Ёш курашчиларда жисмоний сифатларни тарбиялашда ҳаракатли ўйинлардан фойдаланиш - Jismoniy tarbiya - Diplom ishlar

Ёш курашчиларда жисмоний сифатларни тарбиялашда ҳаракатли ўйинлардан фойдаланиш

Yuklangan vaqt:

28.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

307 KB

Ko'chirib olish

МУНДАРИЖА КИРИШ.................................................................................................................2 I.БОБ. ЁШ КУРАШЧИЛАРДА ЖИСМОНИЙ СИФАТЛАРНИ ТАРБИЯЛАШДА ҲАРАКАТЛИ ЎЙИНЛАРНИНГ ЎРНИ ВА АҲАМИЯТИ..........................................................................................................4 1.1. Машғулот жараёнида ҳаракатли ўйинлар ....................................................4 1.2. Курашда жисмоний сифатларни тарбиялашда ҳаракатли ӯ йинларнинг ӯ рни...............................................................................................................28 II.БОБ. Курашда ҳ аракатли ў йинлар орқали ёшларни жисмоний тайёргарлигини ошириш иш самарадорлигини ўрганиш.................................35 2.1. Курашда жисмоний тайёргарлик ................................................................35 2.2. Ёш курашчиларни танлаб олишда кураш машғулотларида ҳаракатли ўйинлардан фойдаланиш тажрибасини ӯ рганиш.............................................. Хулоса .................................................................................................................. 51 Фойдаланилган адабиётлар рўйхати..................................................................53 КИРИШ 1

Мавзунинг долзарблиги : Мустақиллик шарофати туфайли юртимизда соғлом, маънан ва жисмонан баркамол авлодни тарбиялаш масаласи давлат сиёсатининг устивор й ӯ налиши сифатида босқичма-босқич ӯ з ечимини топиб келмоқда. Бу борада айниқса Президент И.А.Каримов раҳбарлигида «Кадрлар тайёрлаш милий дастури», «Таълим т ӯ ғрисида» ги Қонун, « Ӯ збекистон болалар спортини ривожлантириш жамғармасини тузиш т ӯ ғрисида»ги Президент Фармони ҳамда ушбу жамғарма фаолиятини ташкиллаштириш ҳақидаги Ҳукумат Қарори, халқ таълими тизимини ислоҳ қилиш, ӯ рта умумтаълим мактабларининг моддий-техник базасини замон талаблари даражасига к ӯ тариш б ӯ йича қилинаётган ҳайрли ишлар келажак авлод истиқболини белгилаб берувчи фундаментал тадбирлар сирасига киради. Шу билан бир қаторда ҳали жойларда, жумладан узоқ қишлоқ ҳудудларида жойлашган ӯ рта умумтаълим мактабларида ӯ қувчиларни жисмоний тарбия ва спорт машғулотларига т ӯ лақонли жалб қилиш ҳамда шу орқали уларнинг жисмоний ва функционал жиҳатдан шакллатириш ишларида камчиликлар бисёрдир. Кузатувлар шуни к ӯ рсатдики, аксарият ӯ рта мактабларда, айниқса кураш бошланғич синфларда жисмоний тарбия дарслари ҳамда синфдан ташқари ӯ тказиладиган спорт машғулотлари сифат ва ҳажм б ӯ йича меъёрий талабларга жавоб бермайди. Айрим ҳолларда жисмоний тарбия ва спорт машғулотлари ушбу соҳага алоқаси й ӯ қ ёки малакаси етарли б ӯ лмаган ӯ қитувчилар томонидан олиб борилади. Баъзида эса машғулотлар онда-сонда ташкил этилади. Эҳтимол шунқорлар ва ҳарбий хизматга чақирганликларнинг жисмоний заифлиги қайд этилган салбий омиллар билан боғлиқдир. Чунки боланинг жисмоний ва функционал қобилиятларига 2

ёшликдан асос солинмаса, у лғайиш давомида шу қобилиятларни самарали шакллантириш имконияти мураккаб кечади. Мустақиллик йиллларида ўзбек миллий кураши бўйича йирик мусобақалар ў тказилмокда. Миллий кураш мактаб дастурига киритилган. Миллий кураш техник- тактик усуллари ни ургатиш ҳаракатли ўйинлардан фойдаланиш кераклигини ёшларга синф дарс тарзида ўргатилади. Президентимиз И.А.Каримов томонидан ишлаб чиқилган «Кадрлар тайёрлаш миллий дастури»ни руёбга чиқаришнинг иккинчи босқичи (2001-2005 йилларда)» таълим мутахассисларнинг моддий техника ва ахборот баъзасини мустакамлашни давом эттириш, ўқув-тарбия жараёнини юқори сифатли ўқув адабиётлари ва илғор педагогик технологиялар билан тўлиқ таъминланиши» долзарб вазифалар қаторига киритилган. Маълумки, курашда ҳаракатли ўйинларнинг роли ва ахамияти катталир . Кураш машгулотларини олиб боришда ҳаракатли ўйинлар ўрни катталигини харакат тезлигини ошириш кенг ёритилган. Юқорида қайд этилган ҳолатлар битирув малакавий ишимиз б ӯ йича танланган мавзуни ҳам илмий, ҳам илмий амалий аҳамиятидан далолат беради. Ишнинг мақсади: Ёш курашчиларда жисмоний сифатларни тарбиялашда ҳаракатли ўйинлар орқали шакллантириш имкониятларини ӯ рганишдан иборат. Битирув малакавий ишининг мақсадини ҳал этиш учун қуйидаги вазифалар белгилаб олинади: 1. Ёш курашчиларда жисмоний сифатларни тарбиялашда ҳаракатли ўйинлардан фойдаланиш ва жисмоний тайёргарлик к ӯ рсатгичларини ӯ рганиш. 2. Ёш курашчиларда жисмоний сифатларни тарбиялашда жисмоний тайёргарликни ҳаракатли ӯ йинлар ёрдамида ривожлантириш самарадорлигини аниқлаш. 3

I.БОБ. ЁШ КУРАШЧИЛАРДА ЖИСМОНИЙ СИФАТЛАРНИ ТАРБИЯЛАШДА ҲАРАКАТЛИ ЎЙИНЛАРНИНГ ЎРНИ ВА АҲАМИЯТИ 1.1. Машғулот жараёнида ҳаракатли ўйинлар 4

Ҳозирги кунда спорт ижтимоий маъно касб этмоқда. Шу муносабат билан болалар ва ў смирларни спорт билан мунтазам шуғулланишга жалб этиш, уларда жисмоний куч, тезлик, чидам лилик, ча ққ онлик ва бошқа шу каби жи ҳ атларни ривожлантириш бирламчи вазифа хисобла н ади. Жисмоний тарбиянинг энг яхши воситаси булиб ҳ аракатли ўйинлар хисобланади. Ҳаракатли ўйинлар хар қандай ёшдаги болалар шуғуллана оладиган, фаолиятнинг хис-туйғуларга бой туридир. Ў йинлар жисмоний, маъ н авий, иродавий, а ҳ ло қ ий сифатларни ривожлан тиришга хизмат қ илади. Ўйин фаолияти давомида бола муста қ иллик, қ атъиятлилик, собитқадамлик каби хаётий му ҳ им сифатларни эгаллаб боради. Ў йин таълим ва тарбия воситаси хисобла н иб, ў йин фаолияти ёрдамида ёшлар ў заро муносабатлар ахамиятини англайдилар. Ўйинда уларнинг хар бири ўз имконияти, билимини си н айди, ўз кучини билиб олади. Бошқача айтганда, ўйин а қ л- идрок, фикрлаш, ижодий имкониятларни ривожлантиради. Ўйинларнинг жуда к ў п турлари мавжуд б ў либ, ҳаракатли ўйинлар а қ лий фаолият, манти қ ий фикрлаш, тасаввур, хотира, ди ққ атни жамлаш, тезкор о қ ило н а қ арор қабул қилиш каби мураккаб жараёнларнинг шаклланишига ёрдам беради. Юксак эмоционалликни таъминлар э кан, ҳаракатли ўйинлар организмни мустахкамлаш, унинг чидамлилигини ошириш, шунингдек, харакатларни ўзаро м у вофи қ лаштириш, тезкор ориентация қилиш, маъ н авий сифатлар, характернинг иродавий қ ирраларини тарбиялаш, тартиб-интизом ва ташаббускорликни ривожлантиришга ёрдам беради. Бундан таш қ ари ҳаракатли ўйинлар катта юклама билан ў тказиладиган машғулотлар билан шуғулланишни давом эттириш учун зарур булган ижобий хис-туй ғ уларни вужудга келтиради. Шуни унутмаслик керакки, бир хил кечувчи машғулотлар қиз иқишни сусайтиради, спорт махоратини оширишга т ў с қ инлик қ илади, спортчиларда техник ҳа ракатларни чеклаб қўяди ва тактик н очорликни шакллантиради. Шу сабабли спорт ў йинларини киритиш ўқ итишнинг му ҳ им шартларидан5

хисобланади. Асосийси шундаки, ў йинлар ўқув-машғулот жараёни олдига қ уйилган ва зи фаларни бажаришга ёрдам беради. Ўйинда ўсмирнинг шахс сифатидаги хислатлари намоён булади, унинг жисмоний ва рухий сифатларини, ақл-идрок, иродасини ривожлантиради. Ўйин характерни тоблайди ва шакллантиради, қийинчиликларни енгиб ўтишга ўргатади, рақибга хурмат билан муносабатда булишни шакллантиради. Курашда индивидуал сифатлар жуда муҳим аҳамият касб этади, буни кўпгина муаллифлар таъкидлаб ўтганлар. Сўнгги йилларда олиб борилган тадқиқотларнинг кўрсатишича, уларнинг аҳамияти анча ошган кўпчилик муаллифларнинг фикрича, кураш мусобақаларини томашабоплигига бўлган талаблар ортиши билан аввал қўлланиладиган тайёргарлик воситаларига муносабат бирмунча ўзгариши лозим. Беллашувларни олиб бориш суръатини ошириш зарурати мутлақ ва портловчан кучни намоён қилишни тақозо этади. Курашчи беллашув бошидан юқори даражадаги тайёрланганликни намоён қилиши керак. Кўпгина спорт турларида тайёргарликнинг турли воситаларидан фойдаланиш масаласига кўп сонли ишлар бағишланган. Аниқланганки, спортчиларнинг тезкор-куч тайёргарлиги даражаси асосий машқларнинг максимал тезлик билан бажарилганидан кейин анча ортди. ушбу сифатни ривожлантиришнинг энг самарали воситаси - бу махсус машқлар бўлиб, улар ўзининг асаб-мушак кучланишлари тузилиши ҳамда хусусиятига кўра танланган спорт турининг асосий ҳаракатларига анча яқиндир. Ҳозирги пайтда педагогик амалиётда спортчилар индивидуал сифатларини ривожлантиришнинг ноанъанавий воситалари ҳам кенг қўлланилмоқда. уларга турли хил тренажёр қурилмалари ва мосламаларни, ўртача тоғ шароитларини, электр ёрдамида қўзғалтириш услубларини киритиш мумкин. Адабиёт манбалари таҳлили шуни таъкидлашга имкон берадики, индивидуал тайёргарлиги воситалари ва услубларини янада оқилона тузиш иккита ўзаро боғлиқ йўналиш бўйича амалга оширилади. улардан бири 6

умумий қабул қилинган, иккинчиси эса ноанъанавий қилинган тайёргарлик воситаларини танлаш ва улардан оқилона фойдаланиш билан боғлиқ. бу иккита йўналишга алоҳида эмас, балки комплекс ҳолда, бир-бирини тўлдириб амал қилинади, айниқса олий спорт маҳорати босқичида. бу ерда махсус жисмоний сифатларни ривожлантириш учун янги, янада самарали машғулот воситалари тақозо қилинади. адабиёт манбалари таҳлили шундан далолат берадики, спортчилар индивидуал сифатларини такомиллаштириш бўйича вазифаларни олдинга мақсад қилиб қўйишда кўпгина омиллар - спорт тури хусусияти, спортчи ёши ва малакаси, шунингдек, бошқа бир қатор керакли белгилар ҳисобга олинади. шу билан бирга турли вазн тоифасидаги спортчиларга хос бўлган хусусиятларга етарлича аҳамият қаратилмаган, лекин, асосийси, индивидуал тайёргарлиги бўйича машғулотларнинг режалаштирилиши спортчиларнинг техник - тактик маҳоратининг хусусиятларига мос келадиган адабиёт манбалари йўқ. бу муаммолар, афсуски умуман кўрилиб чиқилмайди ва бу ҳол катта хавотир ўйғотади. Спортда спортчиларнинг эришган ютуқлари даражасини янада ошириш учун машғулот жараёнини бошқаришнинг самарали услубларини излаш фаол тарзда олиб борилади. кўп йиллик спорт машғулоти кичик мактаб ёшидан - дастлабки тайёргарлик босқичидан бошланади. кўпчилик мутахасисларнинг фикрича, дастлабки спорт тайёргарлиги босқичида машғулотларнинг оқилона усулиятини режалаштириш ва ундан унумли фойдаланиш кўп жиҳатдан спортдаги кейинги муваффақиятларни белгилаб беради. Курашда олиб борилган тадқиқотларнинг кўпчилиги кучлилик, чидамлилик, эгилувчанликни такомиллаштириш муаммоларига, шунингдек, турли вазн тоифасидаги курашчилар жисмоний тайёргарлигининг бошқа алоҳида томонларига бағишланган. бироқ жисмоний тайёргарлик даражаси, вазн тоифалари ва техник ҳаракатлари жамғармаларида мавжуд фарқларга боғлиқ ҳолда курашчиларнинг индивидуал сифатларини ривожлантиришга 7

