Гандбол ўйинининг тактик тузилиши - Jismoniy tarbiya - Diplom ishlar

Гандбол ўйинининг тактик тузилиши

Yuklangan vaqt:

28.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

271.5 KB

Ko'chirib olish

Гандбол ўйинининг тактик тузилиши МУНДАРИЖА: КИРИШ I. БОБ. ГАНДБОЛ ЎЙИНИ ТАКТИКАСИ. 1.1. ГАНДБОЛ ЎЙИНИДА ҲУЖУМ ТАКТИКАСИ - - - - - - - - - - - 8 б. 1. 2. ГАНДБОЛ ЎЙИНИДА ЖАМОА БЎЛИБ ҲАРАКАТЛАНИШ - 17 б. 1. 3. ГАНДБОЛ ЎЙИНИДА ПОЗИЦИОН ҲУЖУМ ТАКТИКАСИ - 27 б. II. БОБ. ГАНДБОЛ ЎЙИНИДА ҲИМОЯ ТАКТИКАСИ. 2.1. ҲИМОЯДА ЎЙНАШНИНГ УМУМЖАМОА УСУЛИ- - - - - - - - 32 б. 2.2. ГАНДБОЛ ЎЙИНИДА ДАРВОЗАБОН ЎЙИНИ ТЕХНИКАСИ ВА ТАКТИКАСИ - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 38 б. 2.3. ГАНДБОЛ ЎЙИНИДА ҲИМОЯ ТАКТИКАСИНИ ЎРГАТИШ – 43 б. ХУЛОСА - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 52 б. ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 54 б.

Кириш 2

Мамлакатимизда амалга оширилаётган Кадрлар тайёрлаш Миллий дастурига мувофиқ ҳамда ўсиб келаётган ёш авлоднинг жисмоний ва маънавий саломатлигини шакллантиришнинг, соғлом турмуш тарзига интилиш ва спортга меҳр-муҳаббатни сингдиришнинг ғоят муҳим шарти сифатида болалар оммавий спортини ривожлантиришни таъминлаш мақсадида 2002 йил 24 октябрдаги «Ўзбекистон болалар спортини ривожлантириш жамғармасини тузиш тўғрисида»ги Ўзбекистон Республикаси Президентининг ПФ-3154-сонли фармонининг ижросини таъминлаш мақсадида мамлакатимизда улкан ишлар амалга оширилмоқда. Мазкур Фармонга асосан болаларда спортга меҳр уйғотиш, ўсиб келаётган ёш авлод онгида спорт билан шуғулланиш, соғлом турмуш тарзига амал килиш, маънавий ва жисмоний камолга интилиш, уларни салбий таъсирдан ҳимоя қилиш хамда зарарли одатлардан халос этиш, болаларни барқарор феъл-атворли, Ватанига меҳр-муҳаббат ва ўз мамлакати учун ғурур, ифтихор руҳида тарбиялаш борасидаги чора-тадбирлар комплексини амалга ошириш, болаларни жисмоний ва маънавий тарбиялашнинг замонавий шакл ва услубларини, жинси ва ёшига қараб болаларга спорт кўникмаларини сингдиришнинг, спорт соҳасида иқтидорли болаларни ихтисослаштирилган спорт мактаблари ва марказларидаги машғулотларга танлаб олишнинг илмий асосланган тизимларини ишлаб чиқишни ташкил этиш хамда уларни татбиқ қилишга кўмаклашиш, болаларни жисмоний тарбиялашнинг илмий асосланган замонавий тизимлари, шакл ва услубларини жорий этиш, болалар спорти буйича устозлар ва педагог кадрларни мамлакатнинг етакчи илмий ҳамда таълим марказларида ва чет элларда тайёрлаш, қайта тайёрлаш ҳамда уларнинг малакасини ошириш борасида республика Миллий олимпия қўмитаси, спорт федерациялари, клуб ва ташкилотлари билан ўзаро фаол ҳамкорлик қилиш ишлари ўзининг амалдаги тасдиғини топмоқда. Қўл тўпи кенг тарқалган спорт турларидан бири бўлиб, у ўқувчи ёшларни жисмоний ривожлантириш, уларнинг саломатлигини мустаҳкамлашнинг энг қулай воситаларидан биридир. Бу катталар учун ҳам кичиклар учун ҳам бирдек 3

маъқул бўлган чинакам халқчил ўйин ҳисобланади. Мусобақада ўн икки ўйинчидан ташкил топган икки жамоа қатнашади. Ўйин майдони 40х20 м катталикдаги тўртбурчакдан иборат. Ўйинда қатнашувчи жамоа ўйинчилдарининг мақсади – тўпни эгаллаб олиб, дастлабки ҳимоя қилиниб турган дарвозага киритиш. Тўп билан барча ҳаракатлар фақат қўлда бажарилади. Тўп учун курашда, қаршилик кўрсатишда қўполлик ва спортчига хос бўлмаган ҳаракатсиз қоидага риоя қилиниб бажарилиши лозим. Ўйин иштирокчиларнинг ёши ва жинсига боғлиқ бўлиб 30 дақиқадан 60 дақиқагача давом этади. Ўйин вақтида ҳар бир ўйинчи ўзининг шахсий фазилатларини кўрсатиш имкониятларига эга. Аммо шу билан бирга ўйин ҳар бир гандболчидан ўз шахсий интилишларини умумий мақсадга бўйсиндиришини талаб қилади. Қўл тўпи ўйинининг асосини югуриш, сакраш, тўпни узатиш, улоқтириш каби шуғулланувчиларнинг ҳар жиҳатдан уйғун ривожланишига ёрдам берадиган табиий ҳаракатлар ташкил этади. Юкламалар организмдаги барча функционал тизимларнинг ривожланишига ижобий таъсир этади. Машғулотларнинг таъсирида шунингдек мусобақаларда шуғулланувчиларнинг руҳий фаолияти такомиллашади, тезлик реакцияси чамалаш ижодий фикр юритиш, тезлик ва ташаббускорлик каби сифатларни ривожлантиради. Қўл тўпи ўйини умумий жисмоний тайёргарлик учун яхши восита бўлиб хизмат қила олади. Йўналишни ўзгартириб хилма-хил югуриш сакрашнинг турли хиллари максимал тезликда ҳаракат қилиш йўллари билан жисмоний сифатларни айни пайтда иродавий хислатларни тактик тафаккурини камол топиши туфайли қўл тўпи ҳар қандай ихтисосдаги талаба учун зарур бўлган спорт ўйинлари қаторидан жой олган. Қўл тўпи ўйини бугун мактаб, лицей, коллеж ва олий ўқув юртларида кенг қўлланилмоқда. Қўл тўпи мусобақалари меҳнаткашларни мунтазам тарзда жисмоний тарбия машғулотларига жалб қилишининг муҳим воситаси, спорт маҳоратини оширишни ҳамда “Алпомиш ва Барчиной” меъёрий талабларини бажаришнинг асосий омилларидан ҳисобланади. 4

1898 йил қўл тўпига асос солинган йил ҳисобланади. Даниянинг Опдрупе шаҳридаги гимназиялардан бирининг ўқитувчиси Х.Нильсон футболдан фарқ қиладиган, қизлар учун ҳам мос келадиган, ёғинли ҳавода залда ўйнаса бўладиган янги спорт ўйинини яратишга қарор қилди. У дарвозабонларни қолдириб, жамоа сонини қисқартириб, тўпни узатиш ва отиш фақат қўл билан бажарилишини таклиф қилди. Шу тариқа оламда “хандбол” юзага келади ва кейинчалик тезда бутун жаҳонга тарқаб кетади. 1904 йили биринчи бўлиб Дания қўл тўпи Федерацияси ташкил топди. 1906 йил Копенгаген шаҳрида қўл тўпи ўйинининг дастлабки қоидалари нашр этилди. Ушбу қоидаларнинг муаллифи ҳам Нильсон ҳисобланади. Ҳозирги кунда Халқаро гандбол Федерациясига дунёнинг 123 давлати аъзо бўлиб жами 7 миллиондан ортиқ киши гандбол билан шуғулланади. Мустақил Ўзбекистонда 1992 йил Қўл тўпи Федерацияси ташкил этилиб, 1993 йил Халқаро ва Осиё Федерацияларига қабул қилинди. 1992 йилдан Ўзбекистонда эркаклар ва аёллар ўртасида чемпионатлар ўтказилиб келинмоқда. 1994-1996 йилларда Марказий Осиё давлатлари клублари ўртасида ўтказилган чемпионатда “Д- клуб” (ЎзДЖТИ) гандболчи қизлари ғалабага эришдилар. Ўқувчи-ёшларни жисмоний тарбия ва спорт машғулотларига оммавий жалб қилишни таъминлаш мақсадида Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримов ташаббуси билан 1999 йил 21 майда қабул қилинган Вазирлар Маҳкамасининг “Ўзбекистонда жисмоний тарбия ва спортни янада ривожлантириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги 271-сонли Қарорига биноан мамлакатда кадрлар тайёрлаш миллий моделига асосланган ва унинг талабларига уйғунлашган узлуксиз таълимнинг оммавий спорт тизими яратилиб, амалга оширила бошланди. “Умид ниҳоллари” ўйинлари ёшларнинг бўш вақтини фойдали ва мазмунли ўтказиш, курашда чиниқтириш, жамоа бўлиб ҳаракат қилишга ўргатиш, уларда жисмоний тарбияга бўлган эҳтиёжни пайдо қилиш ва 5

кучайтириш, ғалабага интилиш фазилатларини тарбиялаш мақсадида ташкил этилди. Шу билан бирга ўқувчиларнинг шахсий ижтимоий ривожланиши, иқтидорли ёшларни спорт заҳираларига киритиш ҳам назарда тутилади. “Баркамол авлод” спорт жамияти доирасига касб-ҳунар коллежлари ва академик лицей ўқувчилари қамраб олинади. Бу мусобақалар ўқувчиларни жисмоний ва ватанпарварлик руҳида тарбиялаш, ҳарбий хизматга тайёрлаш борасидаги кенг қамровли ишларни янги босқичга кўтаришга, спорт заҳираларини янги иқтидорли ёшлар билан мунтазам тўлдириб боришга ёрдам беради. Олий ўқув юртлари талаба ёшлари орасида “Универсиада”спорт мусобақалари ўтказилади. “Универсиада” ҳар уч йилда доимий равишда ўтказилиб келинади. Битирув малакавий ишнинг долзарблиги Республикамизда барча спорт турлари сингари гандбол ҳам жадал суръатда ривожланиб, такомиллашиб бормоқда. Бу спорт турига бўлган эътибор кундан- кунга ошиб бормоқда. Ўзбекистонда гандболга қанчалик катта эътибор қаратилаётгани, бу спорт тури кенг оммага мўлжалланганлиги ва маъқуллигидан далолат беради. Гандбол бўйича яхши натижаларга эришиш учун мазкур спорт турининг тарихини чуқур билиш, замонавий гандболнинг сир-асрорларини яхши билиш, уни мукамммал ўрганиш зарур. Шунинг учун ҳам мен ўз битирув малакавий ишимнинг мавзусини “Гандбол ўйини давомида ҳужум ва ҳимоя тактикаларини ўзгартириш” деб танладим. Битирув малакавий ишимни тайёрлаш жараёнида олиб борган изланишларим ва кузатувларим натижасида ёритаётган мавзуим замонавий гандболни равнақ топишида яна бир кичкинагина туртки, омил бўлиб хизмат қилади деган умиддаман. Битирув малакавий ишнинг мақсади Битирув малакавий ишнинг асосий мақсади заморнавий гандбол ўйинининг тарихини ҳозирги ёш спортчиларга чуқурроқ ўргатиш. Гандбол 6

ўйинининг замонавий кўриниши билан унинг тарихда қолдирган изини солиштириш ва хулоса қилиш. Айнан спортнинг мазкур тури – гандболни ривожлантирувчи, уни ҳозирги кундаги ҳолатини намойиш этувчи куч – бу ёш спортчилардир. Ана шу ёш спортчиларга ўйин тактикаси, унинг вазиятга қараб ўзгартирилиш мумкинлигини ўргатиш, ёш спортчиларни тарбиялашдек муҳим вазифаларга яқиндан ёндашиш, бу борада, айнан тактикани ўзгартириш бўйича учрайдиган муаммоларни ҳал этиш йўлларини кўрсатиб бериш менинг битирув малакавий ишимнинг асосий мақсадларидан биридир. Битирув малакавий ишнинг вазифалари Ушбу битирув малакавий ишнинг вазифаси ҳозирги кунда жадал суръатда ривожланиб бораётган спортнинг гандбол турининг жисмоний тарбия тизимида тутган ўрни ва аҳамиятини кенгроқ ёритиш, бу орқали гандболни чуқурроқ таҳлил этиш ва шу билан бирга кузатувлар ҳамда изланишлар натижасида чиқарилган хулосларга таяниб ўсиб келаётган ёш авлодни тарбиялашда қўллаш. Аҳоли ўртасида оммалашиб бораётган гандболга кўпроқ ёшларни жалб этиш йўлларини кўрсатиб бериш, қобилиятли болаларни излаб топиб, уларни шу спорт тури бўйича юқори натижаларрга эришишлари учун кенг имкониятлар яратиш – ёш спортчиларни гандбол бўйича чуқур билимга эга бўлишларига эришиш, кўникмаларини мустаҳкамлаш, замонавий гандболнинг техникаси ва тактикасини ёшларга муфассал ўргатиш услубларини кўрсатиб бериш. Ёш спортчиларга тактик усулларни ўзгартириш жараёнида учрайдиган ҳар хил муаммоларни ҳал этиш, тўсиқларни енгиб ўтишга ўргатиш битирув малакавий ишнинг асосий вазифаларидир. Битирув малакавий ишининг илмийлиги Битирув малакавий ишни тайёрлаш жараёнида жуда кўп адабиётлар, илмий тадқиқотлар ва бу борада чиқарилган ҳукумат қарорларидан фойдаландим. Жисмоний тарбия тизимида муҳим ўрин ва аҳамиятга эга бўлган гандбол ўйини инсонни максимал тезликда ҳаракат қилиш йўллари билан жисмоний сифатларни айни пайтда ёшлар орасида глобал муаммога айланиб бораётган иродавий хислатларни, унинг тактик тафаккурини камол топиши 7

туфайли гандбол ҳар қандай ихтисосдаги талаба учун зарур бўлган спорт ўйинлари қаторидан жой олган. Битирув малакавий ишнинг аҳамияти Битирув малакавий ишнинг аҳамияти спортни кенг ривожлантириш ва гандболни янада такомиллаштиришда сезиларли даражада, чунки мен бу битирув малакавий ишимда гандболнинг умумий жисмоний тарбия тизимидаги ўрни ва аҳамияти ҳақида кенгроқ тўхталиб, ёшларни бу спорт турига жалб қилиш, шуғулланувчи ёшларга кенгроқ тушунча, малака ва тажрибани тарқатиш мақсадида изландим. Замонавий гандболда ёш гандболчиларни танлаш, уларни тайёрлаш муҳим аҳамият касб этади. Бунда мураббийлар масъулияти юқори даражада эканлигини амалиётнинг ўзи кўрсатиб турибди. Гандбол ўйинининг негизида ўйинчиларни умумий мақсад – ғалабага интилиш бирлаштириб турган жамоалардан иккитасининг кураши ётади. Ғалабани қўлга киритишга интилиш гандболчиларни жамоа бўлиб ҳаракат қилишга, бир-бирига ўзаро ёрдам беришга ўргатади, дўстлик ва ўртоқлик туйғуларини тарбиялайди. Гандбол бўйича мусобақа ўтаётган пайтда ҳар бир ўйинчи ўзининг шахсий фазилатларини кўрсатиш имкониятига эга, аммо шу билан бирга ўйин ҳар бир гандболчининг шахсий интилишларини умумий мақсадга бўйсундиришни талаб этади. Битирув малакавий ишимда гандболни спортнинг бошқа турлари билан узвий боғлиқлиги, бир спорт тури иккинчисини тўлдириб бориши, иккинчиси учинчи спорт турини такомиллаштиришда етакчилик қилишидан далолатдир. I боб. Гандбол ўйини тактикаси. 1.1. Гандбол ўйинида ҳужум тактикаси. 8

