Кул тупи гандбол - Jismoniy tarbiya - Diplom ishlar

Кул тупи гандбол

Yuklangan vaqt:

28.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

255 KB

Ko'chirib olish

МУНДАРИЖА КИРИШ ............................................................................................................... 3 I БОБ. ҚЎЛ ТЎПИ ЎЙИНИДА ҲАРАКАТЛАНИШ ВА СИЛЖИШЛАР ТЕХНИКАСИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ МУАММОЛАРИ ............................................................................................... 5 1.1. Ҳужумда ҳаракатланиш ва силжишлар техникаси ......................... 5 1.2. Ҳимояда ҳаракатланиш ва силжишлар техникаси ....................... 14 1.3. Дарвозабоннинг ҳаракатланиш ва силжишлар техникаси ва тактикаси. ...................................................................................................... 16 1.4. Ҳаракатланиш ва силжишлар техникасининг тактик ҳаракатларда қўланилиши ........................................................................ 20 II БОБ. ҚЎЛ ТЎПИ ЎЙИНИДА ҲАРАКАТЛАНИШ ВА СИЛЖИШЛАР ТЕХНИКАСИНИ ЎРГАТИШ УСУЛЛАРИ ................. 30 2.1. Қўл тўпи ўйинида ўқитиш усулларининг қўлланилиши ............. 30 2.2. Ҳужумда ҳаракатланиш ва силжишлар техникасини ўргатиш .......................................................................................................... 33 2.2.1. Тўпни эгаллаш техникасига ўргатиш. ............................................ 35 2.2.2. Тўпни ҳаракатда ва сакраб отишга ўргатиш .................................. 40 2.2.3. Ҳаракатланиш ва силжишда ч алғитиш лар га ўргатиш .................. 43

2.3. Ҳимояда ҳаракатланиш ва силжишлар техникасини ўргатиш .......................................................................................................... 44 2.4. Дарвозабоннинг ҳаракатланиш ва силжишлар техникасини ўргатиш .......................................................................................................... 47 2.5. Тактик ҳаракатланиш ва силжишларни ўргатиш ........................ 49 ХУЛОСА ЛАР ................................................................................................... 51 ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ ......................................... 54 2

КИРИШ Мавзунинг долзарблиги. Президентимиз И.А. Каримовнинг таъкидлашича, мустақил Ўзбекистонимизда ж исмоний тарбия ва спорт билан оммавий равишда шуғулланиш ўқувчи ёшларнинг кундалик эҳтиёжига айланмоғи зарур . Шу билан бирга у ўқувчи ёшларни ҳар томонлама ривожлантиришда, соғлом турмуш тарзини шакллантиришда, уларни баркамол инсон бўлиб етишишига, қонунбузарлик, гиёҳвандлик ва бошқа салбий иллатлардан халос этишда асосий омил бўлиб хизмат қилади. Қўл тўпи ўйини ўқувчи ёшларни жисмоний ривожлантириш, уларнинг саломатлигини мустаҳкамлашнинг энг оммабоп, энг қулай воситаларидан биридир. Мустақил Ўзбекистонда 1992 йил Қўл тўпи федерацияси ташкил этилиб, 1993 йили Халқаро ва Осиё Қўл тўпи федерацияларига қабул қилинди. 1992 йилдан эркаклар ва аёллар ўртасида чемпионатлар ўтказилиб келинмоқда. Мана шу саъй-ҳаракатларга қарамасдан м устақиллик йилларида ўзбекистонлик гандболчилар сезиларли бирон натижага ҳалича эриша олганлари йўқ. Фақатгина қизлар терма жамоамиз 1997 йили Германияда ўтказилган Жаҳон чемпионатида қатнашишга муваффақ бўлди. Халқаро мусобақаларда гандболчиларимизнинг бошқа мамлакатлар терма жамоалари ёки клубларининг ўйинчиларига нисбатан техник тайёргарлик, жумладан ҳаракатланиш ва силжишлар жиҳат и дан анча орқада эканликлари сезилиб қолмоқда, ҳолбуки, бу қобилият ва сифатлар ни болаларга мактаб ёшидан тарбиялаш, ривожлантириш лозим. Кейинчалик эса бу жараён шакллантирилиши ва такомиллаштирилиши қийин бўлган ҳолатга айланади. Юқоридаги далиллар асосида мавзумизнинг долзарблиги белгиланди. 3

Ишнинг мақсади – ёш гандбол чиларда силжишлар техникасини такомилла ш тиришнинг самарали услубларини ишлаб чиқи ш. Ишнинг вазифалари: Ушбу мақсадни рўёбга чиқариш учун ўз олдимизга қуйидаги вазифаларни қўйдик:  ёш с портчилар ҳаракатланиш ва силжишлар техникаси нинг ўсиш даражаси ва уни такомиллаштириш усуллари ни ўрганиш;  силжишлар техникасини ўстиришг а мўлжалланган машғулотларда юкламаларни тақсимлаш, тайёргарлик босқичлари ва кичик даврларнинг таърифи ;  м ашғулотларда ҳаракатланиш ва силжишлар техникаси ни ривожлантириш учун мўлжалланган машқлар тизими ни ишлаб чиқиш ва уларни асослаш . Ишнинг илмий янгилиги . - гандбол машғулотлари жараёнида ҳаракатланиш ва силжишлар техникаси ни такомиллаштириш нинг самарали услублари ишлаб чиқилди ва меъёрида таҳлил этилди. - ишлаб чиқилган услублар гандбол машғулотларида синаб кўрилди, ҳамда уларни такомиллаштириш масалалари тажрибада асослаб берилди . Ишнинг амалий аҳамияти . Ишнинг натижалари қуйидагиларда қўлланиши мумкин: - жисмоний тарбия дарслари жараёнида; - дарсдан ташқари гандбол машғулотларини ўтказишда; - БЎСМ, ихтисослаштирилган мактаб-интернатлар гандбол машғулотларида . 4

I БОБ. ҚЎЛ ТЎПИ ЎЙИНИДА ҲАРАКАТЛАНИШ ВА СИЛЖИШЛАР ТЕХНИКАСИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ МУАММОЛАРИ 1.1. Ҳужум да ҳаракатланиш ва силжишлар техникаси Қўл тўпи ўйинида тўп билан ва тўпсиз усуллар бажарилади. Қўйилган мақсадга эришмоқ учун ўйинда қўлланиладиган хилма-хил махсус усуллар йиғиндиси қўл тўпи техникасини ташкил этади. Техник усуллар - бу қўл тўпи ўйинини вужудга келтириш воситаси демакдир. Юксак спорт натижаларига эришиш кўп жиҳатдан гандболчиларнинг ана шу хилма-хил воситаларни қанчалик тўлиқ билишига, рақиб жамоа ўйинчилари қаршилик кўрсатаётган, кўпинча эса чарчоқ орта бораётган шароитда ўйин жараёнидаги турли ҳолатларда уларни қанчалик моҳирлик билан, самарали қўллашига боғлиқ. Қўл тўпи техникасини яхши билиш гандболчининг хар томонлама тайёргарлиги ва ҳар жиҳатдан камол топишининг ажралмас қисмидир. Ўйин тараққиётининг юз йилдан ортиқ тарихи мобайнида гандбол техникасида муайян ўзгаришлар рўй берди. Бу тараққиётнинг асосий йўналишлари қуйидагилардан иборат: аввал кенг тарқалган 11х11 ўйин ўрнига ҳозирги кунда шиддатли, доимий юқори тезликда ҳаракат қилувчи ўйинчилар вужудга келди. Ўйин техникасида ҳужум ва ҳимоя бир-биридан фарқ қилади. Тўпни илиш, узатиш, олиб юриш ва дарвозага отиш ҳужум техникасига тегишлидир. Тўп йўлини тўсиш, уни тутиб олиш, уриб қайтариш ва дарвозабон ўйин техникаси ҳимоясида қўлланилади. Майдонда ҳужумчи ва ҳимоячи сифатида ҳаракат қилиш ҳамда финтлар усули ўйин техникасининг асосини ташкил этади. Дастлабки ҳолат - туриш, тайёргарлик ва ҳаракат қилишни белгилайди. Баланд ва 5

паст ҳолатда туриш ҳар хил, қайси ҳолатда туришни вазият белгилайди. Замонавий гандболда кўпинча баланд ҳолатда туриш (оёқлар озгина букилиб, оралиғи бир қадамга тенг, гавда сал олдинга эгилиб, қўллар букилган ҳолатда тутилади. Қайси ўйинчи майдонда тез ва тежамли ҳаракат қилса, ўша ўйинчи кўпроқ фойда келтиради. Шунинг учун ҳар бир ўйинчи тез старт олишни, югураётиб йўналишни ўзгартиришни, тўхташ ва сакрашни, орқа билан эркин олдинга юришни, ён томон билан юришларни билиши шарт. Қўл тўпи ўйинининг таснифи техник усулларни умумий махсус белгиларга қараб гуруҳларга бўлишдан иборат. Ўйин фаолияти тавсифига қараб гандбол техникасида иккита йирик бўлим ажратилади: майдон ўйинчиси техникаси ва дарвозабон техникаси. Ҳар қайси бўлим ҳаракатланиш техникаси ва тўпни бошқариш техникаси бўлимчаларига бўлинади. Кичик бўлимлар турли усулларда ижро этиладиган аниқ техник усуллардан - ҳаракатланиш техникаси услублари ва ва усулларидан иборат. Булардан майдон ўйинчилари ва дарвозабон фойдаланади. Усул ва турларда ҳаракатнинг асосий механизми умумий бўлиб, деталлари билангина фарқланади. Ҳар хил усулни ижро этиш шартлари гандбол техникасини янада турли-туман қилади. Ўрганилаётган материални сурункалаштириш усул турларини тузукроқ тушунишга, уларни тўғри таҳсил қилишга, таьлим ва олинган билимларни такомиллаштириш вазифаларини муваффақиятли ҳал қилишга ёрдам беради.Тўпни эгаллаган ҳужумчи бутун вужуди билан рақиблар дарвозасига тўп киритишга интилади. Рақибларнинг қарама-қаршилигини фақат махсус усуллар ёрдамида енгиш мумкин. Ўйин техникасининг бу қисмига тўпни илиш, ушлаш, тўпни ерга уриб олиб юриш ва эгаллаб олиш, чалғитиш (финт) ва тўсиқ (заслон) қўйиш усуллари киради. 6

Тўпни илиш . Бу тўпни эгаллашга имкон берувчи усул. Тўпни бир ва икки қўллаб илиш мумкин. Тўпни икки қўллаб илишда қўлларнинг панжалари бир-бирига яқинлаштирилиб воронкасимон чуқурлик ҳосил қилинади, бармоқлар тўпга текканидан сўнг, учиб келган тўп тезлигини пасайтириш учун қўллар букилади. Тўпни бир қўлда илиш жуда мураккаб. Илиш ва кейинги қўлни силкитиш кўпинча бундай ҳолатда туташ ҳаракатни ташкил этади. Тўп билан муваффақиятли ҳаракат қилиш учун тўғри ушлаш лозим. Агар ўйинчи уни икки қўллаб ушласа тўп яхши назорат қилинади,. Лекин тўпни бир қўллаб юқоридан ёки очиқ кафт билан ҳам ушлаш мумкин. Фақат бу ҳолда тўпни қаттиқ сиқиб ушламаслик лозим, чунки бу қўлнинг панжа бўғимлари қотишига олиб келади. Тўпни узатиш асосий техник усул ҳисобланади. Тўп узатиш кўп усуллар ёрдамида, айниқса, бошқаларга қараганда кўпроқ юқоридан ва қўл панжалари ёрдамида бажарилади. Узатиш техникасининг бажарилиши тўп отиш усулида ҳам фарқ қилади. Қўлларни тирсак қисмида букган ҳолда юқоридан тўпни узатиш - қўл тўпида тўп узатишнинг асосий усулидир. Кейинги вақтларда яширин ҳолда-орқадан, бош ортидан, оёқлар орасидан тўп узатиш кўпроқ аҳамиятга эга бўлмоқда. Тўп узатиш панжаларнинг фаол ишлаши натижасида бажарилади. Қўл панжалари ёрдамида узатилган тўп аниқлик ва тезликдан ютади. Тўпни ерга уриб олиб юриш . Бу усул бир жойда турганда, кўпроқ юрганда, югурганда бажарилиб, қўл тўпи ўйинчисининг ҳаракат қилишда қўлланиладиган асосий усулларидан ҳисобланади. Тўпни ердан ҳар-хил: юқорироқ ва пастроқ сапчитиб туриб юриш мумкин. Бу усулда қўл тўпи ўйинчиси майдондан сапчиб кетаётган тўпни пастга тушириб ва кенг ёйилган бармоқлари билан кутиб олади. У қўлини букиб, тўпни бир оз юқорига кузатади, сўнг уни яна майдонга маьлум бурчак бўйича кескин 7

