир холатдан иккинчи холатга ӯ тиши билан характерланади. Тезлик босиб ӯ тилган й ӯ лни, сарфланган вақтга б ӯ лган нисбатан аниқланади. Тезликни аниқлашда , уни секунд ва метрларда ӯ лчанади. Агар тезлик й ӯ лнинг хамма нуқталарида бир хил б ӯ лса, бу текис тезлик, агар ӯ згарган б ӯ лса ӯ згарувчан тезлик дейилади. Тезликни вакт бюирлигида ӯ згариши - тезланиши деб аталади.бу салбий ва ижобий б ӯ лиши мумкин . харакат тезлигини спорт техникасида мухим рол ӯ йнайди. Тезлик қанчалик катта б ӯ лса спорт натижалари шунча юқори 18

б ӯ лади. Тезлик эркин ва мажбурий б ӯ лиши мумкин. Масалан : чанғичини тепаликка к ӯ тарилиши эркин , ундан тушиши эса мажбурийдир. Психологик ва методик нуқтаи назардан тезлик оптимал ва максимал тезликка ажратилади.тезлик ва харакатни тезланишидан , харакат қилаётган куч хусусиятларига боғлиқ. Секин харакатларда мускул кучини т ӯ лиқ пайло б ӯ лиш имконияти бор. Тез ва тезланаётган харакатларда мускулларни кучланиш вақти камайиб инерцион ва реактив кучлар ривожланади. Харакат тезлигига уни частотаси боғлиқб ӯ лса машқлар жараёнидаги нагрузканинг хажми , к ӯ пгина харакат фаолиятини натижасидир.тезликни юқори б ӯ лиши юқори к ӯ рсатгич омилидир. Вақт характеристикаси. Харакатни давом этиш вақти организм фаолиятини ӯ згартиришда харакат ва холатларни узоқ давом этиши катта ахамиятга эга. Машқларни бажарилиши узоқ ва қисқа вақт давом эттириш билан , нагрузкани умумий тартибга солиш мумкин. Жисмоний машқлар техникасида айрим харакат фазаларини узоқлиги ёки гавданинг айрим қисмларини харакати катта ахамиятга эга. Масалан : эшкакни орқага олиб бориш ва эшкак эшиш , м ӯ лжаллаш ва т ӯ п ташлаш. Снаряддаги гимнастика элементини , гавдани эгиш ва керишидаги керакли вақт ушлаб турилмаса шу элементни бажариш мумкин эмас. Харакатни хар хил давом этадиган вакт билан бажариш вақтни сезишни куяайтиради. Харакат суръати деб вақт бирлиги ичида харакат сонини қайтарилиши ёки харакат циклини қайтартирилишини тушунамиз. Масалан : 120-140 қадам рим 1минутда. Эшкак эшиш суръати минутига 30-40 эшкак эшиш деб гапирамиз. Амалиётда суръат тушунчаси тезлик тушунчаси билан боғлиқ. Харакар суръати гавдвни массаси ёки гавдани харакатланувчи қисми инерция моментларига боғлиқ. Масалан : бармоқлар билан 1сек. 8-10 харакат бажарилиши , гавда харакатида 1 секундда 1-2 харакат бажариш мумкин. Суръатни ӯ згариши билан , харакат тузилиши сифат жихатидан ӯ згаради. 19

Масалан : юриш суръатини ӯ згартиш югуришга олиб келади. Педагогик практикада физиологик нагрузкани ошириш ёки камайтириш учун хар хил суръатлар қ ӯ лланилади. Шунинг учун машқлардаги нагрузкани хажми харакат суръати билан туғридан боғлиқдир. Ритмик характеристика. Харакат ритми. Бу фазада ва вақт бирлигида кучни нисбатан т ӯ ғри тақсимлашни тушунамиз. Жисмоний машқлар бажаришда мускулларни таранглашиши ва б ӯ шашишини алмаштиришни т ӯ ғрива ӯ з вақтида б ӯ лиши - спорт техникасини эгаллаши к ӯ рсаткичлардан биридир. Ритм харакатнинг айрим элементлари бир бутун харакат қилиб бирлатирилганлиги сабабли , умуман хар харакатни тезлатиш ёки секинлатишга қарамасдан бу харакатнинг умумий ритмик к ӯ риниш маълум шароитларида ӯ згаришсиз қолиши мумкин. Харакат ритми рационал техниканинг объектив қонуниятларига мувофиқ равишда инсон томонидан яратилади ватартибга с олинади. Ритм хамма харакатларни бир бутун қилиб бирлаштиради. Хар бир харакат фаолиятига ӯ зининг ритми тааллуқли б ӯ либ . ундан оғиш шу харакатни техникасини бузилишига ёки умуман бажарилмаслигига олиб келади. Масалан : диска улоқтиришдаги хамма харакатларни т ӯ ғри бажариш мумкин , лекин харакат ритмини ӯ згартириш ( айланиб қайтишни иккнчи ярмини , биринчига қараганда секинроқ бажарилса ) билан. Харакатни хамма системасини бажариш мақсадсиздир. Динамик характеристикалар Булар ички ва ташқи кучларни, ҳаракат жараёнидаги боғлиқликни к ӯ рсатади. Ички кучларга қуйидагилар киради: а) таянч ҳаракат аппаратининг пассив кучлари мускулларнинг эластик кучи, мускулларнинг ч ӯ зилувчанлиги ва бошқалар: б) ҳаракат аппаратининг актив кучлари-мускулларнинг тортиш кучи: 20

в) реактив кучлар-тезлашган ҳаракат жараёнида гавда звеноларининг бир бирига муносабати вақтида акс этувчи кучлар Буларга: Ӯ з гавдасининг оғирлик кучи. - таянч реакциясининг кучи. - ташқи мухитнинг (сув, ҳаво) ва физик жисмларнинг курашдаги рақиблар, инсонни жойидан силжитадиган жисмларнинг инерцион кучлари. Ҳаракат фаолиятида самарали бажаришда бу кучни ишлатиш катта аҳамиятга эга. Жисмоний машқларнинг туркумларга б ӯ линиши Жисмоний машқларни туркумларга б ӯ линиши, уларни бир бирига боғлиқ б ӯ лган гурухларга белгилари б ӯ йича б ӯ лиш демакдир. Жисмоний машқларни туркумларга б ӯ лишнинг амалий қиймати бу машқнинг қайси хусусияти умумий хусусият сифатида қабул қилиниши ҳамда мазкур хусусият учун қандай мухим белгилар туркумларга б ӯ лишнинг асоси қилиб олиниши билан белгиланади. Жисмоний машқларнинг етарлича илмий равишда асосланган туркумлари хозирча й ӯ қ. Лекин айрим шартлар билан қабул қилиниб, амалиётни талабини бажараётган туркумлар бор. Машқларни туркумларга б ӯ лишни қуйидагилари мавжуд: I . Жисмоний тарбиянинг тарихан таркиб топган системалари ва белгилари б ӯ йича машқлар туркуми. Бундай жисмоний машқлар системасига гимнастика, спорт ӯ йинлари, ва туризм киради Гимнастика ва спорт турларининг ҳар бири машқ материалларинининг к ӯ плиги ҳамда хилмахиллигига к ӯ ра ӯ з навбатида яна ҳам майда туркумларга б ӯ линади. Шунинг учун бу туркумлар, умумий диққат ҳавола қилинади. II . Жисмоний машқларни, мускул фаолияти ёки ҳаракат сифатларини устидан жисмоний сифатларини ривожлантиришда хохлаган натижага самарали эришиш учун, машқларни танлашга ёрдамлашса, иккинчи томондан машқни у ёки бу характерда бажариш учун қайси сифатлар кераклигини билишни талаб қилади. 21

III . Жисмоний машқларни таълим вазифаларини ечиш аҳамияти б ӯ йича туркумланиши. Мусобақа фаолияти ( ӯ ргатиш предмети б ӯ лганда) ӯ қув программалари б ӯ йича таълим вазифасини бажариши, яқинлаштирувчи ва ривожлантирувчи машқлар яъни асосий машқларни ташқи к ӯ риниши, нерв- мускул кучланишининг ҳарактери б ӯ йича енгиллаштирадиган машқлар: Тайёрлов машқлари, умумий жисмоний тайёргарликни яъни асосий машқларни бажариш учун керакли жисмоний сифатларни ӯ стиришга ёрдамлашади. IV . Жисмоний машқларни алоҳида мускул гурухларини ӯ стиришда қаратилганлилик аҳамияти б ӯ йича (анатомик белгилари) туркумланиши. Машқларни қ ӯ лга, елка камарига, гавда ва б ӯ йин мускулларига, оёқ ва тос суякларига танлаш к ӯ зда тутилади. Бу туркумларни ичида яна к ӯ п майда туркумлар мавжуд: товон ва панжа суяклари учун, тизза суяклари учун машқлар ва ҳ.к. предметли, предметсиз машқлар. Турган, ӯ тирган, ётган ҳолда шахсан ёки жуфт-жуфт б ӯ либ бажариш машқлари, куч ва эгилувчанликни, ривожлантириш машқлари ва ҳ.к. V . жисмоний машқларни спорт турлари б ӯ йича туркумланиши. Ҳар бир спорт тури ӯ з машқларини туркумларига эга. Юқорида к ӯ рсатилган жисмоний машқларни педагогик жихатдан туркумланишида ташқари бошқа фанларда ҳам машқларни туркумлаш яратилди. Масалан: (биомеханикада статик, динамик, циклик, ациклик, аралаштирилган машқларга), физиологияда эса максимал, субмаксимал, катта ва кичик қувватда бажариладиган машқлар фарқланади. Жисмоний машқларни шартли равишда умумий фанлар б ӯ йича туркумларга б ӯ линиши қуйидаги таблицада берилган. белгилари машқларнинг характеристикаси ва й ӯ налиш анатомик қ ӯ л учун машқлар оёқ учун машқлар қорин учун машқлар елка учун машқлар гавдани қийшиқ мускуллари 22

учун машқлар Турли белгиларга қараб тузилган туркумларнинг к ӯ п турлари уларнинг амалий аҳамиятини инкор этмайди. Улар жуда к ӯ п мавжуд машқларни билиб олишга, материални белгиланган мақсадга мувофиқ равишда ажратиб олишга ва бир системага туширишга ёрдам беради. Жисмоний машқлар шахсни ташкил топиш воситаси сифатида Жисмоний машқларни бажариш жараёнида, инсон шахсини ҳамма: интеллектуал ирода, аҳлоқий, ҳис-хаяжон томонлари р ӯ ёбга чиқади. Шунинг учун жисмоний машқлар, фақатгина жисмоний тарбияни махсус вазифаларини амалга оширибгина қолмасдан, умуман шахсни ташкил топишига ёрдамлашади. Жисмоний машқларни мураккаб ҳаракат фаолияти жараёнида бажариш, техник фаолият қонуниятларини англаб етишни, ижодий фаол фаолият к ӯ рсатишни, ҳаракат вазифаларини бажаришни энг яхши й ӯ лларини излашни талаб қилгани учун ақлий тарбияни амалга оширишга ёрдамлашади. Шароитни тез ӯ згариши ҳаракат вазифасини беҳосдан ӯ згариши фаол фикрлашни талаб қилади. Бундай ҳаракат фаолиятларига ҳаракатли ӯ йинлар, спорт ӯ йинлари ва яккама-якка кураш турлари тааллуқлидир. Жисмоний машқларни бажариш жараёнида қ ӯ рқмаслик, ботирлик, жонжаҳди билан интилишлик, ӯ зини тута билишлик ирода ва аҳлоқий сифатларни белгилайди. Жисмоний машқлар г ӯ залликни сезишни ривожлантириб, чиройлиликни баҳолашни ташкил топдиргани учун эстетик тарбияни амалга оширишга ҳам ёрдамлашади. Бу к ӯ пинча санъат билан чегарадош спорт турларидаги машқларда (спорт ва бадиий гимнастика, конькида фигурали учиш ва ҳ. к. Табиатнинг соғломлаштирувчи кучлари ва гигиеник омиллар Табиатнинг соғломлаштириш кучлари жисмоний тарбия процессида икки й ӯ налишда: 23

1. Жисмоний машқлар машғулотини ташкил этиш ва ӯ тказишда мувоффақли шароит сифатида; 2. Организмни чиниқтиришда нисбатан мустақил восита сифатида (қуёш, ҳаво ваннаси, сув процедуралари, обтирание, сув қуйиш, ч ӯ милиш) фойдаланилади. Табиатнинг соғломлаштириш кучлари, кишиларни соғлиғини мустаҳкамлаш ва уларни иш қобилиятини оширишда муҳим восита б ӯ либ ҳисобланади. Жисмоний машқ машғулотида табиатнинг соғломлаштириш кучларини т ӯ ғри ишлата билиш, киши организмига жисмоний машқларни ижобий таъсирини оширади. Шуғулланувчиларга табиатнинг соғломлаштириш кучларини организмга таъсири ҳақидаги асосий билимларни мунтазам бериб бориш ва уларни кундалик ҳаётда, мустақил жисмоний машқлар билан шуғулланишда қ ӯ ллаш малакаларини ӯ ргатиш - жисмоний тарбиянинг вазифаларидан биридир. Табиатнинг соғломлаштириш кучларини жисмоний тарбия процесида қ ӯ ллашнинг асосий натижаси кишини организмини чиниқтиришдир. Яни киши организмини совуққа, иссиққа, айниқса қуёш радициясига , уни тез ӯ гарувчан иқлим шароитига б ӯ лган турғунликни оширишдир. Бу эса жисмоний машқлар билан к ӯ шиб олиб борилганда уни таъсирини оширишга, соғлиқни мустахкамлашга ва қобилиятни яхшилашга кенг имконият яратади. Шунинг учун организмни чиниқтиришни кичик ёшдан бошлаш керак. Бу эса ӯ знавбатида яхши натижа беради. Жисмоний тарбия жараёнида эришилган чиниқиш натижаси киши мехнатида ва харбий ишида яққол к ӯ ринади. Гигиеник омиллар - меҳнат, дам олиш, овқатланиш, атроф-мухитни шахсий ва жамоат гигиенаси тадбир чораларини ӯ з ичига олади. 1. Шахсий гигиена баданни, кийимларни, дам олиш жойини тозалигини ва ҳ. к. ӯ з ичига олади. Булар соғлиқни сақлашда катта аҳамиятга эга. 24