Ўйинда муваффақиятга эришиш асосан туғри ҳаракат қилишга боғлиқ. Бунинг учун ўйинни бошқаришда хилма-хил тактик воситалардан фойдаланмоқ керак. Тактика деганда, ўйинчиларни рақиб устидан ғалаба қозонишга қаратилган шахсий ёки жамоа ҳаракатлари ташкил қилиниши, яъни жамоа ўйинчиларининг муайян режага биноан айнан шу, аниқ рақиб билан муваффақиятли кураш олиб боришга имкон берадиган биргаликдаги ҳаракатларни тушиниш керак. Тактикадаги асосий вазифа ҳужум ва ҳимоя ҳаракатларининг мақсадга эриштира оладиган энг қулай восита, усул ва шаклларни белгилашдан иборат. Қандай тактикани танлаш ҳар бир алоҳида ҳолда жамоа олдида турган вазифаларга, кучлар нисбати ва ўйинчиларнинг ўзаро курашувчи гуруҳларига, майдоннинг аҳволига, иқлим шароити ва ҳоказоларга боғлиқ. Қўл тўпи ўйинида кўп марталаб ҳужумдан ҳимояга ва ҳимоядан ҳужумга ўтишдан иборат бўлгани учун ҳам, табиийки , ҳар қайси жамоанинг ҳужум ва ҳимоя ҳаракатлари уюшган бўлиши керак. Тактика учрашув вақтида бутун ўйин фаолиятининг асосий мазмуни ҳисобланади. Аниқ рақибга қарши тўғри танланган кураш тактикаси муваффақият қозонишга ёрдам беради, нотўғри танланган ёки учрашув мобайнида асқотмаган тактика эса одатда мағлубиятга олиб келади. Қўл тўпи ўйинида тактика билан техника бир –бирига чамбарчас боғланиб кетган бўлади. Тўпни кимга ва қандай узатишни, рақибни доғда қолдириш усули тўп билан ҳимояни ёриб ўтишни ишлатиш керакми ёки тўпни шеригига узатиш маъқулми, дарвозага қайси пайтда тўп отишни ҳал қилаётган ўйинчи тактик – тафаккуридан фойдаланилади, қилмоқчи бўлган ҳаракатини амалга ошираётганда эса у техник маҳоратини намойиш қилади. Демак, техника ўйинчининг тактик режаларини амалга ошириш воситаси бўлиб ҳизмат қилади. Техник тайёргарлик аъло даражада бўлсагина хилма- хил тактик ҳаракатларини бажариш мумкин. 9

Кучи тенг жамоалар учрашувидаги ғалаба кўпинча мағлуб бўлганларда ирода камлик қилгани ёки жисмоний ва техник тайёргарлик бўш бўлгани сабаб қилиб кўрсатилади. Лекин қўл тўпи ўйинидаги ғалаба кўпинча тактик режалар кураши билан белгиланади. Тактика икки жамоаниннг жисмоний, техник ва иродавий тайёргарликдаги даражалари тенг бўлганда, улардан бирини ғалаба қилишини таъминлаб берадиган муҳим омилдир. Олдиндан мукаммал ўзлаштириб ишлатилган тактика муваффақият келтира олади. Баъзи жамоалар ҳар қандай рақибга қарши ўйнаганда ҳам бир хил тактика ишлатаверадилар. Тактик жиҳатдан бундай қашшоқлик, бир хиллик маҳоратнинг ўса боришига тўсқинлик қилади. Ҳар бир жамоа, айниқса, юқори малакали жамоа хилма – хил тактик режада ўйнай билиши керак , акс ҳолда у, айрим ютуқлари бўлишига қарамай, мусобақаларда катта ютуқларга эриша олмайди. Ўқув-машғулот жараёнида тактик тайёргарликка жиддий эътибор берилади. Хар бир ўйинчи ва умуман жамоа ҳаракатларнинг хилма-хил вариантларини мукаммал эгаллаган бўлиши лозим. Ҳужум ва ҳимояда қўлланиладиган тактик ҳаракатлар қарама-қарши вазифаларни ечиш учун қўлланилади. Шунинг учун тактика икки катта туркумга ҳужум тактикаси ва ҳимоя тактикасига ажралади. Ҳужум ўйинни ҳал қилувчи омилдир, яъни мувоффақият қўпинча унинг охирги натижасига боғлиқ бўлади. Ҳужумнинг мутлақо ягона мақсади бу рақибнинг ҳимоядаги ҳаракатлари тартибини бузиш ва дарвозага тўп отишда шахсий қаршиликни енгишдир. Ҳозирги кунда қўл тўпи ўйини ҳужумнинг тез- тез ва қисқа вақт давомида уюштирилиши билан тафсифланади. Замонавий қўл тўпи ўйинида ҳимоядан ҳужумга ўтиш тезлиги, тактик комбинацияларни бажариш тезкорлиги ва аниқлиги ошди. Бунинг натижасида техник усулларнинг бажарилиш вақти қисқаради. Ҳужумда жамоалар асосан икки тактик тизимни қўллайдилар – тез ёриб утиш ва позиция ҳужуми бу ҳужумларнинг ҳар қайсиси бир – бирини тўлдиради ва шунинг учн ҳам ҳамма жамоалар қуролланган бўлиши керак. 10

Тез ёриб ўтиш . Бу ҳужумда кўпроқ натижа берадиган усулдир. Аммо уни қўллаганда ўйинчиларни ўзаро ёнма –ён ҳолатда бўлиб қолиши қийин. Шунинг учун позицияда ҳужум қилишнинг солиштирма оғирлиги бироз баланд ҳисобланади. Шунга қарамасдан тез ёриб ўтиш қанчалик кўп қўлланса, ҳужумчилар тўп отишни шунчалик кўп бажарадилар. Замонавий қўл тўпи фақат унинг ҳисобига ривожланмоқда. Тез ёриб ўтишнинг мақсади рақибларнинг тўпни йўқотиб, ҳужумдан ҳимояга ўтиши пайтида содир бўладиган вақтинча уюшмаган ҳарактидан фойдаланишдир. Шунинг учун тез ёриб ўтишга албатта рақиблардан тўпни кутилмаганда олиб қўйилганда киришилади. Бу кўпинча тўпни олиб қўйишда, тўсиқлардан, дарвозабондан ёки дарвоза устунига урилиб қайтган тўпни эгаллаганда ва ҳужумчилар томонидан ўйин қоидаси бузилган ҳолларда амалга оширилади. Тез ёриб ўтишдаги ўзгаришлар унинг шиддати билан боғлиқ – ҳужум 4- 7 с давом этади, ўзаро ҳаракатлар оддий бўлса ҳам, оз сонли ўйинчилар билан устунлик вужудга келтирилади. Вақтдан ютиш ва бушлиқ, сон жихатдан устунликни вужудга келтиради ва дарвозани ишғол этиш учун қулай шароит яратади. Аммо бунинг учун барча ҳимоячилар ҳаракати имкон борича тезкор, дадил ва яхши келишилган бўлиши керак. Тез ёриб ўтишда айниқса, дархол қулай вазиятни танлаш ва биринчи тўпни тўғри узатиш муҳимдир. Тез ёриб ўтиш ёлғиз ва жамоанинг ҳамма ўйинчилари томонидан амалга оширилиши мумкин. Тез ёриб ўтишга қанчалик кўп ўйинчилар қатнашса, уларга карши курашиш шунчалик мураккаблашади. Дарвоза томон тез ёриб ўтишда ҳужумчилар бутун майдон кенглигида бир ёки икки қатор бўлиб жойлашади. Биринчи бўлиб старт олган (1-3- ўйинчи) ўйинчиларни орқадаги ўйинчилар қўллаши керак. Ҳужумчилар тўпни йўқотиши ва уларга жавобан ҳужум уюштирилиши мумкинлиги сабабли бир ўйинчи орқада қолади. Агар олд қатор ўйинчилари сон жиҳатдан устунликка эриша олмаса, унда ҳужумнинг мувоффақиятли якунини ҳимоячилар орасидаги бўш жойга киришга ҳаракат қилаётган орқа қатор 11

ўйинчилари амалга оширади. Бундай бирин-кетин ривожланадиган ва орқа қатор ўйинчилари якунлайдиган тез ёриб ўтиш ҳужуми “ривожланган ҳужум” деб ном олган. Узоқ масофага тўп узатиб тез ёриб ўтиш – оддий ва муддатидан илгари якунланадиган ҳужумнинг маъсулиятли усулидир. Одатда узатишни дарвозабон ёки тўпга эга бўлган ўйинчи бажаради.тез ёриб ўтишни бошлаган ўйинчи майдоннинг ён чизиғи бўйлаб ёки майдон маркази томон чаққон олдинга интилади. Мувоффақият учун олдинга интилган ўйинчи бошқалардан ўзиб кетиши мумкин. Одатда, буни олдинга чиқиб ўйнаётган ҳимоячи ёки тўп отилган жойга қарама-қарши бурчакдаги ҳимоячи амалга оширади. Таъқибдан қутилган ўйинчига тўпни тез ва аниқ узатиш керак. Яхшиси, тўпнинг йўналиш траекторияси пастроқ бўлгани маъқул. Шунингдек, тўп узатиш масофаси жуда узоқ бўлмаслиги керак, чунки бундай тўпни рақиблар дарвозасини эгаллаб олиш мумкин. Агар тез ёриб ўтган ўйинчига дарвозабоннинг дархол тўп узатишига ҳалақит беришса, у холда бу ўйинчи тўпни кечиктирмасдан ўз шерикларига, улар эса олдиндаги ўйинчиларга узатиши зарур. Тўпни қисқа масофага узатиб тез ёриб ўтиш. Ушбу ҳаракатни биринчи бўлиб бошлаган ўйинчиниг ҳар томондан пана қилинганига ишонч ҳосил қилинганда амалга оширилади. Улар орқасидан бошқа ўйинчилар ҳам тез ёриб ўтишга интилади. Рақибларни ҳужумини тўхтатиш имкониятидан махрум этиш учун, тўпни эгаллаган ўйинчи қоидани бузиб бўлса ҳам ,аввало, ўйиннинг бориш вазиятини аниқлайди, ҳимоячи билан муносабатга киришмасдан тез мўлжал олишга ҳаракат қилади ва тўпни бўш шерикларига узатади. Ҳужумчилар бутун майдон кенглигида олдинга қараб ҳаракат қиладилар. Биринчи қаторда 3-4 ўйинчи бўлиб, улар қисқа йўл билан олдинга интиладилар. Одатда, ҳимоячидан бўш бўлган ҳужумчини топиш учун 3-4 марта тўп узатишни бажариш кифоядир. 12

Тез ёриб ўтиш ҳужуми бир-бирига боғлиқ бўлган 3 босқичдан тузилган: тўпни эгаллаб ҳужумга ўтиш сон жихатидан устунликка эришиш ва ҳужумни якунлаш. Ҳужумчи тез ёриб ўтиш ҳаракатининг биринчи босқичида ирғиб олдинга ташланади ва ўзини таъқиб қилувчи ўйинчидан қутилишга ҳаракат қилади. Тўп узатмоқчи бўлган ўйинчи қайси ўйинчига тўп ўзатишни, вазиятни тўғри баҳолаб, тўп траекториясини ва йўналишини аниқлашни, агар керак бўлса ҳимоячиларни чалғитиш учун қилинадиган ҳаракатларни тўғри танлашни билиш керак. Тез ёриб ўтган ҳужумчининг асосий мақсади ҳимоячилар орқасига ўтган шерикларига бўйлама ёки диаганал тўп ўзатишдир. Тез ёриб ўтишнинг иккинчи босқич ҳужумчилар ҳужум кучини имкон борича кенгнайтиршади ва майдон кенглигида бир ва икки қатор бўлиб жойлашади. Тўп ҳужумчининг олдинги қаторига узатилади. Ўйинчи босқичининг вазифаси – ҳужумни муваффақиятли якунланишдир. Яхшиси, ҳимоячилардан ҳужумчилар сони кўп бўлиши керак. Аммао сон жихатдан тенглик бўлган ҳолатда ҳужумнинг кам куч билан тез ҳаракат қилишга доим тайёр бўлиши керак. Бундай ҳолатларда биринчи қатордаги ҳужумчилар ўрин алмаштириш, чалғитишлар ёрдамида ҳужумни якунлашга интиладилар ёки иккинчи қатордаги ўйинчиларининг ўйинга қўшилишларига қулай шароит яратишга уринадилар, бу алохида ахамиятга эгадир. Ноқулай позициядан шошилиб отилган тўп рақибнинг ҳужумга ўтиши учун куч жиҳатдан устунликка эришувига олиб келиши мумкин. Шундай қилиб, тез ёриб ўтиш юксак уюшқоқлик билан ташкил топган ҳаракатдир. Уни қўллаганда яхши натижага эришиш учун техник –тактик тайёргарликнинг юксак даражаси етарли эмас; рухий ҳолатда, дадиллик, журъат ва баъзан таваккал ҳаракат қилишга ҳужумни яхши натижа билан якунлашга ёрдам беради. Позицион ҳужум. Жамоа тез ёриб ўтиш ҳужумини якунлай олмаса, унда ҳужумчилар мажбуран ҳимоячиларнинг уюшқоқлик билан тузилган ҳимоясига қарши курашмоғи керак. Замонавий шароитда ҳимоячиларнинг 13

ҳамжихатлиги билан ташкил этилган тез ёриб чиқиш ниҳоятда мухим, чунки ҳужумчиларнинг тўп билан ҳужум қилишларига 1 мин дан ортиқ вақт берилмайди. Позицион ҳужумни қўллаш қуйидаги ҳолатларда ўринлидир: – тўпни ўйинга киритиш учун кўп вақт сарфланса; – ўйин тезлиги жиҳатидан рақибларнинг устунлиги яққол сезилиб турса; – ўйин суръатини ўзгартириш зарурияти туғилганда, қайта тикланиш учун танаффус қилишда; – ўйинчиларни алмаштириш керак бўлса; Позицион ҳужум уч босқичдан иборат; бошланғич тайёрловчи ва якунловчи. Биринчисида ўйинларни жой –жойига қўйиш амалга оширилади. Вақтинча сон жиҳатдан устунликка эга бўлиш ёки ҳужум зоналаридан бирида қўлай вазият яратиш учун тўп ва ўйинчиларнинг ўрин алмашиши иккинчи фазада бошланади. Охирги фазада эса дарвоза олинишига эришилади ёки кучлар қайта тикланиб, ҳужумни давом эттириш ва ҳужумдан ҳимояга ўтиш учун қулай вазият юзага келтирилади. Позицион ҳужумни уюштириш учун жамоа икки тактик гуруҳга бўлинади. Биринчи гуруҳчани олдинги қаторда – дарвоза майдончаси чизиғи яқинида иккитаси бурчакдан ва бир чизиқ бўйлаб ўйнайдиган ўйинчилар ташкил этади. Иккинчи қаторни марказий ва икки ярим ўрталиқда ўйнайдиган ўйинчилар эгаллайди. Биринчи қатордаги ўйинчилар зиммасига мураккаб вазифа юкланган –улар рақиблар мудофааси орасида ҳаракат қиладилар. Шунинг учун биринчи қатор ўйинчилари тўпни эгаллаб, чалғитишларни қўллаб, ҳимоячини алдаб ўтиб ва тўп отишга қулай вазият яратиш учун жой танлашни билиши зарурдир. Бу ўйинчиларнинг ўз қаторидаги шериклари билан ҳамкорликда ўйин позицияларини вақти –вақти билан алмашиб туришни билиши мақсадга мувофиқдир. Иккинчи қатор ўйинчилари ўйинни ташкил этиш билан бир қаторда ҳужумни якунлаш функциясини ҳам бажаради. Шунинг учун улар юқори 14