итаради. Бунда оёқлар букилган, гавда бир оз эгилган, бош тўғри тутилган бўлиши керак. Тўпни ерга уриб олиб юриш тўғри чизиқ, ёйсимон чизиқ ва доира бўйлаб ҳар хил йўналишларда бажарилиши мумкин. Йўналишни, тезликни, сапчиш баландлигини ўзгартириб ҳамда тўпга қарамасдан ерга уриб олиб юришлар ҳозирги замон қўл тўпи ўйинида катта аҳамиятга эга бўлмоқда. Тўпни отиш. Отиш натижаси бир қатор шароитларга боғлиқ, шулар орасида муҳими рақибларга кутилмаган вазиятда отиш йўналишини ва усулини ўзгартиришдир. Тўпни кўзлаган жойга йўналтиришда, айниқса, тезлик муҳим рол ўйнайди – унинг кучи тезлигига боғлиқ. Тўп отиш техникасини бажаришда унинг инерцияси ва вазнини ҳисобга олиш зарур, тўп отаётган қўлнинг кенг амплитудадаги ҳаракати мушаклар қисқаришига ва гавдадаги барча мушакларининг қисқаришига қулай шароит яратади. Лекин ўйинда бир неча қадамдан сўнг, кенг амплитудада қўлни силкитиб тўп отишни қўллаш анчагина мушкул. Шунинг учун ўйинчилар ва мураббийларнинг ижодий изланишдан мақсади тез отиш техникасини (ҳаракатни тезлаштириб, тўп илгандан сўнг дарров сакраб ва ҳоказо) яратишга қаратилган. Дарвозага тўп отиш жойдан, юриб келиб, сакраб ва таянган ҳолатда бажарилади. Энг кўп тарқалган усул – ҳаракатда юқоридан қўлни букиб тўп отишдир. Қўлларни силкитиш натижасида тўпни отиш ҳолати ўзгаради. Тўп бошнинг орқа томонидан, елка устидан ёки ён томондан бўлиши мумкин. Бу вужудга келган ҳолат ва техникани бажариш хусусиятига қараб аниқланади. Ҳаракатда қўлни юқорида букиб тўп отиш уч хил вазиятда бажарилади: чалиштирма қадамлардан (скрестнўй шаг) сўнг отиш, чалиштирма қадамларсиз отиш ва тўхтаб отиш. 8

Чалиштирма қадамлардан сўнг ўйинчи югуриб келиб сакраб тўп отиши ёки рухсат этилган уч қадам қоидасидан фойдаланиши мумкин. Агар ўйинчи тўпни ўнг қўли билан отмоқчи бўлса, биринчи қадамни чап оёқ билан бошлайди, бу ҳолда иккинчи қадамини қўйишда шу оёқ кафтининг ички томонини югура бошлаган тарафига қараб қўяди. Шу ҳолда тўп ушлаган қўл тўғриланиб, бошнинг орқа томонига ўтказилади ва гавданинг ён томони дарвозага қаратилади. Тўп билан бўлган қўлга қарама-қарши оёқга таянилгандан сўнг тўп отиш ҳаракати бошланади; бу ҳолда гавданинг оғирлиги олдинга ўтказилиб, дарвоза томон бурилади ва тўп ушлаган қўл букилиб олдинга қараб тезланиш ҳаракатини бошлайди. Шуни ҳисобга олиш керакки, қўл ҳаракати давомида тирсак панжалардан олдинда бўлмоғи керак. Тўпни қўлдан чиқаришда вужудга келадиган кафт ва билак силкитилиши, кейинчалик гавданинг юқори қисмларига нисбатан пастки қисмларини тўхтатишга олиб келади. Юқорида қўлни букиб тўп отиш қўлни тез силташ ёрдамида бажарилади. Биринчи олдинга қўйилган оёққа қарама-қарши қўл тўп билан орқага сурилади ва кейинги қадамда гавданинг юқори қисми билан бирга силтанадиган қўл охирги чегарасигача орқа тарафга бурилиши керак. Кейинги қадамни қўйишда гавда дарвоза томон бурилиб тезлик билан олдинга эгилади ва тўпни қўлдан чиқаради. Бу усулнинг фарқи шундаки, тўп отиш бир оёққа таянган ҳолда бажарилади. Юқорида қўлни букиб тўхтаб тўп отиш бу энг тез отиш усулидир. Бу ерда дастлабки зарурият тўпни сакраб илиш ҳисобланади, бунда тўп отаётган ўйинчи қўлини силташни бошлаши мумкин. Бу ҳолда ўйинчи аввал ўнг оёғини, сўнг чап оёғини босади, товон эса ҳаракатнинг тўхташини таьмин этиш учун хизмат қилади. Тўп отаётган ўйинчи қадам қўйишда гавданинг оғирлигини дарҳол олдинги оёққа ўтказади ва гавдани дарвоза томон буриб, қўл тирсагини буккан ҳолда тўпни кескин олдинга юборади. 9

Қўлни юқорида букиб, сакраб (юқорига) тўп отиш узоқ масофадан (10-12 м ) дарвозага ҳужум қилишда қўлланилади. Қўлни силташ ва тўпни қўлдан чиқариш ҳавода бажарилади. Депсиниш кейинчалик оёқда бажарилиши керак. Тўп отаётган ўйинчи тўп ушлаган қўлини орқа томонга юбориб, тўпсиз қўлини олдига чиқаради, гавданинг юқори қисмини отаётган томонга буриб, депсинишдан бўш оёғини эса букиши лозим. Тўпни дарвозага отиш ўйинчининг сакрагандан кейинги парвозининг энг юқори нуқтасида, кўкрак дарвоза томон бурилиб, оёқларнинг ораси кенг очилиб бажарилади. Баьзан қўлнинг айланма ҳаракатини (олдинга-пастга-орқага) секинлантирган ва уларни икки томонга ёзган ҳолатида ҳимоячилар томонидан қўйилган тўсиқ ёнидан тўп отишга ижозат берилди. Ўйинда йиқилиб отиш зарурияти тез-тез вужудга келади. Бу тўп отаётган ўйинчига ҳимоячилардан қутулиш, ё бўлмаса ўзи билан дарвоза орасидаги масофани яқинлаштириш имконини беради. Тўпни таянган ҳолда йиқилиб дарвозага отиш сакраб йиқилиб дарвозага тўп отишдан фарқ қилади. Биринчиси бекик вазиятдан ҳужум бошлашда қўлланилиб, иккинчиси олти метрлик чизиқдан ҳужум қилишда ишлатилади. Дарвозага бундай хилма-хил усулда тўп отиш мувозанат сақлаш муносабатида анчагина мураккабдир, чунки ўйинчи тўпни мувозанатини йўқотган ҳолда дарвозага отади. Бунинг устига, ўйинчи йиқилишининг йўналиши ҳар хил олдинга ва ён тарафларга бўлиши мумкин. Юқорида қўлни буккан ҳолда ён тарафга эгилиб ва йиқилиб тўп отиш бекик вазиятда ҳужум қилишга имкон беради. Ён томонга эгилиб тўп отиш бир ёки икки оёққа таянган ҳолда бажарилади. Ҳимоячи қўллари билан томонидан қўйган тўсиқдан қутулиш учун ҳужумчи тўп отишни бажаришда гавдасини тўпсиз қўли томонга 10

эгиб, тўпни боши устидан ва химоячилар қўллари ёнидан дарвозага йўналтиради. Ён тарафга йиқилиб тўп отиш. Бу усулни ўйинчи тўп отиш вақтида ҳимоячидан узоқроқ кетиш имкониятини яратиш учун қўллайди. Бунга ёлғон тўп отишда қўлланиладиган «финт»лар ёрдам беради. Ҳужумчи чалғитишдан сўнг олдинга бир қадам қўйиб, таянч оёғларини ҳимоячи оёғини дарвозага тўп отаётган томонга яқинроқ қўйиши керак. Шундан сўнг гавда оғирлиги олдинги эгилган оёққа ўтказилади. Гавда ён томони билан дарвоза тарафига бурилади, тўпли билан бўлган қўл эса тўп отишнинг оҳирги ҳолатига кўтарилади. Ўйинчи таянч бўлмаган бўш оёғини олдинга кўтариб, бўш қўл томон эгилади ва ҳимоячи белидан сирпанганга ўхшаб йиқилади. У горизонтал ҳолатга яқинлашганда, дарвоза томонга кўкрагини қаратиб, тўпни бошининг орқасидан дарвозанинг кўзланган жойига юборади, сўнг бўш қўлини ерга теккизиб йиқилади. Бундай тўп отиш усулини тўп отаётган қўл томондан ҳам бажариш мумкин, лекин бундай ҳолатда таянч оёқ иш бажараётган қўл тарафдаги оёқ бўлиши керак. Юқорида қўлни букиб, сакраб, ён томонга эгилган ҳолда йиқилиб тўп отиш усулидан асосан чизиқ бўйлаб ва бурчакдан ҳужум қиладиган ўйинчилар фойдаланадилар. Ўйинчи тўпни икки қўл билан эгаллаб, тез олти метрли чизиққа яқинлашади, таянч оёқ кафтларини шу чизиққа параллел қўйиб «зонага» сакрайди ва тўпни ҳавода тўп отадиган қўлга ўтказиб, дарвозага отади. Тўп ушлаган қўл томондаги оёқ билан депсинганда, йиқилиш шу тарафга бажарилади ва ўйинчи ерга депсинган оёқда, кейин қўлларга тушади; бошқа оёқ билан депсинганда эса олдин бўш қўлга ва кейин депсинишдан бўш оёққа тушади. Ўйинчи елкалари орқали айланиб ўрнидан туради. Қўлни ёзиб, ён томондан тўп отиш-бекик вазиятда кўп қўлланиладиган усуллардан биридир. Уни бел, сон, тизза баландлигида 11

бажариш мумкин. Силташ юқоридан тўп отишдагидай бажарилади. Чалиштирма харакат қилгандан сўнг ўйинчи тўп отишнинг дастлабки ҳолатига келади: оёқлар кенг қўйилган, қўл тўп билан орқа томонга ўтқазилган, гавда дарвозага ён томон билан бурилиб, тўп отадиган қўл томон эгилган бўлиши керак. Шундан кейин гавданинг оғирлиги олдинда турган оёққа ўтказилади, кўкрак дарвоза томон бурилади, қўл тирсак бўғинида букилиб, майдонга параллел олдинга чўзилади. Кейинчалик қўл силкитиш ҳаракати туфайли тўғриланади, унга елка ҳаракати қўшилиб, тўп дарвозага юборилади. Ҳимоячидан тўпни узоқроқ олиб кетиш учун, ўйинчининг олдинги таянч оёғини, ҳимоячи оёғининг сиртқи томонига қўйиши мақсадга мувофиқдир (одатда ўнг тарафга). Гавданинг юқори қисмини буриш ёрдамида қўлни букмасдан тўғри тўп отишни бажариш мумкин. Тўп ушлаган қўл томонидаги оёқ билан депсиниш ҳимоячилардан тўпни янада узоқроқ олиб кетишга имкон беради. Кўпинча бундай тўп отишлар юқорига ва ён томонга сакраган ҳолда бажарилади. Баландга сакраб, одатдагидай юқоридан тўп отмоқчидан ҳаракат қилган ҳужумчи охирида тўп отаётган қўли ҳаракатини ўзгартириб, тўпни юқоридан эмас, балки ҳимоячилар гавдаси ёки қўллари билан қўйган тўсиқлар ёнидан дарвозага юборади. Дарвозадан қайтган тўпни қайта уриш. Дарвоза устунларига урилиб ёки дарвозабондан қайтган тўпни бир ёки икки қўллаб дарвозага отиш мумкин. Бу ҳаракат сакраб, кейин эса йиқилган ҳолда бажарилади. Кейинги вақтларда дарвозабоннинг тўп отаётган ўйинчига пешвоз чиқиши амалда кўп қўлланилмоқда. Бундай ҳолатда, депсиниб, юқоридан баланд траекторияда тўп отишлар (дарвозабон устидан ошириб) маълум бўлишича, жуда сермаҳсул бўлмоқда. Тўп отишнинг бажарилиши одатдаги усулда бошланиб, охирида эса тўпнинг траекторияси ўзгартирилади. 12

Тўпни ерга уриб сапчитиб отиш-дарвозабонлар учун энг мураккаб тўп отишдир. Айниқса, отгандан сўнг сапчиб айланиб, ўз траекториясини ўзгартирадиган тўпни олиш дарвозабонлар учун жуда катта қийинчилик туғдиради. Одатда, бу усул бурчакдан ҳужум қилиш пайтида қўлланилади. Тўпни отилиш жойига қараб ўнгга ёки чапга айлантириб отиш мумкин. Тўпни айлантиришга билак ва кафтнинг тезкор ҳаракатлари ва бармоқларнинг фаоллиги туфайли эришилади. Чалғитишлар (финт). Чалғитишларни тўпсиз ва тўп билан бажариш мумкин. Тўпсиз чалғитишлардан кўпроқ уни қаршиликсиз қабул қилиш учун ҳимоячиларнинг яқинида турганда таъқибдан қутилиш мақсадида фойдаланилади. Тўп билан чалғитишлар узатишни, отишни ёки ерга уриб юришни қаршиликсиз бажариш учун қўлланилади. Чалғитишлар мураккаб ҳаракатлар ёрдамида бажарилади, хаммасидан кўпроқ бир-бирига боғлиқ бўлган босқич (фаза): анчагина секин чалғитиш харакати техник усулининг қулай пайтида қўлланилиши ва тез асосий усулни амалга оширишга боғлиқдир. Икки ва ундан ортиқ усуллардан ташкил топган чалғитишлар икки турга бўлинади: оддий ва мураккаб. Бир ҳаракатдан иккинчи ҳаракатга ўтишда қанча кам вақт сарфланса, рақибни алдаб ўтишга шунча имконият яратилади. Тўпни узатишда усулларни ўзгартириб тўп йўналишини ва тўп узатишда тўхтаб қолиш пайтларида чалғитишлар қўлланилади. Энг кўп тарқалган чалғитиш-бу тўпни отмоқчи бўлиб, сўнг тўпни узатишдир. (бош орқасидан, орқа ва ён томондан). Тўп отишда тўпни узатаётгандай ҳаракат қилиш ёки бир усулда тўп отмоқчи бўлиб, иккинчи усулдан фойдаланиш, сакраб тўп отмоқчи бўлиб ерга тушиб ҳимоячини алдаб ўтиш жуда фойдалидир. 13