қаратилган муайян спорт машғулотлари воситалари ва услубларини аниқлаб берувчи тажриба тадқиқотларини учратмадик. шу сабабли бу муаммолар кураш учун долзарб ҳисобланади. Ўзбекистонда болалар спортини ривожлантириш, болаларни соғлом, баркамол шахс сифатида жамиятда фаолият кўрсатишини таъминлаш учун педагогик нуқтаи назардан ёш курашчиларни тайёрлаш масаласи, айниқса, муҳим аҳамиятга эгадир . Курашчиларнинг ёшлигидан бошлаб умумий жисмоний тайёргарлик машқларини бажартиришни бошлаб юбориш ва ян а самарали машқлар фонида куч фазилатлари элементини курашчиларнинг кундалик машғулотларига аста – секинлик билан киритиб бориш тавсия этилади. Миллий кураш юксак куч сифатларини – абсолют куч и шл а т и ш н и , к у ч ч и д а м л и л и г и ( с т а т и к в а д и н а м и к чидамлилик)ни, тўсатдан ишлатиладиган ва тез – жадал ишга солинадиган куч қувватни талаб қилади. Курашиш учун юксак даражадаги тезлик – куч сифатлари ҳамда яхшигина умумий чидамлилик (аэробик функция) зарур, чунки курашчиларда яккама – якка олишув вақтида сарф қилинган энергиянинг бир қисмини таъмин этиш имконини беради. Шунингдек, бу машғулот ва мусобақалар жараёнида курашчилар куч – қувватини тиклаб боришига ҳам ёрдам беради. Миллий курашда тезлик ва куч потенциалида самарали фойдаланишни белгиловчи юксак даражадаги ҳаракатлар координацияси з а р у р б ў л а д и . Ё ш в а ў с м и р к у р а ш ч и л а р у ч у н к у ч юкламаларини чеклаб қўйиш, юкламаларни меъёри билан бажартириш тавсия этилади. Курашчиларнинг куч – қувватини ошириш учун оғир атлетикадан амалий мақсадларда фойдаланиш фойдадан холи эмас. Қаршилиги оширилган, кучни кўпайтирадиган. машқларни бажартириш курашчиларда кучини тарбиялаш воситаси бўлиб хизмат қилади. Кучни кўпайтиришга хизмат қиладиган машқлар икки гуруҳга бўлинади.8

1. Ташқи қаршиликни енгиш билан бажариладиган машқлар: тош кўтариш, шеригининг қаршилиги, резина тортиш , қорда югуриш ва бошқалар киради. 2. Ўз вазни билан оғирлаштириб бажариладиган машқлар: арқонга чиқиш, қорин мушакларига доир машқлар, турникда тортилиш ва бошқалар. Ёш курашчилар курашнинг янги техник - тактик усулларини эгаллаётган вақтида ҳ ам, бевосита умумий жисмоний тайёргарлик билан ҳам машғул бўлишлари керак. Кураш соҳасидати янги техник усулларни, албатга , комплекс тарзда ўрганиш шарт бу эса кураш техник ҳаракат томонларини ортиқча уринишларсиз, хатосиз ўзлаштиришда самарали фойда беради ва қуйидаги вазифаларни амалга оширади:  курашчиларнинг техник – тактик ҳаракатларида ишлатиладиган барча мускул гуруҳларини куч жиҳатдан гармоник ҳолда мустаҳкамлаш;  мусобақа беллашувида содир бўладиган хилма - хил вазиятларда кучдан оқилона фойдаланиш қобилиятини ривожлантириш;  миллий кураш машғулотидаги аниқ вазиятга қараб, кучни миллий кураш техник – тактик ҳаракатларида ишлата билиш қобилиятини шакллантириш. Курашчиларнинг машғулот жараёни ҳар томонлама бўлмоғи зарур, чунки курашчи бошқа спорт турларидан, ўзи учун керакли жисмоний фазилатларни эгаллашини таъминлайди. Кураш залида ўтказиладиган машғулотлар билан бир қаторда, очиқ ҳавода ҳам машқ қилишлар – кросс югуриш, футбол, баскетбол, регби, сузиш машқларини ўтказиш, гимнастика машқларини бажариш ва башқа умумий чидамлиликни, тезлик - куч сифатларини, чаққонлиқни ўстирувчи чиниқишга ёрдам берадиган машқларни ўтказиб туриш курашчиларда юқори натижага эршишни таъминлайди . Иродавий тайёргарлик - бу курашчига беллашув жараёнида бўладиган қийин вазиятда муваффаққиятли курашиш учун усулни қўллаш режасини амалга оширишда ёрдам кўрсатади. Кўпинча шундай бўладики, курашчи беллашув вақтида қийин вазиятдан қандай қилиб чиқишни билмайди, 9

шундай пайтда мураббийларнинг хайриҳохлик билан кўрсатадиган ёрдами, курашчининг қийин вазиятини бартараф қилишининг янги йўлларини топишга кўмаклашади. Руҳий тушкунликка тушиб мағлуб бўлган курашчининг ҳолати яъни қўрқиши, оиладаги эзилганлик, ўз кучига ишонмаслиги, баъзи ҳолларда эса курашчи усулни яхши бажара олмаслиги, ёки фикрни бир жойга тўплай олмаслиги, хотирани бутунлай тарқоқлигига боғлаш мумкин. Курашчини руҳий тайёрлаш учун курашчини шахс сифатида унинг хусусиятларини айрим жараёнлар ва хусусиятларини сифат ўзгаришларини ҳисобга олиш чоғида, доимий ўсиш жараёнида олиб қарашни талаб этади. Курашчини психологик-педагогик жиҳатдан ўрганишда мавжуд ўзгаришларнинг тамойиллари, йўналишларини аниқлаш керак. Бу ҳол курашчини фақат бугунги кунини эмас балки келажагини белгилайди. Курашчининг хулқ-атвори ва унинг машғулотда рўй бераётган ҳамма нарсалардан таъсирланиши (мураббийнинг гапларидан, рақибнинг ҳаракатларидан, шовқин, фикрни чалғитувчи бошқа нарсалардан таъсирланиши) курашчининг мусобақа фаолиятида диққатнинг қандай турлари устунлик қилишини аниқлашга ёрдам бериб қолмасдан, шу билан бирга диққатнинг кўпгина хусусиятлари: ҳажми, бир жойга жамланганлиги, барқарорлиги, тақсимланиши, кўчувчанлиги қанчалик ривожланганлигини ҳам билиб олишга ёрдам беради. Уларнинг ривожланиши курашнинг мусобақа фаолиятини самарали бўлишини таъминлайди. Курашчининг жисмоний тайёргарлиги спорт машғулотининг муҳим таркибий қисмларидан бири ҳисобланади ва жисмоний сифатлар - куч, чидамлилик, эгилувчанлик, чаққонлик ва тезкорликни ривожлантиришга қаратилган жараёндир. Жисмоний тайёргарликнинг асосий вазифалари қуйидагилардан иборат: Спортчилар соғлиғи даражаси ва улар организми турли тизимиларнинг функционал имкониятларини ошириш. 1. Жисмоний сифатларни спорт курашининг ўзига хос хусусиятига 10

жавоб берадиган бирликда жисмоний сифатларни ривожлантириш. Жисмоний тайёргарлик умумий, ёрдамчи ва махсус тайёргарликка бўлинади. Курашчининг умумий жисмоний тайёргарлиги юқори натижаларга эришиш учун пойдевор, зарур асос ҳисобланади. У асосан қуйидаги вазифаларнинг ҳал этилишини таъминлайди: Курашчи организмини ҳар томонлама гармоник ривожлантириш, унинг функционал имкониятларини ошириш, жисмоний сифатларини ривожлантириш. 1. Саломатлик даражасини ошириш. 1. Шиддатли машғулот ва мусобақа юкламалари даврида фаол дам олишдан тўғри фойдаланиш. Умумий жисмоний тайёргарлик турли воситалар тўплашини ўз ичига олади. Улар орасида снарядларда ва снарядлар билан бажариладиган машқлар, шерик билан махсус тренажерларга бажариладиган машқлар, бошқа спорт турлари: акробатика, енгил атлетика, спорт ўйинлари, сузиш ваҳ.к.дан олинган умумий ривожлантирувчи машқлар ажратилади. Ёрдамчи жисмоний тайёргарлик махсус ҳаракат малакаларини ривожлантиришга қаратилган катта ҳажмдаги ишни самарали бажариш учун зарур бўлган махсус асосни яратишга мўлжалланган. У анча тор ва ўзига хос йўналишга эга ҳамда қуйидаги вазифаларни ҳал этади:  Асосан кураш учун кўпроқ хос бўлган сифатларни ривожлантириш.  Курашчи ҳаракатларида катта даражада иштирок эгувчи мушак гуруҳларини танлаб ривожлантириш. Ёрдамчи жисмоний тайёргарликнинг илғор воситалари сифатида шундай машқлар қўлланиладики, улар ўзининг кинематик ва динамик таркиби ҳамда асаб-мушак кучланиши хусусиятига кўра курашчининг мусобақа фаолиятида бажарадиган асосий ҳаракатларига мосдир. Шундай машқлар орасида қуйидагиларни ажратиш мумкин: курашнинг турли усулларини ишора 11

орқали бажариш; махсус тренажер мосламаларида бажариладиган машқлар; курашчилар манекени билан машқлар. Курашчининг махсус жисмоний тайёргарлиги ҳаракатланиш сифатларини курашчиларнинг мусобақа фаолияти хусусиятлари томонидан қуйиладиган талабларга қатъий мувофиқ ҳолда ривожлантиришга қаратилган. Курашчиларнинг махсус жисмоний тайёргарлиги асосан кураш гиламида ўтказилади ва ҳаракат малакалари таркибидаги энг муҳим ҳаракат сифатларини ривожлантиришга қаратилган. Шунинг учун махсус жисмоний тайёргарликнинг асосий воситалари сифатида мумкин бўлган турли мураккабликларни жалб қилган ҳолда мусобақа машқлари қўлланилади. Бундай мураккаблаштирилган машқлар курашчи организмига бўлган таъсирни кучайтиради. Масалан, оғирроқ вазн тоифасидаги шеригини ташлаш, шерикларни алмаштирган ҳолда ўкув-машғулот беллашувлари бажарилади ва ҳ.к. Мана шу ҳамма машқлар энергия таъминотининг у ёки бу механизмларини ривожлантириш имконини таъминлайди, курашчининг машқланганлигига комплекс ҳолда таъсир кўрсатади ҳамда бир вақтнинг ўзида унинг жисмоний ва техник-тактик тайёргарлигини оширади. Жисмоний тайёргарликнинг ҳамма кўрсатилган турлари бир-бири билан узвий боғлиқ. Машғулот жараёнида бирон бир жисмоний тайёргарлик турларига етарлича баҳо бермаслик охир-оқибат спорт маҳоратини ошишига тўсқинлик қилади. Шунинг учун машғулот жараёнида кўрсатилган жисмоний тайёргарлик турларини оптимал нисбатига риоя қилиш жуда муҳимдир. Унинг сон жиҳатдан ифодаси доимий ўлчам ҳисобланмайди, балки курашчилар малакаси, уларнинг алоҳида хусусиятлари, машғулот жараёни даври ва организмнинг шу пайтдаги ҳолатига боғлиқ ҳолда ўзгариб туради. Индивидуал қобилиятлари мушакларнинг охиригача бўлмаган зўриқиши билан тавсифланади. у катта, лекин одатда охирги катталигига 12

етмайдиган тезликда бажариладиган машқларда зарур, кўпинча максимал шиддатда бажариладиган усулларда намоён бўлади. Натижа мутлақ куч билан эмас, кўпроқ ҳаракат тезлиги билан аниқланадиган жисмоний машқларнинг ҳар хил турларида индивидуал сифатларини ривожлантириш тайёргарликнинг етакчи йўналиши ҳисобланади. замонавий босқичда айнан шу муаммога катта аҳамият қаратилмоқда. Спортда спортчиларнинг эришган ютуқлари даражасини янада ошириш учун машғулот жараёнини бошқаришнинг самарали услубларини излаш фаол тарзда олиб борилади. кўп йиллик спорт машғулоти кичик мактаб ёшидан - дастлабки тайёргарлик босқичидан бошланади. кўпчилик мутахасисларнинг фикрича, дастлабки спорт тайёргарлиги босқичида машғулотларнинг оқилона усулиятини режалаштириш ва ундан унумли фойдаланиш кўп жиҳатдан спортдаги кейинги муваффақиятларни белгилаб беради. Ўқув-машғулот жараёнинг самарадорлиги асосан машғулот воситалари ва услубларини оқилона танлашга, ҳар бир спортчи тайёргарлиги ҳамда ёшига мос бўлган машғулот юкламаларидан фойдаланишга боғлиқ . Курашчи тезкорлиги - бу унинг мумкин қадар қисқа вақт ичида айрим ҳаракатлар ва усулларни бажариш қобилиятидир. Тезкорлик сифатини яхши ривожлантирмасдан курашда юқори натижаларга эришиб бўлмайди. Ўз рақибидан ҳатто секунднинг юздан бир бўлагига тезроқ ҳаракат қиладиган курашчи унинг олдида муҳим устунликка эга бўлади. Курашчи тезкорлиги кўп жиҳатдан унинг асаб жараёнлари ҳаракатчанлигига, шароитларга, рақиб ҳаракатларидаги кўримсиз ўзгаришларни сезишга бўлган сезгирлик унда қай даражада ривожланганлигига, беллашувда ҳар сафар юзага келган вазиятни бир зумда қабул килиш ва тўғри баҳолай олиш малакасига, тактик ҳаракатларни ўз вақтида ва аниқ бажаришга боғлиқ. Тезкорликни ривожлантириш учун қуйидаги услублар қўлланилади: 13

Машқларни енгиллаштирилган шароитларда бажариш услуби. Ҳаракатлар ва катта тезкорлик билан бажариладиган алоҳида ҳаракатларни енгиллаштирилган шароитларда кўп марта такрорлаш. Масалан, усулни кичик вазн тоифасидаги шерик билан тезкорликка эътибор қаратган ҳолда бажариш. Машқларни енгиллаштирилган шароитларда бажариш тезлиги бўйича оддий шароитларда бажариладиган ҳаракатлардан ошадиган ўта тез ҳаракатларнинг бажарилишини рағбатлантиради Масалан, Югуриш тезлигини ошириш учун қияланган йўлкача бўйлаб (тоғдан) югуриш қўлланилади. Курашчининг тезкорлик сифатларини тарбиялаш учун максимал тезлик билан бажариладиган машқлар (улар, одатда, тезлик машқлари, деб аталади) қўлланилади. Тезлик машқларининг техникаси уларнинг чегарадаги тезликларда бажарилишини таъминлаши шарт. Машқларни бажариш пайтида асосий кучланишлар бажариш усулига эмас, балки унинг тезлигига қаратилиши учун машқлар шунчалик яхши ўрганилган ва эгалланган бўлиши керак. Машқлар давомийлиги шундай бўлиши зарурки, бажариш охирига келиб тезлик, толиқишга қарамасдан, пасаймаслиги шарт. Тезлик машқларини бажариш тартиблари катта аҳамиятга эга. Ҳар бир машқ давомийлиги 20 сек дан ошмаслиги лозим, дам олиш оралиғи, машқни такрорлаш бошида, бир томондан, курашчининг тикланишишини, иккинчи томондан, унинг марказий асаб тизимини оптимал қўзғалувчанлигини таъминлаши, оптимал бўлиши керак. Оралиқларда дам олиш фаол бўлиши лозим. Бунинг учун танаффусларда катта кучланишларни талаб қилмайдиган турли хил машклар бажарилади. Курашчининг чидамлилиги - бу бутун беллашув давомида ҳаракатларни юқори суръатда бажариш ва бутун мусобақа даврида бир нечта беллашувларни шиддат билан ўтказиш қобилиятидир. Юқори даражадаги чидамлилик курашчига катта машғулот ва мусобақа юкламаларини 14