тайёргарлик даражасига, ҳам техникада ҳам тактикада юксак малакага эришмоғи керак. Биринчи ва иккинчи қаторда ўнг томондан чап қўл билан, чап томондан эса ўнг қўл билан тўп отадиган ўйинчиларнинг ўйнаши рақиб дарвозасига унумли ҳужум уюштиришга имконият беради. Позицион ҳужумнинг ҳар ҳил вариантларида чизиқ бўйлаб ўйнайдиган ўйинчилар сони ўзгариши мумкин. Позицион ҳужумда ўйинчиларнинг 3-3 ёки 4-2 бўлиб чизиқ бўйлаб жойлашиши кўп тарқалгандир. Позицион ҳужумда яна бошқача жойлашишлари мавжуд. Жойлашиш вариантини танлаш уларнинг имкониятига ва рақиблар ҳимоя тизимининг тузилишига боғлиқ. Позицион ҳужумда ҳужумчилар орасидаги ўзаро асосий тактик ҳаракатлар жойлашиш вариантига боғлиқ бўлмайди. Икки ўйинчи орасидаги “қайтар ва чиқ”, “алдамчи ҳужум”, “жой алмаштириш”, “тўсиқ” сингари оддий ҳаракатлар бошқаларига нисбатан кўпроқ ишлатилади. “Қайтар ва чиқ” –бу энг оддий тактик комбинация. У ўйинчининг тўпга пешвоз чиқиб уни бўш жойга узатиши ва яна ўзига қайтариб олишидан иборат бўлади. Бундай ҳолатда ҳимоячига тасодифан киришни бошлаган ўйинчининг тезлик жиҳатдан устунлиги яхши натижа беради. “Алдамчи ҳужум” –бу ўзаро ҳаракат бўлиб ҳужумчининг тўп билан икки ҳимоячи орасидан ўтиб, уни отмоқчи бўлганда ҳимоячиларни шу ҳужумчи йўлини тўсиш учун олдинга чиқишга мажбур этишда ва ишонтиришда қўлланилади. Бундай ҳоллардан сўнг бошқа ҳужумчилар учун очилган “йўлакча”да эркин ҳаракат қилиш имконияти яратилади. “Жой алмаштириш” – ўзаро ҳаракатда бўлган ўйинчилардан бирини ҳимоячилардан яширинча озод этиш учун қўлланилади. Тўп эгаллаган ўйинчи шериги томон ҳаракат қилади ва тўпни орқадаги бўш жойга ўтган шеригига узатади. Ҳужумчиларнинг ўзаро ҳаракатида тўсиқ қўйиш алохида аҳамиятга эга. Унинг ёрдамида ҳимоячилар қаршилигини бартараф этиш, зонага кираётган ҳужумчининг таъқиб қилинишига ҳалақит бериш мумкин. Тўсиқ қўйишнинг 15

турлари қуйидагилар: жойда туриб ва ҳаракатда, ташқаридан ва ичкаридан. Булардан бошқаларга қараганда биринчи қатордаги ҳужумчилар самарали фойдаланадилар. Позицион ҳужумда жамоа ҳаракатларини ташкил этишда чизиқ бўйлаб ўйнайдиган ўйинчи орқали ҳужум қилиш етакчи ўринни эгаллайди. Чизиқ бўйлаб ўйнайдиган ўйинчилар сони ҳар- хил бўлиши мумкин.(1-2)ва уларнинг ўйиндаги асосий ўрни марказда, дарвоза қаршисидадир. Аммо у ён тарафга чизиқ бўйлаб ҳаракат қилиши, олдинга эркин тўп ташлаш чизиғига чиқиши ва тўпни ўйинга киритишда иштирок этиши мумкин. Чизиқ бўйлаб ўйнайдиган ўйинчининг асосий вазифаси тўпни эгаллаб, уни дарвозага отишдир. Бунинг учун у ҳамиша хийла ишлатиб ҳоли жойга очилишга, тўп отиш учун кучли қўлини бўшатишга ҳаракат қилади. Кейинги ҳаракатлари унинг ҳимоячидан қутилишини ва орқа билан турган ҳолда уни чалғитиб, ҳар қайси томонга алдаб кетишини таъминлайди; чизиқ бўйлаб ўйинчи ўзи тўсиқ қўйиши ва тўп узатишда шерикларига ёрдам қилишни билиши шарт. Умуман, олдинга қўйилган вазифани амалга ошириш учун ҳужумчилар кенг жойлашиши ва бутун майдон бўйлаб хужум қилиши, тўсиқ қўйиши, бурчак ва узоқ масофадан тўп отишни бажара олиши керак . Чизиқ бўйлаб ўйнайдиган ўйинчи ҳоли жойга кириб “очилса” ва дарвоза майдонига сакраб кирса , у ҳолда унга дархол тўп узатилади. Бир неча ўйинчилар чизиқ бўйлаб хужум қилишганда уларнинг вазифаси чегараланган бўлади: бири хамиша дарвозага хавф туғдиради, бошқалари эса кўпинча шерикларига ёрдам қилади. Жой алмашишга келишиб ҳужум қилиш самарали усулдир. Бунинг учун ҳужумчилар ўйининг ҳар бир вазиятида муваффақиятли ўйнай олиши, тўпни узатиш ва унинг ривожланиш йўлини олдиндан кўра билиши шарт. Жой алмашишга келишиб ҳужум қилишни, ҳимоянинг ҳар қандай тизимига қарши қўллаш мумкин. Бундай ҳужум усулларида кўп тарқалган вариантлар: “восьмерка”, “икки бурчак” ҳисобланади. 16

Бу вариантларга бир неча ўйинчилар ҳаракатининг учрашув тамойили асос бўлган (3-6). Бунда ҳужумчилар гуруҳларга бўлинади ва ўзларининг ўйналиши бўйича ҳаракат қилиши мумкин. Бир –бирига қарама-қарши ҳаракат қилиб учрашиши тўп ҳаракатининг мунтазамлигига тўсиқлар қўйишга, бир ҳимоячи зонасига икки ҳужумчининг тасодифий киришига қулай шароит яратади. Қўпинча ҳужумнинг “восьмерка” вариантида бу тамойил тўла ёритилган. Унинг номи ҳужумчилар ҳаракатининг шаклидан келиб чиққан бўлиб катта ва кичик “восьмерка” деган икки турга ажратилади. Ўйинчилар комбинацияси бир –бирига қарама –қарши “скрест” ҳаракат қилиб боғлайди. Ҳар қачон тўп узатилганда ўйинчи диагонал бўйлаб майдон бурчагига кетади ва ўзи тўп узатган жойига қайтади. Бу бир неча марта такрорлангандан сўнг ҳимоячилар ўрганиб қолади, шундан фойдаланган ҳужумчилар тўсатдан бошқа шерикларини ҳам жалб қилган ҳолда ҳужум шаклини ўзгартиради ва рақиблар мудофаасини вақтинча саросимага солади. Олти метрли чизиқ бўйлаб, бурчак ва чизиқ бўйлаб ўйнайдиган ўйинчиларнинг мунтазам ҳаракат қилиши, ҳимоячилар ҳаракати учун ундан ҳам кўп қийинчиликлар туғдиради. Икки кичик “восьмерка” да ёки икки учбурчак билан ҳаракат қилиш оддий ўзаро ҳаракатни; 2-3 ўйинчи орасига тўсиқ қўйиш ва асосий тўп узатишларни қўллаш яхши натижага эришишга имкон беради. Ҳаракат қилишда муҳими бир позицияда икки ҳужумчининг тўхтаб қолмаслиги; тўп билан бўлган ўйинчи эса ҳимоячиларнинг олдинга чиқишига мажбур этувчи ҳужум ҳаракатларини ишлатиши керак. Зонали ҳимояга қарши ҳужумда муҳими ҳимоячиларга ноқулай бўлган жойлаштиришдан фойдаланишдир. Шундай қилиб, 6-0 ва 5-1 зонасига қарши курашда яхшиси икки чизиқ бўйлаб ўйнайдиган ўйинчи билан хужум қилиш. 4- 2 ва 3-3 зонали ҳимояга қарши курашда эса, бир ўйинчи чизиқ бўйлаб ўйнаса яхши натижа беради. 17

Позицион ҳужум муваффақиятининг оҳирги натижаси ўйинчиларнинг ўзаро келишиб қилинадиган ҳаракатига, олдиндан ўрганганини қўллашига ва ўйинда вужудга келадиган ҳолатларни ижобий ҳал қилишига боғлиқ. 1.2. Гандбол ўйинида жамоа бўлиб ҳаракатланиш. Ҳужумда жамоалар асосан икки тактик тизимни қўллайдилар – тез ёриб утиш ва позиция ҳужуми бу ҳужумларнинг ҳар қайсиси бир – бирини тўлдиради ва шунинг учн ҳам ҳамма жамоалар қуролланган бўлиши керак. Тез ёриб ўтиш. Бу ҳужумда кўпроқ натижа берадиган усулдир. Аммо уни қўллаганда ўйинчиларни ўзаро ёнма –ён ҳолатда бўлиб қолиши қийин. Шунинг учун позицияда ҳужум қилишнинг солиштирма оғирлиги бироз баланд ҳисобланади. Шунга қарамасдан тез ёриб ўтиш қанчалик кўп қўлланса, ҳужумчилар тўп отишни шунчалик кўп бажарадилар. Замонавий қўл тўпи фақат унинг ҳисобига ривожланмоқда. Тез ёриб ўтишнинг мақсади рақибларнинг тўпни йўқотиб, ҳужумдан ҳимояга ўтиши пайтида содир бўладиган вақтинча уюшмаган ҳарактидан фойдаланишдир. Шунинг учун тез ёриб ўтишга албатта рақиблардан тўпни кутилмаганда олиб қўйилганда киришилади. Бу кўпинча тўпни олиб қўйишда, тўсиқлардан, дарвозабондан ёки дарвоза устунига урилиб қайтган тўпни эгаллаганда ва ҳужумчилар томонидан ўйин қоидаси бузилган ҳолларда амалга оширилади. Тез ёриб ўтишдаги ўзгаришлар унинг шиддати билан боғлиқ – ҳужум 4- 7 с давом этади, ўзаро ҳаракатлар оддий бўлса ҳам, оз сонли ўйинчилар билан устунлик вужудга келтирилади. Вақтдан ютиш ва бушлиқ, сон жихатдан устунликни вужудга келтиради ва дарвозани ишғол этиш учун қулай шароит яратади. Аммо бунинг учун барча ҳимоячилар ҳаракати имкон борича тезкор, дадил ва яхши келишилган бўлиши керак. Тез ёриб ўтишда айниқса, дархол қулай вазиятни танлаш ва биринчи тўпни тўғри узатиш муҳимдир. Тез ёриб ўтиш ёлғиз ва жамоанинг ҳамма ўйинчилари томонидан амалга оширилиши мумкин. Тез ёриб ўтишга қанчалик кўп ўйинчилар қатнашса, уларга карши курашиш шунчалик мураккаблашади. 18

Дарвоза томон тез ёриб ўтишда ҳужумчилар бутун майдон кенглигида бир ёки икки қатор бўлиб жойлашади. Биринчи бўлиб старт олган (1-3- ўйинчи) ўйинчиларни орқадаги ўйинчилар қўллаши керак. Ҳужумчилар тўпни йўқотиши ва уларга жавобан ҳужум уюштирилиши мумкинлиги сабабли бир ўйинчи орқада қолади. Агар олд қатор ўйинчилари сон жиҳатдан устунликка эриша олмаса, унда ҳужумнинг мувоффақиятли якунини ҳимоячилар орасидаги бўш жойга киришга ҳаракат қилаётган орқа қатор ўйинчилари амалга оширади. Бундай бирин-кетин ривожланадиган ва орқа қатор ўйинчилари якунлайдиган тез ёриб ўтиш ҳужуми “ривожланган ҳужум” деб ном олган. Узоқ масофага тўп узатиб тез ёриб ўтиш – оддий ва муддатидан илгари якунланадиган ҳужумнинг маъсулиятли усулидир. Одатда узатишни дарвозабон ёки тўпга эга бўлган ўйинчи бажаради.тез ёриб ўтишни бошлаган ўйинчи майдоннинг ён чизиғи бўйлаб ёки майдон маркази томон чаққон олдинга интилади. Мувоффақият учун олдинга интилган ўйинчи бошқалардан ўзиб кетиши мумкин. Одатда, буни олдинга чиқиб ўйнаётган ҳимоячи ёки тўп отилган жойга қарама-қарши бурчакдаги ҳимоячи амалга оширади. Таъқибдан қутилган ўйинчига тўпни тез ва аниқ узатиш керак. Яхшиси, тўпнинг йўналиш траекторияси пастроқ бўлгани маъқул. Шунингдек, тўп узатиш масофаси жуда узоқ бўлмаслиги керак, чунки бундай тўпни рақиблар дарвозасини эгаллаб олиш мумкин. Агар тез ёриб ўтган ўйинчига дарвозабоннинг дархол тўп узатишига ҳалақит беришса, у холда бу ўйинчи тўпни кечиктирмасдан ўз шерикларига, улар эса олдиндаги ўйинчиларга узатиши зарур. Тўпни қисқа масофага узатиб тез ёриб ўтиш. Ушбу ҳаракатни биринчи бўлиб бошлаган ўйинчиниг ҳар томондан пана қилинганига ишонч ҳосил қилинганда амалга оширилади. Улар орқасидан бошқа ўйинчилар ҳам тез ёриб ўтишга интилади. Рақибларни ҳужумини тўхтатиш имкониятидан махрум этиш учун, тўпни эгаллаган ўйинчи қоидани бузиб бўлса ҳам ,аввало, ўйиннинг 19

бориш вазиятини аниқлайди, ҳимоячи билан муносабатга киришмасдан тез мўлжал олишга ҳаракат қилади ва тўпни бўш шерикларига узатади. Ҳужумчилар бутун майдон кенглигида олдинга қараб ҳаракат қиладилар. Биринчи қаторда 3-4 ўйинчи бўлиб, улар қисқа йўл билан олдинга интиладилар. Одатда, ҳимоячидан бўш бўлган ҳужумчини топиш учун 3-4 марта тўп узатишни бажариш кифоядир. Тез ёриб ўтиш ҳужуми бир-бирига боғлиқ бўлган 3 босқичдан тузилган: тўпни эгаллаб ҳужумга ўтиш сон жихатидан устунликка эришиш ва ҳужумни якунлаш. Ҳужумчи тез ёриб ўтиш ҳаракатининг биринчи босқичида ирғиб олдинга ташланади ва ўзини таъқиб қилувчи ўйинчидан қутилишга ҳаракат қилади. Тўп узатмоқчи бўлган ўйинчи қайси ўйинчига тўп ўзатишни, вазиятни тўғри баҳолаб, тўп траекториясини ва йўналишини аниқлашни, агар керак бўлса ҳимоячиларни чалғитиш учун қилинадиган ҳаракатларни тўғри танлашни билиш керак. Тез ёриб ўтган ҳужумчининг асосий мақсади ҳимоячилар орқасига ўтган шерикларига бўйлама ёки диаганал тўп ўзатишдир. Тез ёриб ўтишнинг иккинчи босқич ҳужумчилар ҳужум кучини имкон борича кенгнайтиршади ва майдон кенглигида бир ва икки қатор бўлиб жойлашади. Тўп ҳужумчининг олдинги қаторига узатилади. Ўйинчи босқичининг вазифаси – ҳужумни муваффақиятли якунланишдир. Яхшиси, ҳимоячилардан ҳужумчилар сони кўп бўлиши керак. Аммао сон жихатдан тенглик бўлган ҳолатда ҳужумнинг кам куч билан тез ҳаракат қилишга доим тайёр бўлиши керак. Бундай ҳолатларда биринчи қатордаги ҳужумчилар ўрин алмаштириш, чалғитишлар ёрдамида ҳужумни якунлашга интиладилар ёки иккинчи қатордаги ўйинчиларининг ўйинга қўшилишларига қулай шароит яратишга уринадилар, бу алохида ахамиятга эгадир. Ноқулай позициядан шошилиб отилган тўп рақибнинг ҳужумга ўтиши учун куч жиҳатдан устунликка эришувига олиб келиши мумкин. Шундай қилиб, тез ёриб ўтиш юксак уюшқоқлик билан ташкил топган ҳаракатдир. Уни қўллаганда яхши натижага эришиш учун техник –тактик 20

тайёргарликнинг юксак даражаси етарли эмас; рухий ҳолатда, дадиллик, журъат ва баъзан таваккал ҳаракат қилишга ҳужумни яхши натижа билан якунлашга ёрдам беради. Позицион ҳужум. Жамоа тез ёриб ўтиш ҳужумини якунлай олмаса, унда ҳужумчилар мажбуран ҳимоячиларнинг уюшқоқлик билан тузилган ҳимоясига қарши курашмоғи керак. Замонавий шароитда ҳимоячиларнинг ҳамжихатлиги билан ташкил этилган тез ёриб чиқиш ниҳоятда мухим, чунки ҳужумчиларнинг тўп билан ҳужум қилишларига 1 мин дан ортиқ вақт берилмайди. Позицион ҳужумни қўллаш қуйидаги ҳолатларда ўринлидир: – тўпни ўйинга киритиш учун кўп вақт сарфланса; – ўйин тезлиги жиҳатидан рақибларнинг устунлиги яққол сезилиб турса; – ўйин суръатини ўзгартириш зарурияти туғилганда, қайта тикланиш учун танаффус қилишда; – ўйинчиларни алмаштириш керак бўлса; Позицион ҳужум уч босқичдан иборат; бошланғич тайёрловчи ва якунловчи. Биринчисида ўйинларни жой –жойига қўйиш амалга оширилади. Вақтинча сон жиҳатдан устунликка эга бўлиш ёки ҳужум зоналаридан бирида қўлай вазият яратиш учун тўп ва ўйинчиларнинг ўрин алмашиши иккинчи фазада бошланади. Охирги фазада эса дарвоза олинишига эришилади ёки кучлар қайта тикланиб, ҳужумни давом эттириш ва ҳужумдан ҳимояга ўтиш учун қулай вазият юзага келтирилади. Позицион ҳужумни уюштириш учун жамоа икки тактик гуруҳга бўлинади. Биринчи гуруҳчани олдинги қаторда – дарвоза майдончаси чизиғи яқинида иккитаси бурчакдан ва бир чизиқ бўйлаб ўйнайдиган ўйинчилар ташкил этади. Иккинчи қаторни марказий ва икки ярим ўрталиқда ўйнайдиган ўйинчилар эгаллайди. Биринчи қатордаги ўйинчилар зиммасига мураккаб вазифа юкланган –улар рақиблар мудофааси орасида ҳаракат қиладилар. Шунинг учун биринчи қатор ўйинчилари тўпни эгаллаб, чалғитишларни 21