Чалғитишларни, айниқса, ҳимоячини алдаб ўтишда қўллаш муҳимдир. Бу бир ва икки қадамли ҳаракат бўлиши мумкин. Чалғитиш сифатида қадам қўйиш, ҳамла қилиш ва тўп узатишлардан фойдаланилади. Тўсиқ. Бу ҳужумчиларнинг ҳимоячилар паноҳидан қутулиши учун қўлланиладиган фойдали воситадир. Қўл тўпи ўйинида тўсиқлар якка ҳолда ва ўйинчилар гуруҳи томонидан қўйилиши мумкин. Гуруҳ бўлиб тўсиқ қўйиш 9 метрли эркин тўп ташлаш чизиғидан тўп отишда қўлланилади, бу бир неча ҳужумчининг бир-бирига яқин туриб, тўп эгалламоқчи бўлган ҳужумчига пешвоз чиқаётган ҳимоячилар йўлини тўсишдан иборатдир. 1.2. Ҳимоя да ҳаракатланиш ва силжишлар техникаси Ўйинчиларнинг ҳимоя техникасини тўпни олиб юриш, уриб қайтариш, тўсиқ қўйиш ва дарвозабон орқали тўпни ушлаб олишлар ташкил этади. Дастлабки ҳолатда тўғри туриш ҳимоя ҳаракати тайёргарлигига замин яратади. Ўйинчи оёқларини букиб, гавда оғирлигини оёқ кафтларининг олдинги қисмига баравар тақсимлаб, қўлларини букган ҳолда (бурчаги тахминан 90%) бир оз икки томонга ёйиб, қўл кафтларини олдинга қаратиб туриши керак. Ён томонга эркин юра олиш ва орқа билан югура билиш ҳимоячи ҳаракати техникасининг энг муҳим усулларидир. Тўпни олиб қўйиш. Бу муҳим усул ёрдамида жамоанинг қарши ҳужумга ўтиши таьминланади. Ҳимоядаги ўйинчи тўп узатилган вақтда уни олиб қўйиш мақсадида ўзи тўсиб турган хужумчининг олдидан тўпга қарши чиқиш учун турган жойдан кескин қўзғалиши лозим. Тўпни уриб чиқариш. Бу ҳаракат тўп олиб юрган ҳужумчи билан курашда бажарилади. Ҳимоячи қулай пайт пойлаб ҳужумчига яқинлашиб, тўпни уриб чиқаради ва уни эгаллашга интилади. Тўпни уриб чиқариш уни 14

отиш учун қўлни орқага узатиб, силташ ҳаракатини бажаришда ҳам қўлланилади. Ҳимоячи бундай ҳолда ҳужумчининг тўпни отмоқчи бўлиб тўп билан бўлган қўлини орқага узатишини кутади ва шу пайт қўл кафти билан тўпни туширади. Тўпни тўсиш. Дарвозага отилган тўпга қаршилик кўрсатишда қўлланиладиган асосий восита ҳисобланади. Юқоридан, ўрта ва пастдан келаётган тўпни бир ва икки қўл билан тўсиш мумкин. Тўсишни бажараётган ҳимоячи қанчалик ҳужумчига яқин бўлса, тўп йўналишини аниқлаш шунчалик осон бўлади. Шунинг учун ҳимоячи тўпни ушлашга тайёрланишда диққат билан ҳужумчини, тўпни кузатиши ва ўз вақтида тўп отаётган ўйинчини тўхтатиш учун чиқиши лозим. Ҳужумчи тўп отишидан олдин ҳимоячи бевосита қўлларини юқорига кўтариб, кафтларини олдинга қаратиб бир-бирига яқинлаштиради ва тўпни тўсишда қўл бармоқларини жароҳатдан сақлаш учун мушакларини таранглаштиради. Ердан сакратиб отилган тўпни тўсиш сакраб амалга оширилади. Шунинг учун химоячи олдиндан оёқларини буккан ҳолатда тайёрланиб туриши керак. Қўшилиш. Бу усул ўйинчиларни назорат қилишни йўқотиш хавфи туғилганда қўлланилади. Ҳимоячилар қўшилишиб жой алмаштирса, бу ҳолда улар кузатувчига ўйинчилари ўзгаради. Тўсиқ қўйилган ҳужумчи орқага ҳаракат қилса, шу заҳоти унинг рақиби олдинга чиқиб, ҳужумчи кетган томонга сурилади. Одатда, бундай усул тўсиқ қўйишда ва ҳужумчиларнинг қарама-қарши ўрин алмаштиришида қўлланилади. Ҳужумчи ҳимоя ҳаракатларига қўшилганда уни таъқиб қилувчи ёки дарвозага яқин турган ҳимоячи жавобгар бўлмоғи керак. Ҳужумчининг ҳужум ҳаракатларини мушкуллаштириш учун ҳимоя қилишга ўтган ўйинчи ҳужумчининг кириш йўлини ва фаол ҳаракатини тўхтатишга имкон яратмоғи керак. Буни амалга ошириш учун ҳимоячининг қарама- қарши ҳаракат қилиб, таъқибчидан озод бўлиши мақсадга мувофиқдир. 15

1.3. Дарвозабон нинг ҳаракатланиш ва силжишлар техникаси ва тактикаси. Дарвозабон жамоада энг қийин ва маъсул вазифани бажаради. Унинг ҳаракати фақат дарвозанинг хавфсизлигини эмас, балки ҳужумнинг натижасини хам белгилайди. Дарвозабон учун муҳими-аввало бўйи (180- 190см), тезлик реакцияси, мўлжаллай олиш чаққонлик, куч, чидамлилик каби сифатлардир. Дастлабки ўйин техникасини туриш, силжиш, чалғитишлар, тўпни қўл, оёқ, гавда билан қайтариш ва тўпни узатишлар ташкил этади. Дарвозабон техник усулларининг муваффақиятли бажарилиши кўп жиҳатдан дарвозабоннинг ҳаракатга қанчалик тайёр турганлиги билан белгиланади. Дарвозабоннинг тўғри дастлабки ҳолатда бўлиши унинг харакатга тайёр эканлиги омилларидандир. Туриш. Дарвозабон ўйналаётган тўпнинг вазиятига боғлиқ равишда ҳар-хил ҳолатда туриши мумкин. Дарвозада туришнинг асосан икки тури бор: дарвоза ўртасида ва дарвоза устунлари ёнида. Дарвоза ўртасида асосий ҳолатда туриб ҳаракат қилиш қулайдир: оёқлар елка кенглигида, сал букилган, гавда оғирлиги икки оёққа баравар бўлинган, гавданинг юқори қисми озгина олдинга эгилган, қўллар кафтлари олдинга қаратилган ҳолда сал букилиб, ён томонга узатилган, кафтлар баландлиги тахминан елка баландлигига тенг ёки ундан ҳам баландроқ бўлиши мумкин. Агар ҳужумчи тўп отишни бурчакдан бажараётган бўлса, унда дарвозабон дарвоза устуни ёнида туриб (оёқлар оралиғи 15-20 см), дарвозага яқин бўлган қўлини юқорига кўтариб тирсак бўғини салгина букилган бўлади, шунда дарвозанинг юқори бурчагини ёпади; иккинчи қўли ён томонга узатилган, гавда оғирлиги дарвозага яқин турган оёққа ўтказилган. Ана шундай ҳолатда дарвозабон бевосита тўпни қайтаради ёки тез-тез олдинга чиқади. 16

Силжиш. Дарвозабон жойини асосан ён томонга қадам қўйиб ўзгартиради. Бу унинг ўз йўналишини тез-тез алмаштиришига ва тўпни қайтариш учун тайёр бўлишига имконият яратади. Дарвозабон тўпни олиб қўйишни, сапчиган тўпни эгаллаб, уни ўйинга киритишни, рақиблар томонидан тез ёриб ўтишни таьминловчи тўпни эгаллашини, олдинга ва орқага тез ҳаракат қилишни, кескин старт олишни билиши шарт. Дарвозабон ҳамла қилиш ҳаркатларидан ва оёқларни бир чизиқ бўйлаб ёзиб ўтириш (шпагат) ҳолатидан тез-тез фойдаланишга тўғри келади, шунинг учун у бу ҳаракатларни хар томонга бемалол бажаришни билиши жуда зарур. Унинг хар хил сакрашларни бажариши ўйинда алохида аҳамиятга эга. Дарвозабоннинг тўп отаётган ўйинчига пешвоз чиқиши ва сакраши-дарвоза қўриқлашнинг мураккаб усуллари қаторидан ўрин олган. Дарвозанинг нишонга олинган бурчагини камайтириш учун дарвозабон юқорига ёки узунликка сакраб дарвозага йўналтирилган тўпнинг йўлини тўсишга ҳаракат қилади. Одатда , дарвозабон сакраганда, тўпнинг йўналиш йўлини кўпроқ камайтириш учун оёқ ва қўлларини ён томонга ёяди. Дарвозабон рақиблар билан тўп учун курашда кўпинча алдаш ҳаракатларини ишлатади. Чалғитиш мақсадида бир томонга эгилиб, кейин бошқа томонни тўсади, тез-тез ёлғон чиқишларни қўллайди. Бундай ҳолатларда ҳужумчи тўпни дарвозабон устидан ошириб ташлайди, лекин бундай бўлишини олдиндан кутган дарвозабон дарҳол орқага қайтиб, тўп йўлини тўсишга улгуради. Тўпни илиш д арвозабон ўйин техникасининг энг муҳим элементларидан биридир. Кучли отилган тўпни илиш имкони йўқ бўлса ҳам, уни қайтаргандан сўнг эгаллаб олиш муҳимроқдир, чунки қарши ҳужумга ўтиш бошланиши керак. Шунинг учун дарвозабон тўпни илиб олгани маъқул. Лекин энг яхши йўли- тўпни икки қўллаб илиб олиш. 17

Тўпни ушлаш дарвозабон ҳаракатларидаги асосий ўринни эгаллайди. Муҳими, отилган тўпни «амортизация» қилиб ушлай билиш керак. Бунинг учун тўп урилганда, қўл кафт ва бармоқларини озгина орқага юбориш мақсадга мувофиқдир. Яқин масофадан сапчиб келган тўпни дарвозабон ушлаб олмоғи лозим. Тўпни қайтаришда, ушлаб олишда дарвозабон бир ёки иккала қўлни ишлатиши, бараварига оёқ ва қўл билан ёки гавда билан ҳам тўпни қайтариши мумкин. Юқоридан келаётган тўпни дарвозабон бир ёки икки қўллаб ушлайди. Агар тўп томондан келаётган бўлса, унда дарвозабон тўп киритиш бурчагини камайтириш учун шу тарафга ёки олдинга бир қадам ташлайди ёҳуд сакрайди ва тўпни ушлашни ўша томондаги қўл бармоқлари ёки кафти билан бажаради. Баъзан бу усул сакраб йиқилган ҳолда ҳам бажарилади, лекин бу мақсадга мувофиқ эмас, чунки бундай усулни бажаришга кўп вақт сарфланади, оқибатда, тўпни қайтаргандан сўнг дарвозабон ўзининг мўлжалини йўқотади. Бундай ҳаракатларни бажаришда мувозанат йўқотишга кам вақт сарфлаб, асосий ҳолатда туришни сақлаган маъқул. Дарвозанинг пастки қисмига отилган тўп оёқ билан қайтарилади. Тўп келаётган томон аниқланиб, дарвозабон шу томонга оёқ кафтларини тўғрилаб, майдонга яқин кенг қадамга ҳамла қилишга интилади. Бунда сон ва болдир орасидаги бурчак 90  ни ташкил этади. Шу тарафга оёқ билан бирга эҳтиётдан ўша томондаги қўл ҳам чўзилади: бошқа қўл эса мувозанат сақлаш учун юқорига кўтарилади. Ҳамла қилиш охирида оёқ тўлиқ тўғриланади ва дарвозабон тўғри чизиқ бўйлаб оёқларини ёзиб, «шпагат» ҳолатини олади ёки иккинчи оёқ тиззасига тушади, сўнг тез асосий ҳолатда туришга қайтади. 18

Энг чекка позициядан дарвозанинг узоқ пастки бурчагига отилган тўпни дарвозабон шу тарафдаги қўл ва оёғини бараварига силтаб ёки ҳамла қилиб ушлайди. Тўпни узатиш. Дарвозабон томонидан тез ва аниқ узатилган тўп жамоанинг ҳужумга ўтиши учун муҳим шароит яратишнинг гаровидир. Шунинг учун дарвозабоннинг баланд траектория билан ёки узоқ масофаларга тўпни юқорида қўлни букиб узатишни қўллаши қоида тусига кириб қолган. Тўпни эгаллаганидан сўнг дарвозабон, уни узатиш учун қулай тарафни танлайди. Дарвозабоннинг ҳаракати натижали бўлиши учун энг тўғри позицияси – дарвоза ўртаси. Дарвоза олдида унинг марказидан бир метргача масофа бўйлаб ҳаракат қилувчи дарвозабон баланд «траектория»да келадиган тўпни эгаллашга доим тайёр бўлиши лозим. Тўп отилишини бошлашини аниқлагач, дарвозабон дарвоза майдонига тўп киритиш имкониятини камайтириш учун олдинга чиқади. Отилаётган тўп 30  дан кичик бурчак остида кам бўлса, у ҳолда дарвозабон дарвоза устунлари ёнидан жой олади. Дарвозабон хеч вақт тўпни назоратсиз қолдирмаслиги ва ўз вақтида ҳужумчининг тўп отиш усулини бу ҳаракат бошланишидан олдинроқ аниқлаши жуда муҳимдир. Агар унинг жамоаси ҳужум қилаётган бўлса, унда у 9 метрли чизиқ ёнида жойлашади, тасодифан жамоаси тўпдан ажраб қолиб, рақиблар тез ёриб ўтиш хужумини амалга оширсалар ўйинга қўшилишга тайёр бўлиб туради. Бундай ҳолда у тўпни эгаллаш учун майдонга чиқиши мумкин. Уриниши муваффақиятсиз бўлса, унда орқага чекинади ва дарвозада туриб, тез ёриб ўтиб тўпни дарвозага отаётган ҳужумчининг тўпини қайтаришга ҳаракат қилади. 19