2. Жамоат гигиенаси - машқ бажариш жойининг ёруғлиги, тозалиги, кийи-кечакларнинг гигиеник талабларга жавоб бериши катта аҳамиятга эга. Жисмоний машқ машғулотлари жараёнида, гигиеник талабларга риоя қилингандагина, уларни организмга ижобий таъсир к ӯ рсатишига ишонч ҳосил қилиш мумкин. 1 .2. Восита сифатида машқ техникасига тавсиф. Жисмоний машқ техникаси ҳар қандай ҳаракат акти ҳаракат фаолияти таркибидан икки нарсани: а) бажарилаётган ҳаракат, уни бажаришдан келиб чиқадиган мақсад; б)ҳаракат вазифасини ҳал қилишнинг усулини фарқлаш керак бўлади. Кўпинча бир хил ҳаракат турли усулиятларда бажарилади, масалан, баландликка сакрашда планкага тўғридан, чап, ўнг томонлардан югуриб келиб ва планкага яқин ёки ундан узоқдаги оёқ билан депсиниш мумкин. Аслида эса шу машқни юқорида қайд қилинганидан бошқачароқ, осон, оз энергия сарфлаб, белгиланган ҳаракатни (вазифани) самарали ҳал этиш усулияти мавжуд. Ҳ аракат вазифасини осон самарали ҳал қилиш учун танланган ҳаракат акти (фаолият)ни – жисмоний машқ технкаси деб аташ қабул қилинган. Техника – грекча сўз бўлиб «бажара олиш санoати» деган маoнони билдиради. Жисмоний машқ техникаси доим ўзгариб туради ва такомиллашади. Такомиллашган ҳаракат техникаси юқори натижа кўрсатиш гарови бўлиб унга спортчиларнинг тинимсиз тер тўкиши орқали эришилади. Спортчининг жисмоний тайёргарлигини ортиши ёки унинг гавдаси тузилиши (анатомияси), бошқача айтганда жисмоний ривожланганликни кўрсатувчи кўрсаткичларнинг турли-туманлиги (сон суягини калтали ёки узунлиги, елка суяги ўлчамининг турли хиллиги ваҳ.к.) спорт тури – жисмоний машқлар бажариш техникасини асосини унинг звенолари ёки деталларини ўзгаришига, алмашишига сабаб бўлиши мумкин. 25

Техника унинг асоси , звенолари ва деталлари деб қисмларга бўлинган. Техниканинг асоси деганда ҳаракат орқали қўйилган вазифасини бажариш учун керак бўладиган ҳаракат фаолияти тизимининг ўзак қисми тушунилади. Қўлланган усуллар тананинг қисмларини ўзаро келишган ҳолда, ҳаракат актининг кетма-кетлиги тизимини бузмай, жисмоний сифатлари (куч, тезкорлик, чаққонлик, мускуллар эгалувчанлиги ва бўғинлар ҳаракатчанлиги) нинг кераклича намоён қилинишини тақазо этади. Усул самарали бўлса, амалиётда унумли қўлланиши мумкин ва узоқ вақт ўзининг ҳаётий – амалийлигини сақлаб қолади. Масалан, баландликка сакрашнинг «Фосбери-флоп» усули самарали бўлса ҳам, ҳозиргача кўпчилик спортчилар «перекидной» усулидан фойдаланадилар. Янги ўрганувчилар учун эса ҳозирги кунгача «қадамлаб сакраб ўтиш» усулидан фойдаланилиш сакраш техникасини ўзлаштиришда керакли самара беради. Техникани звеноси дейилганда, бажарилаёетган ҳаракатнинг асосий механизми – сакрашларда депсиниш, улоқтиришларда финал куч сарфлашни бажариш учун ёрдам берадиган ҳаракат фаолияти таркибидаги бўлаклар тушунилади. Педагогик жараёнда машқнинг асосий звеноси механизмини ўзлаштириш ўқитишнинг негизи деб қаралади. Техниканинг ўзлаштирилиши машқ техникасининг асосини ўрганиш демакдир. Техниканинг детали бу, ҳаракат таркибига кирган, лекин унинг асосига, звеноларига зиён етказмайдиган қўшимча ҳаракатлар ёки шу ҳаракат механизми таркибидаги энг майда бўлаклардир. Уни ҳаракат таркиби l а бажарса ҳам бажармаса ҳам бўлади. Масалан, узунликка сакрашда кимдир танага тезлик беришни кескин тезланиш билан, кимдир тезланишни аста- секинлик билан бошлайди; қисқа масофага югурувчи ҳам тўсиқлар оша, ҳам тўсиқлар сиз югуриш йўлкасида тез ҳаркатлана олади. Старт учун старт колодкасини ўрнатиш эса иккала масофада турлича, улар қайсидир детали билан бири-биридан фарқ қилади, лекин бу детал машқ техникасини асос ёки звеносига зиён етказмайди. 26

Рационал спорт техникаси . Рационал спорт техникасининг асосий қоидаси шундан иборатки фаолиятни бажаришда актив ва пассив ҳаракатлантирувчи кучлардан тўлақонли ва мақсадга мувофиқ равишда фойдаланиб, шу вақтнинг ўзида уни тормозловчи (сусайтирувчи, самарадорликни пасайтирувчи) кучларни камайтириш тушунилади. Нpютоннинг учта қонуни механик ҳаракатларга бағишланган. Лекин инсон ҳаракатлари ҳақида гап кетганда жисмоний машқларнинг рационал техни- каси ҳақида хулосага келиш учун механиканинг бу қоидаларига таяниб бўлмайди. Нимага? Масалан, физика қонунига кўра, имкони борича баландга сакраш учун назарий жиҳатдан, сакрашни оёқга роса чуқур ўтириш билан бажариш лозим. Аммо тажриба кўрсатмоқдаки, инсоннинг сакраш имконияти чегараси айтарли юқори, агар у иложи борича катта бўлмаган ярим ўтириш билан депсиниш (депсиниш оёғининг тизза бўғинидан қисқагина букиш) сакраш самарадорлигига ҳам ижобий, ҳам салбий фойда бериши мумкин. Хулоса қилсак рационал техникани эгаллашда фақат механика қонунларига таяниш билан чекланмай, ҳаракатни материянинг энг юқори шаклларига, улардан бири бўлмиш биологик қонуниятларига ҳам таянишга тўғри келади. Жисмоний машқлар билан шуғулланиш давомида ҳ аракат координацияси деган тушунчага дуч келамиз. Бу сифатнинг шаклланиш меoёрининг бузилиши ҳаракатлар тавсифини билмаслик оқибатидандир. Ҳаракатларнинг тавсифи. Жисмоний маданият ўқитувчилари, мутахассис тренерлар, физкулpтура фаолларигина эмас, балки мавжуд жамият аoзоларинг барчаси ўз ҳаракати ва ҳаракат фаолиятларини таҳлил қилибгина қолмай, касбдоши, тенгдоши, фарзанди ва бошқаларнинг ҳаракатларини ҳам таҳлил эта олиши малакасига эга бўлиши зарур. Ҳаракатлар тананинг фазодаги (бўшлиқдаги)ҳолатига қараб; ҳаракат траекторияси (йўлига); ҳаракатнинг йўналишига; ҳаракат 27

амплитудаси (оғиши)га қараб; бажариш учун сарфланган вақти; ҳаракатни тезлиги; ҳаракатни давомийлиги (узунлилиги); темпи, ритми, кучига қараб тавсифланади. Юқорида қайд қилинган ҳаракат ҳолатларини таҳлил қила олсакгина ҳаракатларни тавсифлай олишимиз мумкин. Амалиётда тананинг фазодаги ҳолатини, ҳаракатнинг троекторияси (йўли)га қараб тавсифлаймиз. Тананинг ҳолати (позаси) – бўғинлар, тананинг қисмлари (бўлаклари)нинг ҳ аракати фазода ҳаракатнинг маълум элементларини юзага келтиради. Гавда қисмларини фазода энкайган, букрайган, танани айрим аoзоларини йиғиштирилганлиги, аракатлар давомида бу позалар ва туришларни узлуксиз ўзгариб туриши ваҳ.к.лар ўз навбатида жисмоний юкнинг ҳажмини ортишига олиб келади. Тананинг вертикал ҳолати – осилиш ва таянишлар, горизонтал ҳолатлар, горизонтал мувозанат сақлашлар, аралаш осилишлар, таянишлар ваҳ.к.лар. Танани энгаштирилган, букланган ҳолатлари: таяниб етишлар, энкайган ҳолда оёқлар билан олдинга, орқага, ён томонларга «катта қадамлар». Тананинг айрим бўғинлариҳаракатлари – инсон жисмининг ажратиб олинган қисмидаги икки биологик звенони фазода туриш жойини ўзгариши бўлиб, букиш ва тўғрилашдек сода ҳаракат вазифаларини ҳал қилишга йўналиш бериши мумкин. Индивид ҳаракат фаолиятида унинг жисми бўғинларидаги ҳаркатлар бир вақтнинг ўзидаги, кетма-кет, қатор, оҳиста бажариладиган навбатма-навбат, ёки давомийлиги қисқа, узун бўлган ҳаракатларга бирлашиши мумкин. Шуни ҳисобига ҳаракатларни энг соддасидан энг қийинигача бўлган ҳаракат вазифаларни ҳал қилиш имкони яратилади. Ҳаракат координатлари – тўғри чизиқ ва бурчак ўлчовларида аниқланадиган тананинг бошқа қисмига нисбатан фазовий чегараси, 28

ҳисоблаш бошлангунгача гавданинг ёки унинг бўлакларини нисбатан қаердалиги (старт чизиғи, гимнастика жиҳози, уни ўқи ва бошқалар)га нисбатан аниқланади. Тананинг ҳолатлари ичида машқни бажаришни бошлашдан олдингиҳолат - «дастлабки ҳолати» деб аталадиган қисми, машқ техникасини ўзлаштириш ёки бажаришда муҳим аҳамият касб этади. Олдинига у анатомо-физиологик вазифани ҳал этиши эoтиборга олинса, бошқа томондан, шуҳаракатни бажарилишига ижобий ёрдам беради. Дастлабки ҳолат ҳаракатни бажаришни бошлаш учун энг оптимал ҳолат бўлиб ҳаракат бошлангандан кейин бажариладиган ҳаракатларнинг кетма- кетлилигига қулайлик яратади. Спринтер учун «паст старт», дарвозабон учун «тўпни кутиш ҳолати» ваҳ.к.лар. Бу ҳолатларни академик Ухтомский оптимал ҳ олат деб атади. Кўринишидан дастлабки ҳ олат осойишта бўлса ҳам аслида организм энергия сарфлаш билан қатор мускуллар гуруҳи мускул иши бажаришга пухта тайёргарлик кўраётган, нафас олиш, нерв, юрак-томир тизими, модда алмашинувидек кенг физиологик жараён авжида бўлади. Дастлабки ҳолатни жисмоний машқ бажаришдагина аҳамияти катта бўлмай машқ давомида танани қандай ҳолда (ҳолатда- позада) туриши ҳам муҳим аҳамиятга эгадир. Спринтер, стайер, марафончи, чанғида, конpкида югурувчиларнинг гавдаларини вертикаллигини маълум градусга ошганҳолда ушлаши машқни самарадорлигига маълум даражада (узунликка, баландликка, сакровчининг депсинишдан кейинги ҳолати) ижобий ёки салбий таъсир этади. Айрим спорт турларида ва жисмоний машқларда тананинг умумий ҳолати билан унинг айрим қисмлари (бўлаклари)нинг ҳолати биомеханик мақсадга йўналтирилган бўлибгина қолмай (конpкида фигурали учувчилар, гимнастлар, акробатлар, сувга сакровчилар ва бадиий гимнастикалар)ҳаракатларни кузатаётганларда ёки уни бажарувчиларда эстетик ҳис туйғуни шакллантиради ва уларга завқ беради. Ҳаракатларнинг равонлиги, кетма-кетлиги, эркинлиги, қийинчиликсиз 29

бажариш инсон жисмининг қандай ҳолатдалигига боғлиқлиги жисмоний машқлар техникасини эгаллашда, ҳаракатни ўргатиш жараёнида, хатоларни аниқлаш ва уларни тузатишда муҳим ролp ўйнайди. Ҳаракатнинг йўли (траекторияси) жисмоний машқ техникасини ўзлаштиришда, уни намойиш қилишда муҳим аҳамиятга эга. Машқни бажаришда тана ҳаракати йўлининг қандай шаклдалиги, йўналиши ва ҳаракатнинг амплитудаси қандайлигини аниқлай олсак, ажратсакгина гавданинг (ёки унинг қисмлари)ҳаракатини аниқлаймиз. Инсон органзмининг анатомиясини турлича экани бир хил ҳаракатни бажаришда ҳар бир индивид учун турлича ҳаракат йўлини танлашни тақазо қилади. Ҳаркатнинг шаклига қараб уларнинг тўғри чизиқ бўйлаб бўлиши мумкинлиги аниқланди. Кузатишлар шуни кўрсатадики, индивиднинг ҳаракати ҳеч қачон тўғри чизиқ бўйлаб эмас, балки оддий ҳаракатлар ҳам қатор мускуллар гуруҳини турлича айланма ҳаракатлардан иборат. Уларни организмининг энергия сарфлаши учун самарали томони катта бўлиб, тананинг маълум бўлаклардаги ҳаракатлар орқали катта куч сарфлаш лозим бўлган ҳаракатларни бажара олиш имконининг яратилишидир. Масалан, боксчи зарбаси учун елка мускулларининг маълум қисмигина турлича ҳаракат қилсагина бас, лозим бўлган мақсад амалга ошади. Ҳаракатнинг йўналиши – машқнинг эффективлиги шунда ортадики, бажарилиши лозим бўлган ҳаракат учун керак бўлган мускуллар машқнинг техникасини аниқ, равон бажаради қўлларни тирсакдан кўкрак олдида кафтларни пастга қилиб букган ҳолда «ривок» ларнинг бажарилиши кўкрак мускулларини таранглатади ва бўшатади. Агар шу ҳаракатни тирсакни бир оз пастга туширган ҳолда бажарсак, машқ ўз аҳамиятини йўқотади. Баскетбол тўпини саватга тушириш учун тўпнинг йўналишини олти градусдан тўрт градусгача ўзгартириш тўпни саватга тушиши имкониятини йўқга чиқариши мумкин. 30