қўллаб, ҳимоячини алдаб ўтиб ва тўп отишга қулай вазият яратиш учун жой танлашни билиши зарурдир. Бу ўйинчиларнинг ўз қаторидаги шериклари билан ҳамкорликда ўйин позицияларини вақти –вақти билан алмашиб туришни билиши мақсадга мувофиқдир. Иккинчи қатор ўйинчилари ўйинни ташкил этиш билан бир қаторда ҳужумни якунлаш функциясини ҳам бажаради. Шунинг учун улар юқори тайёргарлик даражасига, ҳам техникада ҳам тактикада юксак малакага эришмоғи керак. Биринчи ва иккинчи қаторда ўнг томондан чап қўл билан, чап томондан эса ўнг қўл билан тўп отадиган ўйинчиларнинг ўйнаши рақиб дарвозасига унумли ҳужум уюштиришга имконият беради. Позицион ҳужумнинг ҳар ҳил вариантларида чизиқ бўйлаб ўйнайдиган ўйинчилар сони ўзгариши мумкин. Позицион ҳужумда ўйинчиларнинг 3-3 ёки 4-2 бўлиб чизиқ бўйлаб жойлашиши кўп тарқалгандир. Позицион ҳужумда яна бошқача жойлашишлари мавжуд. Жойлашиш вариантини танлаш уларнинг имкониятига ва рақиблар ҳимоя тизимининг тузилишига боғлиқ. Позицион ҳужумда ҳужумчилар орасидаги ўзаро асосий тактик ҳаракатлар жойлашиш вариантига боғлиқ бўлмайди. Икки ўйинчи орасидаги “қайтар ва чиқ”, “алдамчи ҳужум”, “жой алмаштириш”, “тўсиқ” сингари оддий ҳаракатлар бошқаларига нисбатан кўпроқ ишлатилади. “Қайтар ва чиқ” –бу энг оддий тактик комбинация. У ўйинчининг тўпга пешвоз чиқиб уни бўш жойга узатиши ва яна ўзига қайтариб олишидан иборат бўлади. Бундай ҳолатда ҳимоячига тасодифан киришни бошлаган ўйинчининг тезлик жиҳатдан устунлиги яхши натижа беради. “Алдамчи ҳужум” –бу ўзаро ҳаракат бўлиб ҳужумчининг тўп билан икки ҳимоячи орасидан ўтиб, уни отмоқчи бўлганда ҳимоячиларни шу ҳужумчи йўлини тўсиш учун олдинга чиқишга мажбур этишда ва ишонтиришда қўлланилади. Бундай ҳоллардан сўнг бошқа ҳужумчилар учун очилган “йўлакча”да эркин ҳаракат қилиш имконияти яратилади. 22

“Жой алмаштириш” – ўзаро ҳаракатда бўлган ўйинчилардан бирини ҳимоячилардан яширинча озод этиш учун қўлланилади. Тўп эгаллаган ўйинчи шериги томон ҳаракат қилади ва тўпни орқадаги бўш жойга ўтган шеригига узатади. Ҳужумчиларнинг ўзаро ҳаракатида тўсиқ қўйиш алохида аҳамиятга эга. Унинг ёрдамида ҳимоячилар қаршилигини бартараф этиш, зонага кираётган ҳужумчининг таъқиб қилинишига ҳалақит бериш мумкин. Тўсиқ қўйишнинг турлари қуйидагилар: жойда туриб ва ҳаракатда, ташқаридан ва ичкаридан. Булардан бошқаларга қараганда биринчи қатордаги ҳужумчилар самарали фойдаланадилар. Позицион ҳужумда жамоа ҳаракатларини ташкил этишда чизиқ бўйлаб ўйнайдиган ўйинчи орқали ҳужум қилиш етакчи ўринни эгаллайди. Чизиқ бўйлаб ўйнайдиган ўйинчилар сони ҳар- хил бўлиши мумкин.(1-2)ва уларнинг ўйиндаги асосий ўрни марказда, дарвоза қаршисидадир. Аммо у ён тарафга чизиқ бўйлаб ҳаракат қилиши, олдинга эркин тўп ташлаш чизиғига чиқиши ва тўпни ўйинга киритишда иштирок этиши мумкин. Чизиқ бўйлаб ўйнайдиган ўйинчининг асосий вазифаси тўпни эгаллаб, уни дарвозага отишдир. Бунинг учун у ҳамиша хийла ишлатиб ҳоли жойга очилишга, тўп отиш учун кучли қўлини бўшатишга ҳаракат қилади. Кейинги ҳаракатлари унинг ҳимоячидан қутилишини ва орқа билан турган ҳолда уни чалғитиб, ҳар қайси томонга алдаб кетишини таъминлайди; чизиқ бўйлаб ўйинчи ўзи тўсиқ қўйиши ва тўп узатишда шерикларига ёрдам қилишни билиши шарт. Умуман, олдинга қўйилган вазифани амалга ошириш учун ҳужумчилар кенг жойлашиши ва бутун майдон бўйлаб хужум қилиши, тўсиқ қўйиши, бурчак ва узоқ масофадан тўп отишни бажара олиши керак . Чизиқ бўйлаб ўйнайдиган ўйинчи ҳоли жойга кириб “очилса” ва дарвоза майдонига сакраб кирса , у ҳолда унга дархол тўп узатилади. 23

Бир неча ўйинчилар чизиқ бўйлаб хужум қилишганда уларнинг вазифаси чегараланган бўлади: бири хамиша дарвозага хавф туғдиради, бошқалари эса кўпинча шерикларига ёрдам қилади. Жой алмашишга келишиб ҳужум қилиш самарали усулдир. Бунинг учун ҳужумчилар ўйининг ҳар бир вазиятида муваффақиятли ўйнай олиши, тўпни узатиш ва унинг ривожланиш йўлини олдиндан кўра билиши шарт. Жой алмашишга келишиб ҳужум қилишни, ҳимоянинг ҳар қандай тизимига қарши қўллаш мумкин. Бундай ҳужум усулларида кўп тарқалган вариантлар: “восьмерка”, “икки бурчак” ҳисобланади. Бу вариантларга бир неча ўйинчилар ҳаракатининг учрашув тамойили асос бўлган (3-6). Бунда ҳужумчилар гуруҳларга бўлинади ва ўзларининг ўйналиши бўйича ҳаракат қилиши мумкин. Бир –бирига қарама-қарши ҳаракат қилиб учрашиши тўп ҳаракатининг мунтазамлигига тўсиқлар қўйишга, бир ҳимоячи зонасига икки ҳужумчининг тасодифий киришига қулай шароит яратади. Қўпинча ҳужумнинг “восьмерка” вариантида бу тамойил тўла ёритилган. Унинг номи ҳужумчилар ҳаракатининг шаклидан келиб чиққан бўлиб катта ва кичик “восьмерка” деган икки турга ажратилади. Ўйинчилар комбинацияси бир –бирига қарама –қарши “скрест” ҳаракат қилиб боғлайди. Ҳар қачон тўп узатилганда ўйинчи диагонал бўйлаб майдон бурчагига кетади ва ўзи тўп узатган жойига қайтади. Бу бир неча марта такрорлангандан сўнг ҳимоячилар ўрганиб қолади, шундан фойдаланган ҳужумчилар тўсатдан бошқа шерикларини ҳам жалб қилган ҳолда ҳужум шаклини ўзгартиради ва рақиблар мудофаасини вақтинча саросимага солади. Олти метрли чизиқ бўйлаб, бурчак ва чизиқ бўйлаб ўйнайдиган ўйинчиларнинг мунтазам ҳаракат қилиши, ҳимоячилар ҳаракати учун ундан ҳам кўп қийинчиликлар туғдиради. Икки кичик “восьмерка” да ёки икки учбурчак билан ҳаракат қилиш оддий ўзаро ҳаракатни; 2-3 ўйинчи орасига тўсиқ қўйиш ва асосий тўп узатишларни қўллаш яхши натижага эришишга имкон беради. Ҳаракат қилишда муҳими бир позицияда икки ҳужумчининг 24

тўхтаб қолмаслиги; тўп билан бўлган ўйинчи эса ҳимоячиларнинг олдинга чиқишига мажбур этувчи ҳужум ҳаракатларини ишлатиши керак. Зонали ҳимояга қарши ҳужумда муҳими ҳимоячиларга ноқулай бўлган жойлаштиришдан фойдаланишдир. Шундай қилиб, 6-0 ва 5-1 зонасига қарши курашда яхшиси икки чизиқ бўйлаб ўйнайдиган ўйинчи билан хужум қилиш. 4- 2 ва 3-3 зонали ҳимояга қарши курашда эса, бир ўйинчи чизиқ бўйлаб ўйнаса яхши натижа беради. Позицион ҳужум муваффақиятининг оҳирги натижаси ўйинчиларнинг ўзаро келишиб қилинадиган ҳаракатига, олдиндан ўрганганини қўллашига ва ўйинда вужудга келадиган ҳолатларни ижобий ҳал қилишига боғлиқ. Ҳимояда жамоа ҳаракатларини ташкил этишда 3 тизимдан; шахсий, зонали ва аралаш ҳимоя тизимларидан фойдаланилади. Шахсий ҳимоя қўл тўпи ўйинида асосий ҳимоя қилиш тизимидир. Шахсий ҳимоя уч вариантдан иборат: бутун майдон буйлаб, майдоннинг ўзига қарашли қисмини ва эркин тўп ташлаш зонасида. Бутун майдон бўйлаб шахсий ҳимоя тўпни йўқотгандан сунг дарҳол уни эгаллаш учун фаол курашишга мўлжалланган. Ҳимоячилар олдиндан маълум ёки узига яқин турган ўйинчиларни тақсимлаб оладилар ва уларни тўп эгаллаш ҳамда ва узатиш имконидан махрум этиш учун улардан ажралмай кузатади. Ҳужумчилар дарвозага яқинлашган сари ҳимоячиларнинг фаоллик даражаси ортади. Агар рақиб жамоаси ўйинчилар техник жиҳатидан бўш ёки ҳужум қилиши суст бўлса, ўйин вақтини атайлаб чўзишга ёки ҳимоя қилувчи ўйинчилар сон жиҳатдан устунликка эга бўлса, у ҳолда бутун майдон бўйлаб шахсий ҳимоя қилишни қўллаши мақсадга мувофиқдир. Майдоннинг ўзига қарашли қисмида ҳимоя ҳаракатларини бажарар экан, жамоа ўз дарвозаси томон чекинади ва майдоннинг ўрта чизиғи яқинида, олдинга тақсимланган ўйинчиларни танлаб олади. Тўп эгаллаган ўйинчи зич “Девор” билан пана қилинади, бошқаларининг тўсилиши эса, ўйинчи билан 25

дарвоза орасидаги масофага боғлиқ, у дарвозабонга қанча яқин бўлса, шунча зич пана қилинади. Ҳужумчилар ҳаракатини максимал мураккаблаштириш учун ҳимоячилар бутун майдон бўйлаб ёки эркин тўп ташлаш зонасида хамма ҳужумчиларни зич тўсиб турса, қўлланилса яхши натижа беради. Тўпни бурчакдан ўйинга киритишда ёки ўйиннинг охирги минутларида жамоа минимал ҳисобда ютқазаётган бўлса, прессинг қўллаш мақсадга мувофиқ бўлади. Зонали ҳимоя тизимида ҳар бир ҳимоячининг ҳаракат қилиш зонаси аниқланади, яъни унинг зонасига кирган ҳар бир ҳужумчини зич паноҳгоҳ бўлишга ҳаракат қилади. Ўйинчилар ҳимояга қайтиб келиб, ўзлари танлаган жойларини эгаллайди, сўнг ҳужумчиларнинг силжиши ва тўпнинг алмаштирилган жойи томон ҳаракат қилади. Ҳужумчининг тўп билан қилган хар қандай ҳаракатига шу зонадаги ҳимоячи жавобгардир. Бирмунча хавфли бўлган 10-12 м масофадан ҳужум қилувчи ҳужумчига унга яқин бўлган ҳимоячи чиқади, бошқалар эса бўш қолган жойни тўлдиради. Ўйинчиларнинг ҳимояда жойлашишининг бир неча вариантлари мавжуд бўлиб асосан уларнинг бештаси марказда ва қолган иккитаси уларнинг орқасида. У ёки бу вариантни танлаш рақиб ўйинчиларининг таркиби ва ҳаракат қилишларига боғлиқ. Узоқ масофадан натижали ҳужум қиладиган жамоага қарши икки чизиқ бўйлаб мудофаа ташкил этилади-бурчакдаги ва чизиқ бўйлаб ҳимоячиларнинг бир – икки қатор мудофаа қилиш чизиғида жойлашиш усули қўлланилади. Кенг тарқалган зонада ҳимоя қилиш тизимлари қаторига 6 – 0, 5 – 1, 4 –2, 3 – 3 лар киради. Ҳар бир вариант ўзининг турига эга. Шундай қилиб, 5 – 1 олдинга чиқарилган ўйинчи ҳар хил усулда ҳаракат қилиши мумкин; тўп билан бўлган ўйинчига хужум қилиш, бомбардир ўйинчига қарши ҳаракат қилиш ёки умумий хужумдан четлаштириш мақсадида марказдаги ўйинчининг, унга қарши ўйнаши. 26

Зонали ҳимояни қўллашда мухими дарвозага тўп отишга халақит қилиш билан чекланмайди, балки ҳужумчиларнинг зонага киришига йўл қўймаслик ва уларни эркин тўп узатиш имкониятини мураккаблаштиришдир. Зонали ҳимояда ўйинчи хар доим ҳаракатчан, эгилувчан ва шиддаткор бўлиши талаб этилади. Унинг қудрати, шахсий ҳимояга яқинлашган сари ортаверади. Рақибларнинг жойлашишини дастлабки ҳолатга қайтариш ёки хамма ўйинчиларни зич панохгохда ушлашни кучайтириш мақсадида шундай жойлаштиришлар қўлланилади. Аралаш ҳимоя тизимида шахсий ва зонали ҳимоянинг ижобий томонлари бирлаштирилдган. Икки асосий тамойил манфаати алохида ўйинчига қарши ҳаракат ва зонадаги мудофаани натижали қилишдир. Бундай ҳимоя қуйидаги вариантларга бўлинади: 5+1, 4+2, 1+4+1. буларнинг англатишича, ўйинчиларнинг бир қисми (биринчи рақам) зонани ушлаб туради. Бошқалари эса, (иккинчи рақам) хужумчини шахсан ҳимоя қилади. Вариант 5+1 - ҳимоячини ташкил этишда кўп учрайдиган усулдир. Бунда ўйинчилар 6 – 0 зонадагига ўхшаб ҳаракат қиладилар, ўйинчилардан бири эса кучли ҳужумга қарши шахсий ҳимояда ўйнайди. Вариант 1+4+1 рақиблар жамоаси чизиқ бўйлаб ўйнайдиган бўлса, шунга қарши қўлланилади ва у ўйинчини ҳимоячидан бирга паноҳгохлик қилиш юкланади. Ҳимояда муваффақиятли ўйнаш, барча ҳимоя тизимларини тўла такомиллаштириб эгаллашга ва шахсий ҳимояда яхши ҳаракат қилишни билишга асосланган. Кейинчалик зона вариантларининг бирини қўллаш ва ундан сўнг аралаш ҳимояга ўтиш ҳужум қилишида рақиблар олдига мураккаб вазифалар қўяди. 1.3. Гандбол ўйинида позицион ҳужум. 27