1.4. Ҳаракатланиш ва силжишлар техникасининг тактик ҳаракатларда қўланилиши Ўйинда муваффақиятга эришиш асосан тўғри харакат қилишга боғлиқ. Бунинг учун ўйинни бошқаришда хилма-хил тактик воситалардан фойдаланмоқ керак. Тактика деганда, ўйинчиларнинг рақиб устидан ғалаба қозонишга қаратилган шахсий ёки жамоа ҳаракатлари ташкил қилинишини, яъни жамоа ўйинчиларининг муайян режага биноан айнан шу, аниқ рақиб билан муваффақиятли кураш олиб боришга имкон берадиган биргаликдаги харакатларни тушуниш керак. Тактикадаги асосий вазифа хужум ва химоя харакатларининг мақсадга эриштира оладиган энг қулай восита, усул ва шаклларни белгилашдан иборатдир. Қандай тактикани танлаш хар бир алохида холда жамоа олдида турган вазифаларга, кучлар нисбати ва ўйинчиларнинг ўзаро курашувчи гурухларига, майдоннинг ахволига, иқлим шароити ва хакозоларга боғлиқ. Қўл тўпи ўйинида кўп марталаб хужумдан химояга ва химоядан хужумга ўтишдан иборат бўлгани учун хам, табийки, ҳар қайси жамоанинг хужум ва химоя ҳаракатлари уюшган бўлиш керак. Тактика учрашув вақтида бутун ўйин фаолиятининг асосий мазмуни ҳисобланади. Аниқ рақибга қарши тўғри танланган кураш тактикаси муваффақият қозонишга ёрдам беради, нотўғри танланган ёки учрашув мобайнида асқотмаган тактика эса одатда мағлубиятга олиб келади. Қўл тўпи ўйинида тактика билан техника бир-бирига чамбарчас боғланиб кетган бўлади. Тўпни кимга ва қандай узатишни, рақибни доғда қолдириш усули тўп билан химояни ёриб ўтишни ишлатиш керакли ёки тўпни шеригига узатиш маъқулми, дарвозага қайси пайтда тўп отишни хал қилаётган ўйинчи тактик тафаккуридан фойдаланилади, қилмоқчи бўлган 20

харакатини амалга оширилаётганда эса у техник маҳоратини намойиш қилади. Демак, техника ўйинчининг тактик режаларини амалга ошириш воситаси бўлиб хизмат қилади. Техник тайёргарлик аъло даражада бўлсагина хилма-хил тактик харакатларни бажариш мумкин. Кучи тенг командалар учрашувидаги ғалабага кўпинча мағлуб бўлганларда ирода камлик қилгани ёки жисмоний ва техник тайёргарлик бўш бўлгани сабаб қилиб кўрсатилади. Лекин қўл тўпи ўйинидаги ғалаба кўпинча тактик режалар кураши билан белгиланади. Тактика икки жамоанинг жисмоний, техник ва иродавий тайёргарликдаги даражалари тенг бўлганда, улардан бирини ғалаба қилишини таъминлаб берадиган муҳим омилдир. Олдиндан мукаммал ўзлаштириб ишлатилган тактика муваффақият келтира олади. Баъзи жамоалар ҳар қандай рақибга қарши ўйнаганда ҳам бир хил тактика ишлатаверадилар. Тактик жиҳатдан бундай қашшоқлик, бир хиллик маҳоратнинг ўса боришига тўсқинлик қилади. Ҳар бир жамоа, айниқса, юқори малакали жамоа хилма-хил тактик режада ўйнай билиши керак, акс ҳолда у, айрим ютуқлари бўлишига қарамай, мусобақаларда катта ғалабага эриша олмайди. Ўқув-машғулот жараёнида тактик тайёргарликка жиддий эътибор берилади. Ҳар бир ўйинчи, ва, умуман жамоа ҳаракатларнинг хилма хил вариантларини мукаммал эгаллаган бўлиши лозим. Ҳужум ва ҳимояда қўлланиладиган тактик ҳаракатлар қарама-қарши вазифаларни ёши учун қўлланилади. Шунинг учун тактика икки катта туркумга-ҳужум тактикаси ва ҳимоя тактикасига ажратилади. Ҳужум ўйинни ҳал қилувчи омилдир, яъни муваффақият кўпинча унинг охирги натижасига боғлиқ бўлади. Ҳужумнинг мутлақо ягона мақсади бу рақибнинг ҳимоядаги ҳаракатлари тартибини бузиш ва дарвозага тўп отишда шахсий қаршиликни енгишдир. Ҳозирги кунда қўл тўпи ўйини хужумнинг тез-тез ва қисқа вақт давомида уюштирилиши билан тавсифланади. Замонавий қўл тўпи ўйинида ҳимоядан ҳужумга 21

ўтиш тезлиги, тактик «комбинация»ларни бажариш тезкорлиги ва аниқлиги ошди. Бунинг натижасида техник усулларнинг бажарилиш вақти қисқарди. Ҳужумда жамоалар асосан икки тактик тизимни қўллайдилар-тез ёриб ўтиш ва позиция ҳужуми. Бу тизимларнинг ҳар қайсиси бир-бирини тўлдиради ва, шунинг учун ҳамма жамоалар қуролланган бўлиши керак. Тез ёриб ўтиш. Бу ҳужумда кўпроқ натижа берадиган усулдир. Аммо, уни қўллаганда ўйинчиларнинг ўзаро ёнма-ён ҳолатда бўлиб қолиши қийин. Шунинг учун позицияда ҳужум қилишнинг солиштирма оғирлиги бир оз баланд ҳисобланади. Шунга қарамасдан, тез ёриб ўтиш қанчалик кўп қўлланса, ҳужумчилар тўп отишни шунчалик кўп бажарадилар. Замонавий қўл тўпи фақат шунинг ҳисобига ривожланмоқда. Тез ёриб ўтишнинг мақсади рақибларнинг тўпни йўқотиб, ҳужумдан ҳимояга ўтиши пайтида содир бўладиган вақтинча уюшмаган ҳаракатидан фойдаланишдир. Шунинг учун тез ёриб ўтишга албатта рақиблардан тўпни кутилмаганда олиб қўйилганда киришилади. Бу кўпинча тўпни олиб қўйишда, тўсиқлардан, дарвозабондан ёки дарвоза устунларига урилиб қайтган тўпни эгаллаганда ва ҳужумчилар томонидан ўйин қоидаси бузилган ҳолларда амалга оширилади. Тез ёриб ўтишдаги ўзгаришлар унинг шиддати билан боглик-ҳужум 4-7с давом этади , ўзаро ҳаракатлар оддий бўлса ҳам, оз сонли ўйинчилар билан устунлик вужудга келтирилади. Вақтдан ютиш ва бўшлиқ, сон жиҳатдан устунликни вужудга келтиради ва дарвозани ишғол этиш учун қулай шароит яратади. Аммо бунинг учун барча ҳимоячилар ҳаракати имкон борича тезкор, дадил ва яхши келишилган бўлиши керак. Тез ёриб ўтишда айниқса, дарҳол қулай вазиятни танлаш ва биринчи тўпни тўғри узатиш муҳимдир. Тез ёриб ўтиш ёлғиз ва жамоанинг ҳамма ўйинчилари томонидан амалга оширилиши мумкин. Тез ёриб ўтишга 22

қанчалик кўп ўйинчилар қатнашса, уларга қарши курашиш шунчалик мураккаблашади. Дарвоза томон тез ёриб ўтишда ҳужумчилар бутун майдон кенглигида бир ёки икки қатор бўлиб жойлашади. Биринчи бўлиб старт олган (1-3-ўйинчи) ўйинчиларни орқадаги ўйинчилар қўллаши керак. Ҳужумчилар тўпни йўқотиши ва уларга жавобан ҳужум уюштирилиши мумкинлиги сабабли бир ўйинчи орқада қолади. Агар олд қатор ўйинчилари сон жиҳатидан устунликка эриша олмаса, унда ҳужумнинг муваффақиятли якунини ҳимоячилар орасидаги бўш жойга киришга ҳаракат қилаётган орқа қатор ўйинчилари амалга оширади. Бундай бирин- кетин ривожланадиган ва орқа қатор ўйинчилари якунлайдиган тез ёриб ўтиш ҳужуми «ривожланган ҳужум» деб ном олган. Узоқ масофага тўп узатиб тез ёриб ўтиш-оддий ва муддатидан илгари якунланадиган ҳужумнинг масъулиятли усулидир. Одатда узатишни дарвозабон ёки тўпга эга бўлган ўйинчи бажаради. Тез ёриб ўтишни бошлаган ўйинчи майдоннинг ён чизиғи бўйлаб ёки майдон маркази томон чаққон олдинга интилади. Муваффақият учун олдинга интилган ўйинчи бошқалардан ўзиб кетиши мумкин. Одатда, буни олдинга чиқиб ўйнаётган ҳимоячи ёки тўп отилган жойга қарама-қарши бурчакдаги ҳимоячи амалга оширади. Ҳужумда жамоалар асосан икки тактик тизимни қўллайдилар-тез ёриб ўтиш ва позиция ҳужуми. Бу тизимларнинг ҳар қайсиси бир-бирини тўлдиради ва, шунинг учун ҳамма жамоалар қуролланган бўлиши керак. Тез ёриб ўтиш. Бу ҳужумда кўпроқ натижа берадиган усулдир. Аммо, уни қўллаганда ўйинчиларнинг ўзаро ёнма-ён ҳолатда бўлиб қолиши қийин. Шунинг учун позицияда ҳужум қилишнинг солиштирма оғирлиги бир оз баланд ҳисобланади. Шунга қарамасдан, тез ёриб ўтиш қанчалик кўп қўлланса, ҳужумчилар тўп отишни шунчалик кўп бажарадилар. Замонавий қўл тўпи фақат шунинг ҳисобига ривожланмоқда. 23

Тез ёриб ўтишнинг мақсади рақибларнинг тўпни йўқотиб, ҳужумдан ҳимояга ўтиши пайтида содир бўладиган вақтинча уюшмаган ҳаракатидан фойдаланишдир. Шунинг учун тез ёриб ўтишга албатта рақиблардан тўпни кутилмаганда олиб қўйилганда киришилади. Бу кўпинча тўпни олиб қўйишда, тўсиқлардан, дарвозабондан ёки дарвоза устунларига урилиб қайтган тўпни эгаллаганда ва ҳужумчилар томонидан ўйин қоидаси бузилган ҳолларда амалга оширилади. Тез ёриб ўтишдаги ўзгаришлар унинг шиддати билан боглик-ҳужум 4-7с давом этади , ўзаро ҳаракатлар оддий бўлса ҳам, оз сонли ўйинчилар билан устунлик вужудга келтирилади. Вақтдан ютиш ва бўшлиқ, сон жиҳатдан устунликни вужудга келтиради ва дарвозани ишғол этиш учун қулай шароит яратади. Аммо бунинг учун барча ҳимоячилар ҳаракати имкон борича тезкор, дадил ва яхши келишилган бўлиши керак. Тез ёриб ўтишда айниқса, дарҳол қулай вазиятни танлаш ва биринчи тўпни тўғри узатиш муҳимдир. Тез ёриб ўтиш ёлғиз ва жамоанинг ҳамма ўйинчилари томонидан амалга оширилиши мумкин. Тез ёриб ўтишга қанчалик кўп ўйинчилар қатнашса, уларга қарши курашиш шунчалик мураккаблашади. Дарвоза томон тез ёриб ўтишда ҳужумчилар бутун майдон кенглигида бир ёки икки қатор бўлиб жойлашади. Биринчи бўлиб старт олган (1-3-ўйинчи) ўйинчиларни орқадаги ўйинчилар қўллаши керак. Ҳужумчилар тўпни йўқотиши ва уларга жавобан ҳужум уюштирилиши мумкинлиги сабабли бир ўйинчи орқада қолади. Агар олд қатор ўйинчилари сон жиҳатидан устунликка эриша олмаса, унда ҳужумнинг муваффақиятли якунини ҳимоячилар орасидаги бўш жойга киришга ҳаракат қилаётган орқа қатор ўйинчилари амалга оширади. Бундай бирин- кетин ривожланадиган ва орқа қатор ўйинчилари якунлайдиган тез ёриб ўтиш ҳужуми «ривожланган ҳужум» деб ном олган. 24