Инсон танаси пастга-юқорига, олдинга-орқага, ўнга-чапга, томон йўналишда ҳаракат қилади. Ҳаракатни аплитудаси – ҳаракатнинг оғишидир. Физикада амплитуда деб маятникнинг тинчҳолатига нисбатан ўнг ва чапга оғиши (градуслари) тушунилади. Бизда эса тананинг айрим қисмларининг оғишҳаракати тушунилади. Тўғри йўналишдаги ҳаракатнинг амплитудаси қадамнинг узунлиги (75см) ёки шартли белгисига қараб, ярим, тўла ўтириш ва бошқалар орқали аниқланади. Одам танасининг айрим қисмларнинг амплитудаси ўша тананинг бўғинлари эластиклигига боғлиқ бўлади. Ҳаракатлар актив ва пассив мускул қискариши да рўй беради. Спорт тренировкасида, турмуш шароитида бўладиган ишлар ҳаракатнинг амплитудасига боғлиқ. Катта қўзғалиш учун мослаштирилмаган мускулни катта амплитудада ҳаракат қилишга мажбур қилиш шикастланишга олиб келади. Агарда ҳаракатнинг амплитудаси қўйилган вазифа талабларига жавоб бермаса, у ҳаракатлар аниқ ҳаракатлар сифатида намоён бўла олмайди. Ҳаракатлар ажралиш вақтларига кўра ҳам тавсифланади. Ҳаракатнинг тезлиги деб инсон жисмини ёки уни айрим бўлагини маълум вақт бирлиги ичида фазода ўрин алмашиши тушунилади. Бошқачасига – тезлик йўл узунлигини тананинг ёки уни маълум қисмини шу йўлни босиб ўтиш учун сарфланган вақтга нисбати билан ўлчанади. Тезликни аниқлашда метр секунддан фойдаланилади. Йўлнинг ҳамма нуқталарида ҳаракат тезлиги бир хил бўлса, бу ҳаракат маромли текис ҳаракат ёки йўлнинг айрим нуқталарида тезлик ҳар-хил бўлса, бу ҳаракат маромсиз нотекис ҳаракат деб тушунилади. Қисқа вақт давомида тезликни оширилиши тезланиш деб аталади. Ҳаракат ижобий ва салбий ҳам бўлиши мумкин.ҳаркат юқори тезликда бошланиб, мароми тезлашиб ва секинлашиб турса, бу каби ҳаракат кескин ҳаракат деб номланади. Одамда доимий тезлик ва тезланиш билан бажариладиган ҳаракатлар онда-сонда учрайди. Бундан 31

ташқари, техникаси тўғри бажарил-ган жисмоний машқларда бирданига тез ёки сакрашлар билан бажариладиган машқлар бўлмайди. Нотўғри бажарилган машқлар тезлиги тез сакрашлар орқали бажарилади. Айрим ҳолларда ҳаракатнинг тезлиги деганда, тананинг ҳаракат тезлиги тушунилмай, унинг айрим бўлаклари (қисмлари) тезлиги ҳам тушунилади. Юқоридагилар, бўғинларнинг узункалталиги, ташқи муҳит таъсири, қаршилиги, ҳаракат қобилиятларининг турли-туманлигидек бошқа факторларга ҳам боғлиқ бўлиб тезликни намоён қилишда етакчи ўринни эгаллайди. Спортчида ҳаракат тезлиги асосий сифатлардан биридир. Тезликни юқори бўлиши юқори кўрсаткич омилидир. Тезлик намоён қилишдан кўра уни ушлай олиш (мусобақа, машқ бажариш давомида) муҳим рол ўйнайди. Тезликни олдиндан режалаштирилган жадвал бўйича ушлай олиш мунтазам машғулотлар орқали эришилади. Ҳаракатни давомийлиги. Ҳ аракатни узоқ давом этишида асосий ролни тананинг қисмлари эгаллайди. Машқни бажарилиш муддатини ўзгартириб, я ъ ни бажарилиш вақтини озайтириб ёки кўпайтириб, дарснинг умумий нагрузкасига таъсир этиш мумкин. Жисмоний машқлар техникасида ҳаракатни айрим звеноларини узунлиги (улоқтириш учун югуриш, сузишда қулоч отиш, чанғида сирғаниш ваҳ.к.) катта аҳамиятга эга бўлиб, бажарилаётган иш ёки уни муддати ҳақида ахборотлар бериб турилади. Ҳаракатнинг темпи деганда ҳаракат циклининг қайтарилиш частотаси ёки маълум вақт бирлиги ичида бажарилган ҳаракат тушунилади. Юриш темпи минутига 120-140 қадамдан, эшкакни сувга ботириш тезлиги 30-40 маротаба бўлади. Темп билан тезликни фарқлашимиз лозим. Масалан, қўлни бир темпда турли баландликка кўтариш ва тушуриш ҳаракатини такрорлаш мумкин, лекин бунда қўл ҳаракати тезлиги турличадир. Югуриш қадамларининг узунлиги бир хил бўлмасада, қадам частотаси бир маромда бўлса югуриш тезлиги ҳам турли хилда бўлади. 32

Ҳаракат ритми деганда, атив мускул зўриқиши ва таранглашишининг маълум вақт ичида пассив ва кучсиз ҳаракат фазалари билан боғлиқ ҳолда намоён бўладиган характерли томонларини тушунамиз. Бу хусусият ҳар қандай тўлиқ ҳаракат актида мавжуд бўлади. Шундай қилиб, ҳаракат ритмининг фазода маълум вақт давомида зўриқишнингҳаракат тизими таркибида нисбатан тўғри ва ўз ўрнида уюштирилиши билан белгилашимиз мумкин.ҳар қандай, хатто нотўғри бажарилган ҳаракат акти таркибида ҳам (ҳаракат бўлакларининг узун қисқалигига боғлиқ) маълум ҳаракат ритми бор. Демак ритм рационал, тўғри, юқори натижага олиб келувчи ёки норационал, нотўғри, натижа самарасини пасайтирувчи бўлиши мумкин. Ритмни мажбурий шарти мавжуд ҳаракат таркибида кучли, уни бошқа бўлакларига нисбатан урғу берадиган, эoтиборга лойиқ ҳаракат таркибидаги ҳодиса (ҳаракат)нинг борлиги уларнинг ўрин алмашинувини маълум вақт интервалида такрорланишидир. Рационал спорт техникасини эгаллашнинг энг аҳамиятли кўрсаткичларидан бири жисмоний машқни бажаришда мускул зўриқишининг тўғри ва ўз вақтида навбатлашувига эришишдир. Ҳаракатнинг акцент (эoтибор) берадиган қисмига энг кучли зўриқиш тўпланади. Бу зўриқишдан келиб чиққан ҳаракат маълум вақт пассив давом этади. Акцент берилган даврнинг интенсивлиги қанчалик кучли бўлса, иш самараси шунча юқори бўлади, ҳаракатнинг пассив фазасидан тўлақонли фойдаланиш мумкин. Тренировкалар таъсиридан зўриқишнинг кескин куча-йиши ва пасайиши ҳамда ҳаракатнинг актив ва пассив фазаларининг давомийлиги чўзилиши мумкин. Юқори малакали спортчиларда ҳаракат ритми стандарт шароитда турғун характерда бўлади. Ҳар қандай аниқ ҳаракат фаолияти маълум шахс томонидан техник жиҳатдан юқори мақом даражасида бажарилса шу машқни бажаришдаги рационал ритм эoтиборимизга тушади. Лекин уни ҳар қандай ритмга ҳам абстракт ҳолда қўллаш мумкин бўладиган «ритм» деб қараш нотўғридир. 33

Ҳар бир спортчини индивидуал хусусиятлари эвазига ҳаракатни бажаришда ўз ритми бўлади. Лекин ритмдаги вариация белгиланган чегарада ушбу фаолиятнинг асосий рационал структурасидан чиқмаслиги керак. Шунга кўра, ритм ҳаракат фаолияти таркибидаги алоҳида-алоҳида элементларни бир бутун қилиб боғлайди, ҳаракатни тезлаштириш ёки секинлаштириш билан унинг умумий ритмик шакли ўзгармайди. Жисмоний машқларнинг ритмлари инсон томонидан онгли равишда рационал техниканинг об ъ ектив қонунлари асосида шакиллантирилади ва бошқарилади. Та ъ лим жараёнида шуғулланувчи ёки ўқувчига ҳаракатнинг акцент берилган қисмларига вақтнинг қисқа муддатларида катта зўриқишни тўплаб, уни ишлатаолса, асосан ишлаётган мускулларни бирлаштириб уларга дам бериш имкони яратилади. Натижа эса яхши бўлади. Юқори малакали спортчилар, цирк артистлари машқ бажаришдаги ўзлари учун мослаб шакллантирган ритмлар асосида ҳаракатнинг акцент берадиган қисмигагина катта зўриқишда бажарадилар. Ҳаракатларнинг кучи инсон жисми ёки унинг айрим қисмлари ҳаракатига таъсир қиладиган ички ва ташқи кучларга бўламиз. Ички кучга: а)ҳаракат таянч аппаратининг пассив кучи – мускулнинг эластиклиги кучи, мускулларни таранглашиш кучи, чўзилаолшлиги ва бошқалар; б)ҳаракат аппаратининг актив кучи – мускулни тортиша олиш кучи; в) реактив кучлар – тана мускуллари звеноларининг ўзаро муносабатида вужудга келади-ган юқори тезланиш ҳосил қиладиган тезланиш ҳаракатлари билан намоён бўладиган куч. Ташқи куч: - инсон жисмига ташқаридан таъсир қилади-ган кучлар: а) тананинг ўз оғирлиги (вазни)дан вужудга келадиган куч; б) таяниш реакцияси кучлари; в) ташқи таъсир қаршилиги (сув,ҳаво)ни енгиш ва жисман ташқи таъсирга қарши (якка курашлар) куч намоён қилиш, инерция кучи ва бошқалар. 34

Ҳаракат кучи деб амалиётда ҳаракатдаги тананинг қисмини бирор ташқи обoектга жисмоний таъсири қабул қилинган. Бу атамадан баландликка сакрашда депсинишда кучи, самбо ва қиличбозликда рақибнинг қарши босими (жисмоний машқ динамикаси) тушунилади. Амалиётда ҳаркатнинг бир неча параметрини комплексли ифодаловчи умумлаштирувчи сифати-даги ҳаракатлардан ҳам фойдаланилади: а) тўғри ҳаракатлар , қайсики йўналиши, амплитудаси тезлиги ва бошқалари билан қўйилган ҳаракат вазифасига мос келади; б) нотўғри ҳаракатлар , яoни қисман бўлсада, қўйилган ҳаракат вазифасига мувофиқ бўлмаган ҳаракатлар; в) тежамли ҳаракатлар , кўзланган мақсадга минимал даражада керак бўлганлари; г) тежамсиз ҳаракатлар , ортиқча, керак бўлмаган мускул зўриқиши орқали бажариладиган ҳаракатлар; д) жадаллик билан бажариладиган ҳаракатлар; е) кучни яққол намоён бўлишини талаб этадиган ҳаракатлар; ж) суст ҳаракатлар сифат жиҳатидан айрим ҳаракатларни сўз билан ифодалаб бўлмайди, уларни бирор жонли зот ҳаркатига қиёслаб тушунтирилади. 35

II -БОБ. Жисмоний тарбиялашда воситаларнинг мақсад вазифалари. 2 . 1. Жисмоний тарбия воситалари Кўп йиллик жисмоний тарбия жараёнида жисмоний машқлар, табиатнининг соғломлаштирувчи кучлари ва гигиеник омиллар дан жисмоний тарбиянинг воситаси сифатида фойдаланилади. Жисмоний машқлар жисмоний тарбиянинг асосий воситаси сифатида Жисмоний машқлар жисмоний тарбиянинг асосий воси-таси бўлиб, у тарихан гимнастика, ўйинлар, спорт ва туризм тарзида гуруҳларга ажратилиб, тарбия жараёнининг воситаси сифатида фойдаланиб келинди. Жисмоний машқ деб, жисмоний тарбия қонуниятлари талабларига жавоб берувчи, онгли равишда бажариладиган ихтиёрийҳаракат фаолиятларининг турли туркуми тушунилади. Бундайҳаракат фаолиятлари гимнастика, ўйинлар, спорт, туризм машқлари сифатида тарихан тизимлаштирилди, усулияти тўпланди ва тўлдирилди. Жисмоний машқни вужудга келиши тарихан қатор дарс-ликларда (А.Д. Новиков, Б.А. Ашмарин ва бошқалар, 1966, 1979) Ибтидоий жамоа тузуми даврига тўғри келади деб кўрсатилади. Жисмоний машқнинг вужудга келишида обoектив сабаб қилиб ибтидоий одамнинг қорин тўйдириш мақсадида ов қилиши, субoектив сабаб сифатида онгнинг шакилланиши деб қаралди. Ибтидоий қуролларни ишлатишни билмаган ибтидоий одам ўз ўлжасини (овини)ҳолдан толдиргунча қувлаган. Бу билан овчи организми катта жисмоний тайёргарликка муҳтожлик сезган. Жисмоний тайёргарлиги етарли бўлмаган-ларининг ўзлари овига ем бўлган. Шунга кўра вақт ўтиши билан ибтидоий одамлар овга гала-гала бўлиб чиқадиган бўлдилар. 36

Ибтидоий қуроллар: тош, қиррали тош бойланган найза, хас-чўп билан номигагина беркитилиб қуйилган чоҳлардан ва бошқалардан овчилар фойдалана бошлашган, ижтимоий онг шакллана бошланган. Овда иштирок этолмай қолган қабилани қариялари ёшларга тошни нишинга отиш, уни зарбини кучайтиришни машқ қилдира бошлаган ва бу билан тарбияга асос солинган тарбия жараёнининг элементлари шакиллана бошлаган. Кейинчалик улоқтириш, қувиб етиш ёки қочиш учун югуриш, сакрашлар машқ қилина бошланган. Бу эса жисмоний машқларниҳамда жисмоний тарбиянинг элементларини вужудга келиши ва шакилланиш даври деб қаралган. Шу кунга келиб бу машқларҳозирги замоннинг енгил атлетика, гимнастика, спорт ўйинлари, якка курашлари, туризм ва спортнинг бошқа турлари тарзида жисмоний тарбия жараёни учун асосий восита сифатида фойдаланилмоқда. Жисмоний машқлар хилларининг кўпайи-шига инсоннинг меҳнат фаолиятиҳам таъсир кўрсатди. Маълум-ки, меҳнат жисмоний куч, чидамлилик, тезкорлик, чаққонлик-дек инсоннинг жисми (ҳаракат) сифатларининг маълум дара-жадаги тайёргарлиги, унинг ривожланганлигини талаб қилади. Тарбия амалиётида, асосан, инсон меҳнат фаолиятида қўллайдиганҳаракатларини кўпроқ машқ қилади. Жисмоний машқнинг ривожланишида диний маросимлар, байрамлардаги ўйинлар, рақслар,ҳарбий фаолиятдаги, санoатдаги онгли равишда бажариладиган ихтиёрийҳаракатлар восита бўлиб хизмат қилади. Жисмоний машқлар табиатини табиий қонунлар И.М. Сеченов ва И.П. Павловнинг илмий д уне қарашларида очиб берилган. Ихтиёрийҳаракат Сеченовнинг фикрича, онг ва ақл билан бошқарилади ҳамда бирор мақсадга йўналтирилган бўлади. Павлов эсаҳаракатларни физиологик механизмини очиб,ҳаракатлар бош мия пустлоқ қисмининг тўплаш хусусияти билан боғлиқлигини биринчи, иккинчи сигнал системаси, шартлиҳамда шартсиз рефлексларнинг актив иштирокида вужудга келишлигини илмий исботлади. 37