ўзлаштиришга, мусобақа фаолиятида ўзининг ҳаракат қобилиятларини тўлақонли равишда амалга оширишга имкон беради. Курашда умумий ва махсус чидамлилик фарқланади. Умумий чидамлилик деганда спортчининг суст шиддатдаги ишни узоқ вакт бажаришга бўлган қобилияти тушунилади. Махсус чидамлилик курашчининг мусобақа беллашуви давомида турли хусусиятдаги ҳаракатлар ва амалларни ҳар хил кучланишлар билан ҳамда гавданинг турли ҳолатларида юқори суръатда бажариш қобилияти орқали гавсифланади. Курашчининг мусобақа фаолияти кўп қиррали ва мушак тизимининг улкан иши билан боғлиқ (курашда статик ва динамик тартибда ишловчи деярли ҳамма мушак гуруҳлари қатнашади). Шунинг учун чидамлилик нафақат ишлаёттан мушакларга етказиб бериладиган кислород миқдори билан, балки мушакларнинг ўзининг узоқ вақт давом этадиган кучли зўриқишли ишга бўлган мослашиши билан аниқланади. Спортчи машғулот ва мусобақа фаолиятида маълум бир толиқишни енгиб ўтган тақдирдагина унинг чидамлилиги такомиллашади. Жисмоний толиқиш ва чидамлилик асосида мушак фаолиятининг турли хилдаги таъминоти жараёнлари ётганлигини билган ҳолда уларнинг фаолият кўрсатиш даражасини ошириш учун уларга мақсадли таъсир этиш мумкин. Машғулот юкламаси, спортчи организмига таъсир кўрсатиш чораси сифатида, қуйидаги тавсифлар билан белгиланади: - машқ шиддати; - машқ давомийлиги; - такрорлаш сони; - дам олиш оралиғи давомийлиги; - дам олиш хусусияти. Бажарилаётган машк шиддати энергия таъминотининг аэроб ва анаэроб жараёнлари нисбати хусусиятига таъсир кўрсатадиган юкламанинг энг 15

муҳим тавсифи ҳисобланади. Тўртта шиддат зонасини ажартиш қабул қилинган: максимал, субмаксимал, катта, суст. Машқ давомийлиги уни бажариш шиддатига нисбатан тескари боғлиқликка эга. Иш давомийлигининг 20-25 секунддан 4-5 минутгача кўпайиши билан унинг шиддати кескин камаяди. Машқнинг энергия таъминоти тури унинг давомийлигига боғлиқ. Курашчи чаққонлигини ривожлантиришнинг ҳамма воситаларини иккита бўлимга ажратиш мақсадга мувофиқдир: умумий чаққонликни ривожлантириш воситалари ва махсус чаққонликни ривожлантириш воситалари. Умумий чаққонликни ривожлантириш воситалари умуман ҳаракатланиш тажрибаси ва ҳаракат координациясини бойитишга қаратилган. Махсус чаққонликни ривожлантириш воситалари курашчининг ўзига хос махсус ҳаракатланиш координациясини ҳамда мусобақа фаолиятининг фавқулодда шароитларида ўзининг ўз ҳаракатларини баҳолай олиш ва қайта қуриш қобилиятини такомиллаштиришга қаратилган. Эгилувчанлик - бу курашчининг катта амплитудада ҳаракатларни амалга ошириш қобилиятидир. Эгилувчанлик бўгимлардаги ҳаракатчанлик билан аниқланади. У, ўз навбатида, бир қатор омилларга боғлиқ: бўғим сумкаларининг тузилиши, пайлар, мушаклар чўзилувчанлиги ва уларнинг чўзилиш қобилияти. Бир нечта эгилувчанлик турлари мавжуд. Фаол эгилувчанлик - бу шахсий мушак кучланишлари ҳисобига ҳаракатларни катта амплитудада бажариш қобилиятидир. Суст эгилувчанлик - бу ташқи кучлар: оғирликлар, рақиб ҳаракатлари ҳисобига ҳаракатларни катта амплитудада бажариш қобилиятидир. Суст эгилувчанлик ҳажми фаол эгилувчанликнинг тегишли кўрсаткичларидан юқори. Динамик эгилувчанлик - динамик хусусиятларга эга машқларда намоён бўладиган эгилувчанликдир. 16

Статик эгилувчанлик - статик эгилувчанликка эга машқларда намоён бўладиган эгилувчанликдир. Умумий эгилувчанлик - турли йўналишларда энг йирик бўғимларда катта амплитуда билан ҳаракатларни бажариш қобилиятидир. Махсус эгилувчанлик - курашчининг техник-тактик хусусиятларга тегишли бўғимлар ва йўналишларда ҳаракатларни катта амплитуда билан бажариш қобилиятидир. Чўзилтирувчи машқлар: оддий, пружинали ҳаракатлар, ўзини ушлаган ҳолда силтанишли, ташқи ёрдам билан бажариладиган ҳаракатлар эгилувчанликни ривожлантиришнинг асосий воситалари ҳисобланади. Ҳаракатли ўйинларни турли вариантларидан фойдаланиб, машғулотларда мунтазам қўллаш керак, чунки улар шуғилланувчиларда мустаҳкам малакаларни шакллантиришга ёрдам беради. Оддий қоидалар, юксак эмоционаллик, катта маблағ талаб қилмаслик - буларнинг барчаси ҳаракатли ўйинларнинг оммалашишига ёрдам беради. Спорт ўйинлари спорт техникасининг алохида элементларини ўрганиш, мустаҳкамлаш ва такомиллаштиришга, шунингдек, ҳар қандай спорт тури учун зарур бўлган жисмоний сифатларни тарбиялашга ёрдам беради. Кейинги йилларда аҳолининг маданий даражасининг ўсиши сабабли, кўплаб оилалар болаларининг спорт билан шуғулланишидан манфаатдор бўлиб қолдилар. Жисмоний тарбия ўқитувчилари ва тренерларга болаларнинг у ёки бу спорт турига лаёқати ва қобилятини аниқлаш учун тадбирлар комплексини амалга оширишга туғри келмоқда. Маълумки, ўсмирларда танланган спорт тури бўйича ҳаракатланиш кўникмасини эгаллашга бўлган қобилятини аниқлаш айниқса мураккаб бўлади. Болалар ва ўсмирлар орасидан қобилятлиларини аниқлашнинг енг яхши воситаси ҳаракатли ўйинлар асосига қурилган тестлар ҳисобланади. Ўйин тестлар назорат машқлардан етарли даражада устунликларга эга, чунки улар маълум бир спорт турига хос бўлган жисмоний сифатлар ва қобилиятларни 17

бахолаш имкониятини беради. Маълумки, болаларнинг ўйин фаолияти жараёнида у ёки бу билим, қобилят ва куникмалари шаклланади, шунингдек болалар ва ўсмирларнинг ўзига хос жиҳатлари намоён булади. Болалар ўйинларда юқори ҳаракат фаоллигини курсатадилар, бу ўз навбатида тренерга уларнинг келажакдаги спорт ихтисослиги зарур бўлган яхши харакатлантирувчи истеъдод нишоналарини аниқлашга ёрдам беради. Ҳ ар бир тренер, боладаги барча сифатларни хам ривожлантириб булмаслигини яхши билади. Бунда генетик омиллар катта ахамиятга эга булиб, улар болалар ва ўсмирларнинг яширин холдаги имкониятларини белгила й ди. Биро қ шахс томонидан эгалланган фазилатлар наслдан ўтган фазилатлардан устунлик қилишини эътибордан қ очирмаслик керакки. Қў лланилаётган ўйин-тестлар тренерга ўсмирдаги уни қ изиктираётган хислатларнинг мавжудлигини аниқлашга ёрдам беради. Бунинг учун одатда турли ҳ аракатлантирувчи фаоллиги б ў лган ўйинлардан фойдаланилади. Ўйин-тестларни ўтказиш мобайнида турли йўналишдаги ҳ аракатли ўйинларни қўллаш мақсадга мувофиқ: коорди н ацион қобилятларни аниқлаш учун, диққатни коорди н ациялашга қ аратилган тезкор фикрлашдаги оригиналликка ва х.к. Ҳ аракатли ўйинлар билан тестлаштириш жараёнида хар бир қ ат н ашчи маълум ми қ дордаги балларни туплайди. Тест натижа л арини аниқлаш хар бир қатнашчининг т ў плаган балл натижалари бўйича белгиланади, бу эса ўз навбатида шахснинг индивидуал ўзига хос хусусиятларини тавсифлайди. Тест натижалари бўйича қатнашчиларнинг танлаган спорт тури билан шуғулланишга яро қ лилиги, қобиляти мавжудлиги ха қ ида хулоса чиқариш мумкин. Хозирги пайтда тажрибали тренерлар ўйин-тестлардан болалар ва. ўсмирларнн танлаб олишда унумли фойдаланмокдалар. Спорт такомиллаштирув гурухларида ҳам ҳаракатли ўйинлардан назорат тестларининг тури сифатида фойдаланиш мақсадга 18

мувофиқ. Ҳаракатли ўйинлардан болалар, ўсмирлар ва ёшларни умумий жисмоний ривожлантириш учун, шу билан бир қаторда алоҳида спорт турлари учун зарур булган кўникмаларни ривожлантириш ҳам фойдаланиш мумкин. Тезда жой-жойига Барча ўқувчилар шеренгага сафланадилар. Ўқитувчининг «Тез тарқал» командасига биноан ўйинчилар майдон бўйлаб тарқалиб, юпаднлар, ўйнайдплар, сакрайдилар. Тўсатдан, «Тезроқ ўз жойингизга!» командаси берилгач, барча ўқувчилар сафда уз жойларини эгаллашлари керак. Ўқитувчи тезроқ уз жойини топган ўқувчиларни қайд этади. Бўри—ғовда Майдон ўртасида (залда) бир-биридан 50—70 см узоқликда узукасига параллел чизиқ — «ғов» тортилади. Ғ овда ўйинбоши — бўри. «Эчкилар» майдонча (зал)нинг бир томонида турадилар. Ўқитувчининг сигналига биноан эчкилар ғ овдан сакраб нариги томонга ўтиб кетадилар. Бўрилар ғ овдан чи қ маган ҳо лда эчкиларни тутадилар. Қўлга тушган эчкилар санаб чиқилади. Икки - уч югуришдан сўнг бўрилар ўзгартирилади. Вариантлар: ғ овда икки - учта бўри бўлиши мумкин; эчкилар янги сигнал берилгунга қ адар ғ овдан сакрайдилар. Тутилган эчки лар ғ овда қо лади. Хаккалағон қ ушчалар Ер (пол)да айлана чизилади. Айлана марказида ўйинбоши — « ҳакка ». Айлана чизи ғ и ортида эса ўйновчилар — « қ ушчалар». Улар айлана ичига сакраб кирадилар, айлана буйлаб сакрайдилар, ундан сакраб чиқадилар. Қ ар ғ а чумчу қ ни айлана ичида тутишга ҳ аракат қилади. Тутилган ўйинбоши бўлиб қ олади. 19

Вариантлар: чумчуқлар айлана буйлаб сакрамайдилар, балки айлана ичига сакраб кирадилар ва ундан сакраб чиқадилар; тутилганлар айлана марказида қолади, улар сони турт - бештага етганида янги ўйинбоши тайинланади. Сигнални эшит Болалар биттадан колонна бўлиб юрадилар. Ўқитувчи олдиндан шартлашилган кўрсатиш (байроқчалар) ёки эшитиш ( ҳ уштак , чапак ва бошқалар) сигналларини беради. Масалан, агар ўқитувчи яшил байроқчани кўтарса, ўқувчилар юрадилар, агар кўк байроқчани кўтарса, югурадилар, агар қизилини кўтарса, тухтайдилар. Хато қ илган ўқувчи колонна охирига бориб туради. Агар ўйинда кўрсатиш сигналларидан фойдаланилса, уни «Сигналга қара» деб аташ лозим. Бундай ҳ олда ўқитувчи майдонча ёки залнинг шундай жойини танлаши керакки, у барча у қу вчиларга куриниб турсин. Олдиндан шартлашилган эшитиш ва куриш сигналлари фа қ ат юришдан югуришга ва югуришдан юришга ўтиш учунгина эмас, балки ўқувчилар томонидан бошқа турли ҳ аракатлар — қўллар, оёқлар, гавда билан қ илинадиган ҳаракатлар, икки, бир оёқда депсиниш, чу ққ айишлар, таяниб чўққайиш ва бошқаларни бажаришда ҳ ам берилади. Чизи қ лар бўйлаб сакраш Ерда (полда) узунлиги 6 - 8 м, кенглиги 40 см бўлган бешта чизи қ тортилади. Биринчи чизи қ дан иккинчи чизиққача бўлган масофа 40 см, иккинчи чизи қ дан учинчисигача бўлган масофа 60 см, учинчи чизи қ дан туртинчигача 85 см, туртинчидан бешинчигача 115 см. Барча ўйинчилар икки - уч жамоага бўлинадилар. Ҳ ар бир жамоа шеренгага сафланиб, биринчи чнзи қ дан 3 - 4 м узо қ ликда туради. Ўқитувчининг кўрсатмасига кўра ҳар бир жамоадан биттадан ўқувчи чи қ иб, биринчи чизи қ да сафланади. Дастлабки сигналдаёқ улар иккинчи, 20