Узоқ масофага тўп узатиб тез ёриб ўтиш-оддий ва муддатидан илгари якунланадиган ҳужумнинг масъулиятли усулидир. Одатда узатишни дарвозабон ёки тўпга эга бўлган ўйинчи бажаради. Тез ёриб ўтишни бошлаган ўйинчи майдоннинг ён чизиғи бўйлаб ёки майдон маркази томон чаққон олдинга интилади. Муваффақият учун олдинга интилган ўйинчи бошқалардан ўзиб кетиши мумкин. Одатда, буни олдинга чиқиб ўйнаётган ҳимоячи ёки тўп отилган жойга қарама-қарши бурчакдаги ҳимоячи амалга оширади. Таьқибдан қутулган ўйинчига тўпни тез ва аниқ узатиш керак. Яхшиси, тўпнинг йўналиш траекторияси пастроқ бўлгани маъқул. Шунингдек, тўп узатиш масофаси жуда узоқ бўлмаслиги керак, чунки бундай тўпни рақиблар дарвозабони эгаллаб олиши мумкин. Агар тез ёриб ўтган ўйинчига дарвозабоннинг дарҳол тўп узатишига халақит беришса, у ҳолда бу ўйинчи тўпни кечиктирмасдан ўз шерикларига, улар эса олдиндаги ўйинчиларга узатиши зарур. Тўпни қисқа масофада узатиб тез ёриб ўтиш . Ушбу ҳаракатни биринчи бўлиб бошлаган ўйинчининг ҳар томондан пана қилинганига ишонч ҳосил қилинганда амалга оширилади. Улар орқасидан бошқа ўйинчилар ҳам тез ёриб ўтишга интилади. Рақибларни ҳужумни тўхтатиш имкониятидан маҳрум этиш учун, тўпни эгаллаган ўйинчи қоидани бузиб бўлса ҳам, аввало, ўйиннинг бориш вазиятини аниқлайди, ҳимоячи билан муносабатга киришмасдан тез мўлжал олишга ҳаракат қилади ва тўпни бўш шерикларига узатади. Ҳужумчилар бутун майдон кенглигида олдинга қараб ҳаракат қиладилар. Биринчи қаторда 3-4 ўйинчи бўлиб, улар қисқа йўл билан олдинга интиладилар. Одатда, ҳимоячидан бўш бўлган ҳужумчини топиш учун 3-4 марта тўп узатишни бажариш кифоядир. Тез ёриб ўтиш ҳужуми бир-бирига боғлиқ бўлган уч босқичдан тузилган: тўпни эгаллаб ҳужумга ўтиш, сон жиҳатдан устунликка эришиш ва ҳужумни якунлаш. 25

Ҳужумчи тез ёриб ўтиш ҳаракатининг биринчи босқичида ирғиб олдинга ташланади ва ўзини таъқиб қилувчи ўйинчидан қутулишга ҳаракат қилади. Тўп узатмоқчи бўлган ўйинчи, қайси ўйинчига тўп узатишни, вазиятни тўғри баҳолаб, тўп траекториясини ва йўналишини аниқлашни, агар керак бўлса, ҳимоячиларни чалғитиш учун қилинадиган ҳаракатни тўғри танлашни билиши керак. Тез ёриб ўтган ҳужумчиларнинг асосий мақсади ҳимоячилар орқасига ўтган шерикларига бўйлама ёки диагонал тўп узатишдир. Тез ёриб ўтишнинг иккинчи босқич ҳужумчилар ҳужум кучини имкон борича кенгайтиради ва майдон кенглигида бир ва икки қатор бўлиб жойлашади. Тўп ҳужумнинг олдинги қаторига узатилади. Учинчи босқичининг вазифаси-ҳужумни муваффақиятли якунлашдир. Яхшиси, ҳимоячилардан хужумчилар сони кўп бўлиши керак. Аммо сон жиҳатдан тенглик бўлган ҳолатда ҳужумнинг якунланиши ўйинда тез-тез учраб туради. Шунинг учун ҳужумчилар кам куч билан тез ҳаракат қилишга доим тайёр бўлиши керак. Бундай ҳолатларда биринчи қатордаги ҳужумчилар ўрин алмаштириш, чалғитишлар ёрдамида ҳужумни якунлашга ҳаракат қиладиладилар ёки иккинчи қатордаги ўйинчиларнинг ўйинга қўшилишига қулай шароит яратишга уринадилар,бу алоҳида аҳамиятга эгадир. Ноқулай позициядан шошилиб отилган тўп рақибларнинг хужумга ўтишида учун куч жиҳатдан устунликка эришувига олиб келиши мумкин. Шундай қилиб, тез ёриб ўтиш юксак уюшқоқлик билан ташкил топган харакатдир. Уни қўллаганда яхши натижага эришиш учун техник- тактик тайёргарликнинг юксак даражаси етарли эмас; руҳий ҳолат, дадиллик, журъат ва баъзан таваккал ҳаракат қилишлар ҳужумни яхши натижа билан якунлашга ёрдам беради. Позицион хужум. Жамоа тез ёриб ўтиш ҳужумини якунлай олмаса, унда ҳужумчилар мажбуран ҳимоячиларнинг уюшқоқлик билан тузилган 26

ҳимоясига қарши курашмоғи керак. Бунинг учун улар майдоннинг ўзларига қарашли ярмига қайтиб, рақиблар тўлиқ ҳимояга ўтганда, уларга қарши ҳужум уюштирадилар ва бу «позицион хужум» деб аталади. Замонавий шароитда ҳимоячиларнинг ҳамжиҳатлик билан ташкил этилган мудофаасини тез енгиб чиқиш ниҳоятда муҳим, чунки ҳужумчиларнинг тўп билан ҳужум қилишига 45 сек.дан ортиқ вақт берилмайди. Позицион ҳужумни қўллаш қуйидаги ҳолатларда ўринлидир: -тўпни ўйинга киритиш учун кўп вақт сарфланса; -ўйин тезлиги жиҳатидан рақибларнинг устунлиги яққол сезилиб турса; -ўйин суръатини ўзгартириш зарурияти туғилганда, қайта тикланиш учун танаффус қилишда; -ўйинчиларни алмаштириш керак бўлса. Позицион ҳужум уч босқичдан иборат: бошланғич, тайёрловчи ва якунловчи. Биринчисида ўйинчиларни жой-жойига қўйиш амалга оширилади. Вақтинча сон жиҳатдан устунликка эга бўлиш ёки ҳужум зоналаридан бирида қулай вазият яратиш учун тўп ва ўйинчиларнинг ўрин алмашиши иккинчи фазада бошланади. Охирги фазада эса дарвоза олинишига эришилади ёки кучлар қайта тикланиб, ҳужумни давом эттириш ва ҳужумдан ҳимояга ўтиш учун қулай вазият юзага келтирилади. Позицион ҳужумни уюштириш учун жамоа икки тактик гуруҳга бўлинади. Биринчи гуруҳчани олдинги қаторда-дарвоза майдончаси чизиғи яқинида иккитаси бурчакдан ва бир чизиқ бўйлаб ўйнайдиган ўйинчилар ташкил этади. Иккинчи қаторни марказий ва икки ярим ўрталикда ўйнайдиган ўйинчилар эгаллайди. Биринчи қатордаги ўйинчилар зиммасига мураккаб вазифа юкланган-улар рақиблар мудофааси орасида ҳаракат қиладилар. Шунинг учун биринчи қатор ўйинчилари тўпни эгаллаб, чалғитишларни қўллаб, ҳимоячини алдаб ўтиб ва тўп отишга қулай вазият яратиш учун жой танлашни билиши зарурдир. 27

Бу ўйинчиларнинг ўз қаторидаги шериклари билан ҳамкорликда ўйин позицияларини вақти-вақти билан алмашиб туришни билиши мақсадга мувофиқдир. Иккинчи қатор ўйинчилари ўйинни ташкил этиш билан бир қаторда ҳужумни якунлаш функциясини ҳам бажаради. Шунинг учун улар юқори тайёргарлик даражасига, ҳам техникада ҳам тактикада юксак малакага эришмоғи керак. Биринчи ва иккинчи қаторда ўнг томондан чап қўл билан, чап томондан эса ўнг қўл билан тўп отадиган ўйинчиларнинг ўйнаши рақиб дарвозасига унумли ҳужум уюштиришга имконият беради. Ҳимояда ўйнашнинг умумжамоа усули шахсий, ҳудудий ва аралаш бўлиши мумкин. Бироқ қисман бўлса ҳам бошқа усул элементларидан фойдаланмасдан биргина усулда ўйнайвериш хато бўлади, чунки бу ҳол ҳимоя тактикасини қашшоқлаштириб қўяди. Ҳимояда ўйнаш усулларини ҳимоячиларнинг шахсий хислатлари ва имкониятларини хисобга олиб танлаш керак. Мудофаа қилаётган жамоа ҳаракатларининг ҳаммаси хужум қилаётганлар ҳаракатига жавоб тариқасида бўлиб, рақиблар тактикасининг хусусиятларига қараб уюштирилади. Мудофаанинг яхши уюштирилганлиги жамоага ҳужум ҳаракатларини ҳам муваффақиятли бажариш имконини беради. Ҳимоянинг асосий мақсади рақибларнинг дарвозага тўпни аниқ отиши имкониятини камайтиришдир. Бунда асосий вазифалар қуйидагилардан иборат бўлади: 1) қисқа вақт ичида рақиблардан тўпни олиб қўйиш; 2) ҳужумда иштирок этувчи гуруҳ ўйинчилари орасидаги ўрганилган алоқаларни бузиш; 3) дарвозага тўп отишларига қаршилик кўрсатиш. 4) ўз дарвозаси олдида тўп учун курашиш ва тўп эгаллангандан сўнг ҳужумни ташкил қилиш. 28

Ҳимояда ўйнаш усуллари хилма-хил бўлиб, асосан дарвозани мудофаа қилиш, тўпни қўлга киритиш учун фаол курашишни назарда тутади. Ҳимоядаги ўйин ҳам ҳужумдаги сингари шахсий, гуруҳ ва жамоа ҳаракатларидан иборат. 29

II БОБ. ҚЎЛ ТЎПИ ЎЙИНИДА ҲАРАКАТЛАНИШ ВА СИЛЖИШЛАР ТЕХНИКАСИНИ ЎРГАТИШ УСУЛЛАРИ 2.1. Қўл тўпи ўйинида ўқитиш усулларининг қўлланилиши Ҳаракатларга мақсадли ўргатиш ўқитувчидан ўқитиш усуллари тавсифларини билишни талаб этади. Ҳамма усуллар шартли равишда учта асосий гуруҳга бўлинади: сўздан фойдаланиш (сўз) усуллари, кўргазмали қабул қилиш усуллари (кўргазмали) ва амалий усуллар. Ўз навбатида, учта гуруҳнинг ҳар бири бир нечта усуллардан ташкил топган. Ўқитиш усуллари. Сўздан фойдаланиш усуллари Кўргазмали қабул қилиш усуллари Амалий усуллар. Ҳикоя, таъриф, суҳбат, тушун- тириш, таҳлил қилиш, кўрсатма бериш. Плакатлар, кинограммалар, видеоёзувларни кўрсатиш, намойиш қилиш Қатъий тартиб- лаштирилган машқлар услуб- лари. Қисмларга бўлиб ўрганиш. Бутунлигича комбинацияни ўрганиш. Қисман тартиб- лаштирилган машқлар услуб- лари. Ўйин, му- собақада ком- бинацияларни қўллаш. Ўқитувчи томонидан қўлланиладиган сўздан фойдаланиш усуллари бутун ўқув жараёнини фаоллаштиради, ҳаракатланишлар тўғрисида янада тўлиқ ҳамда аниқ тасаввурларни шакллантиришга ёрдам беради. Ушбу 30

услублар ёрдамида ўқитувчи ўқўв материалининг ўзлаштирилишини тахлил қилади ва баҳолайди. Кўргазмали қабул қилиш усуллари ўрганилаётган ҳаракатларнинг кўз билан кўриш ва эшитиш орқали қабул қилинишини таъминлайди. Кўргазмали қабул қилиш ҳаракатларни янада тез, чуқур ва мустаҳкам эгаллаб олишга ёрдам беради, ўрганилаётган ҳаракатларга қизиқиш уйғотади. Амалий усуллар шуғулланувчиларнинг фаол ҳаракат фаолиятига асосланган. Улар шартли равишда иккита гуруҳга бўлинади: қатьий ва қисман тартиблаштирилган машқлар усуллари. Ҳаракат шакллари, нагрузка ўлчамлари, унинг ўсиб бориши, дам олиш билан алмашиниб турилиши ва бошқаларни қатьий тартиблаштирилган ҳолда ҳаракатларни кўп марта такрорлаш билан тавсифланади. Бунинг натижасида керакли ҳаракатларни аста-секин шакллантириб, алоҳида ҳаракатларни танлаб ўзлаштириш имконияти туғилади. Қисмларга бўлиб ўрганиш усули дастлаб ҳаракатнинг алоҳида қисмларини ўрганишни, кейинчалик эса керакли даражада бутун ҳолига бирлаштиришни назарда тутади. Бутунлигича ўрганиш усули якуний мақсадга қараб, ҳаракат қандай кўринишда бўлса, уни шундайлигича ўрганишни кўзда тутади. Қисман тартиблаштирилган машқлар услуби ўқувчилар олдига қўйилган вазифаларни ҳал этиш учун ҳаракатларни нисбатан эркин танлашга рухсат беради. Ўйин усули ҳаракатларнинг қатьий тартиблаштирилганлиги, уларни бажаришдаги мумкин бўлган шартларнинг йўқлиги билан тавсифланади; у ижодий қобилиятларни мустақил намоён қилиш учун кенг имкониятлар яратади, машғулотларнинг кўтаринки руҳда ўтишини таъминлайди. 31