Жисмоний машқларнинг мазмуни ва шакли . Барча ходиса ва жараёнларга ўхшаш жисмоний машқлар ўзининг мазмуни ва шаклига эга. Жисмоний машқни бажаришда содир бўладиган механик, биологик, психологик жараёнларнинг тўплами жисмоний машқларнинг мазмунини вужудга келтиради, уларнинг таъсиридан ҳаракат фаолияти учун қобилият ривожланади. Шунингдек машқ мазмунига унинг бўлакларини тўплами, масалан, узунликка сакрашда танага тезлик бериш, депсинишҳавода учиш, ерга тушиш звенолариҳамда машқни бажаришдаҳал қилинадиган вазифалар, шунингдек машқни бажаришдан организмда содир бўладиган функционал ўзгаришларҳақидаги назарий билим ва амалийҳаракат малакалари киради. Бу элементларнинг барчаси жисмоний машқнинг умумий мазму-нини вужудга келтиради. Жисмоний машқнинг шакли уларнинг ички ва ташқи структурасини мувофиқлигида кўринади. Машқнинг ички структурасига шу фаолиятни бажаришда иштирок этадиган скелет мускуллари, уларнинг қисқариши, чўзилиши, буралиши ваҳ.к., биомеханик, биохимик боғланишлари – энергия сарфланиши, юрак- томир, нафас олиш, нерв бошқаруви ва бошқа органалардаги жараёнлар, уларнинг ўзаро боғлиқлиги-нинг, ўз ичига олади. Биологик, механик, психологик ва бошқа жараёнларнинг машқ бажаришда бирини бири билан алоқаси, ўзаро келишилганлиги югуриш машқларида бошқача бўлса, штанга кўтаришда бошқача, яoни ички структура турлича бўлади. Машқнинг ташқи шакли , ташқи структураси эса ўша машқнинг ташқи кўриниши,ҳаракатни бажариш пайтига кетган вақт ёки куч сарфлаш меoёри ваҳаракат интенсивлигини кўриниши билан характерланади. Жисмоний машқлар шакли ва мазмуни ўзаро боғлиқ бўлиб, бир-бирини тақазо этади. Мазмуннинг ўзгариши шаклни ўзгаришига олиб келади. Мазмун шаклга нисбатан асосий ролни ўйнайди. Масалан,ҳар-хил масофада тезлик сифатининг намоён бўлиши югуриш техникасинингҳам турлича бўлишига сабабчи бўлади (қадамнинг катталиги, частотаси, тананингҳолати ваҳ.к.). Шакл мазмунга таъсир кўрсатади. Аниқ маълум бирҳаракат учун 38

намоён бўлаётган жисмоний сифатлар шу жисмоний машқни бажаришдаги малакага таъсир қилади. Шунинг учун сузувчи кучи билан гимнастикачи кучи, штангачи кучи бири-биридан фарқланади. Жисмоний машқни шакли ва мазмунининг рационал мувофиқлигига эришиш жисмоний тарбия назарияси ва амалиётининг асосий муаммоларидандир. Бу муаммо қисманҳаракат малакаси ва кўникмасига, шунингдек жисмоний сифатларигаҳам таoлуқлидир. Жисмоний машқ техникаси ҳар қандай ҳаракат акти ҳаракат фаолияти таркибидан икки нарсани: а) бажарилаётганҳаракат, уни бажаришдан келиб чиқадиган мақсад; б)ҳаракат вазифасиниҳал қилишнинг усулини фарқлаш керак бўлади. Кўпинча бир хилҳаракат турли усулиятларда бажарилади, масалан, баландликка сакрашда планкага тўғридан, чап, ўнг томонлардан югуриб келиб ва планкага яқин ёки ундан узоқдаги оёқ билан депсиниш мумкин. Аслида эса шу машқни юқорида қайд қилинганидан бошқачароқ, осон, оз энергия сарфлаб, белгиланганҳаракатни (вазифани) самаралиҳал этиш усулияти мавжуд.ҳ аракат вазифасини осон самаралиҳал қилиш учун танланганҳаракат акти (фаолият)ни – жисмоний машқ техни-каси деб аташ қабул қилинган. Техника – грекча сўз бўлиб «бажара олиш санoати» деган маoнони билдиради. Жисмоний машқ техникаси доим ўзгариб туради ва такомиллашади. Такомиллашганҳаракат техникаси юқори натижа кўрсатиш гарови бўлиб унга спортчиларнинг тинимсиз тер тўкиши орқали эришилади. Спортчининг жисмо-ний тайёргарлигини ортиши ёки унинг гавдаси тузилиши (анатомияси), бошқача айтганда жисмоний ривожланганликни кўрсатувчи кўрсаткичларнинг турли-туманлиги (сон суягини калтали ёки узунлиги, елка суяги ўлчамининг турли хиллиги ваҳ.к.) спорт тури – жисмоний машқлар бажариш техникасини асосини унинг звенолари ёки деталларини ўзгаришига, алма-шишига сабаб бўлиши мумкин. Техника унинг асоси , звенолари ва деталлари деб қисмларга бўлинган. 39

Техниканинг асоси дегандаҳаракат орқали қўйилган вазифасини бажариш учун керак бўладиганҳаракат фаолияти тизимининг ўзак қисми тушунилади. Қўлланган усуллар тананинг қисмларини ўзаро келишганҳолда,ҳаракат актининг кетма-кетлиги тизимини бузмай, жисмоний сифатлари (куч, тезкорлик, чаққонлик, мускуллар эгалувчанлиги ва бўғинларҳаракатчанлиги) нинг кераклича намоён қилинишини тақазо этади. Усул самарали бўлса, амалиётда унумли қўлланиши мумкин ва узоқ вақт ўзинингҳаётий – амалийлигини сақлаб қолади. Масалан, баландликка сакрашнинг «Фосбери-флоп» усули самарали бўлсаҳам,ҳозиргача кўпчилик спортчилар «перекидной» усулидан фойдаланадилар. Янги ўрганувчилар учун эсаҳозирги кунгача «қадамлаб сакраб ўтиш» усулидан фойдаланилиш сакраш техникасини ўзлаштиришда керакли самара беради. Техникани звеноси дейилганда, бажарилаёетганҳаракат-нинг асосий механизми – сакрашларда депсиниш, улоқтириш-ларда финал куч сарфлашни бажариш учун ёрдам берадиганҳаракат фаолияти таркибидаги бўлаклар тушунилади. Педагогик жараёнда машқнинг асосий звеноси механизмини ўзлаштириш ўқитишнинг негизи деб қаралади. Техниканинг ўзлаштирилиши машқ техникасининг асосини ўрганиш демакдир. Техниканинг детали бу,ҳаракат таркибига кирган, лекин унинг асосига, звеноларига зиён етказмайдиган қўшимчаҳаракатлар ёки шуҳаракат механизми таркибидаги энг майда бўлаклардир. Униҳаракат таркиби l а бажарсаҳам бажармасаҳам бўлади. Масалан, узунликка сакрашда кимдир танага тезлик беришни кескин тезланиш билан, кимдир тезланишни аста- секинлик билан бошлайди; қисқа масофага югурувчи – ҳам тўсиқлар оша,ҳам тўсиқлар сиз югуриш йўлкасида тезҳаркатлана олади. Старт учун старт колодкасини ўрнатиш эса иккала масофада турлича, улар қайсидир детали билан бири-биридан фарқ қилади, лекин бу детал машқ техникасини асос ёки звеносига зиён етказмайди. Рационал спорт техникаси . Рационал спорт техникасининг асосий қоидаси шундан иборатки фаолиятни бажаришда актив ва 40

пассивҳаракатлантирувчи кучлардан тўлақонли ва мақсадга мувофиқ равишда фойдаланиб, шу вақтнинг ўзида уни тормозловчи (сусайтирувчи, самарадорликни пасайтирувчи) кучларни камайтириш тушунилади. Нpютоннинг учта қонуни механикҳаракатларга бағишланган. Лекин инсонҳаракатлариҳақида гап кетганда жисмоний машқларнинг рационал техни-касиҳақида хулосага келиш учун механиканинг бу қоидаларига таяниб бўлмайди. Нимага? Масалан, физика қонунига кўра, имкони борича баландга сакраш учун назарий жиҳатдан, сакрашни оёқга роса чуқур ўтириш билан бажариш лозим. Аммо тажриба кўрсатмоқдаки, инсоннинг сакраш имконияти чегараси айтарли юқори, агар у иложи борича катта бўлмаган ярим ўтириш билан депсиниш (депсиниш оёғининг тизза бўғинидан қисқагина букиш) сакраш самарадорлигигаҳам ижобий,ҳам салбий фойда бериши мумкин. Хулоса қилсак рационал техникани эгаллашда фақат механика қонунларига таяниш билан чекланмай,ҳаракатни материянинг энг юқори шаклларига, улардан бири бўлмиш биологик қонуниятларигаҳам таянишга тўғри келади. Жисмоний машқлар билан шуғулланиш давомидаҳ аракат координацияси деган тушунчага дуч келамиз. Бу сифатнинг шаклланиш меoёрининг бузилишиҳаракатлар тавсифини билмаслик оқибатидандир. Ҳаракатларнинг тавсифи. Жисмоний маданият ўқитувчи-лари, мутахассис тренерлар, физкулpтура фаолларигина эмас, балки мавжуд жамият аoзоларинг барчаси ўзҳаракати ваҳаракат фаолиятларини таҳлил қилибгина қолмай, касбдоши, тенгдоши, фарзанди ва бошқаларнингҳаракатлариниҳам таҳлил эта олиши малакасига эга бўлиши зарур. Ҳаракатлар тананинг фазодаги (бўшлиқдаги)ҳолатига қараб;ҳаракат траекторияси (йўлига);ҳаракатнинг йўналишига;ҳаракат амплитудаси (оғиши)га қараб; бажариш учун сарфланган 41

вақти;ҳаракатни тезлиги;ҳаракатни давомийлиги (узунлилиги); темпи, ритми, кучига қараб тавсифланади. Юқорида қайд қилинганҳаракатҳолатларини таҳлил қила олсакгинаҳаракатларни тавсифлай олишимиз мумкин. Амалиётда тананинг фазодагиҳолатини,ҳаракатнинг троекторияси (йўли)га қараб тавсифлаймиз. Тананингҳолати (позаси) – бўғинлар, тананинг қисмлари (бўлаклари) нингҳаракати фазодаҳаракатнинг маълум элемент-ларини юзага келтиради. Гавда қисмларини фазода энкайган, букрайган, танани айрим аoзоларини йиғиштирилганлиги,ҳаракатлар давомида бу позалар ва туришларни узлуксиз ўзгариб туриши ваҳ.к.лар ўз навбатида жисмоний юкнингҳажмини ортишига олиб келади. Тананинг вертикалҳолати – осилиш ва таянишлар, горизонталҳолатлар, горизонтал мувозанат сақлашлар, аралаш осилишлар, таянишлар ваҳ.к.лар. Танани энгаштирилган, букланганҳолатлари: таяниб етишлар, энкайганҳолда оёқлар билан олдинга, орқага, ён томонларга «катта қадамлар». Тананинг айрим бўғинлариҳаракатлари – инсон жисми-нинг ажратиб олинган қисмидаги икки биологик звенони фазода туриш жойини ўзгариши бўлиб, букиш ва тўғрилашдек соддаҳаракат вазифалариниҳал қилишга йўналиш бериши мумкин. Индивидҳаракат фаолиятида унинг жисми бўғинларидагиҳаркатлар бир вақтнинг ўзидаги, кетма-кет, қатор, оҳиста бажариладиган навбатма-навбат, ёки давомийлиги қисқа, узун бўлганҳаракатларга бирлашиши мумкин. Шуниҳисобигаҳаракатларни энг соддасидан энг қийинигача бўлганҳаракат вазифаларниҳал қилиш имкони яратилади. Ҳаракат координатлари – тўғри чизиқ ва бурчак ўлчовларида аниқланадиган тананинг бошқа қисмига нисбатан фазовий чегараси,ҳисоблаш бошлангунгача гавданинг ёки унинг бўлакларини 42

нисбатан қаердалиги (старт чизиғи, гимнастика жиҳози, уни ўқи ва бошқалар)га нисбатан аниқланади. Тананингҳолатлари ичида машқни бажаришни бошлашдан олдингиҳолат - «дастлабкиҳолати» деб аталадиган қисми, машқ техникасини ўзлаштириш ёки бажаришда муҳим аҳамият касб этади. Олдинига у анатомо-физиологик вазифаниҳал этиши эoтиборга олинса, бошқа томондан, шуҳаракатни бажарилишига ижобий ёрдам беради. Дастлабкиҳолатҳаракатни бажаришни бошлаш учун энг оптималҳолат бўлибҳаракат бошлангандан кейин бажариладиганҳаракатларнинг кетма- кетлилигига қулай-лик яратади. Спринтер учун «паст старт», дарвозабон учун «тўпни кутишҳолати» ваҳ.к.лар. Буҳолатларни академик Ухтомский оптимал ҳ олат деб атади. Кўринишидан дастлабкиҳолат осойишта бўлсаҳам аслида организм энергия сарфлаш билан қатор мускуллар гуруҳи мускул иши бажаришга пухта тайёргарлик кўраётган, нафас олиш, нерв, юрак-томир тизими, модда алмашинувидек кенг физиологик жараён авжида бўлади. Дастлабкиҳолатни жисмоний машқ бажаришдагина аҳамияти катта бўлмай машқ давомида танани қандайҳолда (ҳолатда- позада) туришиҳам муҳим аҳамиятга эгадир. Спринтер, стайер, марафончи, чанғида, конpкида югурувчиларнинг гавдаларини вертикаллигини маълум градусга ошганҳолда ушлаши машқни самарадорлигига маълум даражада (узунликка, баландликка, сакровчининг депсинишдан кейингиҳолати) ижобий ёки салбий таъсир этади. Айрим спорт турларида ва жисмоний машқларда тананинг умумийҳолати билан унинг айрим қисмлари (бўлаклари)нингҳолати биомеханик мақсадга йўналтирилган бўлибгина қолмай (конpкида фигурали учувчилар, гимнастлар, акробатлар, сувга сакровчилар ва бадиий гимнастикалар)ҳаракатларни кузатаёт-ганларда ёки уни бажарувчиларда эстетикҳис туйғуни шакл-лантиради ва уларга завқ беради.ҳаракатларнинг равонлиги, кетма-кетлиги, эркинлиги, қийинчиликсиз бажариш инсон жисмининг қандайҳолатдалигига боғлиқлиги жисмоний машқ-лар 43