Жамоа тез ёриб ўтиш ҳужумини якунлай олмаса, унда ҳужумчилар мажбуран ҳимоячиларнинг уюшқоқлик билан тузилган ҳимоясига қарши курашмоғи керак. Замонавий шароитда ҳимоячиларнинг ҳамжихатлиги билан ташкил этилган тез ёриб чиқиш ниҳоятда мухим, чунки ҳужумчиларнинг тўп билан ҳужум қилишларига 1 мин дан ортиқ вақт берилмайди. Позицион ҳужумни қўллаш қуйидаги ҳолатларда ўринлидир: – тўпни ўйинга киритиш учун кўп вақт сарфланса; – ўйин тезлиги жиҳатидан рақибларнинг устунлиги яққол сезилиб турса; – ўйин суръатини ўзгартириш зарурияти туғилганда, қайта тикланиш учун танаффус қилишда; – ўйинчиларни алмаштириш керак бўлса; Позицион ҳужум уч босқичдан иборат; бошланғич тайёрловчи ва якунловчи. Биринчисида ўйинларни жой –жойига қўйиш амалга оширилади. Вақтинча сон жиҳатдан устунликка эга бўлиш ёки ҳужум зоналаридан бирида қўлай вазият яратиш учун тўп ва ўйинчиларнинг ўрин алмашиши иккинчи фазада бошланади. Охирги фазада эса дарвоза олинишига эришилади ёки кучлар қайта тикланиб, ҳужумни давом эттириш ва ҳужумдан ҳимояга ўтиш учун қулай вазият юзага келтирилади. Позицион ҳужумни уюштириш учун жамоа икки тактик гуруҳга бўлинади. Биринчи гуруҳчани олдинги қаторда – дарвоза майдончаси чизиғи яқинида иккитаси бурчакдан ва бир чизиқ бўйлаб ўйнайдиган ўйинчилар ташкил этади. Иккинчи қаторни марказий ва икки ярим ўрталиқда ўйнайдиган ўйинчилар эгаллайди. Биринчи қатордаги ўйинчилар зиммасига мураккаб вазифа юкланган –улар рақиблар мудофааси орасида ҳаракат қиладилар. Шунинг учун биринчи қатор ўйинчилари тўпни эгаллаб, чалғитишларни қўллаб, ҳимоячини алдаб ўтиб ва тўп отишга қулай вазият яратиш учун жой танлашни билиши зарурдир. Бу ўйинчиларнинг ўз қаторидаги шериклари билан ҳамкорликда ўйин позицияларини вақти –вақти билан алмашиб туришни билиши мақсадга мувофиқдир. 28

Иккинчи қатор ўйинчилари ўйинни ташкил этиш билан бир қаторда ҳужумни якунлаш функциясини ҳам бажаради. Шунинг учун улар юқори тайёргарлик даражасига, ҳам техникада ҳам тактикада юксак малакага эришмоғи керак. Биринчи ва иккинчи қаторда ўнг томондан чап қўл билан, чап томондан эса ўнг қўл билан тўп отадиган ўйинчиларнинг ўйнаши рақиб дарвозасига унумли ҳужум уюштиришга имконият беради. Позицион ҳужумнинг ҳар ҳил вариантларида чизиқ бўйлаб ўйнайдиган ўйинчилар сони ўзгариши мумкин. Позицион ҳужумда ўйинчиларнинг 3-3 ёки 4-2 бўлиб чизиқ бўйлаб жойлашиши кўп тарқалгандир. Позицион ҳужумда яна бошқача жойлашишлари мавжуд. Жойлашиш вариантини танлаш уларнинг имкониятига ва рақиблар ҳимоя тизимининг тузилишига боғлиқ. Позицион ҳужумда ҳужумчилар орасидаги ўзаро асосий тактик ҳаракатлар жойлашиш вариантига боғлиқ бўлмайди. Икки ўйинчи орасидаги “қайтар ва чиқ”, “алдамчи ҳужум”, “жой алмаштириш”, “тўсиқ” сингари оддий ҳаракатлар бошқаларига нисбатан кўпроқ ишлатилади. “Қайтар ва чиқ” –бу энг оддий тактик комбинация. У ўйинчининг тўпга пешвоз чиқиб уни бўш жойга узатиши ва яна ўзига қайтариб олишидан иборат бўлади. Бундай ҳолатда ҳимоячига тасодифан киришни бошлаган ўйинчининг тезлик жиҳатдан устунлиги яхши натижа беради. “Алдамчи ҳужум” –бу ўзаро ҳаракат бўлиб ҳужумчининг тўп билан икки ҳимоячи орасидан ўтиб, уни отмоқчи бўлганда ҳимоячиларни шу ҳужумчи йўлини тўсиш учун олдинга чиқишга мажбур этишда ва ишонтиришда қўлланилади. Бундай ҳоллардан сўнг бошқа ҳужумчилар учун очилган “йўлакча”да эркин ҳаракат қилиш имконияти яратилади. “Жой алмаштириш” – ўзаро ҳаракатда бўлган ўйинчилардан бирини ҳимоячилардан яширинча озод этиш учун қўлланилади. Тўп эгаллаган ўйинчи шериги томон ҳаракат қилади ва тўпни орқадаги бўш жойга ўтган шеригига узатади. 29

Ҳужумчиларнинг ўзаро ҳаракатида тўсиқ қўйиш алохида аҳамиятга эга. Унинг ёрдамида ҳимоячилар қаршилигини бартараф этиш, зонага кираётган ҳужумчининг таъқиб қилинишига ҳалақит бериш мумкин. Тўсиқ қўйишнинг турлари қуйидагилар: жойда туриб ва ҳаракатда, ташқаридан ва ичкаридан. Булардан бошқаларга қараганда биринчи қатордаги ҳужумчилар самарали фойдаланадилар. Позицион ҳужумда жамоа ҳаракатларини ташкил этишда чизиқ бўйлаб ўйнайдиган ўйинчи орқали ҳужум қилиш етакчи ўринни эгаллайди. Чизиқ бўйлаб ўйнайдиган ўйинчилар сони ҳар- хил бўлиши мумкин.(1-2)ва уларнинг ўйиндаги асосий ўрни марказда, дарвоза қаршисидадир. Аммо у ён тарафга чизиқ бўйлаб ҳаракат қилиши, олдинга эркин тўп ташлаш чизиғига чиқиши ва тўпни ўйинга киритишда иштирок этиши мумкин. Чизиқ бўйлаб ўйнайдиган ўйинчининг асосий вазифаси тўпни эгаллаб, уни дарвозага отишдир. Бунинг учун у ҳамиша хийла ишлатиб ҳоли жойга очилишга, тўп отиш учун кучли қўлини бўшатишга ҳаракат қилади. Кейинги ҳаракатлари унинг ҳимоячидан қутилишини ва орқа билан турган ҳолда уни чалғитиб, ҳар қайси томонга алдаб кетишини таъминлайди; чизиқ бўйлаб ўйинчи ўзи тўсиқ қўйиши ва тўп узатишда шерикларига ёрдам қилишни билиши шарт. Умуман, олдинга қўйилган вазифани амалга ошириш учун ҳужумчилар кенг жойлашиши ва бутун майдон бўйлаб хужум қилиши, тўсиқ қўйиши, бурчак ва узоқ масофадан тўп отишни бажара олиши керак . Чизиқ бўйлаб ўйнайдиган ўйинчи ҳоли жойга кириб “очилса” ва дарвоза майдонига сакраб кирса , у ҳолда унга дархол тўп узатилади. Бир неча ўйинчилар чизиқ бўйлаб хужум қилишганда уларнинг вазифаси чегараланган бўлади: бири хамиша дарвозага хавф туғдиради, бошқалари эса кўпинча шерикларига ёрдам қилади. Жой алмашишга келишиб ҳужум қилиш самарали усулдир. Бунинг учун ҳужумчилар ўйининг ҳар бир вазиятида муваффақиятли ўйнай олиши, тўпни узатиш ва унинг ривожланиш йўлини олдиндан кўра билиши шарт. Жой 30

алмашишга келишиб ҳужум қилишни, ҳимоянинг ҳар қандай тизимига қарши қўллаш мумкин. Бундай ҳужум усулларида кўп тарқалган вариантлар: “восьмерка”, “икки бурчак” ҳисобланади. Бу вариантларга бир неча ўйинчилар ҳаракатининг учрашув тамойили асос бўлган (3-6). Бунда ҳужумчилар гуруҳларга бўлинади ва ўзларининг ўйналиши бўйича ҳаракат қилиши мумкин. Бир –бирига қарама-қарши ҳаракат қилиб учрашиши тўп ҳаракатининг мунтазамлигига тўсиқлар қўйишга, бир ҳимоячи зонасига икки ҳужумчининг тасодифий киришига қулай шароит яратади. Қўпинча ҳужумнинг “восьмерка” вариантида бу тамойил тўла ёритилган. Унинг номи ҳужумчилар ҳаракатининг шаклидан келиб чиққан бўлиб катта ва кичик “восьмерка” деган икки турга ажратилади. Ўйинчилар комбинацияси бир –бирига қарама –қарши “скрест” ҳаракат қилиб боғлайди. Ҳар қачон тўп узатилганда ўйинчи диагонал бўйлаб майдон бурчагига кетади ва ўзи тўп узатган жойига қайтади. Бу бир неча марта такрорлангандан сўнг ҳимоячилар ўрганиб қолади, шундан фойдаланган ҳужумчилар тўсатдан бошқа шерикларини ҳам жалб қилган ҳолда ҳужум шаклини ўзгартиради ва рақиблар мудофаасини вақтинча саросимага солади. Олти метрли чизиқ бўйлаб, бурчак ва чизиқ бўйлаб ўйнайдиган ўйинчиларнинг мунтазам ҳаракат қилиши, ҳимоячилар ҳаракати учун ундан ҳам кўп қийинчиликлар туғдиради. Икки кичик “восьмерка” да ёки икки учбурчак билан ҳаракат қилиш оддий ўзаро ҳаракатни; 2-3 ўйинчи орасига тўсиқ қўйиш ва асосий тўп узатишларни қўллаш яхши натижага эришишга имкон беради. Ҳаракат қилишда муҳими бир позицияда икки ҳужумчининг тўхтаб қолмаслиги; тўп билан бўлган ўйинчи эса ҳимоячиларнинг олдинга чиқишига мажбур этувчи ҳужум ҳаракатларини ишлатиши керак. Зонали ҳимояга қарши ҳужумда муҳими ҳимоячиларга ноқулай бўлган жойлаштиришдан фойдаланишдир. Шундай қилиб, 6-0 ва 5-1 зонасига қарши курашда яхшиси икки чизиқ бўйлаб ўйнайдиган ўйинчи билан хужум қилиш. 4- 31

2 ва 3-3 зонали ҳимояга қарши курашда эса, бир ўйинчи чизиқ бўйлаб ўйнаса яхши натижа беради. Позицион ҳужум муваффақиятининг оҳирги натижаси ўйинчиларнинг ўзаро келишиб қилинадиган ҳаракатига, олдиндан ўрганганини қўллашига ва ўйинда вужудга келадиган ҳолатларни ижобий ҳал қилишига боғлиқ. II . Боб. Гандбол ўйинида ҳимоя тактикаси. 2.1. Ҳимояда ўйнашнинг умумжамоа усули. 32

Ҳимояда ўйнашнинг умумжамоа усули шахсий, ҳудудий ва аралаш бўлиши мумкин. Бироқ қисман бўлса ҳам бошқа усул элементларидан фойдаланмасдан биргина усулда ўйнайвериш хато бўлади, чунки бу ҳол ҳимоя тактикасини қашшоқлаштириб қўяди. Ҳимояда ўйнаш усулларини ҳимоячиларнинг шахсий хислатлари ва имкониятларини ҳисобга олиб танлаш керак. Мудофаа қилаётган жамоа ҳаракатларининг ҳаммаси ҳужум қилаётганлар ҳаракатига жавоб тариқасида бўлиб, рақиблар тактикасининг ҳусусиятларига қараб уюштирилади. Мудофаанинг яхши уюштирилганлиги жамоага ҳужум ҳаракатларини ҳам мувоффақиятли бажариш имкониятини беради. Ҳимоянинг асосий мақсади рақибларнинг дарвозага тўпни аниқ отиши имкониятини камайтиришдир бунда асосий вазифалар қуйидагилардан иборат бўлади: 1)қисқа вақт ичида рақиблардан тўпни олиб қўйиш; 2)ҳужумда иштирок этувчи гуруҳ ўйинчилари орасидаги ўрганилган алоқаларни бузиш; 3) дарвозага тўп отишларга қаршилик кўрсатиш. 4) ўз дарвозаси олдида тўп учун курашиш ва тўп эгаллагандан сўнг ҳужумни ташкил қилиш. Ҳимояда ўйнаш усуллари ҳилма- ҳил бўлиб, асосан дарвозани мудофаа қилиш, тўпни қўлга киритиш учун фаол курашишни назарда тутади. Ҳимоядаги ўйин ҳам ҳужумдаги сингари шахсий, гуруҳ ва жамоа ҳаракатларидан иборат. Ҳимояда жамоа ҳаракатларини ташкил этишда 3 тизимдан; шахсий, зонали ва аралаш ҳимоя тизимларидан фойдаланилади. Шахсий ҳимоя . Бу қўл тўпи ўйинида асосий ҳимоя қилиш тизимидир. Шахсий ҳимоя уч вариантдан иборат: бутун майдон буйлаб, майдоннинг ўзига қарашли қисмини ва эркин тўп ташлаш зонасида. 33

Бутун майдон бўйлаб шахсий ҳимоя тўпни йўқотгандан сунг дарҳол уни эгаллаш учун фаол курашишга мўлжалланган. Ҳимоячилар олдиндан маълум ёки узига яқин турган ўйинчиларни тақсимлаб оладилар ва уларни тўп эгаллаш ҳамда ва узатиш имконидан махрум этиш учун улардан ажралмай кузатади. Ҳужумчилар дарвозага яқинлашган сари ҳимоячиларнинг фаоллик даражаси ортади. Агар рақиб жамоаси ўйинчилар техник жиҳатидан бўш ёки ҳужум қилиши суст бўлса, ўйин вақтини атайлаб чўзишга ёки ҳимоя қилувчи ўйинчилар сон жиҳатдан устунликка эга бўлса, у ҳолда бутун майдон бўйлаб шахсий ҳимоя қилишни қўллаши мақсадга мувофиқдир. Майдоннинг ўзига қарашли қисмида ҳимоя ҳаракатларини бажарар экан, жамоа ўз дарвозаси томон чекинади ва майдоннинг ўрта чизиғи яқинида, олдинга тақсимланган ўйинчиларни танлаб олади. Тўп эгаллаган ўйинчи зич “Девор” билан пана қилинади, бошқаларининг тўсилиши эса, ўйинчи билан дарвоза орасидаги масофага боғлиқ, у дарвозабонга қанча яқин бўлса, шунча зич пана қилинади. Ҳужумчилар ҳаракатини максимал мураккаблаштириш учун ҳимоячилар бутун майдон бўйлаб ёки эркин тўп ташлаш зонасида хамма ҳужумчиларни зич тўсиб турса, қўлланилса яхши натижа беради. Тўпни бурчакдан ўйинга киритишда ёки ўйиннинг охирги минутларида жамоа минимал ҳисобда ютқазаётган бўлса, прессинг қўллаш мақсадга мувофиқ бўлади. Зонали ҳимоя. Бу тизимда ҳар бир ҳимоячининг ҳаракат қилиш зонаси аниқланади, яъни унинг зонасига кирган ҳар бир ҳужумчини зич паноҳгоҳ бўлишга ҳаракат қилади. Ўйинчилар ҳимояга қайтиб келиб, ўзлари танлаган жойларини эгаллайди, сўнг ҳужумчиларнинг силжиши ва тўпнинг алмаштирилган жойи томон ҳаракат қилади. Ҳужумчининг тўп билан қилган хар қандай ҳаракатига шу зонадаги ҳимоячи жавобгардир. Бирмунча хавфли бўлган 10-12 м масофадан ҳужум қилувчи ҳужумчига унга яқин бўлган ҳимоячи чиқади, бошқалар эса бўш қолган жойни тўлдиради. 34