Мусобақа усули махсус ташкил қилинган мусобақа фаолиятини назарда тутади. Бундай фаолият ушбу ҳолда ўқув машғулотлари самарадорлигини ошириш усули сифатида қатнашади. Шундай қилиб, ўқув-тренировка машғулотларида ҳамма санаб ўтилган усуллар турлича бириккан ҳолда, андозали шаклларда эмас, балки спорт тайёргарлигининг муайян талабларини ҳисобга олиб, ўзгартирилган шаклларда қўлланилади. Усулларни танлашда шу нарсага эътибор бериш лозимки, улар олдинга қўйилган вазифалар, умумий дидактик тамойиллар, шунингдек, спорт тренировкасининг махсус тамойиллари, шуғулланувчиларнинг ёш хусусиятлари, уларнинг малакаси, жинси ҳамда тайёргарлик даражасига қатъий мувофиқ бўлиши шарт. Қўл тўпи билан мунтазам шуғулланишни 9-10 ёшдан бошлаш мумкин. 11 ёшдан бошлаб икки босқичда: 5-7-ва 8-9-синф ўқувчилари учун «Умид нихоллари» Республика миқёсидаги мусобақаларда куч синашларига кенг йўл очиб берилган. Техник усулларни тегишли тактик ҳаракатлар билан тўғри ва самарали қўша билиш ўргатиш усулиятининг асосий вазифаларидан ҳисобланади. Ўргатиш жараёни икки босқичга ажратилади: 1) Асосий эътибор техник тайёргарликка қаратилади. Техник тайёргарлик тактик тайёргарликдан олдинроқ амалга оширилади. Лекин тактиканинг асоси-шахсий ҳаракатлар ўйин техникасининг дастлабки такомиллаштириш жараёнида ўрганилади. 2) Тактик тайёргарлик негизида техник усулларни такомиллаштиришга эътибор берилади. Усулларни янада самаралироқ такомиллаштириш мақсадида ҳар бир гандболчи учун тактик ҳаракатларнинг энг қулай турлари қўлланилади. Техника ва тактикани такомиллаштириш босқичидаги кўп қиррали усулдан ташқари, қисмларга бўлиш усули ҳам (янги усулларни 32

ўзлаштиришда хатоларни тузатиш, усулларни бажариш тезкорлигини ва аниқлигини янада ошириш учун) ишлатилади. Ҳар бир усулни ўрганишда уларнинг босқичларини кўриб чиқиш муҳимдир. Чунки асосий аҳамиятни олдин асосий босқичга кетиш эса бошқа бўлаклар ва спортчининг ҳар хил тайёргарлигига қаратилади. Ҳар қандай усулни ўргатишда техник-тактик ҳаракатларни такомиллаштириш кетма-кетлигига риоя қилиш лозим: 1) усул билан таништириш; 2) соддалаштириб усулни ўргатиш; 3) усулларни ўйин ҳолатига яқинлаштириб такомил- лаштириш, 4) ўрганилган усулларни ўйинда қўллаш. Ўргатилган усул ва ҳаракатлар тўғрисидаги маълумотларни кўргазмали қуроллардан фойдаланилиб, шуғулланувчиларда ушбу усуллар тўғрисида таассирот қолдириш зарур. Кўргазмали қуроллардан қайта фойдаланилганда (кинограмма, расмлар, жадвал, тасмалар), ўрганилаётган усул ва ҳаракатларнинг анча муҳим бўлакларига аҳамият берилади. Қўл тўпи машғулотининг асоси-бу ўйин. Ўйиндан ташқарида ўргатиладиган ва такомиллаштириладиган ҳар бир техник усулга жуда кўп вақт сарфланади. Шунинг учун гандболчилар усулларни соддалаштирган ҳолда ўйин вақтида ўрганадилар ва такомиллаштирадилар. Ҳар бир машғулотда икки-учдан ортиқ усулларни ўргатиш тавсия этилмайди. 2.2. Ҳужум да ҳаракатланиш ва силжишлар техникасини ўргатиш Майдонда ҳаракат қилиш техникасини ўргатишда аввал ҳар бир усул алоҳида ўргатилиб (югуриш, сакраш, тўхташлар), кейинчалик улар қўшиб ўргатилади. Маълум бир усулни узоқ вақт ўргатиш мумкин эмас. Бир усулнинг тузилмаси ўргатилгандан сўнг, дарҳол бошқа усулни 33

ўргатишга киришилади ва ўрганилган усуллар бир-бирига боғланиб, ҳар хил «комбинация»ларда қўлланилади. Югуриш қуйидаги кўрсатилган тартибда: оддий, тезликни ўзгартириб, йўналишни ўзгартириб, қадамларни чалиштириб, ҳар хил сапчишлар ёрдамида ўргатилади. Тўхташлар . Тез юриб, секин югуриб, тезланишда аввало бир оёқда, сўнг икки оёқда тўхташлар ўргатилади. Шуғулланувчининг икки оёқда юриб, тўхтагандан сўнг мувозанат сақлаш учун тана вазнини тўғри тақсимлаши ўргатувчи томонидан назорат қилинади. Тўхтагандан сўнг яна ҳар хил йўналишда ҳаракат қилишга киришилади. Сакраш . Жойдан ва югуриб келиб аввал икки оёқда, кейин бир оёқда сакраш ўргатилади. Шу ҳолда оёқларни тўғри қўйиш, баландга ёки узунликка сакраганда оёқларни букиш ва ерга тушиш тўғри бажарилишига диққатни жалб этиш зарур. Гандболчи барча ҳаракат усулларини ўйинда қўллайди. Майдонда ҳаракат қилиш техникасини такомиллаштириш учун қуйидаги машқлардан фойдаланиш тавсия этилади. 1. Белгиланган аниқ мўлжалга тезланиб югуриш ва дастлабки ҳолатга қайтиш. 2. Ўтириб, ётиб ва бошқа ҳар хил дастлабки ҳолатдан тез югуриш. 3. Бир ва икки оёқлаб тўсиқлардан сакраб югуриш. 4. Югуриш билан сакрашларни галма-гал бажариш. 5. Бир неча мўлжалланган белгиларда бирин-кетин тўхтаб югуриш. 6. Тўсиқларни айланиб ўтиб югуриш. 7. Ҳар хил жисмларни бир жойдан иккинчи жойга кўчириб югуриш. Ушбу машқларни эстафета тариқасида ўтказиш мумкин. 34

2.2.1. Тўпни эгаллаш техникасига ўргатиш. Тўпни илиш. Шериклардан тўпни илишга киришишдан олдин тўпнинг вазнига, шаклига, қаттиқ ёки юмшоқлигига кўникма ҳосил қилувчи қуйидаги машқлардан фойдаланиш мумкин. 1. Олдинга тўпни ташлаб, уни ерга туширмасдан илиб олиш. 2. Тўпни олдинга ташлаб, уни ердан сапчигандан сўнг илиб олиш. 3. Тўпни ўнг қўлда ташлаб, чап қўл билан илиб олиш. 4. Тўпни бошдан, елкадан, оёқ орасидан ташлаб, уни илиб олиш. 5. Бараварига икки тўпни ташлаш ва уларни илиб олиш. Шуғулланувчи ёрдамчи машқларни бажаришда тўпни ўзига қулай усуллар билан илиши мумкин. Унинг олдига қўйиладиган вазифа-тўпни илиб-олгандан сўнг, бошқа ўйин ҳаракатларини бажаришга тайёр туришидир. Шундан сўнг тўпни илиш усулини ўргатишга киришилади. Шериклардан бири тўпни узатади, иккинчиси эса уни аниқ бир усулда (юқоридан, ёндан, пастдан) илишга интилади. Бунинг учун тўп ҳар хил траекторияда узатилиши лозим. Аввал жойдан туриб, сўнг юриш ҳолатида ва югуриш ҳолатида икки қўллаб ва охири бир қўллаб илиш ўргатилади. Тўпни илиш узатиш билан бирга ўргатилса самарали бўлади. Машқларни танлашда илиш шароитини мунтазам қийинлаштириб бориш лозим. Тўпни узатиш. Тўпни узатишни ўргатишдан аввал уни тўғри ушлашга ўргатиш керак. Бунинг учун тўп вазни ва ҳажми шуғулланувчилар ёши ва жинси билан ўзаро мос бўлмоғи керак. Тўпни ушлашда кафтлар бўш ҳолатда, бармоқлар эркин «оптимал» ҳаракатда бўлиши лозим. Бундай малакани ҳосил қилиш учун қуйидаги машқлардан фойдаланилади: 35

1. Қўлларни олдинда тутиб, бир қўлдан иккинчи қўлга бармоқлар ёрдамида тўп узатиш. 2. Жойда туриб юрган ва югурган ҳолда бир қўлдан иккинчи қўлга гавда атрофидан тўп узатиш. 3. Тўпни бир ва икки қўлда тутиб ҳар хил томонларга: олдинга, ёнга ҳамла қилиш. 4. Жойда туриб, юрган ва югурган ҳолатда тўпни узатиш ва отишни «имитация» қилиш. Ўргатишни юқоридан қўлни силтаб тўп узатишдан бошлаш керак. Деворда белгиланган нишондан 3-4 метр масофада қўллар юқорига кўтарилиб, ҳар хил оёқлар олдинга қўйилиб ва 3 қадамдан сўнг тўп узатилади. Кейинчалик шериклар бир-бирига қарама-қарши туриб тўп узатишларни бажаради. Бир қадамдан сўнг, майдондан сапчитиб, камалаксимон «траектория»да тўп узатишлар. У ёки бу усулдаги тўп узатишларни ўргатишда шуғулланувчиларга тушунтирилгандан сўнг, улар машқларни мустақил бажаришга киришади. Ўқитувчи шуғулланувчиларнинг дастлабки ҳолатини, қўл ва оёқ, гавда ҳолатининг тўғрилигини назорат қилади ва хатоларини тўғирлайди. Тўп узатишни узоқ вақт бир жойда туриб такомиллаштириш мумкин эмас. Асосий ҳолат ўзлаштирилгандан сўнг, дарҳол ҳаракатда тўп узатишга ўтмоқ лозим. Аввал бир ўйинчи тўп узатишни жойида машқ қилса, иккинчиси ҳаракатда бажаради. Шундан сўнг ҳар иккала ўйинчи ҳаракатда тўп узатишни ўзлаштиради. Асосан, ўргатиш жараёнида машқ ва усулларни соддалаштириб, уларни кейинчалик мураккаблаштиришга амал қилмоқ керак. Машқларни ташкил этишда ҳар хил сафлардан: қарама-қарши қаторлардан, шеренгалардан, айланмалардан, уч бурчаклардан, квадратлардан ва ҳоказолардан фойдаланилади. Сафлар тузилиши 36

шуғулланувчилар сони ва бериладиган машқлар хусусиятига боғлиқ бўлади. Шуғулланувчилар машқларни аввал бир жойда туриб, сўнг ҳар хил йўналишда ҳаракатда бажаради. Намунавий машқлар. 1. Ўйинчилар 6-10 м. оралиқ масофада бир-бирига қарама-қарши икки қатор бўлиб жойлашади. Биринчи ёки иккинчи қаторда жойлашган ўйинчиларнинг ҳар бирига тўп берилади ва ўргатувчи ишораси ёки ҳуштагидан сўнг улар бир-бирига тўп узатишни амалга оширади. 2. Икки ўйинчи тўплар билан бир - бирига қарама - қарши 5-10 м оралиқ масофада жойлашади . Учинчи ўйинчи уларнинг ўртасида туриб , олдиндан келишилган усулда ўйинчилар билан галма - гал жой алмашиб , тўп узатишни бажаради . 3. Икки ўйинчи тўплар билан бир - бирига қарама - қарши 10-20 м оралиқ масофада жойлашади . Уларнинг орасида яна икки ўйинчи бир- бирига орқа ўгириб туради. Ўргатувчи ишораси билан чет тарафда турган ўйинчилар ўзига қараб турган ўйинчиларга тўп узатади, ўртадаги ўйинчилар тўпни қайтариб бир-бири билан жой алмашади. 4. Ўйинчилар диаметри 10-20мли доирани ҳосил қилиб туради. Улар тўпни маълум бир тартибсиз шерикларига узатадилар ва кимга тўп узатган бўлсалар, унинг жойини ўзлари эгаллайди. 5. Белгиланган уч бурчакда қатор ташкил этилади. Ўйинчилар қўшни қаторга тўп узатади ва тўп узатилган томон ҳаракат қилиб, қатор орқасига жойлашади. 6. Орқадан 6-8м оралиқда югуриб келаётган шеригига сакраб орқага ўгирилиб тўп узатиш. 7. Ўйинчилар бир-бирига қарама-қарши икки гуруҳга бўлиниб, қаторларда жойлашади. Ўргатувчи ишораси билан ўйинчи ўзи томон 37

югуриб келаётган шеригига тўп узатади, ўзи қўшни қатор орқасидан жой олади. 8. Ўйинчилар икки айланага жойлашиб бир-бирига қарама-қарши ҳаракат қилиб, ўзаро тўп узатишадилар. 9. Икки ўйинчи 3-4м оралиқда паралел ҳаракат қилиб тўп узатишади. Ҳаракат тезлиги аста-секин оширилади. (ушбу машқни 3-4 та бўлиб бажариш мумкин). 10. Икки ўйинчи жойларини алмаштириб тўп узатишади. 11. «Тўп учун кураш» ўйини. Ўйинда шуғулланувчилар сони майдоннинг катта-кичиклигига боғлиқ бўлиб икки жамоага бўлинади. Бир жамоа ўйинчилари бир-бирига тўп узатади, иккинчи жамоа эса улардан тўпни олиб қўйиш учун ҳаракат қилади. Ўйин қоидасини ўқитувчи қўйилган мақсад ва шуғулланувчилар тайёргарлигини ҳисобга олиб белгилайди. Тўпни ерга уриб юриш. Тўпни ерга уриб юриш техникасини тўғри тасаввур қилишга оид тушунтириш ва кўрсатишдан сўнг шуғулланувчилар бир жойда турганларича тўпни юқорига сапчитиб, ерга уриб ўйнайдилар. Бунда панжанинг тўп устида тўғри жойлашишига, қўлнинг ҳаракатига, тўпнинг майдонга тегадиган жойига катта эътибор берилади. Шундан сўнг қўлларнинг ҳаракатлари оёқларнинг ҳаракатлари билан уйғунлаштирилади. Бу усуллар юриш ва тўғри чизиқ бўйлаб ҳар хил тезликда югуриш пайтида бажарилади. Бунда гандболчининг ўз туриш ҳолатини қандай сақлай олишига ва ҳаракат тезлигига қараб тўпнинг ердан сапчиш бурчагини ўзгартира олишига катта эътибор берилади. Ёйсимон доира чизиқлар бўйлаб ва йўналишни ўзгартириб, тўпни ерга уриб юриш машқларини қўллаш яхши натижа беради. Бу машқлар шуғулланувчиларда тўпни бошқариш қобилиятини ўстиради. Дастлабки кунларданоқ тўпга қарамасдан уни ерга уриб юришга аҳамият бериш керак. Бунинг учун кўпчилик машқларнинг бажарилишида 38