техникасини эгаллашда,ҳаракатни ўргатиш жараёнида, хатоларни аниқлаш ва уларни тузатишда муҳим ролp ўйнайди. Ҳаракатнинг йўли (траекторияси) жисмоний машқ техникасини ўзлаштиришда, уни намойиш қилишда муҳим аҳамиятга эга. Машқни бажаришда танаҳаракати йўлининг қандай шаклдалиги, йўналиши ваҳаракатнинг амплитудаси қандайлигини аниқлай олсак, ажратсакгина гавданинг (ёки унинг қисмлари)ҳаракатини аниқлаймиз. Инсон органзмининг анатомиясини турлича экани бир хилҳаракатни бажаришдаҳар бир индивид учун турличаҳаракат йўлини танлашни тақазо қилади. Ҳаркатнинг шаклига қараб уларнинг тўғри чизиқ бўйлаб бўлиши мумкинлиги аниқланди. Кузатишлар шуни кўрсатадики, индивиднингҳаракатиҳеч қачон тўғри чизиқ бўйлаб эмас, балки оддийҳаракатларҳам қатор мускуллар гуруҳини турлича айланмаҳаракатлардан иборат. Уларни организмининг энергия сарфлаши учун самарали томони катта бўлиб, тананинг маълум бўлаклар- дагиҳаракатлар орқали катта куч сарфлаш лозим бўлганҳаракатларни бажара олиш имконининг яратилишидир. Маса-лан, боксчи зарбаси учун елка мускулларининг маълум қисмигина турличаҳаракат қилсагина бас, лозим бўлган мақсад амалга ошади. Ҳаракатнинг йўналиши – машқнинг эффективлиги шунда ортадики, бажарилиши лозим бўлганҳаракат учун керак бўлган мускуллар машқнинг техникасини аниқ, равон бажаради қўлларни тирсакдан кўкрак олдида кафтларни пастга қилиб букганҳолда «ривок»ларнинг бажарилиши кўкрак мускулларини таранглатади ва бўшатади. Агар шуҳаракатни тирсакни бир оз пастга туширганҳолда бажарсак, машқ ўз аҳамиятини йўқотади. Баскетбол тўпини саватга тушириш учун тўпнинг йўналишини олти градусдан тўрт градусгача ўзгартириш тўпни саватга тушиши имкониятини йўқга чиқариши мумкин. 44

Инсон танаси пастга-юқорига, олдинга-орқага, ўнга-чапга, томон йўналишда ҳаракат қилади. Ҳаракатни аплитудаси – ҳаракатнинг оғишидир. Физикада амплитуда деб маятникнинг тинчҳолатига нисбатан ўнг ва чапга оғиши (градуслари) тушунилади. Бизда эса тананинг айрим қисмларининг оғишҳаракати тушунилади. Тўғри йўналишдагиҳаракатнинг амплитудаси қадамнинг узунлиги (75см) ёки шартли белгисига қараб, ярим, тўла ўтириш ва бошқалар орқали аниқланади. Одам танасининг айрим қисмларнинг амплитудаси ўша тананинг бўғинлари эластиклигига боғлиқ бўлади. Ҳаракатлар актив ва пассив мускул қискариши да рўй беради. Спорт тренировкасида, турмуш шароитида бўладиган ишларҳаракатнинг амплитудасига боғлиқ. Катта қўзғалиш учун мослаштирилмаган мускулни катта амплитудадаҳаракат қилишга мажбур қилиш шикастланишга олиб келади. Агардаҳаракатнинг амплитудаси қўйилган вазифа талабларига жавоб бермаса, уҳаракатлар аниқҳаракатлар сифатида намоён бўла олмайди.ҳаракатлар ажралиш вақтларига кўраҳам тавсифланади. Ҳаракатнинг тезлиги деб инсон жисмини ёки уни айрим бўлагини маълум вақт бирлиги ичида фазода ўрин алмашиши тушунилади. Бошқачасига – тезлик йўл узунлигини тананинг ёки уни маълум қисмини шу йўлни босиб ўтиш учун сарфланган вақтга нисбати билан ўлчанади. Тезликни аниқлашда метр секунддан фойдаланилади. Йўлнингҳамма нуқталаридаҳаракат тезлиги бир хил бўлса, буҳаракат маромли текисҳаракат ёки йўлнинг айрим нуқталарида тезликҳар-хил бўлса, буҳаракат маромсиз нотекисҳаракат деб тушунилади. Қисқа вақт давомида тезликни оширилиши тезланиш деб аталади. Ҳаракат ижобий ва салбий ҳам бўлиши мумкин.ҳаркат юқори тезликда бошланиб, мароми тезлашиб ва секинлашиб турса, бу кабиҳаракат кескинҳаракат деб номланади. Одамда доимий тезлик ва тезланиш билан бажариладиганҳаракатлар онда-сонда учрайди. Бундан 45

ташқари, техникаси тўғри бажарил-ган жисмоний машқларда бирданига тез ёки сакрашлар билан бажариладиган машқлар бўлмайди. Нотўғри бажарилган машқ-лар тезлиги тез сакрашлар орқали бажарилади. Айримҳолларда ҳаракатнинг тезлиги деганда, тананингҳаракат тезлиги тушунилмай, унинг айрим бўлаклари (қисмлари) тезлигиҳам тушунилади. Юқоридагилар, бўғинларнинг узун – калталиги, ташқи муҳит таъсири, қаршилиги,ҳаракат қобилият-ларининг турли-туманлигидек бошқа факторларгаҳам боғлиқ бўлиб тезликни намоён қилишда етакчи ўринни эгаллайди. Спортчидаҳаракат тезлиги асосий сифатлардан биридир. Тезликни юқори бўлиши юқори кўрсаткич омилидир. Тезлик намоён қилишдан кўра уни ушлай олиш (мусобақа, машқ бажариш давомида) муҳим ролp ўйнайди. Тезликни олдиндан режалаштирилган жадвал бўйича ушлай олиш мунтазам машғулотлар орқали эришилади. Ҳаракатни давомийлиги. ҳаракатни узоқ давом этишида асосий ролни тананинг қисмлари эгаллайди. Машқни бажа-рилиш муддатини ўзгартириб, яъни бажарилиш вақтини озайти-риб ёки кўпайтириб, дарснинг умумий нагрузкасига таъсир этиш мумкин. Жисмоний машқлар техникасидаҳаракатни айрим звеноларини узунлиги (улоқтириш учун югуриш, сузишда қулоч отиш, чанғида сирғаниш ваҳ.к.) катта аҳамиятга эга бўлиб, бажарилаётган иш ёки уни муддатиҳақида ахборотлар бериб турилади. Ҳаракатнинг темпи дегандаҳаракат циклининг қайтари-лиш частотаси ёки маълум вақт бирлиги ичида бажарилганҳаракат тушунилади. Юриш темпи минутига 120-140 қадамдан, эшкакни сувга ботириш тезлиги 30-40 маротаба бўлади. Темп билан тезликни фарқлашимиз лозим. Масалан, қўлни бир темпда турли баландликка кўтариш ва тушуриш аракатини такрорлаш мумкин, лекин бунда қўлҳаракати тезлиги турлича- дир. Югуриш қадамларининг узунлиги бир хил бўлмасада, қадам частотаси бир маромда бўлса югуриш тезлигиҳам турли хилда бўлади. 46

Ҳаракат ритми деганда, атив мускул зўриқиши ва таранглашишининг маълум вақт ичида пассив ва кучсиз ҳаракат фазалари билан боғлиқ ҳолда намоён бўладиган характерли томонларини тушунамиз. Бу хусусият ҳар қандай тўлиқ ҳаракат актида мавжуд бўлади. Шундай қилиб,ҳаракат ритмининг фазода маълум вақт давомида зўриқишнингҳаракат тизими таркибида нисбатан тўғри ва ўз ўрнида уюштирилиши билан белгилашимиз мумкин.ҳар қандай, хатто нотўғри бажарилганҳаракат акти таркибидаҳам (ҳаракат бўлакларининг узун қисқалигига боғлиқ) маълумҳаракат ритми бор. Демак ритм рационал, тўғри, юқори натижага олиб келувчи ёки норационал, нотўғри, натижа самарасини пасайтирувчи бўлиши мумкин. Ритмни мажбурий шарти мавжудҳаракат таркибида кучли, уни бошқа бўлакларига нисбатан урғу берадиган, эoтиборга лойиқҳаракат таркибидагиҳодиса (ҳаракат)нинг борлиги уларнинг ўрин алмашинувини маълум вақт интервалида такрорланишидир. Рационал спорт техникасини эгаллашнинг энг аҳамиятли кўрсаткичларидан бири жисмоний машқни бажаришда мускул зўриқишининг тўғри ва ўз вақтида навбатлашувига эришишдир.ҳаракатнинг акцент (эoтибор) берадиган қисмига энг кучли зўриқиш тўпланади. Бу зўриқишдан келиб чиққанҳаракат маълум вақт пассив давом этади. Акцент берилган даврнинг интенсивлиги қанчалик кучли бўлса, иш самараси шунча юқори бўлади,ҳаракатнинг пассив фазасидан тўлақонли фойдаланиш мумкин. Тренировкалар таъсиридан зўриқишнинг кескин куча-йиши ва пасайишиҳамдаҳаракатнинг актив ва пассив фаза-ларининг давомийлиги чўзилиши мумкин. Юқори малакали спортчилардаҳаракат ритми стандарт шароитда турғун харак-терда бўлади. Ҳар қандай аниқҳаракат фаолияти маълум шахс томонидан техник жиҳатдан юқори мақом даражасида бажарилса шу машқни бажаришдаги рационал ритм эoтиборимизга тушади. Лекин униҳар қандай ритмгаҳам абстрактҳолда қўллаш мумкин бўладиган «ритм» деб қараш 47

нотўғридир.ҳар бир спортчини индивидуал хусусиятлари эвазигаҳаракатни бажаришда ўз ритми бўлади. Лекин ритмдаги вариация белгиланган чегарада ушбу фаолиятнинг асосий рационал структурасидан чиқмаслиги керак. Шунга кўра, ритмҳаракат фаолияти таркибидаги алоҳида-алоҳида элементларни бир бутун қилиб боғлайди,ҳаракатни тезлаштириш ёки секинлаштириш билан унинг умумий ритмик шакли ўзгармайди. Жисмоний машқларнинг ритмлари инсон томонидан онгли равишда рационал техниканинг обoектив қонунлари асосида шакиллантирилади ва бошқарилади. Таoлим жараёнида шуғулланувчи ёки ўқувчигаҳаракатнинг акцент берилган қисмларига вақтнинг қисқа муддатларида катта зўриқишни тўплаб, уни ишлатаолса, асосан ишлаётган мускул-ларни бирлаштириб уларга дам бериш имкони яратилади. Натижа эса яхши бўлади. Юқори малакали спортчилар, цирк артистлари машқ бажаришдаги ўзлари учун мослаб шакллан-тирган ритмлар асосидаҳаракатнинг акцент берадиган қисми-гагина катта зўриқишда бажарадилар. Ҳаракатларнинг кучи инсон жисми ёки унинг айрим қисмлариҳаракатига таъсир қиладиган ички ва ташқи кучларга бўламиз. Ички кучга: а)ҳаракат таянч аппаратининг пассив кучи – мускулнинг эластиклиги кучи, мускулларни таранглашиш кучи, чўзилаолшлиги ва бошқалар; б)ҳаракат аппаратининг актив кучи – мускулни тортиша олиш кучи; в) реактив кучлар – тана мускуллари звеноларининг ўзаро муносабатида вужудга келади-ган юқори тезланишҳосил қиладиган тезланишҳаракатлари билан намоён бўладиган куч. Ташқи куч: - инсон жисмига ташқаридан таъсир қилади-ган кучлар: а) тананинг ўз оғирлиги (вазни)дан вужудга келадиган куч; б) таяниш реакцияси кучлари; в) ташқи таъсир қаршилиги (сув,ҳаво)ни енгиш ва жисман ташқи таъсирга қарши (якка курашлар) куч намоён қилиш, инерция кучи ва бошқалар. 48

Ҳаракат кучи деб амалиётдаҳаракатдаги тананинг қисмини бирор ташқи обoектга жисмоний таъсири қабул қилинган. Бу атамадан баландликка сакрашда депсинишда кучи, самбо ва қиличбозликда рақибнинг қарши босими (жисмоний машқ динамикаси) тушунилади. Амалиётдаҳаркатнинг бир неча параметрини комплексли ифодаловчи умумлаштирувчи сифати-дагиҳаракатларданҳам фойдаланилади: а) тўғриҳаракатлар , қайсики йўналиши, амплитудаси тезлиги ва бошқалари билан қўйилганҳаракат вазифасига мос келади; б) нотўғриҳаракатлар , яoни қисман бўлсада, қўйилганҳаракат вазифасига мувофиқ бўлмаганҳаракатлар; в) тежамлиҳаракатлар , кўзланган мақсадга минимал даражада керак бўлганлари; г) тежамсизҳаракатлар , ортиқча, керак бўлмаган мускул зўриқиши орқали бажарила-диганҳаракатлар; д) жадаллик билан бажариладиганҳаракатлар; е) кучни яққол намоён бўлишини талаб этадиганҳаракатлар; ж) суст ҳаракатлар сифат жиҳатидан айримҳаракатларни сўз билан ифодалаб бўлмайди, уларни бирор жонли зотҳаркатига қиёслаб тушунтирилади. Жисмоний машқлар классификацияси Жисмоний машқларни классификация қилиш – уни туркумлаш, хиллаш демакдир. Жисмоний тарбия тизимларининг тарихий таҳлили шуни кўрсатадики, жамиятнинг ривожланиш босқичларида жисмоний машқлар танлаш ва туркумлашда ўша жамият учун прогрессив ва тарбия вазифасини бажаришга мос келадиганларигагина эoтибор берилган. Тарихий ривожланишнинг турли босқичларида тарбиянинг мақсад ва вазифаси ўзгариб турган, демак, жисмоний тарбия тизимиҳам ўзгарган, бу эса унинг омилларинингҳам ўзгаришига сабаб бўлди. Грецияда тарихий беш кураш – пентатлон, Гутс-Мутснинг табиийҳаракатлари, Песталоцци ва Шписнинг XVIII аср учун танланган 49