чизи қ да сакрайдилар, иккинчи сигналда учннчига, учинчи сигналда туртинчига, туртинчи сигнал буйича эса бешинчи чизикда сакрайдилар. Ким бешинчи чизи ққ ача сакрай олса, тўрт очко, тўртинчи чизи ққ ача сакраса, уч очко, учинчи чизикдача сакраса, икки очко, биринчи чизикдан иккинчисига сакраса бир очко берилади. Сўнг иккинчи гуруҳ сафланади, сакраб бўлганлар эса шеренганинг чап қанотига бориб турадилар. Энг куп очко тўплаган жамоа ғ олиб ҳ исобланади. Чавандоз спортчилар Девордан 2 м узо қ ликда ва бир - биридан 1 м узо қ ликда «о ғ иллар» турибди. Уларнинг сони ўйинчилар сонидан 2—3 тача кам бўлиши керак. Барча ўйинчилар доира қ уриб, марказга ён томон би лан турган ҳолда отга тақлид қиладилар. Спорт отларини миниб чи қ иш ифодаланади. «От юрсин!» командаси буйича «отлар» тиз заларини баланд кутариб, уларни тирсакда букилган қўллар кафтига теккизиб юрадилар. «Бурилиш!» командаси берилгач, отлар ор қ ага қ айрилади ва қ арама - қарши йўналишда ҳ аракатни давом эттиради. «От юр син!» командаси берилгач, отлар тагин юра бошлайди. Ўйин шу тарзда 2—3 марта такрорланади. «О ғ илга!» командаси бўйича барча югуриб белгиланган жойларини эгаллашга ҳ аракат қилади о ғ илсиз қ олганлар ют қ азган ҳ исобланади. Ўйин қ атнашчилари қ айтадан доира қурадилар, лекин бу сафар марказга бошқа ён билан турадилар, ўйин такрорланади. Нишонга ани қ ур Ўйинчилар икки жамоага бўлинадилар. Қ уръа ташлангач, жамоалардан бири ут очиш чизи ғ ига (белгиланган) чи қ ади ва шеренгага сафланади. Жамоанинг ҳ ар бир аъзоси биттадан (икки - учтадан бўлиши ҳам мумкин) кичик тўп (тўлдирма, теннис коптоги) олади. 21

Ўйинчилардан 5—8 м узокликда жамоага параллел чизи қ буйлаб бир - биридан 50—80 см масофада турган 10—12 та городки (чорси қилиб чизилган жойга чиллакларни тизиб, уларни уриб чиқариш) жойлаштирилган. Ўқитувчи сигнал бергач, жамоанинг барча ўйинчилари купроқ городкиларни уриб чи қ ариш учун тўпларни зарб билан улоқтирадилар. Уриб чиқарилган чиллаклар ҳисобга олинади ва жойига қуйилади. Уқ узиб бўлган жамоа тўпларни йи ҳ иб олади ва уларни бошқа жамоага беради. Бу жамоа ҳ ам купро қ чиллакларни уриб чиқаришга ҳ аракат қ илади. Уқ узиш бир неча марта такрор ланади. Купроқ чиллакларни уриб чи қ арган жамоа ўйинни ютади. Вариант: чиллаклар икки хил рангга буялган. Хар бир жамоа тўпни уз ша ҳ арчасига улоқтиришга ҳа аракат қ илади. Уқ узиб булингач, ҳар бир жамоа узи уриб чи қ арган чиллакларни бир қадам нарига қуяди, рақибнинг ҳар бир уриб чиқарилган чиллагини бир қадам яқинроққа қуяди. Барча уқ узиб булингач, уз ша ҳ арчасини энг узокда қуйган жамоа ғ олиб чиққан хисобланади. Чаққон оёқлилар жамоаси Барча ўйинчилар икки, уч, турт жамоага булинади. Жамоалар ўйин майдонининг атрофига шундай жойлашишлари керакки, ҳаммага барча нарса куринсин (скамейкага утириш ҳам мумкин). Умумий старт чизири белгиланади. Ўнга ҳар бир жамоадан биттадан ўйинчи келиб туради. Стартда турган хар бир ўйинчидан 12—16 қадам узоқликда доира чизилган, унда ёгоч таёқча ётибди. Ўйинчилар ўқитувчининг сигнали буйича доира томон чопадилар, таёқча олиб, уни уч марта ерга (полга) уриб, қайта доирага қуядилар ва орқага қайтадилар. Биринчи бўлиб югуриб келган ўйинчи уз жамоасига бир 22

очко, иккинчи бўлиб келган ўйинчи эса икки очко келтиради ва хоказо. Жамоадаги барча болалар навбат билан беллашадилар. Энг кам очко тўплаган жамоа ғолиб чиқади. Вариант: ўйинчилар доира томон ва орқага тугри чизиқ буйлаб эмас, балки йул устига қуйилган чиллак тунка, булаваларни айланиб чопадилар. Узоққа улоқтириш билан вақтдан ютиш Барча ўйинчилар икки жамоага булинадилар. Ҳар бир жамоа уз навбатида икки гуруҳга булинади. Старт чизиғига қуйидагича турилади: ўнгда—биринчи жамоанинг бир гуруҳи, ҳар бирининг оралиги 2—3 м, чапда — ик кинчи жамоанинг бир гуруҳи. Уларнинг барчаси югурувчилардир. Улардан 2 метр оралиқда улоқтирувчилар туради. Бунда бир жамоанинг югурувчилари кетидан иккинчи жамоанинг улоқтирувчилари туради. Ҳар бир улоқтирувчида биттадан оддий резина тўлдирма тўп ёки теннис тўпи бўлади. Жамоаларнинг тўплари турли рангда бўлиши лозим. Ўқитувчининг сигналига кура улоцтирувчилар тўпларни иложи борича узокроққа улоқтирадилар. Югурувчилар тўп кетидан югуриб кетадилар ва уз жамоаларига тегишли рангдаги тўпларни олиб тезда энди финиш чизиғи ҳисобланган старт чизиғига қайтадилар. Барча югурувчилари тўп билан финишга олдин етиб келган жамоа бир очкога эришади. Шундан сўнг ўйинчилар жой алмашадилар ва ўйин давом этади. Қуёнлар — полизда Майдончада (залда) иккита бирлашган доира чизилади, бири катта (диаметри 8—12 м)—полиз, иккинчиси кичик (диаметри 2—4 м) — қоровул уйи, унда ўйинбоши туради. Қуёнлар катта доира орқасида турадилар, ўқитувчининг оигналига кура қуёнлар доира ичига сакрайдилар, майдон буйлаб сакраб юрадилар, ундан сакраб чиқадилар. Қоровул полиз буйлаб чопиб юради ва қуёнларни тўтишга ҳаракат қилади; тутилган қуёнларни уйга олиб кетади. Уч-турт қуён тутилгач, янги ўйинбоши тайинланади. 23

Лапта Майдон шаҳарга, майдон ва конга (майдон чегарасидан ташқарида) булинади. Бир жамоа шахарда (қуръа буйича), иккинчиси майдонда жойлашади. Капитанлар сайланади (тайинланади). Шахарда жойлашган жамоанинг капитани тўп узатиш навбатини белгилайди, далада жойлашган жамоанинг капитани уз ўйинчиларини дала буйлаб жойлаштиради, бир ўйинчини эса шаҳарга тўп узатгани юборади. Ўқитувчи сигналига кура ўйинчилар узатувчи ташлаган тўпни навбатма-навбат лапта билан уриб қайтарадилар. Тўпни ураётган ўйинчи тўпни кучли зарб билан уради, лекин шундай уриш керакки, тўп даланинг ён чегарасидан чиқиб кетмасин. Ўйинчи тўпни яхши лаб ўргандан сўнг дала орқали конга томон югуради ва агар улгурса, изига қайтади. Тўпни яхшилаб ура олмаса, шаҳарда қолиб, ўз жамоаси ўйинчисининг муваффақиятли зарбини кутади ва шундагина у билан бирга югуради. Агар ўйинчилар тўпни ерга туширмасдан ушлаб олсалар, унда жамоалар уз ролларини алмашадилар. Агар ушлай олмасалар, тўпни тезда илиб олишга, рақиб жамоа ўйинчиларидан бирига отиб теккизишга ҳаракат қиладилар. Тўпни рақиб ўйинчисига теккизган жамоа тезда даладан шахарга чопиб утади, иккинчи жамоа эса тўпни тезда эгаллаб олиб, уз навбатида қочаётганларга теккизишга шошилади. Шаҳарда қочиб ута олган, тут қ ич бермаган жамоа қолади. Бир ўйинчи тўпни бир мартадан уриш ҳу қ у қ ига эга, капи тан эса, агар у энг кейин урадиган булса, уч марта уради. Шаҳарнинг у четидан бу четига дала чегарасида чопиб ўтиш керак. Ўйин 20—30 минут давом этади. Шахарда энг куп ва далада оз ва қт бўлган жамоа голнб чи қ ади. Жамоанинг шахарда бўлиши секундомер ёки соат буйича қайд этилади. Вариант: ўйин дала ва шахарда 10—15 минут давом этади; шаҳардан кон томон куп марталаб чопиб утган ва изига қ айтган жамоа ғ олиб чиқади.24

1. Тезкорликни тарбияловчи ўйинлар. Тезкорликни тарбиялаш учун машқлар максимал суратда бажарилиши лозим. Сигналга биноан тезликда жавоб берилишини муайян вақт бирлиги ичида кўп ҳаракатлар бажарилишини ҳамда бутун тана ёки унинг бир қисмини фазода тезлик билан ҳаракат қилишини талаб қиладиган ўйинлар ўқувчида тезкорлик сифатини ривожлантиради. Бунда кўпроқ икки гуруҳнинг фаол мусобақалашишига олиб келадиган ўйинлар ўтказишга эътибор қаратилади. Ҳаракатдаги объектга нисбатан бўлган реакцияни тарбияловчи ўйинлар бу ўринда яхши натижа беради. Бундай ўйинларга «Дўппи кийишда ким ғолиб?», «Тўрт муюш», «Бўш жой», «Ким тез ўйнайди» кабиларни киритиш мумкин. Масалан, «Дўппи кийишда ким ғолиб» ўйини қадимги ўзбек халқининг миллий ҳаракатли ўйинларидан ҳисобланиб, болани тезкорлик, чаққонликка ўргатади. Ўйинда ўқувчилар икки гуруҳга бўлинади. 30 метр масофани иккита дўппи билан белгилаш керак. Ҳар иккала гуруҳдан икки бола шу масофага югуриб бориб келиши ва ўйинни бажариши-дўппи бошидан тушмаслиги керак. Ўйин гуруҳдаги болаларнинг ҳаммасининг бошига дўппи кийгизилгунга қадар давом этади. қайси гуруҳ шартни тез бажарса, ўша ғолиб саналади. 2. Кучни ривожлантирувчи ўйинлар. Бунда ўқитувчи керакли мушак гуруҳларининг ривожланишига ижобий таъсир кўрсатадиган ўйинларни танлаши лозим. Кучни ривожлантирувчи ўйинларда ўқувчи ўз тана оғирлигини, биронта ташқи оғирликни ёки рақиб оғирлигини( қаршилигини) енгади. Кучни ривожлантириш учун қуйидаги ўйинлар тавсия этилади: «Хўроз-хўроз» ўйини, «Улоқ», «Отдан ағдариш» , «Оқсоқ бўри ва қўйлар», «Чуқурга тушир» кабилар. Чунончи, «Хўроз-хўроз» ўйинида болалар сони қанча кўп бўлса, ўйин шунча қизиқарли бўлади. Бу ўйинда асосан ўғил болалар қатнашади. Болалар иккига бўлиниб ўйнайдилар. Икки томонда гуруҳ сардорлари сайланади. Ўқитувчи синф ўқувчиларини икки жамоага 25

бўлади. Улар бир-бирларига юзма-юз қараб турадилар. Ўртага икки жамоадан биттадан ўқувчи чиқади. Улар қўлларини орқага тутиб бир оёқлаб сакрашиб, елкалари билан бир-бирларини итара бошлайдилар. Бунда бирорта бола олдин оёғини ерга қўйиши ёки орқасидаги қўлини бўшатиб, ўйнаши мумкин эмас. Ўйиннинг асосий мақсади, ўқувчиларнинг кучини синаш, чидамлиликни оширишдан иборат. Бу ўйиннинг яна бир бошқача кўриниши ҳам бор. Бунда иккита ўғил бола қатнашади. Дастлаб ерга доира шакли чизилади. Шу доира ичида ҳар иккала бола ҳам қўллари орқасида, бир оёғини кўтариб, иккинчи оёғида сакраб-сакраб бир-бирини елкаси билан туртиб, доира ичидан чиқиб кетган ёки кўтарилган оёғини ерга қўйган бола ютқазган ҳисобланади. Тезкорлик ва кучни ривожлантирувчи ўйинлар маълум бир вазифани ҳал этишда катта ёрдам беради. 3. Чаққонликни тарбияловчи ўйинлар. Аниқ ҳаракат қилиш зарур бўлган, бажариш шароитлари ўзгарувчан миллий ўйинларда чаққонлик яхши ривожланган бўлиши керак. Шунга таянган ҳолда чаққонликни тарбиялаш учун «Алмаш қадамлар», «Тирилтиришма», «Урди-қочди», «Олача товуқ», «Ким чаққон» каби ўйинларни тавсия этиш мумкин. Мисол учун «Алмаш қадамлар» ўйинини кўриб ўтиш мумкин. Ўйинни бутун синф ўқувчилари иккига бўлиб ўйнаши мумкин. Ўйиннинг қоидаси: болалар узунасига сафланадилар, сўнгра тартиб билан тортилгач, чизиқ устидан қадамларини чиллак қилиб (кетма-кет) қўйиб ўтадилар. Ўйиннинг уч хилидан фойдаланиш мумкин: 1. Чизиқ устидан қўлларини ён томонга узатган ҳолда. 2. Қўлларни орқага қилган ҳолда. 3. Қўллар билан бошнинг орқасини ушлаган ҳолда. Ким шу ўйинни чаққон ва хатосиз бажарса, ўша ғолиб саналади. Чизиқ устидан юришда ҳаракатда ким мувозанатни бузса, хато қилган 26