Ўйинчиларнинг ҳимояда жойлашишининг бир неча вариантлари мавжуд бўлиб асосан уларнинг бештаси марказда ва қолган иккитаси уларнинг орқасида. У ёки бу вариантни танлаш рақиб ўйинчиларининг таркиби ва ҳаракат қилишларига боғлиқ. Узоқ масофадан натижали ҳужум қиладиган жамоага қарши икки чизиқ бўйлаб мудофаа ташкил этилади-бурчакдаги ва чизиқ бўйлаб ҳимоячиларнинг бир – икки қатор мудофаа қилиш чизиғида жойлашиш усули қўлланилади. Кенг тарқалган зонада ҳимоя қилиш тизимлари қаторига 6 – 0, 5 – 1, 4 –2, 3 – 3 лар киради. Ҳар бир вариант ўзининг турига эга. Шундай қилиб, 5 – 1 олдинга чиқарилган ўйинчи ҳар хил усулда ҳаракат қилиши мумкин; тўп билан бўлган ўйинчига хужум қилиш, бомбардир ўйинчига қарши ҳаракат қилиш ёки умумий хужумдан четлаштириш мақсадида марказдаги ўйинчининг, унга қарши ўйнаши. Зонали ҳимояни қўллашда мухими дарвозага тўп отишга халақит қилиш билан чекланмайди, балки ҳужумчиларнинг зонага киришига йўл қўймаслик ва уларни эркин тўп узатиш имкониятини мураккаблаштиришдир. Зонали ҳимояда ўйинчи хар доим ҳаракатчан, эгилувчан ва шиддаткор бўлиши талаб этилади. Унинг қудрати, шахсий ҳимояга яқинлашган сари ортаверади. Рақибларнинг жойлашишини дастлабки ҳолатга қайтариш ёки хамма ўйинчиларни зич панохгохда ушлашни кучайтириш мақсадида шундай жойлаштиришлар қўлланилади. Аралаш ҳимоя. Бу тизимда шахсий ва зонали ҳимоянинг ижобий томонлари бирлаштирилдган. Икки асосий тамойил манфаати алохида ўйинчига қарши ҳаракат ва зонадаги мудофаани натижали қилишдир. Бундай ҳимоя қуйидаги вариантларга бўлинади: 5+1, 4+2, 1+4+1. буларнинг англатишича, ўйинчиларнинг бир қисми (биринчи рақам) зонани ушлаб туради. Бошқалари эса, (иккинчи рақам) хужумчини шахсан ҳимоя қилади. 35

Вариант 5+1 - ҳимоячини ташкил этишда кўп учрайдиган усулдир. Бунда ўйинчилар 6 – 0 зонадагига ўхшаб ҳаракат қиладилар, ўйинчилардан бири эса кучли ҳужумга қарши шахсий ҳимояда ўйнайди. Вариант 1+4+1 рақиблар жамоаси чизиқ бўйлаб ўйнайдиган бўлса, шунга қарши қўлланилади ва у ўйинчини ҳимоячидан бирга паноҳгохлик қилиш юкланади. Ҳимояда муваффақиятли ўйнаш, барча ҳимоя тизимларини тўла такомиллаштириб эгаллашга ва шахсий ҳимояда яхши ҳаракат қилишни билишга асосланган. Кейинчалик зона вариантларининг бирини қўллаш ва ундан сўнг аралаш ҳимояга ўтиш ҳужум қилишида рақиблар олдига мураккаб вазифалар қўяди. Ҳимоячиларнинг гуруҳ бўлиб ҳаракат қилиши –жамоа ўйинининг асосидир. Тўсиқларга қарши ҳаракат қилишда, тўп билан ўтишга тўп отишга қарши курашда, рақиблар сон жиҳатидан устунликка эга бўлганда шундай ҳаракатларни қўллаш зарурдир. Ҳимоячилар асосан уч ҳолатда ҳаракат қилишга тайёр бўлишлари керак: сон жиҳатдан тенг бўлганда (2х2, 3х3 ва яна бошқалар), ҳужумчилар сон жиҳатдан устунликка эга бўлганда (2х1, 3х2 ва яна бошқалар). Сон жихатдан тенг бўлиш рақибларнинг позицияда ҳужум қилишида учрайди; ҳимоячилар ҳужумни “страхов” ка қилиш ҳаракатига қарши, қўшилиш, гуруҳли тўсиқ, сирғаниб ўтиш ва дарвозабон билан ўзаро ҳаракатда қўлланилади. “Страховка” тўп эгаллаган ҳужумчиларга қарши қўлланилади, ҳимоячилар ҳужумининг хавфлироқ бўлган томонига силжишади ва бўш бўлиб қолган зонани ёпишади. Агар ҳимоячи тўп билан бўлган ўйичини тўхтатиш учун чиқса, у ҳолда унинг жойини унга яқин бўлган бошқа ҳимоячи эгаллайди. Ўтиш – тўсиқ ёрдамида ҳаракат қилиб ёки алдаб ўтиб, тўп отиш позициясига чиқмоқчи бўлган ҳужумчиларни доимо назорат қилишни сақловчи асосий усул бўлиб ҳисобланади. У ҳужумчиларнинг жой алмашинишидан 36

иборатдир. Бундай жой алмаштиришлар бир марта бўлиши мумкин, унда панохгогидан қутилган ўйинчини ҳимоячилардан бири олади ёки ўрин алмашинишда икки ўйинчи қатнашса, унда икки ўзаро ҳаракат қилувчи ҳимоячилар васийлик қилувчи ўйинчиларни алмаштиради. Тўсиқ ёрдамида қутилиб, зонага кирмоқчи бўлган ўйинчини зич ушлаганда сирғаниб кириш қўлланилади. Унинг киришига йўл қўймаслик учун, ҳимоячи уни яқин масофада кузатиши керак. Бунинг учун ўйинчи панохгохлик қилувчи шериги тўсиқ сифатида фойдаланиши учун орқага чекинади ва ҳаракат қилувчи ҳимоячини олдинга ўтказади. Гурух бўлиб тўсиқ қўйиш тўп отувчи ҳужумчига қарши хужум қилган ҳолатларда ишлатилади ва уни бир – бирига яқин жойлашган икки-уч ҳимоячи амалга оширади. Дарвозабон билан ўзаро ҳаракат тўсиқ қўювчи ҳимоячилар билан дарвозабоннинг келишиб қилган ҳаракатларидан иборатдир. Бундай ҳолатда ўйинчилар ҳаракати олдиндан ўзаро бўлишилган вазифа шартини хисобга олиб химоячи охирги позицияни эгаллайди. Кўпинча тўсиқ қўювчи химоячиларга дарвозанинг уларга яқин бурчагини беркитиш юкланади. Рақиблар сон жиҳатдан устунликка эга болиб қолган ҳолатда, ҳимоячилар аввал хужумнинг ривожланишини тўхтатишга ҳаракат қилишлари керак . Икки ҳимоячи уч хужумчига қарши курашда қуйидагича иш тутмоғи лозим. Агар тўп бурчакдаги хужумчига бўлса, унга яқин ҳимоячилардан бири хужум қилади, иккинчиси эса қолган икки хужумчига баравар бўлган оралиқдаги позицияни эгаллайди. Агар жамоа сон жихатдан камчиликни ташкил қилса (5х6), у ҳолда ҳимоячилар тўп билан ҳужум қилаётган томонга зичлашиши туфайли қарама – қарши томонда бўш ўйинчи қолдиришга имкон яратади. Демак, сон жихатдан камчиликни ташкил қилиш ҳимоячиларни тўп йўналиши томон силжишга мажбур этади. Ўйин давомида сон жихатдан устунлик ҳолатидан тўғри фойдаланиш зарурдир. Агар жамоада олти ҳимоячи беш хужумчига қарши ўйнаса, у ҳолда бўш қолган ҳимоячи марказда дарвоза қаршисига жойлашади 37

ва бошқаларни “страховка” қилади ёки рақиблардан тўпни олиб қўйишга интилади. Ўйиннинг айрим холларида тўп билан бўлган ўйинчини икки ҳимоячи билан ҳужум қилишини қўллаш мумкин. Индивидуал (шахсий) ҳаракат жой танлаш учун тўп билан ва тўпсиз ҳужумчига қарши курашда мўлжалланган. Жой танлаш – ҳимояда муваффақиятли ҳаракат қилишнинг мухим ҳолатидир. Ҳужумнинг ривожланишини диққат билан кузатиб, тўп эгаллаган ҳужумчига яқин бўлиш ниятида ҳимоячи мунтазам жой алмаштиради ва айни вақтда васийлик қилган ўйинчисини назорат қилишда давом этади. Бунинг учун ҳимоячи мақсадга мувофиқ усулда ҳаракат қилишни танлагани маъқул. Тўпни олиб қўйиш – қарши ҳужум муваффақиятининг асосидир. Шунинг учун ҳиомячи ҳамиша тўпни эгаллашга ҳаракат қилиши керак. Бунинг учун у дарвозани ҳимоя қилувчи ўйинчилар орасида ва шу билан тўп узатиш имконияти бўлган чизиқ яқинида жойлашиши керак. Баъзи ҳолларда олдинга чиқиши ва тўп узатиш йўналишини тўла беркита олгани мақсадга мувофиқдир. Тўп эгаллашга чиқмоқчи бўлган ўйинчининг йўналишини гавда билан тўсиб, унга ҳалақит қилиши мумин. Тўп эгаллаган ўйинчи мўлжалга олиш имкониятидан ва тўп узатишга қулай усулдан фойдаланишидан маҳрум этиш, тўпни отиш ёки ерга уриб олиб юра олмаслиги учун унга ҳужум қилиш зарурдир.Тўп билан бўлган ўйинчини ён чизиқ томон ёки унинг кучсиз қўли тарафига сиқиб чиқариш мақсадига мувофиқ бўлади. Тўп билан тўхтатган ўйинчига дархол унинг кучли қўли томонидаги елкасига қўл қўйиб, ҳужум қилиш зарурдир. Бомбардир ўйинчларни дарвозага яқинлаштирмасдан, узоқроқ масофага чиқиб кутиб олиш ижобий натижа беради ( тўққиз метрлик чизиқ олдида). Тўп отувчи ўйинчига қарши ҳиомячи тўсиқ қўйишни ишлатиши шарт. Шу билан бирга, қўшимча тўсиқ қўйишни ташкил этиш учун, унга яқин турган шериги ёрдамга келиши керак. 38

Ҳимоячи дарвоза билан тўп отаётган ўйинчининг зарба берувчи қўли орасига жойлашиб, у тўп отаётган томондаги дарвозани бурчагини тўсади. Бу дарвозанинг яқин ва узоқ бурчаклари бўлиши мумкин. Тўп, тўсиқ қўйувчининг қўли ва дарвоза маркази ҳаёлан чизиқлар билан бириктирилиб, утмас бурчак ҳосил қилинади. Бурчакнинг йўналиши, дарвозанинг қайси тарафини ҳимоя қилиши кераклигини кўрсатади. Айниқса, чалғитишлардан фойдаланиладиган ўйинчига қарши эҳтиёткорлик билан ҳаракат қилиш керак.Муайян шароитда ҳужумчига қайси ҳаракат қулай бўлишини олдиндан белгилаб олиши ва алдамчи ҳаракатга аҳамият бермасдан, диққат – эътиборини асосий хавф келадиган жойга қаратиш керак . Ф ақат ҳужумчининг тўп отмоқчи бўлган қўли тарафга силжиш мақсадга мувофиқдир. Агар ҳимоячи алдамчи ҳаракат қилиб ҳужумчини шошилинч чора кўришга мажбур этса, у ҳолда ҳужумнинг якуни ҳимоячилар фойдасига ҳал бўлади. Ҳимоячининг вазифаси – ҳужумчиларни кам фойда келтиралиган ҳаракат қилишга мажбур этишдир. 2.2. Гандбол ўйинида дарвозабон ўйини техникаси ва тактикаси. Дарвозабон жамоада энг қийин ва масъул вазифани бажаради. Унинг ҳаракати фақат дарвозабоннинг хавфсизлигини эмас, балки ҳужумнинг натижасини ҳам белгилайди. Дарвозабон учун муҳими – аввало бўйи (180-190 см), тезлик реакцияси, мўлжаллай олиш, чаққонлик, куч, чидамлилик каби сифатлардир. Дарвозабоннинг дастлабки ўйин техникасига: туриш, силжиш, чалғитишлар, тўпни қўл, оёқ, гавда билан қайтариш ва тўпни узатишлар киради. Дарвозабон техник усулларининг муваффақиятли бажарилиши кўп жиҳатдан унинг ҳаракатга қанчалик тайёр эканлиги белгиланади. Дарвозабоннинг дастлабки ҳолатни тўғри танлай билиши унинг ҳаракатга тайёр эканлиги омилларидандир. Туриш. Дарвозабон ҳаракатдаги тўпнинг вазиятига боғлиқ равишда ҳар хил ҳолатда туриши мумкин. Дарвозада туришнинг асосан 2 тури мавжуд: 39

дарвоза ўртасида ва дарвоза устунлари ёнида. Дарвоза ўртасида асосий ҳолатда туриб ҳаракат қилиш қулайдир: оёқлар елка кенглигида, сал букилган гавда оғирлиги икки оёққа баравар бўлинган, гавданинг юқори қисми озгина олдинга эгилган, қўлларнинг кафтлари олдинга қаратилган ҳолда сал букилиб ён томонга узатилган, кафтлар баландлиги тахминан елка баландлигига тенг ёки ундан ҳам баландроқ бўлиши мумкин. Агар ҳужумчи тўп отишни бурчакдан бажараётган бўлса, унда дарвозабон дарвоза устуни ёнида туриб (оёқлар оралиғи 15-20 см), дарвозага яқин бўлган қўлини юқорига кўтариб тирсак бўғини салгина букилган бўлади, шунда дарвозанинг юқори бурчагини ёпади; иккинчи қўли ён томонга узатилган, гавда оғирлиги дарвозага яқин турган оёққа ўтказилган. Ана шундай ҳолатда дарвозабон бевосита тўпни қайтаради ёки тез-тез олдинга чиқади. Силжиш . Дарвозабон жойини асосан ён томонга қадам қўйиб ўзгартиради. Бу унинг ўз йўналишини тез-тез алмаштиришига ва тўпни қайтариш учун тайёр бўлишига имконият яратади. Дарвозабон тўпни олиб қўйишни, сапчиган тўпни эгаллаб, уни ўйинга киритишни, рақиблар томонидан тез ёриб ўтишни таъминловчи тўпни эгаллашини, олдинга ва орқага тез ҳаракат қилишни, кескин старт олишни билиши шарт. Дарвозабон ҳамла қилиш ҳаракатларидан ва оёқларни бир чизиқ бўйлаб ёзиб ўтириш (шпагат) ҳолатидан тез-тез фойдаланишга тўғри келади, шунинг учун у бу ҳаракатларни ҳар томонга бемалол бажаришни билиши жуда зарур. Унинг ҳар хил сакрашларни бажариши ўйинда алоҳида аҳамиятга эга. Дарвозабоннинг тўп отаётган ўйинчига пешвоз чиқиши ва сакраши – дарвоза қўриқлашнинг мураккаб усуллари қаторидан ўрин олган. Дарвозанинг нишонга олинган бурчагини камайтириш учун дарвозабон юқорига ёки узунликка сакраб дарвозага йўналтирилган тўпнинг йўлини тўсишга ҳаракат қилади. Одатда, дарвозабон сакраганда тўпнинг йўналиш йўлини кўпроқ камайтириш учун оёқ ва қўлларни ён томонга ёяди. Дарвозабон рақиблар билан тўп учун курашда кўпинча алдаш ҳаракатларини ишлатади. Чалғитиш мақсадида бир томонга 40

эгилиб, кейин бошқа томонни тўсади, тез-тез ёлғон чиқишларни қўллайди. Бундай ҳолатларда ҳужумчи тўпни дарвозабон устидан ошириб ташлайди, лекин бундай бўлишини олдиндан кутган дарвозабон дарҳол орқага қайтиб, тўп йўлини тўсишга улгуради. Тўпни илиш дарвозабон ўйин техникасининг энг муҳим элементларидан биридир. Кучли отилган тўпни илиш имкони йўқ бўлса ҳам, уни қайтаргандан сўнг эгаллаб олиш муҳимроқдир, чунки қарши ҳужумга ўтиш бошланиши керак, шунинг учун дарвозабон тўпни илиб олгани маъқул. Лекин энг яхши йўли –тўпни икки қўллаб илиб олиш. Тўпни ушлаш дарвозабон ҳаракатларидаги асосий ўринни эгаллайди. Муҳими, отилган тўпни “амортизация” қилиб ушлай билиш керак. Бунинг учун тўп урилганда, қўл кафт ва бармоқларини озгина орқага юбориш мақсадга мувофиқдир. Яқин масофадан сапчиб келган тўпни дарвозабон ушлаб олмоғи лозим. Тўпни қайтаришда, ушлаб олишда дарвозабон бир ёки иккала қўлни ишлатиши, бараварига оёқ ва қўл, ёки гавда билан ҳам тўпни қайтариши мумкин. Юқоридан келаётган тўпни дарвозабон бир ёки икки қўллаб ушлайди. Агар тўп қайси тарафдан келаётган бўлса, унда дарвозабон тўп киритиш бурчагини камайтириш учун шу тарафга ёки олдинга бир қадам ташлайди ёхуд сакрайди ва тўпни ушлашни ўша томондаги қўл бармоқлари ёки кафти билан бажаради. Баъзан бу усул сакраб йиқилган ҳолда ҳам бажарилади, лекин бу мақсадга мувофиқ эмас, чунки бундай усулни бажаришга кўп вақти сарфланади, оқибатда, тўпни қайтаргандан сўнг дарвозабон ўзинининг мўлжалини йўқотади. Бундай ҳаракатларни бажаришда мувозанат йўқотишга кам вақт сарфлаб, асосий ҳолатда туришни сақлаган маъқул. Дарвозанинг пастки қисмига отилган тўп оёқ билан қайтарилади. Тўп келаётган томон аниқланиб дарвозабон шу томонга оёқ кафтларини тўғрилаб, майдонга яқин кенг қадамга ҳамла қилишга интилади. Бунда сон ва болдир орасидаги бурчак 90 0 ни ташкил этади. Шу тарафга оёқ билан бирга эҳтиётдан 41