«элементарҳаракатлари» ва бошқалар. Демак, давр ўзгариши билан жисмоний тарбия тизими, унинг вазифалари ва воситалари ўзгарди. Шведларни педагогик гимнастикасида жисмоний машқлар анатомик хусусиятга қараб классификация килинди, чунки улар тизимининг асосий мақсади тана тузилишининг кўриниши яхшилаш эди. Бу эса жисмоний тарбия тизимининг йўналишини торроқ бўлишига олиб келди. Чехларнинг «Сокол гимнастикаси» жисмоний машқлар-нинг ташқи формасига қараб спорт жиҳозида бажариладиган, спорт жиҳозисиз бажараладиган машқлар гуруҳлари деб туркум-ланади. Бунинг ижобий томони шундаки, пайдо бўлган янги жисмоний машқлар бу туркумларнинг бирида ўз ўрнини топар эди. Французларнинг Эбер системасида жисмоний машқлар қисқа утилитар мазмунига қараб: юриш, югуриш, сакраш, тирмашиб чиқиш, оғирлик кўтариш машқлари, улоқтириш, сузиш,ҳужум ваҳимоя қилиш машқлари деб туркумланди. Австрия педагоглари классификациясиҳам кенг камровли эмас эди. Жисмоний машқларнинг оригинал классификациясини рус анатоми, врачи, педагоги П.Ф.Лесгафт ишлаб чиқиб, мактаб ёшидагиларда жисмоний тарбияни амалга ошириш учун мўлжал-лади ва қуйидагича асосий гуруҳларга бўлди: 1. Содда машқлар. 2. Мураккаб машқлар ёки юкламанинг ортиши билан бажари-ладиган машқлар. 3. Фазодагиҳолатига ёки мускул ишининг бажарилиш вақтига кўра бажариладиган машқлар. 4. Техник жиҳатдан қийин, тизимли равишда бажариладиган машқлар. Машқларнинг туркумланиши кўрсатиб турибдики, П.Ф. Лесгафт классификацияси дидактик принципларга йўналтирилган. Лекин буҳам жисмоний тарбия тарихий омилларини тўлақонли ўз таркибига сиғдира олмаган.ҳозиргача тўлиқ илмий асосланган жисмоний машқлар классификацияси мавжуд эмас. Собиқ совет жисмоний тарбия тизимиҳам бу вазифани уддаламади. 50

Жисмоний машқларни тарихий классификацияси Тарихан жисмоний машқлар – ў йинлар тарзидаги, гимнас-тика кўринишидаги, спорт ва туризм машқларига туркумланган эди. Ўйинлар, гимнастика, спорт, туризм жисмоний тарбия тизимининг асосий омиллари сифатида тан олиниб келинган ваҳозирги кундаҳам машқлар классификацияси таркибида ўз аҳамиятини йўқотгани йўқ. Кўпчилик олимларнинг фикрига қарама-қарши улароқ,ҳар доим ўзгаришда. Тарихий қабул қилинган жисмоний машқлар туркуми давр ўтиши билан ўз ўрнини ўзидан прогрессив бўлганларга бўшатиб бермоқда ёки ўша машқлар ривожланмоқда, такомиллаштирилмоқда. Жисмо-ний тарбия жараёнида уларнинг асосий омиллиги тарбия тизимларида илмий асосланган. Демак, ўйин, гимнастика, спорт, туризм таркибига кирган жисмоний машқлар туркуми дейиш бизда айримҳолларда нотўғри фикр туғдириши мумкин. Чунки, спорт туркумига кирган югуриш, юриш, сакрашлар жисмоний машқ сифатида ўйинларда, гимнастика таркибида, туризм машқ-лари тарзидаҳам учраши мумкин. Машқлар бир-бири билан ўзаро узвий боғлиқҳолда фойдаланилади. Ўйин атамаси хилма-хил фаолиятни ифодалайди. Табиат ўйини, куч ўйини ва бошқалар. Маданият соҳаси бўйича эса, актёр ўйини, олимпиада ўйинлари ёки спорт ўйини, буларнингҳаммаси хилма-хил маoно беради. Ўйин тарихий тўпланган ижтимоийҳодиса сифатида фаолиятнинг айрим туриҳисоб-ланади. Ўзинингҳаётий аҳамияти орқалигина жамиятда ўзига қизиқиш уйғотади ва айрим одамларни ўзига тортади. Ўйин фаолиятида одам ўзини ўраб олган муҳит билан ўзгача алоқада, бир мақсадга йўналтирилган фаолиятда бўлади ваҳам жисмонийҳам ақлий қобилиятини машқ (тренировка) қилдиради. Меҳнатдан фарқли ўлароқ, ўйин пайтида моддий неoмат яратилмайди. Ўзҳаёти учун табиат инoомларидан бевосита фойдаланмайди. Ўйин шароитида хилма- 51

хилҳаркатни танлаш имконияти бор. Бу эса ўйновчининг ўзҳис-ҳаяжонини, ижодий қобилиятини, фаоллигиниҳамда ташаббусини ишга солишга мажбур қилади. Ҳозирги кунда ўйинчилар сонига қараб яккама-якка жамоа бўлиб, кўпчилик (омма билан) ўйнайдиган ўйинлар мавжуд. Бу эса педагогика ваҳаётдаҳаракатли ўйинлар ва спорт ўйинлари сифатида тарбиявий восита бўлиб хизмат қилиб келмоқда. Ҳаркатли ўйинлар жисмоний тарбия воситаси сифатида жамоали, жамоага уюшмай , ўзининг маълум спорт майдонига, стандарт қоидасига эга бўлмаган, қийин жисмоний машқларнинг айрим элементларини ўз ичига олганҳаракатлар тарзидаУлар аста-секинлик билан қийинлаштирилиб бир шаклга киргизилиб, спорт ўйинларига айланди. Демак, спорт ўйиниҳамҳаракатли ўйиндир. Спорт ўйинлари жисмоний тарбия воситаси сифатида ўзининг катoий ўйин қоидалари ва талабларига, спорт майдони жиҳозларига эга. Ўйин пайтида вазифаларни бир индивидҳал қилмай, жамоаҳал қилади. Бу ўйинлар бўйича мунтазам мусобақалар уюштирилади. Ўйинчиларга даража (разряд) ва унвонлар берилади. Спорт ўйинлари мунтазам ўсишда ва ривожланишда (техникаси ва тактикасини ривожланиши унинг самарадорлигини кучайтиради). Жамоа бўлиб ўйнайдиганҳаракатли ўйинлар уч турга бўлинади: а) ўйинчиларни жамоа-ларга ажратмай ўйнайдиган ўйинлар; б) жамоали ўйинга айланиб кетадиган ўйинлар; в) жамоаларга бўлиб ўйналадиган ўйинлар (барча спорт ўйинлари киради): Кейинчалик эса ўйин ўйинчиларнинг ўзаро фаолияти шаклига кўра (командали ўйналадиган ўйинлар) қуйидагиларга бўлинади: а) ўйин пайтида рақиб команда ўйинчилари танаси, унинг қисмлари бир-бирига тегмай ўйналадиган ўйинлар - волейбол, городки, бадминтон, стол тенниси, шахмат-шашка ваҳ.к. 52

б) рақиб ўйинчилари бир-бирига тегиши билан ўйнала-диган ўйинлар: футбол, баскетбол, регби, хоккей, майса устидаги рус лаптаси ва бошқалар. Тарихан мавжуд жисмоний тарбия тизимлари ўйиннинг шу томонларниҳисобга олиб, жамият аoзолариҳар томонлама жисмонан гармоник тарбиялашнинг асосий омилларидан бири деб тан олганлар ва тарбия жараёнида ундан фойдаланганлар. Гимнастика – ўйинлар, спорт, туризм қатори уҳам жисмоний тарбия воситасидир. Асосий вазифаси турлиҳаётий фаолият учун умумий жисмоний тайёргарликни йўлга қўйиш воситасидир. Бундан ташқари, ўзининг гавдасини тута билиши ёки тананинг аoзолариҳаракатини бошқара олиши, танадаги жисмоний камчиликларни тўғрилашдек махсус вазифаларниҳамҳал қила олади.ҳозирги кунда жаҳон халқлари гимнастикаси тизимини танқидий ўрганилиб, кераксизларини улоқтириб, фойдали томонини ўзида илмий мужассамлаштирилганҳолда жисмоний тарбия шароитида ижобий фойдаланилмоқда. Гимнастикада жисмоний машқларнинг барчаси қўллани-лиши мумкин. Аслида эса қуйидаги машқлар кўринишида қўлланилади. а) сафланиш ва қайта сафланиш машқлари. Бу машқлар сафланишнинг рационал йўллари, гавдани тўғри тутиш, коман-даларга бўйсуниш, қадди-қоматни ростлаш ва бошқа вазифа-ларниҳал қилади; б) асосий жисмоний машқлар . Бу машқлар тананинг барча аoзоларига умумий ёки айрим ажратиб олинган аoзоларини ривожлантиришда фойдаланилади,ҳаракат малакаларининг тез шакилланиши учун қулайлик яратади; в) эркин машқлар . Бу ном орқали мусиқа остида бажариладиганҳаракатлар комбинацияси тарзида тузилган машқлар тушунилади. Эркин машқлар билан шуғулланувчи-ларнингҳаракатини кузатсак, бизҳаракатларни мусиқа ритми, темпига тушаётганлигини ёки 53

унинг нафосатли, гўзаллигини кўриб, инсонҳаракатлари заҳирасининг жуда бетакрор экан-лигини шоҳиди бўламиз; г) зарурийҳаётий-амалий машқлар : юриш, югуриш, сакраш, улоқтириш, тирмашиб чиқиш, юк кўтариш ва бошқа қатор машқлар. Булар жисмоний сифатларни ривожланти-ришдаги асосий воситалар саналади; д) махсус гимнастика снарядларида бажариладиган машқ-лар : перекладинада, брусpяда, конp, халқада, яккачўпда ва бошқаларда бажариладиган машқлар. Улар куч, чаққонлик, бўғинларҳаракатчанлиги, мускуллар эластикаси, руҳий ва бошқа сифатларни тарбиялайди; е) акробатика машқлари : қўлда туриш, ёнбош томонга танани букмай айланиш, «рандат», «фляг» ва бошқа қатор якка жуфт, гуруҳ бўлиб бажариладиган машқлар киради. Улар асосий зарурийҳаётийҳаракат ва кўникмаларни тарбиялайди. Спорт маҳоратини оширишда ва умумжисмоний тайёргарлик учун етакчи воситадир; ж) бадиий гимнастика: рақс тарзидаги, жисмсиз, жисмлар билан бажариладиган машқлар бўлиб, ўз ичига юриш, сакраш, эгалувчанлик талаб қиладиган қатор машқларни олади ва уларни мусиқа билан қўшиб бажариш тушунилади ва у спортнинг алоҳида тури саналади. Гимнастика машқлари тизими доимо ривожланиб ва таркиби бойиб бормоқда. Илмий тадқиқот ишлари ва куза-тишлар айрим машқларнинг қайтадан тузилаётганлиги, янгила-наётганлиги, айримлари мустаҳкамланаётганлиги ва такомилла-шаётганлигини кўрсатмоқда. 1948 йили бўлиб ўтган собиқ Иттифоқ гимнастикачилари конференциясида гимнастиканингҳаётда амалий қўлланишига қараб қуйидаги турларга ажратдилар: Асосий гимнастика – вазифаси умумжисомний тайёргар-ликни йўлга қўйишдир. Асосий гимнастика машғулотлариҳар томонлама жисмоний 54

қобилиятларни ривожлантириб, спорт маҳоратини оширишга имконият яратади. Асосий гимнастикага сафланиш ва қайта сафланиш, умумжисмоний машқлар,ҳаётий машқлар, акробатика, бадиий гимнастика ва бошқа машқларҳамда айрим гимнастик жиҳозларда бажариладиган машқлар киради. Гигиеник гимнастика билан шуғулланиш организмнинг саломатлигини мустаҳкамлайди. У кишида бардамлик, иш қобилиятини юқори даражада бўлишини таoминлайди. Гигиеник гимнастика эрталаб, кундуз куни, оқшом ёки уйқудан сўнг ўтказилади. Ёши ўтганларда эрталабки гимнастика яккама-якка ёки гуруҳ бўлиб ўтказилиши аҳамиятли. Улар организмнингҳаракат аппарати, юрак томирлари, нафас олиш системаси ва бошқа органларнинг ишини нормаллаштиради. Спорт йўналишидаги гимнастика . Спорт гимнастикаси-нинг вазифаси юқори жисмоний тайёргарликка ва спорт маҳоратини ошириш мақсадида қийинҳаракатлар қилиш санoатини эгаллашдир. Спорт гимнастикасига эркин машқлар, перекладинадаги машқлар, брусpядаги, халқаларда, дастали кон (эркаклар учун) бревно ваҳар хил баландликдаги брусpядаги (қизлар учун) ва сакраш машқлари киради. Бадий гимнастика – акробатика ва спорт гимнастикасидек спорт характерига эга. Вазифаси эса ўзининг махсус йўллари биланҳал этилади. Асосий машқлари мусиқа билан боғлиқдир. Уҳаракат координациясини,ҳаракат пластикасини ривожлан-тиради. Машқлар рақс характеридагиҳаракатлар тарзида бажа-рилади. Машқ мазмунига барча машқлар киради. Гимнастиканинг қўшимча турлари га спорт гимнастикаси, ишлаб чиқариш гимнастикаси, даволаш гимнастикаси кири-тилган. Спорт гимнастикаси шуғулланаетган спортчига ўзи танлаган спорт турида ўз маҳоратини эгаллашга ёрдам беради. Спорт гимнастикаси машқлари умумий ва махсус тайёргарлик жараёнида қўлланилади. Ишлаб 55

чиқариш гимнастикасининг асосий вазафаси ишчининг ишлаб чиқариш қобилиятини, меҳнат унумдорлигини оширишдир. Бу гимнастика ишчининг иш режимига киритилади. У халқ хўжалиги корхоналарида, муассасаларида физкулpтура танаффуси ва ишдан аввал гимнас-тика паузаси тариқасида олиб борилади. Даволаш гимнастикаси саломатлик ва меҳнат қобилиятини тиклаш вазифасиниҳал қилади. Асосан, тана тузилиши камчиликлари,ҳаракат аппарати ишларини яхши йўлга қўйишда хизмат қилади. Дам олиш уйлари, санаториялар, касалхона-лардаги даволаш кабинетларида амалга оширилади. Спорт сўзи аввалига ўйин маoносида тушинилар эди, кейинчалик эса кўнгил очиш воситаси деб қарала бошланган. Чунки шуғулланувчилар фақат ўзаро куч синашиб мусобақа-лашар эдилар. Хатто XIX асрнинг охири ХХ асрнинг бошла-ригача партада юқори натижаларга эришиш ёки мусобақада ғолиб чиқиш, кўнгил очиш, дам олиш воситаси деб қаралиб келинди. Узоқ вақтгача таoлим тарбия ишларида аҳамиятга эга бўлмаганҳаёт учун кераксиз нарса деб баҳо берилди. (Лесгафт, 1909; Эббер, 1925; Гаулгоффер ва Штрейхер, 1930). Спорт кўп қиррали маoнога эга бўлиб, ижтимоийҳаётнинг махсулидир. Жамиятда спорт билан шуғулланиш аҳамияти унинг жисмоний тарбия жараёни деб қабул қилинади. Спорт жамият мадания-тининг асосий элементи сифатида спорт маҳоратини ошириш,ҳаракат санoатини эгаллаш, жисмоний сифатларини ривожлан-тириш орқали жисмоний тарбия жараёнида восита тарзида қўлланилмоқда. Жисмоний тарбиядаҳаракат қобилиятини ривожлантиришнинг имконияти чексиз эканлигиҳозирги кунда сир эмас. Бунга далил ўрнатилаётган рекордлар, спорт натижа-ларидир. Спорт натижаси яхшилаш учун олиб борилаётган изланишлар, янги усулиятлар, воситалар, спорт тайёргарлиги мазмунини бойитмоқда. Бу эса кўплаб спортчи ва тренерларнинг жисмоний тарбия назарияси ва услубиётини 56