ҳисобланади ва ўйиндан чиқади. Ўйин шу зайлда давом этади. Ўйинни дарс вақтида ҳам, танаффусда ҳам бажариш мумкин. Бу ўйиннинг тарбиявий аҳамияти шундаки, у болани руҳан сезгирликка чақиради. Жисмоний жиҳатдан чаққонликни (ўйин маълум муддатда бажарилиши яъни қайси гуруҳ чизиқни тезда биринчи бўлиб босиб ўтиши кераклиги бунда болалар ўйинларининг руҳи, табиати, характери, иштирокчиларнинг ҳатти- ҳаракатлари в.ҳ. каби томонларига эътибор бериш кераклиги назарга тутилаяпти) тарбиялайди, қоматни тик, тўғри тутишга ўргатади. Бу ўйинни гуруҳларга бўлиб ўйнаш болада жисмоний т а рб ияга бўлган қизиқишни оширади. Бу ўйиндан қадимда ота-боболаримиз жуда кўп фойдаланишган. 4. Чидамлиликни тарбияловчи ўйинлар. Кўпчилик миллий халқ ҳаракатли ўйинларида ниҳоятда жадал бажариладиган машқлар туфайли тезкорлик ва чидамлилик каби жисмоний сифатлар тарбияланади. Бундай ўйинларда жисмоний юк (нагрузка) ҳам аста-секин ошириб борилади. Масалан, майдонни катталаштириш; майдонни кичрайтирмай туриб ўйинчларнинг сонини камайтириш; ўйин жиҳозлари сонини кўпайтириш (таёқча, рўмолча, дўппи, чопон, тўп в.ҳ.) югуриш масофасини узайтириш; тўсиқлар сонини ошириш; мураккаб машқларни қўллаш ва уларнинг сонини кўпайтириш ва ҳоказо. Кўрсатилган бу у суллар изчиллик билан қўлланилганда мақсадга тезроқ эришилади. Мазкур жисмоний сифатни тарбияловчи ўйинларга «Оқсоқ қарға», «Ланка», «Подачи» кабиларни мисол қилиб кўрсатиш мумкин. Масалан, «Оқсоқ қарға»-эстафета тарзидаги ҳаракатли ўйин. Ўйинчиларнинг миқдори тенг бўлади, иккита жамоада бир-бирига рўпара туриб, саф тортади. Ўй ин чилардан ҳар бири навбат билан ўзининг битта оёғи боғич ( рўмолча ёки тасма) билан болдиридан сонигача боғлайди. Ҳар иккала команданинг ўйинчилари "Тайёрлан -Бажар!" буйруғи берилиши билан қарши жамоанинг чизиғига қадар бир оёқлаб ирғишлаб борадилар, ундан 27

кейин эса оёқларидаги боғични ечиб олиб, орқаларига қараб югурадилар ва уни ўз жамоаларидаги навбатдаги ўйинчига берадилар. Ўйин боғичини ўқитувчига келтириб берадиган сўнгги ўйинчига қадар шу тариқа давом эттирилади. Боғични биринчи бўлиб ўқитувчига келтириб берган жамоа ғолиб бўлади. 5. Эгилувчанликни тарбиялаш. 9 -10 ёшли болаларда эгилувчанликни тарбиялашга алоҳида эътибор қаратиш лозим, чунки юқорида айтганимиздек, бу ёшдаги болаларнинг эгилувчанлик сифатининг ўсиши секинлашади. Эгилувчанликни тарбиялаш мақсадида айрим мушак гуруҳ ва бўғинларига таъсир кўрсатувчи ўйинлар танлаб олинади. Бу ўйинлар асосан махсус спорт жиҳозлари ёрдамида ўтказилади. Оғирликлар ўрнида шуғулланувчиларнинг ўзлари ҳам қатнашишлари мумкин. Фаол эгилувчанлик мушакларнинг кучига боғлиқ. Мушакларнинг чўзилувчанлик хусусиятлари эса марказий нерв тизимининг таъсирида ўзгаради. Шунинг учун бу ўйинларга ўқувчилар завқ-шавқ билан қатнашганда эгилувчанлик юқори бўлади. Эгилувчанликни талаб қиладиган ўйинлардан олдин тегишли енгил жисмоний машқлар бажарилиши лозим. Эгилувчанликни тарбиялаш учун «Тизза остида рўмолча», «Таёқни даврага ирғитиш», «Тўсиқдан сакраб ўтиш», «Тош ўйин» каби ўйинлар тавсия этилади. Масалан, биз 9-10 ёшли ўқувчилар учун қизиқарли ва эгилувчанлик сифатини самарали равишда оширадиган «Тош ўйин» ўйинини тавсия этамиз. Ўйинда иштирок этувчилар доира бўйлаб турадилар. Уларнинг ҳар бири, бир ўйинчидан ташқари, қўлларига бештадан тошча ушлаб олади . Ўйиннинг қоидаси: Ўқитувчининг биринчи сигналига биноан ўйновчилар ўз тошларини олдиларига ташлайдилар ва доира марказига орқа ўгириб турадилар. Иккинчи сигналга мувофиқ кескин равишда дастлабки ҳолатга буриладилар ва ҳар бир ўйинчи ўз тошини олишга ҳаракат қилади. 28

Тошни олиб улгурмаган ўйинчи ютқазган ҳисобланади ва ўйин бошқатдан бошланади. Энг эпчил, чаққон ва тез ҳаракат қиладиган, ўз тошини вақтида оладиган ўйинчи ғолиб саналади. Ўйинчиларнинг тошни бекитишга ёки уларни босиб олишларига рухсат этилмайди. Ўйиннинг бошланишида санаш йўли билан тош берилмайдиган ўқувчи аниқланилади. Ўйин бошлангандан кейин тошни олишга улгурмайдиган ва тошсиз қоладиган ўйинчи пайдо бўлади. Ўйин болаларда эгилувчанлик сифатини ривожлантирибгина қолмай, уларни уюшиб ҳаракат қилишга даъват этади, демакки, уюшқоқлик, баҳамжиҳатлик руҳида тарбиялашга ҳам хизмат қилади. Халқ миллий ўйинларини болалар жинсига қараб тасниф этишнинг ўзига хос сабаблари мавжуд. Чунки кичик мактаб ёшидаги ўғил ва қиз болалар жисмоний ривожланишида баъзи бир фарқлар кузатилади. Ўғил болаларнинг бўйи ва оғирлиги ўртача олганда ортиқроқ, кўкрак қафаси кенгроқ ва ўпканинг фаолият ҳажми каттароқ бўлади. Ўғил болаларда мускул кучи яхшироқ ривожланади. 1.2. Курашда жисмоний сифатларни тарбиялашда ҳаракатли ӯ йинларнинг ӯ рни Мактаб давридан бошлаб ӯ қувчиларнинг маънавий, жисмоний ва функционал шаклланишида ҳаракатли ӯ йинларининг ӯ рни беқиёсдир. Стандарт мазмундаги вазифа, к ӯ рсатма ёки меҳнат ва спорт машқларини бажариш кишини тез толиқтиради. Лекин, шундай ҳаракатларни миллий ӯ йинлари асосида, ижро этиш одамнинг руҳиятига ижобий таъсир этиб, чарчаш муддатини орқага суради. Шунинг учун спорт машғулотларида, 29

айниқса ёш спортчиларни дастлабки тайёрлашда турли мазмунга хос ҳаракатли ӯ йинлардан фойдаланиш алоҳида амалий ахмиятга эгадир. Ӯ йинлар ӯ зининг ҳаммабоплиги (универсаллиги), к ӯ п функционаллиги ва кенг таъсирчанлиги билан хилма-хил тоифаларга б ӯ линади. Жумладан, жисмоний сифатларни, нуқтани, талаффузни, мерганликни, тадбиркорликни, ҳисобни ва ҳоказо хислатларни ривожлантирувчи ӯ йинлари шулар жумласига киради. Лекин, қандай ӯ йин б ӯ лмасин, унда ҳаракат элементи ёки ҳаракатлар мажмуаси мавжуд б ӯ лади. Ҳаракатли ӯ йинлари ӯ з мазмуни ва моҳияти жиҳатидан спорт ӯ йинларидан тубдан фарқ қилади. Ҳаракатли ӯ йинлар спорт ӯ йинлари каби махсус тайёргарлик, муайян мусобақа қоидаси, спорт кийими, муддати, майдони, иштирокчилар таркиби каби аниқ чегарагаланган меъёрий омилларни талаб қилмайди. Фақат биттагина ҳаракатли ӯ йинни турли жойда, вақт давомида, кийимда, таркибда (сони жиҳатидан) ӯ йнаш мумкин. Энг муҳими ҳаракатли ӯ йин давомида кузатиладиган эркин ва ихтиёрий ҳаракатланишлар (ностандарт ҳаракат й ӯ налиши, қичқириқ, хушчақчақлик ва ҳоказо) ижобий эмоционал ҳолатни (реакциясини) юзага келтиради. Ушбу ҳолат эса ӯ з навбатида спорт машғyлотида (ёки стандарт машқлар сериясини ижро этганда) тезроқ вужудга келадиган чарчаш асоратларини «четлаб» ӯ тишга ёки кечроқ пайдо б ӯ лишига ёрдам беради. Маълумки, ҳаракатли ӯ йинлар турли хaлқ ва элатларнинг расм- русуми, удуми, анъаналари ҳaмдa этногенетик хусусиятларини ифодалайди. Шунинг учун ҳaм бундай ҳаракатли ӯ йинларни к ӯ пинча халқ ӯ йинлари деб юритилади. Қадимги мутафаккир-олимлар ва педагоглар инсонда саҳийлик, ростг ӯ йлик, ватанпарварлик ҳиссиёти, рақибга нисбатан ҳypмaт ва табиатни эъзозлаш каби хислатларни айнан миллий ӯ йинлар таъсирида тарбиялаш имкони юқори эканлигини эътироф этганлар. Бу борада, айниқса, ӯ збек хaлқ30

ҳаракатли ӯ йинлари турли ҳаётий муҳим одатларни, малака ва к ӯ никмаларни шакллантириш қудратига эгадир. Халқ ӯ йинлари шу хaлқнинг кашфиётидир. Шунинг учун ушбу ӯ йинлар унинг онгида, р ӯ зғор ишларида, оила ва маҳалла тарбиясида фаол ӯ рин эгаллайди. Ҳаракатли ӯ йинлар, шу жумладан хaлқ миллий ӯ йинлари ноёб қадрият сифатида фақатгина мамлакатимиз ӯ з мустақиллигига эришгандан кейингина қайта тикланиб, ҳозирги кунда аҳоли, айниқса ӯ қувчи ёшлар ӯ ртасида кенг ва жадал оммалашиб бормоқда. Хaлқ ҳаракатли ӯ йинлари илмий объект сифатида борган сари тадқиқотчи олимлар эътиборидан мустаҳкам ӯ рин эгалламоқда. С ӯ нгги йилларда спортчиларни тайёрлаш, ҳаракат малакалари ва жисмоний сифатларни шакллантиришда ҳаракатли ӯ йинлар ӯ та самарали восита эканлигини исботловчи талайгина илмий адабиётлар нашр этилган (Л.В.Былеева, И.М.Коротков, 1982; И.М.Коротков, 1988; М.С.Бриль, 1980; Т.С.Усманх ӯ джаев, Ф.Х.Х ӯ жаев, 1990, 1992; А.И.Лисица 1991; Т.С.Усманх ӯ джаев, Х.А.Мелиев, 2000; В.В.Кузин, С.А.Полиевский, 2000; Ф.Керимов, Н.Юсупов, 200З). Былеева ва И.М.Каротков (1982)ларнинг фикрича, замонавий спорт ӯ йинларида жисмоний сифатлар, техник ва тактик маҳоратни шакллантириш учун ӯ йин услубларидан қанчалик к ӯ п ва моҳирона фойдаланилса, шунчалик мувофиқ спортчиларнинг қобилиятлари ва маҳорати юқори савияда ӯ сиши мумкин. Т ӯ ғри бир қараганда спорт ӯ йинлари ӯ зи ӯ йинлардан иборат б ӯ либ, яна турли ӯ йинлардан фойдаланиш "ортиқча юкдай" к ӯ ринади. Лекин, бундай тушунча батамон нот ӯ ғри. Чунки, педагогика, физиология ва психология фанларига оид илмий маълумотларга асосан жисмоний сифатлар, техник-тактик малакалар ва бошқа қобилиятларни ривожлантиришда анъанавий ихтисослаштирилган ва стандарт машқларни қ ӯ ллаш, айниқса дастлабки ўргатиш жараёнида ёш шуғyлланувчиларни тез чарчашига, 31

қизиқишни сусайишига олиб келади. Ҳаракатли ӯ йинлар эса, аксинча, боланинг эмоционал ҳолатига ижобий таъсир к ӯ рсатади, чарчаш аломатларининг вужудга келиши "орқага" сурилади, энг асосийси боланинг ирсий (генетик) қобилиятлари ҳамда янги ҳаракат малакалари пайдо б ӯ лиши мумкин (И.М.Коротков, 1971; 1979; А.И.Лисыцина, Т. С. Усманходжаев, 1985; М.Н.Жуков, 2003; И.Власюк, 2005 ва бошқалар). Агар, волейбол ӯ йинига мос ҳаракатли ӯ йинлар саралаб олинса ва бу ӯ йинлар волейбол т ӯ пи билан ижро этилса самара янада юксакроқ б ӯ лади.(М.А.Курбанова, 2003). Бундай ӯ йинларга масалан, "Т ӯ п ӯ зат - ӯ тир", "Т ӯ п узатиб эстафета югуриш", "Т ӯ пга т ӯ сиқ қ ӯ й" ва бошқа шунга ӯ хшаш ӯ йинларни киритиш мумкин. Курашчиларнинг жисмоний ва техник тайёргарлигини шакллантиришда ҳаракатли ӯ йинларнинг аҳамияти ва уларнинг афзаллиги қатор илмий-услубий адабиётларда қайд этилган (А.И.Лисица, 1991; Л.В.Былеева, И.М.Коротков, 1982; И.М.Коротков, 1971; Ф.А.Керимов, Н.Юсупов, 2003; К.Фопель, 2005 ва бошқалар). А.И.Лисица (1991) нинг фикрича қараганда, ҳаракатли ӯ йинлар нафақат жисмоний сифатларни муваффақиятли шакллантиришга қодир, балки аниқ м ӯ лжалга олиш, аниқ ҳаракат, диққат каби хислатларни ҳам самарали ривожлантириши мумкин. Шундай ихтисослашган ӯ йинлар борки, уларни мунтазам қ ӯ ллаш натижасида ёш спортчиларнинг махсус жисмоний сифатлари ва техник тайёргарлигининг тараққий этиш сезиларли даражада анча осон кечади (Л.В.Коротков, И.М.Коротков, 1982; М.Н.Жуков, 2003; И.Власюк ва ҳоказо). Ф.А.Керимов ва Н.Юсупов (2003) лар эса курашчиларни тарбиялашга оид яккама-якка "кураш" элементи мавжуд ӯ йинларни саралаб олиб, уларнинг самарадорлигини аниқлаб беришган. 32