ўша томондаги қўл ҳам чўзилади: бошқа қўл эса мувозанат сақлаш учун юқорига кўтарилади. Ҳамла қилиш охирида оёқ тўлиқ тўғриланади ва дарвозабон тўғри чизиқ бўйлаб оёқларни ёзиб, шпагат ҳолатини олади ёки иккинчи оёқ тиззасига тушади сўнг тез асосий ҳолатда туришга қайтади. Энг чекка позициядан дарвозанинг узоқ пастки бурчагига йўналтирилган тўпни дарвозабон шу тарафдаги қўл ва оёғини бараварига силтаб ёки ҳамла қилиб ушлайди. Тўпни узатиш . Дарвозабон томонидан тез ва аниқ узатилган тўп жамоанинг ҳужумга ўтиши учун муҳим шароит яратишнинг гаровидир. Шунинг учун дарвозабоннинг баланд траектория билан ёки узоқ масофаларга тўпни юқоридан қўлни букиб узатишни қўллаши қоида тусига кириб қолган. Тўпни эгаллаганидан сўнг дарвозабон, уни узатиш учун қулай тарафни танлайди. Дарвозабоннинг ҳаракати самарали бўлиши учун энг тўғри позицияси – дарвоза ўртаси ҳисобланади. Дарвоза олдида унинг марказидан 1 мгача масофа бўйлаб ҳаракат қилувчи дарвозабон баланд “траектория”да келадиган тўпни эгаллашга доим тайёр бўлиши лозим. Тўп отилишини бошлашини аниқлагач, дарвозабон дарвоза майдонига тўп киритиш имкониятини камайтириш учун олдинга чиқади. Отилаётган тўп 30 0 дан кичик бурчак остида бўлса, у ҳолда дарвозабон дарвоза устунлари ёнидан жой олади. Дарвозабон ҳеч вақт тўпни назоратсиз қолдирмаслиги ва ўз вақтида ҳужумчининг тўп отиш усулини бу ҳаракат бошланишидан олдинроқ аниқлаши жуда муҳимдир. Агар унинг жамоаси ҳужум қилаётган бўлса, унда у 9 метрли чизиқ ёнида жойлашади, тасодифан жамоаси тўпдан ажраб қолиб, рақиблар тез ёриб ўтиш ҳужумини амалга оширсалар ўйинга қўшилишга тайёр бўлиб туради. Бундай ҳолда у тўпни эгаллаш учун майдонга чиқиши мумкин. Уриниши муваффақиятсиз бўлса, унда орқага чекинади ва дарвозага туриб, тез ёриб ўтиб тўпни дарвозага отаётган ҳужумчининг тўпини қайтаришга ҳаракат қилади. Ўйинда дарвозабон –ярим жамоа деб бежиз айтилмайди. Чунки дарвозабон вазифасида иштирок этадиган гандболчилар юқорида 42

кўрсатиладиган усуллардан ташқари, улар учун дарвозада ўйнаганда йўл қўйиладиган усулларни ҳам бажарадилар, яъни тўпни гавданинг барча қисмлари билан қайтариш. Дарвозабон дарвоза майдонидан ташқарига чиққанда майдон ўйинчиси ҳисобланади. Ўйин техникасига доир машғулотлар ўз мазмунига кўра ҳимоячи ва ҳужумчи машғулотларидан фарқ қилмайди. Дарвозабон билан машғулот ўтказишда қуйидаги ҳимоя анжомларидан фойдаланиш зарур: қалин костюм, қўлқоплар, тиззаларга ҳимоя воситалари, эркаклар учун ҳимоя бандажи, йиқилиб бажариладиган машқларни ўрганишда гимнастик тўшаклардан фойдаланиш мақсадга мувофиқдир. Оёқлар тизза қисмида сал букилган. Дастлабки ҳолатда йўналишларин ўзгартириб ҳаракат қилинади. Дарвозабонни ҳаракат техникасига ўргатиш дарвоза чизиғи ва 6-метрли дарвозабон майдони чизиғи бўйлаб ён томонга қадам ташлаб ҳаракат қилишдан бошланади. Аввал ён томонга кичик қадамлар ташлаб, сўнг кенг қадам ташлаб ҳаракат қилишга ўргатилади. Дарвозабанни сакраш техникасига ўргатиш дарвозанинг юқори бурчакларига отиладиган тўпни қайтариш имитациялари билан бошланади. Дарвозабоннинг тўпни илиб олиши унинг асосий вазифаларидан ҳисобланмайди, лекин шунга қарамай, у тўп илишни мукаммал эгаллаган бўлиши керак. Шунинг учун ҳар хил холатда: туриб, ўтириб, ётиб, сакраган ҳолда, ўмбалоқ ошиб бажариладиган машқларни биринчи кундан бошлаб ўргатишга киришилади. Намуна машқлари 1. Дастлабки ҳолатда ўқитувчи ишораси билан тез қўлларни юқорига кўтариш. 2. Юқоридан ҳар хил баландликда отилган тўловларни қайтариш имитациясини бажариш. 3. Ён томондан ва бошдан юқоридан келаётган тўпни қўл билан ҳар хил оёқларда депсиниб сакраб қайтариш. 4. Ён томонга 1-1,5метр масофада келаётган тўпни ён томонга қадам ташлаб қайтариш. 43

5. Дарвозабоннинг юқори бурчагига отилган тўпни ўша тарафдаги оёқ билан депсиниб сакраб қайтариш. Оёқлар билан дарвозани қўриқлашни ўргатиш дарвозабон учиб келаётган тўп томонга оёқларнинг ички тарафини ўгириб қўйишдан бошланади. Бунинг учун қуйидаги машқлардан фойдаланилади: 1.Тўғри чизиққа оёқ кафтининг ички томонини қўйиб олдинга, орқага ва ён томонларга қадамлаб ҳаракат қилиш. 2. Бўш оёқнинг тизза ва кафт қисмини олдинга буриб, жойида турган ҳолатда оёқдан оёққа сакраш. 3.Бир оёқдан иккинчи оёққа баланд сакраб, оёқни тизза қисмида букиб, олдинга қараб бурилиш. 4. Гимнастик скамейкани ён томонига ётқизиб қўйиб, оёқ кафтининг ички тарафи билан тўп ўйнаш. 5. Оёқнинг ички томони билан шеригига тўп узатиш. 6. Шериги томонидан дарвозабоннинг оёқ қисмига 30-50 см етказмасдан ердан сапчитиб отилган тўпни қайтариш. 2.3. Гандбол ўйинида ҳимоя тактикасини ўргатиш. Ҳимоя тактикаси тўпни бошқармаётган команданинг ҳаракатларини рақиблар ҳужумини бир ёқлик қиладиган – нейтраллайдиган қилиб уюштиришни назарда тутади. Ҳимояда ўйнашнинг умумкоманда услуби шахсий, зона ва аралаш бўлиши мумкин. Бироқ қисман бўлса ҳам бошқа услуб элементларидан фойдаланмасдан биргина услубда ўйнайвериш хато. Чунки бу ҳол ҳимоя тактикасини оддийлаштириб қ ўяди. Ҳимояда ўйнаш услубларини ҳимоячи-ларнинг индивидуал хислатлари ва имкониятларини ҳисобга олиб танлаш керак. Ҳимояда ўйнашнинг тактик санъати рақибни қачон ў з ҳолига қ ўймасдан таъ қ иб этишни, қачон шериклардан бирига бериб юбориш ва қачон зонада ўйнашни билишдан иборат. Мудофаа қилаётган команда ҳаракатларининг ҳаммаси ҳужум қилаётганлар ҳаракатига жавоб тари қ асида бўлиб, рақиблар тактикасининг 44

хусусиятларига қараб уюштирилади. Мудофаанинг яхши уюштирилганлиги жамо а га ҳужум ҳаракатларини ҳам муваффақиятли бажариш имконини беради. Ҳимояда ўйнаш хилма-хил ва кўп планли бўлиб, дарвозани мудофаа қилишга, тўпни қў лга киритиш учун фаол курашиш ва ҳужум уюштиришга қ аратилган бўлади. Ҳимоядаги ўйин ҳам ҳужумдаги сингари индивидуал, гуруҳ ва жамо а ҳаракатларидан иборат. Мудофаадаги муваффақият бир гуруҳ ўйинчиларнинг тўғри страховка қилишларига, ў заро алмашувчанлиги ва уларнинг бир-бирига мос ҳаракатларигагина эмас, балки ҳимоячиларнинг тўпи бор ва тўп йўқ ўйинчига қарши индивидуал ҳаракат қилиш маҳоратига, яъни ҳимоячининг муайян вазиятда ўз « ҳ омий» лигидаги ўйинчига нисбатан қанчалик тўғри жой танлашига ҳам боғлиқ. О қ илона позиция танлаш мудофаада муваффақиятли ҳаракат қилишнинг асоси ҳисобланади. Тўп бошқараётган ва тўп бош қ армаётган ўйинчига қарши ҳаракатлар ҳимоядаги индивидуал тактик ҳаракатларга киради. Тўпсиз ўйинчига қарши ҳаракатлар. Ҳимоячи тўпни бошқараётган ўйинчига қарши ҳаракат қилаётганда қуйидагиларга интилади: а) рақибларнинг тўп олишига йўл қ ўймасликка, яъни тўпни «тўсиб» олишга; б) рақибга йўналтирилган тўпни йўлда «олиб қолиш» ҳаракатини бажаришга. Тўсиб олиш – бу мудофаадаги жамоа да ўйинчисининг рақиб ўйинчиси йўлини тўсиб, унинг тўп олиш имкониятини қ ийинлаштирадиган ҳаракати. Рақиб йўлини тўсиб олиш учун ҳимоячи шу ўйинчи билан ўз дарвозаси орқасига ўтиши (дарвозага нисбатан ёнламароқ ёки орқа ўгириб туриши) керак. Ҳимоячи билан ҳужумчи орасидаги масофа тўп билан ўйинчи дарвозага яқинлашган сари ёки дарвозадан узоқлаша борган сайин камайи б ёки кўпайиб бориши мумкин. Позиция, шунингдек ҳимоячининг югуриш тезлигига, ў заро 45

курашаётганларнинг кучлари нисбати ва бошқа омилларга боғлиқ бўлиши мумкин. Тўсиб олишда ҳимоячи қуйидагиларга амал қилиши керак: 1. Рақиб дарвозасига хавф солаётганида ёки ўз ҳаракатлари билан дарвозани забт этишга қулай вазият яратиб бериш мумкин бўлиб қолганда, унинг йўли тўсилади. 2. Рақиб дарвозага қанчалик яқин келса, унга шунчалик яқин масофада йўлини тўсиш керак. Олиб қолишда ўйнаганда ҳимоячи қуйидагиларга амал қилиши керак: а) тўп ёки тўпни олаётган рақиб қ аердалигига қараб, ҳужумчига бўлган масофани керагича са қ лаш; б) шароитни тўғри баҳолаш ва ҳаракат бошлаш пайтини тўғри аниқлаш; в) тўпни олиб қолишнинг энг маъқул воситасини танлаш. Тўпи бор ўйинчига қарши ҳаракатлар. Тўпи бор ўйинчига қарши индивидуал ўйин илгарилама мудофаа тактикасига, яъни рақиб ўйинчисини кузатиш ва унга қарши ўйнашга асосланган бўлади. Кўп ҳолларда мудофаадагилар рақиб ўйинчиси тўп олаётганда ёки тўпни назорат қилиб турганда кураш бошлайдилар. Якка курашнинг муваффақиятли ёки муваффақиятсиз чиқиши мудофаадагиларнинг тўп олиб қўйишда керакли восита ва усулларни танлаш ва қўллашда қанчалар тажрибали эканига боғлиқ. Ҳимоячи тўпни рақибдан у тўп қабул қилаётган пайтда олиб қўйишга интилиши керак, чунки бу пайтда ҳужумчининг эътибори асосан техник усулни қандай бажаришга қ аратилган бўлиб, у кейинги тактик ҳаракатига камроқ эътибор бераётган бўлади. Тўпни бошқараётган ўйинчига қарши ҳаракатда ҳимоячи қуйидагиларни бажаришга интилади: а) тўпни рақибдан олиб қўйиш; б) тўп узатилишига тўсқинлик қилиш; в) тўп олиб юрилишига тўсқинлик қилиш; 46

г) зарба берилишига тўсқинлик қилиш. Тўпни олиб қўйиш . Тўпни олиб қўйишда тезкорликнинг, масофани ҳ ис этиш ва вақтни мўлжаллашнинг, шунингдек, бутун ўйин вазиятини баҳолай билишнинг аҳамияти каттадир. Гандб олда бир хилда такрорланадиган ҳолат ва вазиятлар бўлмайди, шунинг учун ҳ уж у м қилаётган ўйинчига тўп бермаслик учун қачон ва қ аерда бўлишини ҳимоячининг ўзи аниқлаши керак. Баъзан ўйинчига жуда яқин келиб, унинг кетидан қолмаслиги, баъзида эса ўз жойидан кетмаслиги керак бўлади. Аммо ҳар қандай ҳолда ҳам ҳужум қ илувчига бемалол тўп олиш имконини бермаслик лозим. Ҳимоячи ҳужум қилаётган ўйинчи ҳаракатларини кузатаётиб, унга дарҳол ҳужум қилиш керакми ёки озроқ кутиш керакми – ўзи ҳ ал қилади. Рақиб рўпарада эканида у айланиб ў та бошлашини ёки тўпни олиб юра бошлашини кутган маъқул. Рақиб айланиб ўтишга тайёрланиб, ҳимоячига яқин келганида, ҳимоячи тўпни олиб қўйиш ёки уриб чиқариб юбориш пайтини топа билиши керак. Ўйин шароити ва о қ ибат қандай чиқишига қараб ҳимоячи рақибдан тўп олиб қўйишнинг маълум бир усулини танлайди. Тўп узатишга қарши ҳаракат . Гоҳо ҳимоячи қулай позицияга чиқиб қолган ўйинчига тўп узатилишига қаршилик кўрсат иши керак бўлиб қолади. Бундай вазиятда тўпни олиб қўйишга ёки яккакураш бошлашга киришмаган маъқул, чунки ҳимоячининг ноўрин ҳаракати а ҳ волни кескинлаштириб юбориши мумкин. Бундай вазиятда тўп юқорилатиб ёки ёнламасига узатилишига тўсқинлик қилиш учун ҳимоячи тўпни бошқараётган ўйинчига 2-3 м қолгунча яқин боради. Унинг асосий ма қ сади мудофаадаги шериклари ўз позицияларига бориб олишлари учун вақтдан ютишдир. Тўп олиб юришга қарши ҳаракат . Башарти ҳимоячи тўпни олиб қолишга ёки рақиб тўп олаётганда уни олиб қўйишга улгурмаса, унда бутун ҳаракати иш ғ ол қ илган позицияси билан тўпи бор р а қ ибнинг тез илгарилашига ҳала қ ит беради. Борди-ю ҳужумчи ҳар қ алай олға ҳаракат бошлаб қолса, ҳимоячи унга 47