шуғулланувчини ўқитувчининг, ўз шеригининг, рақибининг сигналини ёки майдондаги вазиятнинг ўзгаришини кузатишга мажбур қиладиган шароитлар яратилади. Тўпни паст сапчитиб ерга уриб юриш, тўпни ерга уриб юришга ўтилганда уни рақибдан пана қилиш, бир қўлдан иккинчисига орқадан ўтказиш, юқори тезликда суръатни ва ердан сапчиш баландлигини ўзгартириш, бурилишлар ҳамда орқа билан ҳаракат қилиб тўпни ерга уриб юришлар кейинроқ ўрганилади. Тўпни панжа билан бошқаришга, оёқларнинг эркин ишлашига ва усулларнинг ўйин вазиятига мос бўлишига катта эътибор берилади. Намунавий машқлар. 1. Олдинга, ён томонга, орқа билан олдинга тўпни ерга уриб ҳаракат қилиш. 2. Шуларнинг хаммасини югурган ҳолатда, бажариш. 3. Илонизисимон йўналишда ҳар хил тўсиқларни айланиб тўпни ерга уриб юриш. 4. Ҳар хил тўсиқлардан хатлаб тўпни ерга уриб олиб юриш. 5. Ҳар хил тезликда югуриб, тўхтаб ва яна тезланиб тўпни ерга уриб олиб юриш. 6. Йўналишларни ўзгартириб (90  , 180  , 360  ) тўпни ерга уриб олиб юриш. 7. 6-9 метрли чизиқларга тўғри теккизиб чизиқ бўйлаб тўпни ерга уриб олиб юриш. 8. Ўнг ва чап қўлларда галма-гал тўпни ерга уриб олиб юриш. 9. Бир вақтда икки тўпни ерга уриб олиб юриш. 10. Тўпни ерга уриб олиб юриб ҳар хил эстафеталарни бажариш. 39

11. Бир ўйинчи тўпни ерга уриб олиб юради, иккинчи ўйинчи тўпни олиб қўйишга ҳаракат қилади. 12. Икки ўйинчи биттадан тўпни ерга уриб олиб юради, учинчи тўпни оёқлари билан бир-бирига узатади. 2.2.2. Тўпни ҳаракатда ва сакраб отишга ўргатиш Ҳар хил усуллар билан тўпни дарвозага отишга ўргатиш жараёнида шуғулланувчиларни дастлаб тўпнинг йўналиш траекторияси ва дарвозани мўлжалга олиш усуллари билан таништириш лозим. Дарвозага тўп отишнинг айрим усуллари ўрганилаётганда, биринчи навбатда, унинг тузилиши, сўнг ҳаракатнинг мазмуни ўзлаштирилади ва тўп отиш масофаси аста-секин узайтирилади. Тўпни отишга ўргатиш учун отишга ёндош машқлардан фойдаланмоқ керак: теннис тўпи, резинадан ишланган ёш болалар тўпи, хоккей тўпи, ҳар хил узунликдаги таёқчалар, шунингдек, гантеллар билан тўп отишни "«имитация» қилиш. Қўл мушакларини мустаҳкамлаш учун ҳар хил вазн ва шаклдаги тўпларни бир ва икки қўллаб узатиш. Гавда мушакларини мустаҳкамлаш учун гимнастика ўриндиқларида ўтириб ҳар хил ҳолатларда тўп узатишларни қўллаш мумкин. Таяниб тўп отиш. Таяниб тўп отиш ҳаракатини ўргатишни унинг асосий босқичи-тўпнинг тезланишидан бошламоқ керак. Тўпни юқоридан тезлатиш учун силташ усули ўргатилади. Дастлабки ҳолат-ўнг оёқда туриб, чап оёқ олдинга қўйилади, ўнг қўл тўп билан юқорида, гавда сал бурилган. Чап оёқни олдинга қўйиб, деворга тўп отилади. Дастлаб диққат ҳаракатнинг кетма-кетлигига қаратилиши лозим. Чап оёқ ерга қўйилганда, тўпнинг дастлабки ҳолатда қолиши муҳимдир. 40

Тўп отиш аввал вазифасиз амалга оширилади, сўнг аниқ белгиланган мўлжалга тўп теккизиш вазифаси қўйилади. Югуриб келиб тўп отишни ўргатиш учун аввал югуриб келиш усулида қадамлар ритмини ўзлаштирмоқ керак. Бундай ҳаракат ўргатувчи бажарганини қайтариш усули билан ўрганилади. Қадамлар ритми ўзлаштирилгандан сўнг, тезланишда қадамлар орасидаги узунликни аниқлаб олиш зарур. Бунинг учун энг қулай йўл қадамлар тушадиган жойни белгилаб қўйишдир. Тўп отиш техникаси ўзлаштирилгандан сўнг, отишнинг тайёрлов босқичи вариантларига киришилади: 1) Тўпни ерга уриб келгандан сўнг тезланиб тўп отиш; 2) Тўпни илиб олгандан сўнг отиш; 3) Тўпни илиб 1,2,3 қадамдан сўнг отиш; 4) Ҳар хил тезланишлардан сўнг тўп отиш. Шундан сўнг тўп отиш шароитлари мураккаблаштирилиб бажарилади. Гандболчиларга у ёки бу усулларни танлаб тўп отиш машқлари берилади: 1. Дарвозабон химоя қилган дарвозага тўп отиш. 2. Суст ва фаол тўсиқ қўювчи химоячиларга қарши тўп отиш. 3. Икки ўйинчи тўп узатиб келгандан сўнг тўп отиш. 4. Белгини мўлжалга, дарвозабонни алдаб тўп отиш. 5. Ўзлаштирилган усулларни ўйинда қўллаш. Сакраб тўп отиш. Сакраб тўп отишнинг барча ҳаракатларини ўргатишни жойида туриб бошлаш керак. Дастлабки ҳолат – тўп икки қўллаб олдинда ушланади. Тўп ушлаган қўл юқори кўтарилиб орқага узатилади. Тана имла қилинган томонга сал эгилади, тўп ушлаган қўл тарафдаги оёқ тизза қисмида озгина букилади, таянч оёқ олдинда бармоқ қисмларига қўйилади. Энг муҳими, барча 41

ҳаракатларнинг «синхрон»лигига эришишдир. Шундан сўнг бир оёқда депсиниш ва депсинган оёқ билан яна ерга тушиш ўргатилади. Бунинг учун майдонга қўйилган белги ва сакраб ўтиш учун қўйилган тўсиқлардан фойдаланиш мумкин. Ушбу машқлар тўп билан «имитация» тариқасида бажарилади. Ўрганилган ҳаракат малакаларини мустаҳкамлаш учун гимнастик скамейкаларда бажариладиган қуйидаги тайёрлов машқларидан фойдаланиш мумкин: 1. Югуриб келиб скамейка устидан депсиниб тўп отишни бажариш. Жароҳатлардан сақланиш учун тушиш жойига гимнастик тўшаклар солинади. 2. Югуриб келиб ердан (полдан) депсиниб тўп отилади ва скамейка устига тушилади. Бу гандболчига сакрашнинг энг баланд нуқтасида тез тўп отиш имконини яратади. 3. Ҳар хил баландликдаги тўсиқлар устидан тўп отиш отиш техникасини яхши ўзлаштиришга имконият беради. Тўп отиш техникаси ўзлаштирилгандан сўнг, дарвозага тўп отишни ўзлаштириришга ёрдам берадиган ҳар хил вариантдаги қуйидаги машқларни бажаришга киришилади: 1) Тўғри югуриб келиб, ҳар хил бурчакдан тўп отиш; 2) Ҳар хил масофада; 3) Баравар икки оёқда ва ҳар хил оёқларда алоҳида депсиниб; 4) Суст, ундан сўнг фаол ҳимоя қаршилигида; 5) Ўйин машқларида; 6) Ўйинда. Йиқилиб тўп отиш. Йиқилиб тўп отишни ўргатиш учун юмшоқ тўшак ёки қум билан тўлдирилган чуқурчалардан фойдаланиш зарур. Ўргатишни тўп отишнинг якуний босқичи- ерга тушишдан бошлаган 42

маъқул. Аввал дастлабки ҳолатдаги икки қўлга, қўл билан оёққа ва ёнбошга тушиш ўзлаштирилади. Сўнг машқлар тўп билан бажарилади: 1. Тўшак устида тиззаларда турган дастлабки ҳолатда қўлларга йиқилиб тўп отиш. 2. Чап тиззада туриб, ўнг оёқни ён томонга чўзган ҳолатда тўп отилиб сўнг қўлларга тушилади. 3. Сакраб тўпни отиб, дарвозабон майдонига тушилади ва елкадан ўмбалоқ ошиб турилади. Малакани эгаллашда ҳаракатлар дастлаб қаршиликсиз бажарилиши лозим. Такомиллаштиришда эса, албатта, мунтазам ҳимоячилар қаршилигида бажарилса мақсадга мувофиқ булади. 2.2.3. Ҳаракатланиш ва силжишда ч алғитиш лар га ўргатиш Чалғитишларнинг турлари мураккаб бўлганлиги туфайли шуғулланувчилар уларга оид усулларни тўлиқ эгаллагандан сўнг киришадилар. Бунда биринчи эътибор чалғитиш учун ва асосий ҳаракат учун ишлатиладиган ҳар хил усулларнинг бирга ҳар хил тезкорликда бажарилишига ва ҳимоячини чалғитиш учун унинг қарши ҳаракатларидан тўғри фойдалана олишга қаратилади. Шуғулланувчилар энг аввал ҳар бир чалғитишнинг техникасини ўрганадилар. Машқларда ҳар хил усуллар бирга қўшилади. Чалғитишлар ва ундан кейинги ҳаракатлар аввал секин, сўнгра ҳар хил тезкорлик билан бажарилади. Чалғитишларни такомиллаштириш жараёнида ўйин вазиятидан мақсадга мувофиқ фойдалана билишга ўргатиш биринчи вазифа ҳисобланади. Бунинг учун ҳимоячиларнинг ҳар хил ҳаракатлари намуналаридан иборат машқлар ва энг қулай қарши усуллар қўлланилади. Чалғитишларга ўргатишнинг дастлабки машқларида ҳимоячининг суст ҳаракат қилиши мақсадга мувофиқдир. Кейинчалик ҳимоячи фаол 43

ҳаракат қилади; аввал тўпсиз чалғитишлар, тўпни илиш «имитация»си, сўнг майдондаги ҳаракатлар ва бурилишлар ўрганилади. Тўп билан бажариладиган чалғитишлар аввал бир жойда турганда бажарилади. Узатиш «имитация»си билан бажариладиган чалғитишлар олдинроқ ўрганилади. Дарвозага тўп отиш «имитация»си билан бажариладиган чалғитишларни ўрганиш учун кўпроқ вақт ажратилади. Бунда оёқлар билан тўғри ҳаракатлар қилиш катта қийинчиликлар туғдиради. Гандболчи гавдасининг асосий оғирлигини таянч оёқда сақлаб, силкинадиган оёқ билан эркин ҳаракат қилишни ўрганиши керак. Кейинги босқичда ҳаракат пайтида чалғитишларни қўллаш ўргатилади. Чалғитишларни эркин, тезкорликни пасайтирмасдан бажаришга эришиш лозим. Бир жойда турганда ва ҳаракат пайтида бир йўл билан бажариладиган чалғитишлардан сўнг уларнинг ҳар хил қўшилмалари ва таянчсиз ҳолатда бажариладиган чалғитишлар ўргатилади. Чалғитишларни такомиллаштиришда ҳар хил ҳаракатли ўйинлар, иккитадан ва учтадан бўлиб чалғитишларни қўллашни талаб қиладиган «қувлашмачоқ» ўйнаш, ҳимоячидан қутулиш, тўпни илиш ва узатиш, тўпни ерга уриб юришга ўтиш, маълум чалғитишлар қўлланилгандан сўнг дарвозага тўп отишлар билан бажариладиган машқларни қўллаш; олдиндан келишилган чалғитишларни ёки уларни ҳимоячи яратаётган вазиятга қараб танлаб, «бирга-бир» ўйиннинг ҳар хил турларини кенг ишлатиш ўргатишнинг асосий воситаларидан ҳисобланади. 2.3. Ҳимоя да ҳаракатланиш ва силжишлар техникасини ўргатиш Ҳимояда ҳаракат ўргатилаётганда, орқа билан юришга, югуришга, ён томон билан қадамлаб, ҳар хил йўналишларда қўллар билан тўсишнинг ёки тўпни олиб қўйишнинг «имитация»ларини бажариб юришга кўпроқ эътибор берилади. Дарвозабон майдони чизиғи бўйлаб ён томон билан 44