Волейбол б ӯ йича етакчи мутахасис олимлар Э.К.Ахмеров (1985) ва Фурманов (1979) лар волейбол малакалари техникасига ӯ ргатишда ва жисмоний ҳамда техник тайёргарликни дастлабки шакллантиришда волейбол ӯ йини хусусиятига яқин б ӯ лган мaxсуc ҳаракатли ӯ йинлардан фойдаланиш афзаллигини исботлаб берганлар. Ҳаракатли ӯ йинлар б ӯ йича Ӯ збекистонда етакчи мутахасис-олимлар Т. Усманх ӯ джаев ва Ф.Х ӯ жаевлар (1992) турли й ӯ налишдаги ҳаракатли ӯ йинларни ташкил қилиш ва ӯ тказиш масалаларига оид қатор тавсиялар бериб ӯ тишган. Жумладан, уларнинг фикрича ҳаракатли ӯ йинларни ташкил қилиш ва ӯ тказишда бир қатор масалаларга эътибор бериш максадга мувофиқ. 1. Ӯ қувчиларнинг жисмоний баркамоллиги, саломатлигини яхшиланишига, чиниқишига, тана аъзолари ва умумий иш қобилиятининг ӯ сишита ёрдам бериш; 2. Эркин ҳаракат қила олиш имконини бера оладиган билимлар ва ҳаётий зарур ҳаракат малакаларини шакллантириш; 3. Руҳий, ақлий, касбий ва иродавий сифатларни ривожлантириш; 4. Умумий ва махсус жисмоний сифатларни тарбиялаш; 5. Жасурлик, топқирлик, зукколик, тадбиркорлик хислатларини ривожлантириш шулар жумласидандир. Муаллифлар турли синф ӯ қувчиларига мос ӯ йинлар, йилнинг турли фаслларида, кундузги ва кечкурун ӯ йнайдиган ӯ йинларни сарaлаб беришган ва уларнинг моҳиятини ёритишга муваффақ б ӯ лишган. Энг асосийси, мутахасислар мактаб спорт секцияларида, жумладан спорт ӯ йинлари билан шуғулланувчи болаларга «Мушук ва сичқон», «Б ӯ ш жой», «Қозиқ», «Бўри зовур ичида», каби ӯ йинлардан фойдаланиш мақсадга мувофиқ деб таъкидлайдилар. 33

Ю.Н.Клешев ва А.Г.Фурманов (1979) лар ёш волейболчилар техник тайёргарлигини шакллантиришда ӯ йин методидан фойдаланиш техник маҳоратни нисбатан тезроқ ва пухтароқ ӯ злаштириш имконини беради деб эътироф этадилар. Юқорида таҳлил этилган илмий ва услубий адабиётлар ёшликдан бошлаб жисмоний тайёргарликни ривожлантира бориш, нафақат болаларни чиниқтиришда, уларнинг соғлигини мустаҳкамлашда муҳим аҳамиятга эга эканлигини исботлаб беряпти, балки уларни спорт б ӯ лган қизиқиши ортишига, спорт машғулотларида ӯ рнатиладиган техник-тактик малакаларни тезроқ ӯ злаштиришларига имкон яратишни к ӯ рсатиб берди. Ӯ з навбатида ёш болалар жисмоний сифатларини самарали шаклланишида ҳаракатли ӯ йинларни ӯ та самарали восита эканлигини очиб берди. Лекин ушбу адабиётлар шарҳидан к ӯ риниб турибдики, қайси жисмоний сифатларни ривожлантиришда қандай ҳаракатли ӯ йинлардан фойдаланиш маъқуллигини ёритиб берувчи маълумотлар ниҳоятда кам ӯ рнатилган. Хулоса қилиб айтганда, юқорида қайд этилган курашда ҳаракатли ӯ йинларга хос назарий мулоҳазалар уларнинг жисмоний тарбия ва спорт борасидаги салоҳиятини белгилаб беради. Демак, ёш курашчиларни тайёрлашда ҳаракатли ӯ йинларни, жумладан халқ миллий ӯ йинларининг аҳамияти беқиёсдир. 34

II.БОБ. КУРАШДА Ҳ АРАКАТЛИ Ў ЙИНЛАР ОРҚАЛИ ЁШЛАРНИ ЖИСМОНИЙ ТАЙЁРГАРЛИГИНИ ОШИРИШ САМАРАДОРЛИГИНИ ЎРГАНИШ 2.1. Курашда жисмоний тайёргарлик Инсон болаликдан турли йўналишдаги ҳаракат малакаларини онгсиз ва онгли тарзда бажаради. Натижада шу ҳаракатлар маълум жисмоний сифатлар (куч, тезкорлик, чаққонлик, чидамкорлик, эгилувчанлик) тусида ривожлана боради. Секин-аста ҳаётий зарур ҳаракат малакалари (юриш, югуриш, сакраш, тўхташ, осилиш ва ҳ.) сайқал топади. Мутахассисларнинг фикрига асосан шу жисмоний сифатлар ва ҳаётий зарур ҳаракат малакалари ҳаракатли ўйинлар ёрдамида янада самаралироқ ривожланиши исботлаб берилган. Оилада, мактабгача тарбия муассасаларида, турли босқичдаги таълим масканларида ушбу муаммога ҳар доим ҳам режали ва илмий жиҳатдан ёндошилмайди. Жисмоний машқларни тўғри қўллаш, уларни болалар қандай ўзлаштираётганлигини назорат қилиб бориш шу болалардаги жисмоний сифатларни, унинг қадди-қомати, жисмоний ва функционал тараққиёти тўғри йўналишда тарбияланиб боришга имкон яратади. Маълумки, инсоннинг жисмоний сифатлари унинг туғилишидан бошлаб шакллана боради. Лекин, унинг болалигида шу сифатлар қандай даражада шаклланиши, оддий ёки мураккаб ҳаракатларни ӯ злаштириб олиши нафақат уни ӯ сиб яшаб келаётган муҳитга боғлиқ, балки боланинг муайян сифатини қандай воситалар ёрдамида ривожлантириш билан белгиланади. Шу билан бир қаторда ҳаракатни тури, й ӯ налиши ва қандай мақсадга қаратилганлигига (касб, р ӯ зғор иши, спорт, ҳарбий фаолият ва ҳоказо) қараб, ҳар бир жисмоний сифатни шу ҳаракат ижросидаги ӯ рни турлича б ӯ лади. Шундай б ӯ лсада, турли касб фаолиятларида ёки спорт турларида шу 35

жисмоний сифатларнинг интеграл аҳамияти ӯ зига хос улушга эга б ӯ лади. Аммо қандай б ӯ лмасин, к ӯ пинча тадқиқотчиларнинг фикрича, барча ҳаракат фаолиятида айрим жис моний сифатларнинг устуворлиги дарҳол к ӯ зга ташланади. 3амонавий спорт амалиётида юқори натижаларга эришиш спортчининг узоқ муддат давомида юқори сифатли ва самарали иш қобилиятини сақлай олиш имконияти билан боғлиқдир. Ҳар хил спорт турлари б ӯ йича ӯ тказиладиган мусобақалар муд дати халқаро мусобақалар қоидалари билан белгиланади. Шу мусобақалар муддатида қайси спортчи ӯ з иш қобилиятини сифати ва самарадорлиги жиҳатидан қанчалик узоқ вақт сақлай олса ёки уни ошира олиш «кучи»га эга б ӯ лса, унга муваффақият шунчалик «кулиб» боқиши муқappap. Бошқача қилиб айтганда иш қобилиятининг си фат ва самарадорлик даражасини к ӯ п ёки кам вақт давомида сақланиши умумий ва махсус чидамкорлик сифатларининг турлари (тезкорлик, куч, тезкор-кучга б ӯ лган чидамкорлик, сакрашга б ӯ лган чидамкорлик, «техник–тактик чидамкорлик» ва ҳоказо) қанчалик ри вожланганлиги билан белгиланади. Маълумки, иш қобилияти ҳақида гап кетганда, айниқса с ӯ з унинг сифати ва самарадорлигига тегишли б ӯ лса, масаланинг моҳияти ва пировард «мағизи» бошқа жисмоний сифатларнинг шаклланган ёки шаклланмаганлигига бориб тақалади. Яъни самарали натижага мос умумий ва махсус чидамкорлик куч, тезкорлик, чаққонлик, эгилувчанлик сифатларини ӯ зида мужассам қилган б ӯ лади. Ушбу сифатларнинг ӯ заро узвий боғлиқлиги ва уларнинг юк сак даражадаги интеграл натижаси маҳоратининг муайян тақдирини белгилаб беради. Maқсaдгa мувофиқ режалаштирилган жисмоний тайёргарлик спорт маҳоратини шакллантириш ва мусобақа давомида юксак натижага эришишда ниҳоятда муҳим омиллардан биридир. Лекин, спорт амалиётида ҳар доим ҳам режалаштирилган жисмоний машқлар мувофиқ ҳаракат сифатларини 36

ривожлантиришда кутилган натижани бермаслик ҳолатлари тез-тез учраб туради. Бунинг асосий сабабларидан бири машғyлотларда қ ӯ лланилган у ёки бу жисмоний машқларнинг ҳажми ва шиддати ҳамда ушбу к ӯ рсаткичларни шуғулланувчилар организмига таъсир этиш даражаси (организмни нагрузкага б ӯ лган акс жавоби – реакцияси) объектив равишда баҳоланмаслигидадир. Шунинг учун ҳам ӯ қув тренировка жараёнида қ ӯ лланилаётган жисмоний нагрузка (жисмоний машқлар) нинг шуғулланувчилар организмининг функционал имкониятларига мувофиқлиги эътиборга олиниши шу нагрузкани мaқcaдгa мувофиқ режалаштириш имкониятини яратади. Умумий жисмоний тайёргар лик тушунчаси бу спортчининг ҳаракат сифатларини ҳар томонлама (гармоник равишда) ривожланганлик даражасини англатади. Маса лага шу тарзда ёндошиш оддий инсон соғлиғини (спортчини ҳам) шакллантириш нуқтаи назаридан мaқcaдгa мувофиқдир. Албатта, «Катта» спортда бу ҳам зарур. Лекин, бундай амалиёт ва шунга асос ланган тренировка услубияти малакали спортчиларни тайёрлаш ҳамда юксак мусобақа натижасига эришиш самарасини сусайтириши эҳтимолдан ҳоли эмас. Чунки, ҳар бир спорт турининг ўзига хос ва ӯ зига мос хусусиятлари мавжудлиги туфайли бир спорт турида к ӯ проқ куч-тезкорлик сифати устун турса, иккинчи бир спорт турида чидамкор лик сифати етакчи ролни ӯ йнайди ёки учинчи бир спорт турида эги лувчанлик сифати асосий аҳамиятга эга б ӯ лади. Аммо, қайд этилган фикрдан муайян спорт турида маълум жисмоний сифат жуда зарур, бошқаси эса муҳим эмас деган хулоса келиб чиқмайди. Аксинча, ҳар бир сифатнинг муайян спорт вазиятида озми- к ӯ пми, лекин муҳим «улуши» мавжуд б ӯ лади (М.А Годик, 2006; Ю.В Верхошанский, 1988; Ю.Д Железняк, 1973, 1978, 1988; Ю.Д Железняк, А.В Ивойлов, 1991; В.М Зациорский, 1970; Л.П Матвеев, 1999; В.Н Платонов, 1997; М.И Перельман, 1969; В.П Филин, 1982; В.Е Фомин, 1985 ва б). 37

С ӯ нги йилларга келиб олимлар ӯ ртасида малакали спортчиларни тайёрлашда жисмоний тайёргарликни ӯ рни, жумладан жисмоний сифатларнинг бир-бирига узвий боғлиқлиги ҳамда уларни спорт маҳоратига б ӯ лган таъсири ҳақидаги муаммолар тобора катта қизиқиш уйғотиб бормоқда (В.М Зациорский, 1970; Ю.В Верхошанский, 1988; В.Н Платонов, 1986; М.А Годик, 2006; В.П Филин, 1987, Ф.А Керимов, 2001 ва ҳ.) Юқори малакали спортчиларни эришган ютуқлари маълум маънода уларнинг фундаментал тайёргарлигига боғлиқдир (В.П.Филин, Н.А.Фомин, 1980; М.Я.Набатникова, 1982). Шундай экан, юқори малакали спортчиларни тайёрлаш ва спорт маҳоратини юксак даражага олиб чиқиш дастлабки ўргатиш жараёни самарадорлигига тўғридан-тўғри боғлиқдир. Ю.Д.Железняк (1991) нинг фикрича волейболга ихтисослашган машғулотлар билан илк бор шуғулланишни 10-11 ёшдан бошлаш мақсадга мувофиқдир. У ўзининг тадқиқотларида айнан шу ёшдаги болаларни жисмоний ва техник тайёргарлигини жадал ўстириш имкониятларини очиб берди. Исбот қилинганки, дастлабки тайёргарлик босқичида ёш спортчиларнинг келажакдаги истеъдодини аниқлашга ёрдам берадиган тест машқларини танлай билиш ва қўллаш катта аҳамиятга эга. Э.А.Сергеев (1979) бундай машқлар қаторига биринчи навбатда сакровчанлик ва чаққонликни баҳоловчи машқларни киритиш муҳимлигини таъкидлайди. Тайёргарликнинг кейинги босқичларида асосий жисмоний сифатларни, шу жумладан махсус сифатларни баҳолаш имкониятини берувчи тест машқларини таркибини ошириш тавсия этилади. Албатта, сакровчанлик ва сакраш чидамкорлигини ривожлантириш тайёргарликнинг қайси босқичида амалга оширилишидан қатъий назар бу масала умумий ва махсус жисмоний тайёргарлик жараёнини қандай даражада режалаштирилишига боғлиқ. Шунинг учун ушбу жараённинг малакали спортчиларни тайёрлашдаги аҳамияти, қолаверса асосий ўйин малакаларини 38