параллел ҳаракат қила бошлаб, уни ён чизиқ қ а қ исиб қўйишга ҳаракат қилади. Шунда ҳужумчининг ҳаракат жойи торайиб, шерикларининг бевосита ёрдамидан ма ҳ рум бўлиб қолади. Рақиб жарима майдони яқинида диагоналига ёки дарвоза чизиғига параллел тарзда тўп олиб кетаётган бўлса, ҳимоячи тўп олиб юришга тўсқинлик қилибгина қолмай, балки ҳужумчини тўпни орқага ёки майдоннинг кўндалангига узатиб юборишга мажбур қилиши керак. Ҳужумчи жарима майдони яқинида дарвозани мўлжаллаб зарба бермо қ чи бўлганида энг хавфли вазият юзага келиши барчага аён. Бундай ҳолда ҳимоячи ў з дарвозасига орқа ўгириб ёки ёнлама туриб, ў з позицияси ёки ҳаракати билан дарвоза томон зарба берилишига қаршилик кўрсатиши керак. Ҳимоячининг бутун эътибори рақибнинг қўлл арида бўлиши зарур: тўп учиб кетиши лозим бўлган йўлга ў з қўли ни қ ўйиб колиш учун унинг зарба берувчи қўли орқага тортилган пайтни пай қ аб олишга ҳаракат қилиш керак. Бутун ганд бол ўйини бошдан-оёқ комбинациялар асосига қ урилган бўлиб, ўйиннинг мазмуни ҳам аслида шу комбинациялардан иборат. Ўйин вақтида қайта такрорланмайдиган ҳолатлар кўп учрайди. Ҳар бир шундай ҳолатнинг ўз асоси бор. Бундай асосларни ҳар қандай ўйинчи, энг аввало, ҳимоячилар билиши ва тушуниши лозим. Шунда тактик режада ҳужумчиларга қарши ҳаракат қилиш ва зарур усулларни қў ллаш осон бўлади. Мудофаадаги гуруҳ ўйинининг асосий мазмуни ҳимоя ўйинчиларининг ҳужум қилаётган рақибларига қарши уюшган ҳаракатлари ҳисобланади. Мудофаадагилар ўзининг рақиб билан яккама-якка курашаётган ҳар бир шеригига ёрдам беради ёки ёрдам беришга тайёр туради. Шундай қилиб, шеригига бевосита ва керакли ёрдам беришдан ташқари, страховка қилиш ҳам уюштирилади. Мо ҳ ирлик билан жой танлаш эса аниқ ҳамкорлик қилишга ёрдам беради. Ҳимоядаги гуруҳ тактикаси дарвозага хавф солаётган ҳар қандай рақибга қарши гуруҳ бўлиб ҳаракат қилишни назарда тутади ва шерикларига ёрдам беришга қ аратилган бўлади. 48

Страховка, шунингдек, «девор» ва «кесишув» комбинацияларига қарши ҳаракатлар ҳимояда икки ўйинчининг ҳамкорлик қилиш усулларига киради. Страховка . Ўйин вақтида ўз шеригига ёрдам бериш усулларидан бири страховка ҳисобланади. Ҳимоя страховканинг тўғри ва вақтида бўлиши, унинг мустаҳкамлиги ва ишончлилигининг гаровидир. Страховка қилиш учун танланган позиция з арур ҳолларда шерик йўл қ ўйган хатони тузатадиган бўлиши керак. Бундай позиция ҳамма вақт орқада, ўйинчининг ў з дарвозасига яқинроқ жойда бўлади. «Девор», «кесишув», «тўпни тегмай ўтказиш» ва «бир тегишдаёқ узатиш» комбинацияларига қарши курашиш мудофаадагилар учун анчагина мураккаб бўлишига қарамай, ҳимоячи бир ўзи ва мудофаадаги шериклари билан келишиб ўйнаб, бу комбинацияларга қарши муваффақиятли ҳаракат қила олади. «Девор» комбинациясига қарши ҳаракат. «Девор» комбинациясига қарши курашда бу комбинация қаерда бўлаётганини ҳисобга олиш керак. Баъзан ҳужумчилардан бирини жуда яқин қўриқлашдан воз кечиб, зонада ўйнаган ёки «девор» комбинациясини амалга оширишга бўш жой қолдирмаслик мақсадида мудофаа кучларини жарима майдони яқинига тўплаган маъқул бўлади. Биринчи узатилган тўпни олаётган рақибга нисбатан позицияни танлаш бу комбинацияга қарши ҳаракатдаги асосий пайт ҳисобланади. Тўпни уриб чиқариб юборишни, рақибнинг жавоб узатишини қийинлаштиришни ёки уни дастлабки режасидан қ айтишга мажбур қилишни мўлжаллаб рақиб яқинидан жой танлаш керак. Бунда орқадаги ўйинчининг аҳамияти жуда муҳим бўлади. Во қ еаларнинг кейин қандай бўлиши кўп жиҳатдан унинг комбинацияси қандай давом этишини кўра билишига, шунингдек, вақтида ёрдамга кела билишига боғлиқ. «Кесишув» комбинациясига қарши ҳаракат. Бу комбинация дарвозага таҳдид солиш ну қ таи назаридан «девор» комбинациясидек хавфли эмас. Одатда, бу комбинация дарвозадан анча узоқда қўлланилиб, асосан, ташаб- бусни са қ лаб туришга қ аратилган бўлади. «Кесишув» пайтида ҳимоячилар ўзи қўриқлаётган ўйинчиларнинг ҳаракатига, айниқса, тўп билан қолган 49

ўйинчининг ҳаракатига қаттиқ эътибор бериб, дарвоза йўлини т ў сиб олганлари маъқул. «Тўпни тегмай узатиш» комбинациясига қарши ҳаракат. Бу комбинация жарима майдони доирасида энг самарали чиқади. У кутилмаган ҳаракатларга асосланган бўлганлиги учун ҳам ҳимоячилар ниҳоятда э ҳ тиёт бўлишлари керак. Одатда, ўзи қўриқлаётган ўйинчи билан озгина фурсат қ аровсиз қолдирилган ҳужумчи ўртасида тўғри позиция танлаган ҳимоячи бу комбинацияга қарши ҳаракат қила олиши мумкин. Ҳимоячи тўп узатилган ҳужумчидан эпчиллик қилиш ва унга дарвозани мўлжаллаб зарба уришга имкон бермасликка ҳаракат қилиши керак. Айни вақтда хужумчи от мо қ чидек чо ғ ланиб туриб, тўпни шеригига ўтказиб юбориши мумкин. Шунинг учун ҳимоячи дарвозани мўлжаллаб от ишга ҳ ала қ ит беришгагина эмас, балки тегмай ўтказиб юборилган тўпни олиб қолишнинг иложини қилишга ҳам тайёр туриши даркор. Биринчи бўлиб курашга кираётган ҳимоячининг шериклари унинг ҳаракатлари муваффақиятсиз бўлган та қ дирда уни страховка қилишга ва ҳужумчи тегмай ўтказиб юборган тўпни олиб қолишга тайёр бўлишлари керак. «Девор» ясаш ва уни уюштириш мудофаада ўйнашнинг жуда яхши тактик воситаси ҳисобланади. Дарвозасига 9 метрли жарима тўпини бажараётганда жамо а «девор» ясашдан фойдаланади. Рақиб томон мудофаад а гилар дарвозаси яқинида жарима тўпи отаётг ан бўлса, тўп йўлини тўсиш мақсадида мудофаадагиларнинг бир гуруҳи қатор саф тортиб туради. Тўғри ясалган «девор» кўп жиҳатдан дарвоза хавфсизлигини таъминлаб беради. Одатда, 3 - 4 ўйинчи «девор» ясашга туради . «Девор»нинг турлари тактик режаларга, ўйинчиларнинг саф тортиши ва сонига боғлиқ. «Девор» ясаганда, рақибнинг бурама зарба бериши мумкинлигини ҳам ҳисобга олиш керак. Ҳимояда ўйнашнинг умумий тактика принциплари бор эканига қ арамай, ҳимоячилар ҳаракатида қатор хусусиятлар мавжудки, булар ай р им ўйинчиларнинг ёки бир гуруҳ ўйинчиларнинг асосий вазифа ва 50

мажбуриятларидан келиб чиқади. Ана шу хусусиятларни ҳужум эндигина юзага келаётган пайтда ва ҳужумнинг бошида ҳимояланаётган команда ўйинчиларининг ҳаракатларида кўриш мумкин. Шундан кейин, ҳужум ривожланаётган ва якунланаётганда эса жамо алар бир хил принципларга риоя қиладилар. Бироқ ҳимояда ўйнашнинг принцип ва индивидуал усулларини бир- бирига бо ғ ламай қ араш нотўғри бўлур эди. Уларни бу хилда ажратиш шартли тарзда бўлиши мумкин, холос. Мана, масалан, ҳимояда зона усулида ўйнаётган жамоа да айрим ўйинчи ёки бир неча ўйинчи зона принципи доирасидан чиқадиган индивидуал вазифаларни бажариши мумкин. Агар рақиб томон ҳужумга ў таётганда, тактик восита сифатида марказ ёки қанот бўйлаб тўп узатиб беришдан фойдаланиб, асосан, тез ҳужумга зўр берадиган бўлса, ҳимояланаётган жамоа ўйинчилари мудофаанинг биринчи босқичида тўп бошқараётган рақибга фаол ҳужум қилиб, бунда қуйидагиларга интилишлари керак: а) ҳужумнинг муваффақиятли ёки муваффақиятсиз чиқишини белгилайдиган биринчи узатишга тўсқинлик қилиш; б) рақибни хато қилишга, энг яқин турган шерикларига кераксиз узатишлар қилишга мажбур этиш; в) ҳар ким ўзи қ ўри қ лаётган ўйинчисини жуда яқиндан тўсиб олади, чунки тўпи бор ўйинчи олди тўсилган шеригига тўп узатмайди, узоқ позициядаги ўйинчига тўп узатишга уриниш эса ҳимоячиларнинг тўп учун курашини осонлаштиради. Агар рақиб фаол манёвр қилаётган бўлса, мудофаанинг иккинчи босқичи қаттиқ шахсий қўриқлашни ёки (зона тизимидаги мудофаада) айрим зоналарда пайдо бўлиб турган рақибларни синчиклаб кузатиб, уларнинг ҳужумни ривож топтиришга уринишларини барбод қилишини назарда тутади. Агар рақиблар марказ бўйлаб ўйнаётган бўлса, ҳимоя қатори ўйинчилари марказий зонани мустаҳкамлаш ва ҳужум қилиш бурчакларини кичрайтириш учун жарима майдони ҳудудига зичроқ тўпланиб оладилар. Борди-ю қанот бўйлаб ҳужум қ илинаётган бўлса, унда ҳимоя қатори ўйинчилари ҳужум 51

йўналиши томонга яқинлаша бориб, ишончлироқ страховка қилиш мақсадида қарши томондаги қанотни кўпинча кимсасиз қолдирадилар. Биринчи ҳолда, яъни рақиблар марказдан ҳужум қилаётганида, страховка орқага қ араган бурчак шаклида бўлиб, бунда ортки марказий ҳимоячи бош роль ўйнайди. Иккинчи ҳолда эса ўйинчи билан фаол курашдан озод бўлган ва дарвоза томонга яқин диагонал бўйлаб орқада турган қанот ҳимоячиси ҳам страховка учун ортдаги марказий ҳимоячи билан баб-баравар жавобгар бўлади. Хулоса Гандбол – спорт турларининг ичида энг жозибали, оммабоп, жой танламайдиган, инсон саломатлигини сақлаш ва такомиллаштиришда муҳим восита сифатида хизмат қилиб келаётган спорт турларидан биридир. Гандбол билан барча каттаю-кичик бирдек севиб шуғулланади. Гандбол бўйича энг юқори кўрсаткичларга эришиш учун фақатгина назарий билимлар камлик 52

қилади. Гандбол бўйича яхши натижаларга эришиш унинг техникаси, тактикаси ва сир-асрорларини чуқур билишга боғлиқ. Гандбол чинакам атлетик ўйиндир. У тезкорлик, чидамлилик, эпчиллик, кучлилик, иродавийлик ва сакровчанликни ривожлантиришга ёрдам беради. Гандболчи гандбол ўйнаётган пайтида ҳаддан ташқари кўп иш бажаради. Бу эса шахсни маънавий-иродавий хислатларини тарбиялашга ёрдам беради. Ўйин давомида чарчоқ ортиб бораётган шароитда кўп ва хилма-хил ҳаракатлар қилиш ва юксак ўйин фаолиятини сақлаб туриш учун зарур бўлган иродавий хислатларни намойиш этишни талаб қилади. Гандбол ўйини барчанинг эътиборини ўзига тортадиган ўйинлардан ҳисобланади. Гандбол жуда тез ҳаракатланадиган, киши организмига ижобий таъсир этувчи ўйиндир. 1.Гандбол ўйинида ғолибликни қўлга киритиш кўп жиҳатдан жамоа аъзоларининг бир-бирини тушуниши, бир-бирини қўллаб-қувватлаши ва кўмаклашиши, гандбол ўйини техника ва тактикасини мукаммал билишлари, чидамли, кучли, эпчил ва вазиятга тўғри баҳо бериб, ундан тўғри хулоса чиқариб ҳаракатланишларига кўп жиҳатдан боғлиқдир. 2.Гандбол ўйинида яхши натижа ва ғалабага эришиш учун ўйин давомида мураббийларнинг кўрсатмаларини тўғри бажариш, машғулотлар давомида ишлаб чиқилган тактикаларни қўллаш, вазиятга қараб тактикани ўзгартириш, вазиятни тез таҳлил қилиш, хулосалаш ва тўғри йўлни танлашга ўргатиш муҳимдир. Мураббий бу борада қандай йўл тутиши, қайси услубларни қўллаши, нимага таяниши, нималарга асосланиши тўғрисидаги фикр- мулоҳазалар менинг битирув малакавий ишимдан ўрин олган. Мураббий ўйин давомида спортчиларга тўғри йўл кўрсата олиши учун рақиб жамоасини яхши ўрганиб чиққан бўлиши ва зарур бўлганда жамоанинг ҳар томонлама (жисмоний ва руҳий) тайёргарлигини ҳамда ўйин давомидаги рақиблар ҳаракатини ҳисобга олиб, жамоани ғалаба сари етаклаши керак. 3.Мен битирув малакавий ишимни тайёрлаш жараёнида илмий изланиш билан бирга, озгина кузатувчанлик ва ижодкорлик билан ҳам мавзуни ёритишга ҳаракат қилдим. 53

Телевидение орқали намойиш этилаётган спортга оид, ҳаракатли ўйинлар, замонавий спортчилар, уларнинг ҳаёт тарзи, машғулотлари намойиш этилган турли хил кўрсатувларни кузатиб, уларни таҳлил этиб, ана шу таҳлиллар натижасига таяниб мавзунинг асосий ғоясини очиб беришга ҳаракат қилдим. Ўйлайманки, менинг бу битирув малакавий ишим ўз олдига ёш гандболчиларни танлаб олиш, уларни етук спортчи қилиб тарбиялашдек буюк мақсадни қўйиб турган мураббийлар учун яхшигина илмий манба, амалий қўлланма бўлиб хизмат қилади. Мазкур битирув малакавий ишим орқали Республикамизда оммалашиб бораётган спортнинг гандбол турини ривожланишига ўзимнинг камтарона ҳиссамни қўшдим деб ўйлайман. Фойдаланилган адабиётлар 1. И.А.Каримов Жаҳон молиявий-иқтисодий инқирози, Ўзбекистон шароитида уни бартараф этишнинг йўллари ва чоралари Тошкент – “Ўзбекистон” - 2009 54

2. Ш.К. Павлов Гандбол жисмоний тарбия институти учун дастур – Т.1998 3. Ш.К. Павлов Қўл тўпи: мусобақалар қоидалари – Т. 1987 4. К.Д. Ярашев Жисмоний тарбия ва спортни бошқариш. – Т. Абу Али Ибн Сино, 2002 5. Ш.К. Павлов Қўл тўпи: Дарслик – Т.1990 6. Н.П. Клусов Тактика гандбола. – М. 1980 7. А.Д. Новиков Жисмоний тарбия назарияси ва методикаси. – Т.1975 8. М.П. Шестаков Гандбол: Тактическая подготовка – М. Академия, 2001 9. Ш. Павлов, Ф.Абдураҳмонов, Ж.Акрамов “Гандбол” – Т.2005 10. Т. С. Усмонхўжаев, Б. Ж. Юсупов, Ж. А. Акрамов, С. Т. Усмонхўжаев. Жисмоний тарбия. Касб – ҳунар коллежлари учун дарслик. Тошкент – 2008. 11. О.Т. Расулев Баскетбол: Дарслик. – Т, 1998 55

O'xshashlar

Кул тупи гандбол

Мактаб ўқувчиларини дарсдан ташқари пайтларда футбол билан шуғуллантириш

Касб - хунар коллежлари жисмоний тарбия дарсларида волейбол ўйинини ургатиш услубиёти

Юкори синф укувчилари билан волейбол дарсларини ташкил килиш ва утказиш

Жисмоний тарбия дарсларида волейбол ўйинини ўргатиш усуллари ҳамда волейбол ўйинида бериладиган машғулотлар самарадорлигини ошириш