янги илмий-амалий қонуниятлар билан бойитаётганлигидан далолат бермоқда. Ҳозирги кунда спортга қўшни қардош мамлакатлар билан ўзаро дўстлик ваҳамжиҳатлик ўрнатишдек, мусобақалар пайтида чин инсонийликҳислатларини чуқурроқ намоён этишни юзага чиқариш вазифаси юклатилган. Турли ижтимоий шароитда спортнинг айрим хусусиятлари бир-бири билан бутунлай зид келади, деб қаралади. Бунга собиқ совет спортининг мақсади ва вазифасиҳамда буржуа спортидаги профессионализмнинг мазмуни мисол бўла олади. Ривожланган мамлакатларда спорт билан кўпроқ ўқувчилар, талабалар, армия ва флот хизматчилари шуғулланадилар. Асосий сабаб спортҳарбий ваҳаётий тайёргарликдаги муҳим омилдир. Бундан ташқари уларда спортнинг иқтисодий роли асосий ўринни эгалайди. Спортдан улар дам олиш, одам организмининг формаси, функциясини ўзгартириш учун эмас, яшаш, моддий неoмат яратиш учун шуғулланадилар. Спортнинг тарихий ривожланиши шунга олиб келдики, унинг айрим турлари халқаро обрў қозонди,ҳаётий-зарурий аҳамият касб этди, жисмоний тарбия учун асосий восита сифатида тан олинди. Буларга: енгил атлетика, оғир атлетика, классик кураш, бокс, сузиш, баскетбол, футбол, гандбол, теннис, велоспорт, волейбол, сувда тўп ўйини, спорт гимнгастикаси ва бошқа Осиё, Оврупа, Жаҳон чемпионатлари Олимпиада ўйинлари дастурига кирган ва бошқа спорт турлари мансубдир. Булардан ташқари бошқа турлар спортнинг миллий тур-лари деб аталиб (ҳаётий-амалий,ҳарбий-амалий ваҳ.к.) тарбия жараёнининг асосий воситаси тарзида фойдаланилмоқда. Туризм – режа асосида олдиндан мўлжалланган саёҳат, экскурсия, поход, тоғга чиқиш ва сайрлардан иборатки, бунда бирор неoмат 57

яратилмай, жисмоний қобилият ва жисмоний сифатларни ривожлантириш ва актив дам олишга йўналтирилган омил деб қаралади. Геологлар, гидрогеографларнинг саёҳатла-ридан маълумки, улар ўз саёҳатларини моддий қиймат яратишга мақсадида режалаштирадилар. Жисмоний тарбия жараёнида эса унинг хусусий томонларидан фойдаланилади. Туристик саёҳатларда табиатнинг маълум тўсиқларидан ўтиш кишиларда ақлий, жисмоний, ахлоқий - эстетикҳислат-ларни тарбиялайди. Уларга жамоага муносабат, қўрқмаслик, куч, чидамлилик сифатларини ривожлантиради. Саёҳатда тоғ, дала-нинг турмуш тарзи, унда яшаш, меҳнат қилиш шароитга мослашиш малакаси ва кўникмалари ривожланади. Туризм бошқа жисмоний тарбия омилларига нисбатанҳаётий-амалий шароитда қўлланадиган жисмоний машқларга бой. Шунга кўра, уларҳаётийлиги ва амалийлиги билан фарқланади. Жисмоний тарбия воситаси сифатида туризм қуйидаги асосий хусуситяларга эга: 1.ҳаётий-амалийлиги хусусияти. Мустақил фаолият, ташаббускорликни тарбиялайди. Раҳбарлик, бошқариш, мўлжал олиш, йўлни танлаш ва уни тўғри топиш,ҳаритани ўқий олишдек қатор малакаларни шакллантиради ва ривожлантиради. 2. Туризм жисмоний сифатлар ваҳаракатлар малакасини бараварига тарбиялайди, чунки унда ажратиб олинган мутахас-сисликка керак бўлганҳислатлар ривожланмайди. 3. Сафарга тайёрланиш ва сафар давомида барча фаолият,ҳаётий аҳамиятга эга бўлган юриш, югуриш, тўсиқлардан ошиш ва бошқаҳаётий- амалий машқлардан фойдаланилади. 4. Туризм шуғулланувчига маълум даражадаги жисмоний тайёргарликка эга бўлиш талабини қўймайди. Шуниси билан у спортга ўхшайди. 58

5. Туризм пайтида жисмоний машқлар организмга иқлим шароити (совуқ, иссиқ, шамол каби) ва маршрутининг релpе-фига қараб таъсир кўрсатади ва унинг таъсири турлича бўлиши мумкин. 6. Туризмда куч синашиш, мусобақалашиш асосий ўринни эгаллайди. 7. Туристик саёҳатлар катнашчилари ўзларининг ичлари-дан раҳбарни сайлаб оладилар. Раҳбар 16 ёшдан юқори, тажрибага эга бўлган киши бўлиши шарт. Туризмда раҳбарнинг ўзиҳам қатнашчилари билан иштирок этади. У маълум қўшимча вазифаларни бажаради: туристик саёҳат маршрутини, қатнаш-чилар таркибини, улар шахсини ўрганади, жиҳозларни кўриб чиқади ва амалий масаларниҳал қилади. Саёҳат катнашчилари ёш сайёҳлар бўлса, уларга 19 ёшдан кичик бўлмаган мутахасис йўриқчи этиб тайинланади. 8. Туризм машғулотларининг асосий формаси походдир . Походда туризм пайтида билиш керак бўлган барча форма ва усулиятлардан фойдаланилади, бу биланҳаётий зарурийҳаракат малакалари шакллантирилади. Машғулотда сузиш, тирмашиб чиқиш ваҳоказолар, шунингдек, топография билан ишлаш, тўсиқлардан ошишлар-нингҳаммаси ўзлаштирилади. Туризмга жисмоний тарбия воситаси тарзида қаралади табиий тўсиқлардан ўтиш, юк кўтаришни жисмоний машқлар билан қўшиб олиб бориш тавсия этилади. 1960-90 йилларгача қатор муаллифлар (А.Д. Новиков, Л.П. Матвеев, Б.А. Ашмарин ва бошқалар) тарбия жараёнида қўлланилган машқларни тарихан шаклланган жисмоний тарбия тизимларидаги белгиларига кўра туркумладилар. Лекин тизим-ларнинг янгиланиши, тарбия жараёнида қўлланиладиган машқ-ларнинг такомиллашганларининг вужудга келиши, янги машқ-ларнинг тарихан қабул қилинган машқлар таркибига сиғмай 59

қола бошладилар. Чунки хусусиятларига қараб улар гимнастика, ўйинлар, спорт ёки туризм машқларидан деярли фарқ қилар эди. 2 .2. Жисмоний машқларни ҳаракат сифатларини ривожлантиришига қараб классификациялаш Ҳозирги кунда жисмоний машқларҳаракат фаолиятдаги хусусий белгиларга қараб, яoни жисмоний сифатларни – кучни, тезликни, чидамлиликни, чаққонликни, бўғинларҳаракатчанли-гини ва мускуллар эгилувчанлигини намоён қилишига қараб янги педагогик туркумини амалиётда шакллантириб гуруҳларга ажрата бошладилар. Бу туркумдаги машқлар жисмоний сифатларни алоҳида ажратиб олиб тарбиялаш ёки жисмоний тайёргарликдаги нуқсонларни алоҳида ажратиб олиб ривожлантириш учун қўлайдир. Бошқа томондан эса, у ёки бу жисмоний машқни бажариш учун қандай сифатлар лозимлигини олдиндан билиш (куч, тезлик талаб қиладиган ва бошқа сифатларни танлаш) имконини беради. Жисмоний ривожланиш, жисмоний тайёргарлик, жисмо-ний сифатларни тарбиялашига кўра билим (маълумот) бериш вазифалариниҳал этиш учун бажариладиган жисмоний машқлар туркуми шаклланди: - асосий (ёки мусобақа), яoни ўқув дастурлари асосида ўрганилиши лозим бўлган фаолиятлар. - йўлланма берувчи машқлар – яoни нерв мускул зўри-қиши, ташқи томондан ўхшашлиги,ҳаракат таркибидаги айрим элементларнинг яқинлиги билан ўзлаштирилиши лозим бўлганҳаракатларни ўзлаштирилишини осонлаштирувчи жисмоний машқлардир. Бу туркумдаги машқларнинг характерли томони шундаки,ҳаракат малакасини ривожлантириш ва жисмоний сифатларни такомиллаштириш 60

сунoий равишда ажратилади. Аслида бу жараён бир-бирини тақазо этади ва ўзаро узвий боғлиқ. Булар таoлимнингҳар қайси этапи учун етакчи вазифаниҳал этишга ёрдам берадиган машқларни танлаш учун имконият беради. Жисмоний машқларни алоҳида мускул гуруҳларини ривожлантиришга қараб классификациялаш. Алоҳида мускул гуруҳларини ривожлантиришига қараб ҳ ам жисмоний машқлар туркумлана бошланди : бўйин, елка камар, бел- ёнбош,ҳаракат таянч аппарати мускуллари ва бошқаларни ривожлантирувчи машқлар. Бу туркумдаги жисмоний машқлар ичида жисмлар билан, жисмсиз бажариладиган, индивидуал, жуфт бўлиб, ўтирган, ётганҳолда амалга ошириладиган, эгилув-чанлик ва кучни ривожлантириш машқлари бўлиши мумкин. Спорт турлари бўйича жисмоний машқларни туркумлаш . Ўз навбатида,ҳар бир спорт тури ўз машқларининг индивидуал классификациясига эга: спорт ўйинлари – футбол, баскетбол ваҳоказолар. Юқорида қайд қилинган жисмоний машқларни жисмоний машқларнинг педагогик классификацияси дебҳам атай бошладилар. Биомеханикада – статик, динамик, циклик, ациклик, комбинациялаштирилган,ҳаракатнинг тузилиши ёки бажаришҳолатига қараб туркумланган жисмоний машқлар деб гуруҳлана бошланди. Физиологияда – максимал, субмаксимал, меoёрдаги ва меoёрдан катта қувватни талаб қилиб бажариладиган машқлар деб номланган туркумидан жисмоний тарбия амалиётида фойдаланилмоқда. 61

Табиатнинг соғломлаштирувчи кучлари ва гигиеник омиллар Ҳаво, қуёш нури, сув жисмоний тарбия жараёнида табиатнинг соғломлаштирувчи кучлари тарзида жисмоний тарбиянинг воситаси сифатида фойдаланилади.ҳаётий шароит, муҳит инсонни турли шароитда моддий неoмат яратиш, яшашга мажбур қилади. Бунга кўникиш, унга тайёр бўлиш муҳим аҳамиятга эга. Шунинг учун табиатнинг инoоми – ҳаво, сув, қуёш нури инсон иш қобилиятини ошириш, саломатлигини мустаҳкамлашнинг асосий воситасидир. Жисмоний тарбия жараёни очиқ хавода, қуёш нури остида, сув ва бошқалардан фойдаланиб жисмоий машқлар бажариш самара беради. Чўмилиш, офтобда тобланиш,ҳавонинг иссиқ-совуғи жисмоний машқлар билан инсон организмига турлича таъсир кўрсатади. Машғулотлар давомида бу воситалардан тизимли фойдаланишнинг муҳим аҳамият касб этади. Ишни шундай ташкиллаш лозимки, жонажон Республика-мизнинг географик, иқлимий ва экологикҳолатиниҳисобга олиб барча вилоят ваҳудудларда табиатнинг соғломлаштирувчи кучларидан фойдаланишнинг илмий асосланган тизимини ишлаб чиқиш муаммосиҳал қилиниши лозим. Масалан, қуёш нуридан фойдаланишда соат 10.00 дан 12.00 гача алоҳида, 16.00-17.30 гача ёши, жинси ва бошқа индивидуал хусусиятлариниҳисобга олинмасдан тобланса унинг таъсири турлича бўлади. Жисмоний машқларнинг меoёри, юкламанинг умумий миқдори, машқнинг интенсивлигини эoтибордан четда қолдириш табиат-ни соғломлаштирувчи кучларидан фойдаланишда салбий нати-жаларга олиб келишни унутмаслигимиз лозим. Шуғулланувчиларга қуёш ваннаси, сувда чиниқишнинг назарий билимлари ва улардан тизимли фойдаланиш,ҳавонинг ўзгариши организмнинг иссиқ-совуққа, кескин ўзгаришларга тез мослашшиши 62

индивиднинг ёшлигидан йўлга қўйишни самараси катта.ҳар томонлама чиниқтириш табиат омилларини турли жисмоний машқларни бажариш билан қўшиб олиб борилиши ташқи муҳитнинг салбий таъсирларига организмнинг қаршилик кўрсата олиш қобилиятини янада оширади. Жисмоний тарбия жараёнида эришилган чиниқишнинг самараси “кўчувчан” бўлади, яoни у инсоннинг бошқа фаолияти (асосан, меҳнат,ҳарбий хизмат)да намоён бўлади ва жисмоний тарбиянингҳаётий- амалийлигини оширади. Қолаверса, руҳий-иродавийҳислатлариниҳам кучайтиради. Айниқса, чайқалиш, тебраниш, меoёрсиз нагрузкага чидаш, вазнсизликҳолатига тез мослашишдек вазифалар осонҳал бўлади. Гигиеник омиллар жисмоний тарбия воситаси сифатида Гигиеник омиллар шахсий ва жамоат гигиенаси талаб-ларини ўз ичига олиб, меҳнат гигиенаси, овқатланиш, дам олиш ва ташқи муҳитнинг зарарли факторлари ва бошқалар жисмоний машқларни бажариш (дарс, мустақил машқ қилиш, тренировка) машғулотларида гигиеник талаб ва нормаларга риоя қилишни тақазо этади. Улар жисмоний машқлар таъсирчанлигини, Самара-дорлигини оширишини илмий, амалий жихатдан исботлаган. Гигиеник шароитни етарли даражада таoминлаш, жисмо-ний тарбия учун фойдаланиладиган моддий-техник база, спорт анжомлари, жихозлар ва мавжуд кийим-бошнингҳолатига боғлиқ. Жисмоний машқлар, табиатнинг соғломлаштирувчи кучла-ри ва гигиеник омилларни рационал қўллаш инсон саломат-лигини мустаҳкамлайди ва жисмоний қобилиятларни ривожлан-тиради. Жисмоний машқлар билан шуғулланиш машғулотлари инсонҳаётий фаолиятининг органик қисмига айлансагина жисмоний тарбия тизимининг 63