ижро этиш самараси сакровчанлик ва сакраш чидамкорлигига тўғридан- тўғри боғлиқлиги ҳақидаги маълумотлар таҳлили алоҳида аҳамиятга эгадир. Махсус жисмоний тайёргарлик (МЖТ) спорт фаолиятидаги долзарб муаммолардан биридир ва барча спорт турларида юксак спорт натижаларга эришиш учун муҳим аҳамиятга эга (В.В.Кузнецов, 1975; В.Б.Сорвалов, 1979; Е.В.Фомин, 1985; З.К.Аурелиус-Казис, 1989; Чан Суан Донг, 1987). Шунинг учун махсус жисмоний сифатларни (МЖС) ривожлантириш спортчиларни мусобақа олди тайёргарлигининг асосий йўналишларидан бири бўлиб турибди (С.С.Крючек, 1981). «Спортчилар машғулотининг муваффақияти, ўйинчилар МЖСларининг ривожланиш даражасини аниқ ва тўғри назорат қилинишига боғлиқдир. Педагогик назорат (ПН) алоҳида МЖСни ўзгариш даражаси динамикасини (суръатини) аниқлаш имкониятини беради. Буни асосида, МЖТни самарали бошқаришни янги йўлларини белгилаш мумкин» (Е.В.Фомин, 1981). Негаки «тайёргарлик тузилишини оқилона ташкил этишни замонавий йўлларидан бири, қисқа вақт ичида спорт формасини ривожлантиришни кўп қиррали моделини тузишдир» (В.М.Максимова, В.А.Никуличев, 1983). Волейбол, баскетбол, футбол ва бошқа спорт ўйинлари билан шуғулланувчи спортчиларнинг жисмоний сифатлари бир-биридан фарқ қилади. Таъкидлаш лозимки, ҳатто бир спорт ўйинида, масалан волейболда – зарба ёки тўсиқ қўйиш, тўп киритиш ёки узатиш учун ижро этиладиган сакрашлар моҳияти бир-бирига сира ўхшамайди (Голомазов В.А., Ковалев В.Д., Мельников А.Г. 1976). Боз устига яна шуни эслатиш ўринлики, фақат бир ўйин малакаси – зарба бериш турига қараб (қисқа ёки баланд тўпдан зарба бериш) сакраш хусусияти умуман бошқача бўлади. Бинобарин, сакровчанлик ёки сакраш чидамкорлиги деган тушунча кўп қамровли мазмун, моҳият, хусусият ва маънони англатади. Демак, бу сифатларни 39

ривожлантириш ҳақида гап борганда муайян сакраш тури ва уни ўзига муносиб машқларига алоҳида эътибор берилиши ўта муҳим масаладир. Кўп йиллик спорт тайёргарлиги жараёнида малакали спортчиларни тайёрлаш самараси жисмоний сифатларини ҳар томонлама мукаммал тарбиялаш устиворлигига бевосита боғлиқ бўлиб боряпти. Спортчилар жисмоний сифатларини ривожлантириш муаммоларини ёритувчи илмий тадқиқотлар ҳамда илмий адабиётлар доираси жуда кенг (Као Ван Тхы, 1971; Кондак Н.Н., 1985; Ивойлов А.В., 1974, 1981, 1985; Железняк Ю.Д., 1978, 1988; Попичев М.И., 1990; Айрапетьянц Л.Р., 2003; Бойирбеков М., 2003 ва бошқалар). Ҳозирги жаҳон спортидаги кўрсаткичларнинг жадал равишда янгиланиб бораётганлиги, ёш спортчиларни тайёрлашнинг янги, янада самарали воситаларини, услубларини ва шаклларини излашни тақазо этади (В.Н.Платонов, 1997; Л.П.Матвеев, 1999; Ф.Д.Керимов, 2001). Маълумотлар шуни кўрсатадики, ёш спортчиларни махсус жисмоний тайёргарлигини ошириш, уларнинг техник малакаларини шаклланишида муҳим аҳамият кашф этади. Бинобарин, дастлабки тайёргарлик босқичидан бошлаб жисмоний сифатларни спорт тури хусусиятига мослаб ривожлантириш техник малакаларга ӯ ргатиш жараёнини анча енгиллаштиради. 2.2. Ёш курашчиларни танлаб олишда кураш машғулотларида ҳаракатли ўйинлардан фойдаланиш тажрибасини ӯ рганиш Жисмоний тарбия дарсларида ва дарсдан ташқари вақтларда ӯ тказиладиган спорт машғулотларида ҳаракатли ӯ йинлардан фойдаланиш40

болалар жисмоний сифатларини ривожлантириш ва ҳаракат малакаларига ӯ ргатиш самарадорлигини оширади. Ушбу фикрнинг қанчалик т ӯ ғрилиги 1 бобда қайд этилган илмий-услубий адабиётлар таҳлили аниқ исбот қилиб беради. Маълумки, болалар г ӯ даклигидан бошлаб эркин ҳаракат қилишни ёқтирадилар. Бундай эркин ҳаракатлар бемақсад б ӯ лмайди. Агар турли-туман ӯ йинчоқлар (қ ӯ ғирчоқлар, айиқча, қушча, самолёт, автомобиль, трактор ва ҳ.) ҳар ҳил жойларга сочиб ташланган б ӯ лса, эмаклаб юрадиган ёшдаги болалар ҳам ӯ зи ёқтирган (ранги, тури, катта-кичиклиги) ӯ йинчоқларни олиш ниятида ҳаракат қиладилар. Демак, жисмоний ёки спорт машғулотларини ташкил қилишда ҳам болаларнинг ёши, жинси, қизиқиши ва бошқа хислатлари эътиборга олиниши лозим. Спорт тайёргарлиги к ӯ п босқичли мураккаб педагогик жараён б ӯ либ, машғyлотларни илмий асосда ташкил қилишни тақазо этади. Машғyлотларда қ ӯ ланиладиган жисмоний ва техник-тактик машқлар шуғуланувчи болаларнинг ёши, жисмоний ва функционал имкониятларига мослаб режалаштирилиши ва қ ӯ лланилиши лозим. Ушбу машқлар сони, шиддати, қайтарилиши ва давом этиши вақти биологик қонуниятларга асосланиши даркор. Агар машқлар юкламаси боланинг имкониятидан ӯ та юқори б ӯ лса, бундай юклама шу боланинг организимига caлбий таъсир этиши мумкин. Аксинча, юклама имкониятдан кам б ӯ лса шаклланиш жараёни сустлашиши муқаррар. Айрим мураббийлар қисқа муддат ичида жисмоний сифатларни ривожлантиришни жадаллаштириш, тезроқ малакали спортчи тайёрлаш мақсадида махсус ва ихтисослашган машқларни з ӯ рма-з ӯ раки қ ӯ ллайдилар, т ӯ ғри, айрим ҳолларда яъни агар боланинг наслий ва индивидуал жисмоний имкониятлари серзаҳира б ӯ лса, бундай бола тез орада яхши спортчи б ӯ либ етишиши мумкин. Аммо, аксарият ҳолларда бундай катта юкламали машғyлотлар боланинг тез чарчаши, з ӯ риқиши, ҳатто унинг касалланишига41

олиб келиши мумкин. Спорт амалиётида шундай ҳолатлар ҳам учрайдики, бир бирига ӯ хшаш мунтазам бериладиган машқлар спорт билан энди шуғнланишни бошлаган болада қизиқишини с ӯ ндиради, унда спортга б ӯ лган ихлос й ӯ қолади, пировардида у спорт билан шуғунланмай қўяди. Шунинг учун ёш спортчиларни тайёрлашда, айниқса дастлабки ӯ ргатиш босқичида жисмоний сифатларни ривожлантириш, техник-тактик маҳорати «қисқароқ й ӯ л билан» шакллантиришда ҳаракатли ӯ йинлардан фойдаланиш жуда фойдали ва муҳим масала б ӯ либ ҳисобланади. Ана шундай масалалар ҳолатини ӯ рганиш учун биз 2, 3 ва 4 синф ӯ қувчилари ӯ ртасида с ӯ ровнома ӯ тказдик (1 жадвал). 1 жадвал Ӯ қувчилар иштирокида ӯ тказилган с ӯ ровнома натижалари ( n =30) т/р Саволнома Ҳа Йўқ Қисман 1. ЖТ ӯ қитувчингиз Ҳ Ӯ ларнинг аҳамияти ҳақида суҳбатлар ӯ тказадими? 6 20 4 2. ЖТ дарсида Ҳ Ӯ лар қ ӯ лланиладими? 11 7 12 3. Катта танаффуслар ёки дарсдан ташқари вақтларда Ҳ Ӯ лар ӯ тказиладими? 12 10 8 4. Болалар боғчасига қатнашётган даврингизда Ҳ Ӯ лар ӯ тказилармиди? 24 - 6 5. Жисмоний сифатларни ривожлантирувчи Ҳ Ӯ ларни биласизми? 8 1 0 12 6. Болалар билан т ӯ планиб мактабда ёки маҳаллада Ҳ Ӯ лар ӯ йнайсизми? 28 - 2 7. Миллий ҳалқ ӯ йинларини миллий қадрият деб тушунасизми? 7 17 6 Ӯ қувчилар иштирокида ӯ тказилган саволнома натижалари шуни к ӯ рсатдики, турли мазмун ва моҳиятга эга ҳаракатли ӯ йинлари респондент болалар ҳаётида, жумладан уларнинг маънавий ва жисмоний тарбиясида т ӯ ла-т ӯ кис акс42

этмас экан. Буни қуйидаги тақдим этилган саволларга олинган жавоблардан билса б ӯ лади. Саволномада «ЖТ ӯ қитувчингиз Ҳ Ӯ ларнинг аҳамияти ҳақида суҳбатлар ӯ тказадими? » - деб қўйилган саволга респондентларнинг фақат 6 нафари ижобий жавоб қайтаришди, 20 нафари «Й ӯ қ», 4 нафари эса «Қисман» деб фикр билдирдилар. Агар жисмоний тарбия дарсларида ёки бошқа шароитларда Ҳ Ӯ лар қ ӯ лланилган тақдирда ҳам улар ҳақида етарли назарий билимга эга б ӯ лиш муҳимдир. «ЖТ дарсида Ҳ Ӯ лар қ ӯ лланиладими?» - деган саволга 11 нафар респондент «Ҳа», 7 таси «Й ӯ қ» ва 12 нафари «Қисман» деб жавоб беришди. Болалар билан ӯ тказилган оғзаки суҳбатларда улар аксарият футбол ва бошқа спорт ӯ йинлари билан шуғулланишларини билдирдилар. Афсусланарли жойи шундаки, с ӯ ровномада иштирок этган к ӯ пчилик ӯ қувчилар ҳатто танаффусларда ёки дарсдан ташқари вақтларда ҳам (3 савол) мақсадли ташкил қилинган Ҳ Ӯ лар билан машғул б ӯ лишмас экан. Респондентларнинг 18 нафари «Й ӯ қ» ёки «Қисман» деган фикрни ҳимоя қиладилар. Шу билан бир қаторда 4 саволга берилган натижалардан болаларнинг к ӯ пчилик қисми (24 нафари) болалар боғчасига қатнаган даврларида Ҳ Ӯ ларда муттасил иштирок этишган. Болаларнинг жавобларига қараганда улар ҳатто қандай мазмунли Ҳ Ӯ лар қандай сифат ёки хислатларни шакллантиришни ҳам аниқ фарқлай олмас эканлар (5 савол жавобларига қаранг). Лекин ҳаракатли ӯ йинларнинг моҳиятини билмасалар-да, деярли барча респондентлар мактабда ёки ӯ з маҳаллаларида ҳаракатли ӯ йинлар билан машғул б ӯ лар эканлар. Саволнома натижаларидан к ӯ зга ташланадиган яна бир салбий ҳолат бу – 7 саволга олинган жавоблардир. Жумладан «Миллий халқ ӯ йинларини миллий қадрият деб тушунасизми?» - деб номланган саволга болаларнинг 7 43

нафари «Ҳа» деб жавоб беришган б ӯ лса, 17 нафари «Й ӯ қ», 6 нафари «Қисман» деган фикрни билдиришди. Маълумки, жисмоний тарбия дарслари б ӯ йича тасдиқланган ӯ қув режасига ҳаракатли ӯ йинлар мустақил фан сифатида киритилган, назарий ва амалий дарслар барча синфларда режалаштирилган. Лекин, болалардан бундай жавоблар олиниши ушбу масалага жиддий ёндошиш зарурлигига эътибор қаратади. Академик дарсларда ҳам, дарсдан ташқари ӯ тказиладиган машғулотларда ҳам жисмоний сифатларни ривожлантириш, спорт малакаларига ӯ ргатиш устивор жиҳатдан ҳаракатли ӯ йинлар орқали ҳал қилиниши қ ӯ йилган мақсадларга тезкор ва самарали эришиш имкониятини яратади. 20 нафар 9 ёшли 2 синф ӯ қувчилари устида олиб борилган тадқиқотлар шуни к ӯ рсатдики, уларнинг б ӯ йи ӯ ртача 124,15 см, вазни – 32,0 кг ни ташкил этди (2-жадвал) жисмоний тайёргарлиги эса анча заиф ривожланганлигидан дарак беради. Шу ёшдаги ӯ ғил болаларнинг жисмоний тайёргарлиги «Алпомиш» тест к ӯ рсатгичлари б ӯ йича тадқиқотимизда иштирок этган болаларникидан анча юқори эканлиги кузатилди. Масалан, «Алпомиш» тест к ӯ рсатгичлари б ӯ йича 30 м га югуриш натижаси 62-5,5 с, жойдан узунлика сакраш 125 смга тенг б ӯ лса, бизни текширилувчиларимизда мувофиқ равишда 7,6 с, 120,9 см, ни ташкил этди. 2 жадвал 2 - синф ӯ қувчиларининг жисмоний тайёргарлиги ( ӯ ғил болалар)44

т/р Текширилувчил ар исми-шарифиБӯйи Вазни 30 м ю гуриш Узунликка сакраш Турникда тортилиш Таянч ҳолатда ётиб қӯлларни букиш -ёзиш Коптокни улоқтириш 1. Алиев Аброр 120 32 7,2 102 2 6 15 2. ххххх 125 30 7,0 107 4 4 12 3. . хххх 122 33 6,8 110 5 5 16 4. хххххх 130 36 6,4 108 3 7 14 5. хххххх 132 30 6,7 120 1 4 13 6. хххххх 128 37 7,4 114 2 4 12 7. ххххххх 125 34 7,6 112 5 5 10 8. 127 28 7,0 130 6 8 16 9. 132 30 9,5 125 4 3 18 10. 124 24 6,6 132 2 2 14 11. 135 28 6,8 128 6 4 12 12. . 140 22 7,0 134 4 6 9 13. 128 34 7,4 116 3 4 3 14. . 130 30 7,0 110 5 4 12 15. . 142 36 6,8 124 4 5 15 16. 128 38 6,4 130 2 3 11 17. . 120 36 8,0 128 6 2 12 18. . 131 34 7,8 126 4 7 14 19. 127 32 7,6 133 3 6 15 20. 128 36 6,2 129 4 7 17 Ӯ ртача: Х 124,15 32,0 7,6 120,9 3,7 4,8 13,5 δ 3,42 2,64 0,9 4,71 0,8 1,02 1,12 Турникда тортилиш ҳаммаси б ӯ либ ӯ ртача 3,7 марта, таянч ҳолатда қ ӯ лларни букиб-ёзиш 4,8 мартага тенг б ӯ лди. Шуни алоҳида таъкидлаш жоизи, болаларни б ӯ йи ва вазни жисмоний тайёргарликнинг бошқа к ӯ рсатгичлари билан боғлиқ б ӯ лмаганлиги к ӯ зга ташланади. Чунончи, текширилувчи Ф. Умидовнинг б ӯ йи 142см, 30 м га югуриш натижаси 6,8с, узунликка сакраш – 124см, турникда тортилиш – 4 марта, қ ӯ лларни букиш - ёзиш 5 марта, коптокни улоқтириш – 15м. 45