соғломлаштирилишига йўналти-рилган принципни амалга оширишнинг имкони бўлади. Бошқа томондан, керак бўлган гигиеник нормаларга риоя қилинсагина жисмоний машқлар керак бўлган самарасини беради. Жисмоний тарбиянинг махсус воситасиҳисобланмасаҳам гигеник омиллар жисмоний тарбиянинг вазифасини тўлақонлиҳал қилиш учун аҳамият касб этади. Педагогик жараён қанчалик пухта ташкил-ланмасин, овқатланиш, уйқу кун тартибига риоя қилинмаса, шунингдек, машғулотлар тиббиёт талабларига жавоб бермай-диган жой ва жиҳозлар билан ўтказилса, улар албатта самарасиз бўлади. Мана шунинг учун мактаблардаги жисмоний тарбия дастурларига гигиенага оид билимлар мазмунини ифодаловчи назарий маълумотлар учун мавзулар тавсия қилинган. Улар жисмоний тарбия жараёнидан ташқаридаги инсоннингҳаётий фаолиятини ташкилловчи ва жисмоний тарбия жараёни тарки-бидаги воситалардир. Жисмоний машқларнинг таъсирини белгиловчи омиллар Ҳар хил жисмоний машқларнинг самараси турли хил ёки турли хилдаги жисмоний машқлар бир хил тарбиявий таъсир кўрсатиши амалиётда исботланган. Демак, бу жисмоний машқлар доимий бир хил таъсир хусусиятига эга эмаслигининг исботидир. Тарбия жараёнида жисмоний машқларнинг самарали таъсирини белгилай оладиган омилларни билиш педагогик жараённи бошқаришни осонлаштиради. Бу омиллар қуйдагича гуруҳланади: 1. Ўқитувчи ва ўқувчиларнинг шахсий тавсифи омили . Таoлим жараёни икки томонлама – ўқувчилар ўқийди, ўқитувчи ўқитади. Шунинг учун жисмоний машқларнинг таъсири кенг даражада ким ўқитаётганлигига ва кимларни ўқиётганлигига, ахлоқий сифатларига ва иқтидори (интеллекти)га, жисмоний ривожланганлигига ва тайёргарлиги даражасига, шунингдек, бирламчи бажара олиш малакаси, қизиқиши,ҳаракат фаоллигиҳамда бошқаларга боғлиқ. 64

2. Илмий омиллар – жисмоний тарбиянинг қонуниятла-рини томонидан англаниши меoёрини характерлайди. Жисмо-ний машқларнинг педагогик, психологик, физиологик хусусият-лари қанчалик чуқур ишлаб чиқилган бўлса, педагогик вазифа-ларниҳал қилиш учун улардан шунчалик самарали фойдаланиш мумкин. 3. Методик омиллар – жисмоний машқлардан фойдала-нишда амал қилинадиган жуда кенг қамровдаги талаблар гуруҳини умумлаштиради. Жисмоний машқни ўқитиш давомида ёки бошқа педагогик вазифаниҳал қилиш учун қўлланаётган усулият (жисмоний қабилиятни очсин, ўзлаштиришни осонлаштирсин) масалан, жисмоний қобилиятларни ривожлантиришда қуйидагиларҳисоб-га олинади, биринчидан жисмоний машқдан кутилаётган самара, яoни бу машқ билан қандай вазифалар (билим бериш, тарбиялаш, ёки соғломлаштириш)ниҳал қилиш; иккинчидан, жисмоний машқни тузилиши, статик ёки динамик машқми, циклик, ацикликҳаракатми ёки бошқасими; учинчидан, мумкин бўлган такрорлаш усулиятлари (бўлакларга ажратиб ёки машқни тўла бажариш билан ўргатиш мақсадга мувофиқми, такрор-лашлар оралиғида актив дам олишни қўллаш керакми ёки пассив дам олишни таoминлай оладими ваҳоказолар). Жисмо-ний машқларнинг бундай характеристикаси қўйилган педагогик вазифаларниҳал қилиш учун жисмоний тарбия воситалари ва методларини танлаш имконини беради. Жисмоний машқларнинг самараси оптимал юкламани белгилай олиш орқалигина бўлиши мумкин. Фаолиятда юклама-нинг давомийлигиҳамда унинг интенсивлиги, такрорлаш часто-таси (интервал ва дам), такрорлашлар оралиғидаги дам олиш-нинг характерига боғлиқ. Юкламани бошқаришда юқорида кўрсатилаётганҳолларнинг ўзаро муносабатиҳисобига олиниши шарт. Масалан, машқнинг бажарилиш давомийлигининг ортиши унинг интенсивлигининг пасайишига олиб келиши қонунияти билан белгиланган. 65

Жисмоний машқнинг натижаси унинг ижро усулига боғлиқ. Масалан, арқонга уч усул билан тирмашиб чиқиш эркин усул билан тирмашиб чиқишдан самаралироқдир, чунки уч усул қўлланганда баландроққа чиқиш имкони бўлади. Жисмоний машқ бажаргандан сўнг организмда махсус функционал ўзгариш вужудга келади ва у маълум вақтгача организмда из қолдиради, сақланиб туради. Вужудга келган ўзгариш фонида кейинги машқнинг таъсир самараси янада бошқачароқ бўлиши мумкин. Дастлабки ва сўнги машқда машғулот самарадорлиги ортиши ёки пасайиши мумкин. Масалан, диққат учун машқлар навбатидаги қийин координация талаб қилувчиҳаракатларни бажаришни осонлаштирса, думбалоқ ошиш машқларидан сўнг мувозанат сақлаш машқларини ўзлаштириш қийинчиликларга сабаб бўлиши мумкин. Таъсирнинг оз ёки кучлилик даражаси ўзининг чуқурлиги ва даво-мийлиги, ўқувчиҳолати унинг жисмоний, ақлий тайёргарлиги ваҳоказоларга боғлиқ. Машқлар таъсирининг комплексини ишлаб чиқиш ҳаракат фаолиятининг асосий таъсири самарасини ҳисобга олишга имконият яратади. Жисмоний тарбия жараёни машқлар таъсири тизиминиҳар бир ёш гуруҳи учун ишлаб чиқишни тақазо этади. 66

Хулоса Битирув малакавий ишимизни бажариш жараёнида, мавзунинг мазмунига дахлдор бўлган манбаларни ўрганиш, илмий таҳлил қилиш, уларга асосланган ҳолда кузатиш ва тажриба-синов ишларини олиб борганимизда ўзимиз учун кўп янгиликларни билиб олдик. Уларнинг таъсирида қуйидаги хулосалар чиқарилди: 1. Жисмоний тарбия назарияси ва методикаси фани педагогика фанининг ютуқларига суяниб, ёшларнинг умумий ва жисмоний камолотлари муаммоларини ҳар томонлама ўрганган. Тегишли қонуният ва тамойилларни илмий асослаганлиги ҳамда уларни амалиётга тадбиқ этишнинг услубий жиҳатларини ҳозирги давр талабларига мослаштирган ҳолда ишлаб чиққанлиги аниқланди. 2. Ўзбекистон миллий истиқлолга эришганидан кейин жисмоний тарбия машғулотларининг мазмун-моҳиятига ўзгартиришлар киритиш зарурлиги сезилди. Бу борадаги ижобий ўзгаришларнинг ташаббускори ва раҳнамоси сифатида Президент И.Каримов кўплаб янги ғояларни илгари сурди. Жаҳоннинг энг оммалашган жисмоний тарбия ва спорт соҳалари билан бир қаторда, халқимиз бой маданий меросининг ажралмас қисми бўлган ўзбек миллий ўйинлари тикланди ва дунё бўйлаб катта қизиқиш билан тарҳалиб бошлади. 3. Замонавий жисмоний тарбия мажмуалари, спорт иншоатлари барпо этилди ва ёшларимизнинг энг юқори савияда шуғулланишларига шароит яратилди. Жисмоний тарбия машғулотлари ёшларимизга миллий ва умуминсоний тарбия беришнинг зарур шартларидан бири бўлиб қолди. 4. Ўқувчи ёшларга жисмоний тарбия бериш муаммоси шахс камолотини жадаллаштирадиган ва тўла-тўкис бўлишини таъминлайдиган умуминсоний тарбиянинг ажралмас қисмидир. Педагогика фани тараққиётининг энг дастлабки даврларидан ўрганиб келинганлиги аниқланди ва янада такомиллашиб бориш кераклиги таъкидланди. 67

5. Улуғ алломаларнинг бизга қолдирган, илмий-назарий, бадиий, маоддий-маданий меросларидан жисмоний тарбиянинг илмий асослари билан бир қаторда ҳаётга татбиқ этиш тажрибалари ҳам қимматли маърифий аҳамият касб этади. Уларни ўрганиш ҳозирги давр ёшларини жисмоний ва маънавий баркамол инсонларга айлантиради. 6 . Жаҳон ва рус олимлари жисмоний тарбия машғулотларининг илмий асосларини ўз даври ва халқи эҳтиёжи асосида ишлаб чиққанлари ўрганилди. П.Ф.Лесгафтнинг жисмоний таълим ҳақидаги илмий қарашлари ҳозирги кунда ўз аҳамиятини сақлаган ҳолда бизнинг шароитда ҳам фойдаланиш мумкин ва маълум даражада самара беради деб ҳисоблаймиз. 7 . Жисмоний тарбия машғулотларининг таълим-тарбиявий моҳиятини илмий асослашда мустақилликка эришгандан кейин ўзбек олимлари баракали ишлар олиб бораётганликларини таъкидлашни маъққул топдик. 8. Ҳозирги давр педагогика фанининг долзарб муаммоларидан бири бўлган замонавий педагогик технологиялардан жисмоний тарбия машғулотларини ташкил этишда фойдаланиш яхши самара беришига ишонч ҳосил қилган ҳолда машғулотларни лойиҳалаштириш ва ўтказиш давр талабига айланганлиги аниқланди. Унинг илмий ечими махсус тадқиқот объекти бўлиши мумкин деб ҳисоблаймиз. 9 . Жисмоний машқлар мазмунига қатор жараёнлар (механик, биологик, психологик ва башқалар) киради, яни уларнинг таъсирида харакат фаолиятини бажаришга б ӯ лган қобилят ӯ сади. Шу билан бир қаторда жисмоний машқлар музминига машқ бажарганда содир б ӯ ладиган функционал ӯ згаришлар 10. Техниканинг асосий звеноси - бу ушбу ҳаракатни асосий механизмини энг муҳим ва хал қилувчи қисмидир. Масалан: югуриб келиб баландликка сакрашни асосий звеноси депсиниб оёқни юқорига к ӯ тариб, тез бирлаштиришдан, улоқтириш учун охирги з ӯ р беришдан иборатдир. 11. Ўйинлар, гимнастика, спорт, туризм жисмоний тарбия тизимининг асосий омиллари сифатида тан олиниб келинган ваҳозирги кундаҳам 68

машқлар классификацияси таркибида ўз аҳамиятини йўқотгани йўқ. Кўпчилик олимларнинг фикрига қарама-қарши улароқ,ҳар доим ўзгаришда. Тарихий қабул қилинган жисмоний машқлар туркуми давр ўтиши билан ўз ўрнини ўзидан прогрессив бўлганларга бўшатиб бермоқда ёки ўша машқлар ривожланмоқда, такомиллаштирилмоқда. 12. Жисмоний тарбия машғулотларининг илмий асосларда ташкил этилиши жамиятимизнинг барча аъзоларини соғлом, фаол, ғайрат шижоатли бўлишларига таъсир этиш билан бирга профессионал спортчилар бўлишини, Ўзбекистонни дунёга танитишга ҳисса қўшишини амалга оширади. Фақат машғулотлар методик жиҳатдан тўғри ташкил этилиши, педагогика, психология ва жисмоний тарбия методикаси қонун-қоидаларига қатъий риоя этилиши зарур бўлади. Методик тавсиялар шуғулланувчининг жисмоний ҳолати, ривожланиш даражаси, олдига қўйган мақсад ва вазифаларини акс эттиради. Машғулотларнинг мазмуни, методлари, фойдаланилган воситалари ҳамда шакллари шуғулланувчининг ёши, жинси, маҳорат даражаларига мослаштирилиши керак. Битирув малакавий иши сифатида бажарган ишимиз келажакдаги жисмоний тарбия ўқитувчиси сифатидаги фаолиятимизда шубҳасиз фойда беришига умид қиламиз. Мавзунинг моҳиятига чуқурроқ кириб борганимиз сайин ҳали тадқиқ этилиши зарур бўлган жиҳатлари кўп эканлиги маълум бўлди. Фойдаланилган адабиётлар руйҳати. 69

1. И.Батенова. Педагогик изланиш Т.: «Ўқитувчи» 1989. 608 2. Б.Абдулаев Х. Ким қандай ўқитади. // Маърифат. 16. 07. 1998. Н: 52 (7049). 3. Миновваров Сҳ. Театр педагогикаси элементларини эгаллайлик. // Халқ таълими 1999. Н:4, 125-126 бет. 4. Кухарев Н. В. На пути к профессионалному совершенству. - М.: Просвеҳение. 1990-159 с. 5 . Матвеев.Л “Теория и методика ” 6 . Абдуллаев.А, Хонкелдиев.Ш “Жисмоний тарбия назарияси ва услубияти” Т- 2005 7 .Саламов Р.С. С порт машғулотининг назарий асослари . Ўқув қўлланма Тош. 2005. 8 .Керимов.Ф., Умаров.М. Спортда прогнозлаштириш ва моделлаштириш. Дарслик. Тош.2005 9 . Керимов.Ф Спорт кураши назарияси ва услубияти. Дарслик. Тош.2005 10. ТФВ I том 115-125 бетлар 11. А.Д. Новиков, И.П. Матвеев 1967 й. 70

O'xshashlar

Касб - хунар коллежлари жисмоний тарбия дарсларида волейбол ўйинини ургатиш услубиёти

Жисмоний тарбия дарсларида волейбол ўйинини ўргатиш усуллари ҳамда волейбол ўйинида бериладиган машғулотлар самарадорлигини ошириш

Ёш курашчиларда жисмоний сифатларни тарбиялашда ҳаракатли ўйинлардан фойдаланиш

«11-12 ёшли футболчиларни чидамлилигини ривожлантириш»

Мактаб ўқувчиларини дарсдан ташқари пайтларда футбол билан шуғуллантириш