Текширилувчи Н. Ярашевда эса б ӯ йнинг узунлиги 128см, югуриш – 6,2с, узунликка сакраш 129см, турникда тортилиш 4 марта, қ ӯ лларни букиш - ёзиш 7 марта, коптокни улоқтириш 17 мартани ташкил этди. Бундай мисоллар шу ёшда жисмоний тайёргарлик к ӯ рсатгичларининг бир-бирига мос эмаслигини к ӯ рсатди ва уларнинг жисмоний тарбия машғулотларида бир хил шуғулланмаслигини тасдиқлайди. Демак, жисмоний тарбия дарсларини ташкил қилишда ӯ қувчиларнинг жисмоний сифатлари қандай ривожланаётганлиги назорат қилиниши ва шунга қараб машқлар юкламасини режалаштириши мақсадга мувофиқ деб топилиши зарур. Яна шу нарса эътиборни тортадики, текширилган болаларнинг б ӯ йи ва вазни ҳам к ӯ пинча бир-бирига мос келмайди. Айрим болаларнинг б ӯ йи 140, 142 см, вазнлари эса 22, 36 кг на ташкил этади. Ёки аксинча вазнлари 36, 38 кг, б ӯ йлари 120, 128 см. Етакчи мутахассиларнинг фикрига к ӯ ра, масалан боланинг б ӯ йи 140-142 см, б ӯ лса, вазни мувофиқ равишда 40-42 кг, атрофида б ӯ лиши лозим. Юқорида қайд этилган тадқиқот натижалари ва қиёслов маълумотлари, бошланғич синф ӯ қувчилари билан жисмоний тарбия б ӯ йича ӯ тказиладиган машғулотлардаги машқларни, биринчидан, табақалаштирмаслигидан дарак берса, иккинчидан, шу машқлар юкламаларининг ҳажми ва шиддати етарли эмаслигига эътибор қаратади. Таъ к идлаш зарурки, жисмоний тарбия дарслари ва синфдан ташқари ӯ тказиладиган спорт машғулотлари б ӯ йича тасдиқланадиган режалаштирув ҳ ужжатлари ҳар йили ӯ қувчиларнинг ёши, жисмоний ва функционал тайёргарликлари б ӯ йича қайта қурилиб чиқиши ва шундан с ӯ нг амалга жорий этилиши даркор. Назорат ва тажриба гуруҳларида жисмоний тайёргарликни турли мазмунли машғулотлар ёрдамида ошириш имкониятлари 46

Ушбу мақсадни амалга ошириш учун ҳар бир 10 нафар 8 ёшли болалардан иборат (2-синф ӯ қувчилари) 2 гуруҳда – назорат ва тажриба гуруҳларида педагогик тажриба тадқиқотлар ӯ тказилди. Текширилувчи болалар жисмоний тайёргарлиги 30 м югуриш 4х10 м моккисмон югуриш, турникда тортилиш ва узунликка сакраш тест машқларини қ ӯ ллаш ёрдамида аниқланди. Педагогик тажрибадан олдин уюштирилган назорат гуруҳидаги болаларда ҳам, тажриба гуруҳида ҳам жисмоний тайёргарлик к ӯ рсатгичлари деярли бир-бирида фарқ қилмади (3 жадвал). Чунончи, назорат гуруҳида 30 м га югуриш натижаси ӯ ртача 7,6 с га тенг б ӯ лди. Моккисимон югуриш 13,4 с, турникда тортилиш 2,4 марта, узунликка жойдан туриб сакраш 109,6 см ни ташкил этди. Тажриба гуруҳида мазкур к ӯ рсатгичлар қуйидагича к ӯ ринишга эга б ӯ лди: 3 жадвал Назорат ва тажриба гуруҳига мансуб 2 - синф ӯ қувчилари жисмоний тайёргарлигини анъанавий ва экспериментал машғулотлар таъсирида ӯ сиш и Тестлар к ӯ рсатгичлари Гуруҳ Тажрибадан аввал Тажрибадан кейин 30 м югуриш Н Т 7,6 7,4 7,4 7,0 Моккисимон югуриш Н Т 13,4 13,8 13,0 12,6 Турникда тортилиш Н Т 2,4 2,0 3,0 4,2 Узунликка сакраш Н Т 109,6 108,2 110,8 126,847

30м югуриш – 7,4; моккисимон югуриш – 13,8с; турникда тортилиш – 2,0 марта; жойдан туриб сакраш 108,2см. К ӯ риниб турибдики, жисмоний тайёргарлик натижалари шу ёшдаги ӯ қувчиларда «Алпомиш» тест к ӯ рсатгичларидан сезиларли паст эканлиги маълум б ӯ лди. Педагогик тажриба натижалари бир-биридан кескин фарқ қилувчи турли динамик к ӯ рсатгичлари билан ифодаланади. Педагогик тажриба 6 ой д авомида ӯ тказилган б ӯ либ, бунда назорат гуруҳидаги болалар фақат жисмоний тарбия дарсларида ва дарсдан ташқари вақтда мунтазам б ӯ лмаган спорт машқлари билан шуғулланишди. Тажриба гуруҳида эса жисмоний тарбия дарсларидан ташқари болалар кунаро волейбол машғулотларида иштирок этишди. Машғулотлар давомида волейболга хос жисмоний сифатлар (югуриш, сакраш, куч ва чаққонлик машқлари) ва ӯ йин малакалари 2 - бобда қайд этилган ҳаракатли ӯ йинлар қ ӯ лланилди. Шу ҳаракатли ӯ йинларги қ ӯ шимча равишда «Турникда энг к ӯ п тортилиш», «Энг к ӯ п қ ӯ лларни букиш-ёзиш», «Оёқларни қопга тикиб, сакраб югуриш», «20 см баландда осилган т ӯ пга максимал марта сакраб зарба бериш» каби ӯ йинсимон эстафета машқлари ҳам берилди. Педагогик тажриба якунида ӯ тказилган тадқиқотлар шуни к ӯ рсатдики, тажриба гуруҳидаги болалар жисмоний тайёргарлиги 6 ойдан с ӯ нг назорат гуруҳига нисбатан кескин динамик ӯ згариш билан ифодаланади. Жумладан, назорат гуруҳида тажриба якунида 30 м га югуриш 7,4 с, моккисимон югуриш – 13,0 с, узунликка сакраш – 110,8 см ва турникда тортилиш 3 мартагача к ӯ тарилди холос. Тажриба гуруҳида эса бу к ӯ рсатгичлар қуйидаги динамика билан изоҳланади: 30 м ю гуриш – 7,0 с; моккисимон югуриш – 12,6 с; турникда тортилиш – 4,2 марта; жойдан туриб узунликка сакраш – 126,8см. Ушбу гуруҳ ӯ қувчиларида жисмоний тайёргарлик к ӯ рсатгичларининг бундай й ӯ налишда ӯ згариши қ ӯ лланилган ҳаракатли ӯ йинлар ва эстафета48

машқларининг ӯ та самарали хусусиятга эга эканлигидан далолат беради. Бинобарин, к ӯ п йиллик спорт тренировкаси жараёнида, айниқса дастлабки тайёргарлик босқичида қ ӯ лланиладиган машғулотлар давомида жисмоний сифатлар б ӯ йича табақалаштирилган ва ихтисослаштирилган ӯ йинсимон машқлардан фойдаланиш юксак самарали натижага эришиш имкон и ятини яратар экан. Алоҳида таъ к идлаш лозимки, бундай машғулотлар болаларни руҳиятига, қизиқиши таъсир к ӯ рсатар экан. 49

ХУЛОСА Битирув малакавий иш мавзуси б ӯ йича ёш курашчиларда жисмоний сифатларни тарбиялашда ҳаракатли ўйинларнинг ўрни ва аҳамияти ҳақида фикрларни ёритишга ҳаракат қилдим 1. Битирув малакавий ишда ёш курашчиларда жисмоний сифатларни тарбиялашда ҳаракатли ўйинларнинг ўрни, жисмоний тайёгарлигига алоҳида аҳамият бериш, жисмоний ва спорт машқларини хамда курашда миллий ҳаракатли ўйинларни табақалаштириб қ ӯ ллаш зарурлиги эътибор қаратади. Жисмоний сифатларни ривожлантириш, ҳатто спорт маҳоратини шакллантиришда ҳам ҳаракатли ӯ йинларнинг аҳамияти беқиёс эканлиги ӯ з аксини топган. 2. С ӯ ровнома натижаларига к ӯ ра, бошланғич синфда ӯ тказиладиган жисмоний тарбия дарсларида кураш билан биргаликда ҳаракатли ӯ йинларга етарли эътибор қаратилмаслиги аниқланди. Респондент болалар билан ҳаракатли ӯ йинларнинг моҳияти, уларнинг аҳамияти ҳақида кенг тушинтириш ишлари, суҳбатлар ӯ тказилмаслиги маълум б ӯ лди. 3. Битирув малакавий ишда ёш курашчиларда жисмоний тайёргарлик к ӯ рсатгичлари «Алпомиш» тест к ӯ рсатгичларидан ҳам паст даражада эканлиги кузатилди. Айниқса 30 м га югуриш ва коптокни узоқликка улоқтириш тестлари б ӯ йича олинган к ӯ рсатгичлар шу ёшдаги меъёрий к ӯ рсатгичлардан анча кам миқдорни ташкил этиши маълум б ӯ лди. 4. 3 ой давомида анъанавий мазмунли машғулотлар билан шуғулланган назорат гуруҳида ва шу муддат ичида экспериментал дастур б ӯ йича шуғулланган тажриба гуруҳида қайд этилган к ӯ рсатгичлар бир-биридан кескин фарқ қилиб, экспериментал мазмунли машғулотларнинг ӯ та самарали хусусиятга эга эканлигини исбот қилиб берди. Жумладан, назорат гуруҳида 30 м га югуриш тажриба якунида 7,6 с дан 7,4 га моккисимон югуриш 13,4 с дан 13 с га, турникда тортилиш 2,4 мартадан 3 мартага ва узунликка сакараш 50

109,6 см дан 110,8 см га яхшиланди. Тажриба гуруҳида бу к ӯ рсатгичлар қуйидаги динамика билан ифодаланади: 7,4-7,0 с; 13,8-12,6 с; 2,0-4,2 марта; 108,2-126,8 см. К ӯ риниб турибдики, ёш курашчиларда жисмоний сифатларни тарбиялашда курашда қ ӯ лланилладиган усулларда ҳаракатли ӯ йинлардан иборат машғулотлар самарадорлиги анъанавий машғулотларникидан анча юқори эканлиги. 5. Олинган тадқиқот натижалари шуни курсатдики, курашда асосан ӯ тказиладиган машғулотларда к ӯ проқ ҳаракатли ӯ йинларни қ ӯ ллаш жисмоний тайёргарлик к ӯ рсатгичларини анча жадал ривожланишига асос б ӯ лар эканлиги кенг ва равон ёритиб беришга харакат қилинди. АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ 51

1. Ў збекистонд а жисмоний тарбия ва спортни янада ривожлантириш чора – тадбирлари туғрисида. 29.05.1999 2. Закон Республики Узбекистан. О физической культуре и спорте. 27.06.2000. 3. Указ президента Республики Узбекистан. О создании фонда детского спорта Узбекистана. 24.10.2002. №УП 3154. 4. Каримов И.А. Гармонично развитое поколение – основа прогресса Узбекистана. Речь на IX сес. Олий Мажлиса Республики Узбекистана 29.08.1997. – Т.: 1998.- 63с. 5. Былеева Л.В., Коротков И.М. Подвижные игры. М.: Физкультура и спорт, 1982. – 222с. 6. Касимов А. Подвижные игры. Ташкент, Укитувчи, 1983. - 79с. 7.Насритдинов Ф.Н., Қосимов А.Ш. Ўзбек халқ миллий ўйинлари. Т., 1 тўплам. 1993. - 27с. 8. Расулев А.Т., Пулатов А.А., Қосимова М.У. Ўзбек халқ ўйинлари уларнинг таснифи ва тавсифи. //Ўқув қўлланма. Тошкент, 1996. - 98б. 9. Усмонхўжаев Т.С., Қосимова М.У. 500 машқ ва ҳаракатли ўйинлар. Т.: ЎзДЖТИ нашриёт бўлими. 1999. - 60б. 10. Усмонхўжаев Т.С., Хўжаев Ф. Ҳ аракатли ўйинлар. Т.: Ўқитувчи, 1992.- 80б. 11. Усмонхўжаев Т.С., Хўжаев Ф. 1001 ўйин. Т.: Ибн - Сино, 1990.- 352 б. 12. С., Ра х имов М.М., Қ удратов. Жисмоний тарбия ва спорт маш ғ улотлари. 13. Ф.Керимов, Н.Юсупов. Кураш учун ҳаракатли ўйинлар. Тошкент 2003 йил 14. Милллий кураш техникасининг асослари ва ургатиш усуллар. Х.Шоимов, И.Вардиашвили 15. Ҳаракатли ўйинлар. Ш.Султонов, А.Жабборов, Р.Қучқоров 52

Қарши “Насаф”. 2010 йил 16. Курашга тайёргарлик.С.Расулов. Тошкент.2010 йил. . 53

O'xshashlar

Жисмоний тарбия дарсларида волейбол ўйинини ўргатиш усуллари ҳамда волейбол ўйинида бериладиган машғулотлар самарадорлигини ошириш

Мактаб ўқувчиларини дарсдан ташқари пайтларда футбол билан шуғуллантириш

Жисмоний маданиятнинг умумий урта таълим тизимида жисмоний тарбия воситалари

«11-12 ёшли футболчиларни чидамлилигини ривожлантириш»

Гандбол ўйинининг тактик тузилиши