қадамлаб силжишд а қадамлар юмшоқ қўйилади, юқорига сакрамаслик, оёқлар тиззаларида тўғриланмаслиги керак. Орқа билан силжиган да, гавда орқага энгашмасдан тўғри тушилади, оёқлар букилиб, катта қадам ташланади. Майдонда қилинаётган ҳаракат вақтида тўпнинг ҳолатига қараб жойлашиш ҳам ўргатилади. Кейинчалик ўз ҳужумчисига нисбатан керакли масофани сақлаш ва вазиятга қараб уни ўзгартириш ўрганилади. Ҳимояда ҳаракат ланиш ва силжишлар ни ўрганиш учун қуйидаги машқлардан фойдаланиш мумкин; 1. Ҳимояда туришнинг дастлабки ҳолатида ўнгга, чапга, олдинга ва орқага юриш ва югуриш; 2. Орқа билан олд тарафга мокисимон илонизисимон ҳаракатларни бажариш; 3. Бир-бирига юзма-юз турган ҳолатда «қувлашмачоқ» ўйнаш; 4. Шерик билан бажариладиган машқлар. Ўйинчи йўналишини кескин ўзгартириб, чапга, ўнгга, олдинга ва орқага ҳаракат қилади; 5. Кенглиги 3-5 метрни ташкил қилган «йўлак»дан икки ҳужумчининг бир ҳимоячи ёнидан ўтиб кетмоқчи бўлиб ҳаракат қилиши; 6. Ҳужумчилар 9 метрли чизиқ ташқарисида дарвозага юзма-юз бўлиб оралиғи 3-5 метрли масофада икки қаторни ташкил қилади. Ўйинчи ёнидаги колоннага тўп узатгандан сўнг ўз колоннасининг орқасига жойлашади, 6 метрли чизиқда ҳимояда турган уч ҳимоячи тўп билан ҳаракат қилувчи ҳужумчига галма-гал чиқиб, ҳужумчини тўхтатишга ҳаракат қилади ва дастлабки холатига қайтади. Тўпни тўсиш қўлларни тез ҳаракат қилдиришга ўргатишдан, яъни чаққон қўлларни юқори кўтариб тўғрилашдан бошланади. Дарвоза майдончаси бўйлаб жойлашган ҳимоячилар ўқитувчи ишораси билан дарҳол қўлларини (икки қўл бармоқларини бир-бирига теккизган ҳолатда) 45

юқорига кўтариб тўғрилайдилар, сўнг қуйидаги машқларни тўп билан бажарадилар: 1. Ҳужумчи ҳимоячига юзма-юз туриб, ҳар хил ҳолатда дарвозага тўп отишни бажаради, ҳимоячи эса тўп йўналишини тўсиш учун ҳаракат қилади. 2. Аввалдан келишилган томонга отиш кучини аста секин кўпайтириб тўп отилади, химоячилар тўп йўналишини тўсиш учун қўлларини қўйишади. 3. Аввалдан келишилган икки усулда дарвозага отилган тўп тўсилади. 4. Ўйин вазиятида дарвозага отилган тўпларни тўсиш. 5. Бирин-кетин дарвозага отилган бир неча тўпни тўсиш. 6. Ҳужумчининг юқоридан дарвозага отган тўпини икки ҳимоячи бўлиб тўсиш. 7. 6-8 м. диаметрли айланада жойлашиб, бир-бирига юқоридан ва ерга уриб сапчитиб узатилган тўпни ўртада туриб тўсишга ҳаракат қилиш. Тўпни олиб қўйиш- ў ргатилаётганда ҳаракат бошланишидан олдин ҳолатни тўғри танлаш, тўпга ўз вақтида чиқиш ва тўпга қараб тезкорлик билан ҳаракат қилиш катта аҳамиятига эга. Бу машқда дастлаб олдинга чиқиб узатилаётган тўпни олиб қўйиш ўрганилади. Сўнг ҳужумчининг орқасидан чиқиб тўпни олиб қўйишлар ўрганилади ва такомиллаштирилади. Бу усулларни эгаллаш учун девор томонга узатилган тўпларни олиб қўйиш машқлари қўлланилади. Кейинчалик икки ўйинчи орасида суст ва фаол тўп узатилиши пайтида уни олиб қўйиш машқи ўргатилади. Тўпни уриб чиқариш. Энг аввал бир жойда турганда рақибнинг қўлидаги тўпни уриб чиқариш ўрганилади. Бунда панжанинг қаттиқ тутилиши, қўлнинг қисқа ҳаракат қилиши, тўпнинг қандай тутиб 46

турганлигига қараб уни юқоридан ёки пастдан уришни мўлжаллаш муҳимдир. Шундан сўнг тўпни ҳаракат пайтида уриб чиқариш ўрганилади. Аввал тўп узатилаётганда, сўнгра эса уни дарвозага отилаётганда уриб чиқарилади. Кейинчалик тўпни узатишга ёки дарвозага отишга тайёрланилаётганда уриб чиқариш ва, энг сўнгида, тўпни ерга уриб юриш вақтида уни уриб чиқариш ўргатилади. 2.4. Дарвозабон нинг ҳаракатланиш ва силжишлар техникасини ўргатиш Ўйинда дарвозабон-ярим жамоа деб бежиз айтилмайди. Чунки дарвозабон вазифасида иштирок этадиган гандболчилар юқорида кўрсатилган усуллардан ташқари, улар учун дарвозада ўйнаганда йўл қўйиладиган усулларни ҳам бажарадилар, яъни тўпни гавданинг барча қисмлари билан қайтариш. Дарвозабон дарвоза майдонидан ташқарига чиққанда майдон ўйинчиси хисобланади. Ўйин техникасига доир машғулотлар ўз мазмунига кўра ҳимоячи ва ҳужумчи машғулотларидан фарқ қилмайди. Дарвозабон билан машғулот ўтказишда қуйидаги ҳимоя анжомларидан фойдаланиш зарур: қалин костюм, қўлқоплар, тиззаларга ҳимоя воситалари, эркаклар учун ҳимоя бандажи, йиқилиб бажариладиган машқларни ўрганишда гимнастик тўшаклардан фойдаланиш мақсадга мувофиқдир. Оёқлар тизза қисмида сал букилган. Дастлабки ҳолатда йўналишларни ўзгартириб ҳаракат қилинади. Дарвозабонни ҳаракат техникасига ўргатиш дарвоза чизиғи ва 6 метрли дарвозабон майдони чизиғи бўйлаб ён томонга қадам ташлаб ҳаракат қилишдан бошланади. Аввал ён томонга кичик қадамлар ташлаб, сўнг кенг қадам ташлаб ҳаракат қилишга ўргатилади. 47

Дарвозабонни сакраш техникасига ўргатиш дарвозанинг юқори бурчакларига отиладиган тўпни қайтариш имитациялари билан бошланади. Дарвозабоннинг тўпни илиб олиши унинг асосий вазифаларидан ҳисобланмайди, лекин шунга қарамай, у тўп илишни мукаммал эгаллаган бўлмоғи керак. Шунинг учун ҳар хил ҳолатда: туриб, ўтириб, ётиб, сакраган ҳолда, ўмбалоқ ошиб бажариладиган машқларни биринчи кундан бошлаб ўргатишга киришилади. Намуна машқлари: 1. Дастлабки ҳолатда ўқитувчи ишораси билан тез қўлларни юқорига кўтариш. 2. Юқоридан ҳар хил баландликда отилган тўпларни қайтариш имитациясини бажариш. 3. Ён томондан ва бошдан юқори келаётган тўпни қўл билан ҳар хил оёқларда депсиниб сакраб қайтариш. 4. Ён томонга 1-1,5 метр масофада келаётган тўпни ён томонга қадам ташлаб қайтариш. 5. Дарвозанинг юқори бурчагига отилган тўпни ўша тарафдаги оёқ билан депсиниб сакраб қайтариш. Оёқлар билан дарвозани қўриқлашни ўргатиш дарвозабон учиб келаётган тўп томонга оёқларнинг ички тарафини ўчириб қўйишдан бошланади. Бунинг учун қуйидаги машқлардан фойдаланилади: 1. Тўғри чизиққа оёқ кафтининг ички томонини қўйиб олдинга, орқага ва ён томонларга қадамлаб ҳаракат қилиш. 2. Бўш оёқнинг тизза ва кафт қисмини олдинга буриб, жойида турган ҳолатда оёқдан-оёқга сакраш. 48

3. Бир оёқдан 2-оёққа баланд сакраб, оёқни тизза қисмида букиб, олдинга қараб бурилиш. 4. Гимнастик скамейкани ён томонига ётқизиб қўйиб, оёқ кафтининг ички тарафи билан тўп ўйнаш. 5. Оёқнинг ички томони билан шеригига тўп узатиш. 6. Шериги томонидан дарвозабоннинг оёқ қисмига отилган тўпни оёқларнинг ички томони билан қайтариш. 7. Шериги томонидан дарвозабоннинг оёқ қисмига 30-50 см. етказмасдан ердан сапчитиб отилган тўпни қайтариш. 2.5. Тактик ҳаракатла ниш ва силжишлар ни ўргатиш Тактик ҳаракатларга ўргатиш ўйиннинг умумий тушунчасидан бошланади. Шуғулланувчиларда ўйин вазиятини таҳлил қила билиш, шу асосда ўйин шароитларига мос келадиган усул ва усулиятларни танлаб, уларни қўллай олиш кўникмасини ҳосил қилиш, қобилиятини шакллантириш лозим. Аввало ҳужум тактикаси ҳаракатларини эгаллаш амалга оширилади. Ҳар бир тактик ҳаракатни ўргатиш қуйидаги тартибда амалга оширилади: 1) ўргатилмоқчи бўлган тактик ҳаракатни тушунтириш ва схема ёки макетда кўрсатиш; 2) ҳаракат йўлларини бевосита майдонда чизиб, рақиблар суст қаршилик кўрсатган ҳолатда ўргатиш (рақиблар ўрни устунчалар билан белгиланади); 3) белгили вазифа олган фаол рақибларга қарши ҳаракатларни ўргатиш; 4) фаол рақибларга қарши ҳаракатлар; 49

5) икки тарафлама ўйинда мустаҳкамлаш. Индивидуал тактик ҳаракатларга ўргатиш, техник усулларни ўргатиш билан баробар бошланади. Ўргатувчи ўргатаётган усули билан бирга унинг ўйинда қўлланиши аҳамиятини ҳам тушунтириши лозим. Оддий Ҳолатларда ҳаракатлар етарли ўзлаштирилгандан сўнг, бу ҳаракатлар ҳар хил тўсиқлар ёрдамида мураккаблаштириб ўрганилади. Индивидуал тактик ҳаракатларни ўргатиш учун яккакураш элементли машқларни бажариш зарур. Тўп отиш тактикаси қуйидаги тартибда ўргатилади: биринчи тактик вазифа – дарвозабон билан яккама-якка чиқишда устун келиш. Бу вазифани ечиш учун шуғулланувчилар дарвозабон ўйини тўғрисида дастлаб назарий, дарвозабон ва хужумчи ҳаракатлари боғлиқлиги тўғрисидаги билимларга эга бўлмоғи керак. Ўрганишда дарвозага ҳар хил траекторияда тўп отишни билиш жуда муҳимдир. 1) Тўпни ҳар хил йўналишда юбориш қийинчиликлари; 2) Дарвозабоннинг тўп қайтариши қийин бўлган жойлар (бош устидан, дарвоза бурчаклари, бел атрофидан); 3) Белгили ўйин ҳолатидан дарвозабоннинг тўп қайтариши қийин бўлган жойга тўп отиш. Тўп отишни такомиллаштиришда машқлар юқорида кўрсатилганлар асосида танланиши лозим. Иккинчи тактик вазифа – ҳимоячи билан яккама-якка чиқишда ғолиб бўлиш. Бундай ҳолатларда ҳам ўргатувчи шуғулланувчиларга қайси ҳолат ва усулларни (бош ёнидан, бел атрофидан, қўлларни юқори кўтариб қўйилган тўсиқлар ёнидан) қўллаш мақсадга мувофиқлигини тушунтириши лозим. Учинчи тактик вазифа – бир вақтда ҳимоячи ва дарвозабон устидан ғолиб бўлиш. Бундай йўналишдаги машқларни бажаришда шуғулланувчилар бир вақтда икки вазифани ечади. 50

ХУЛОСА ЛАР 1. Илмий маълумотларга кўра қўл тўпи билан 7-8 ёшдан бошлаб шуғулланиш мумкин. Бунда биринчи энг муҳим бошланғич бўғин бўлиб жисмоний тарбия фани дастурларига спортнинг шу тури киритилган умумтаълим мактаблари ҳисобланади. Ёш қўл тўпичиларни тайёрлаш тизими авваламбор ўсаётган организмнинг физиологик хусусиятларига ва тайёрлаш вазифаларининг иш хусусиятларига мос келишига асосланиши керак. Ўз вақтида ва тўғри қўйилган техник ва тактик тайёргарлик асослари асосий малака ва маҳоратларни шакллантириш жараёни билан биргаликда келгусида юқори спорт натижаларига эришиш учун ёрдам берадиган ишни олиб боришга имконият туғдиради. 2. Умумтаълим мактабларида болаларда қўл тўпи ўйини техникаси ва тактикасини ўргатиш масаласи қўл тўпи машғулотларининг энг асосий вазифаларидандир. Агарда бу ёшдаги болаларда ўйин техникаси етарлича ўргатилмаса, кўникма ва малакалар шакллантирилмаса, кейинчалик йўқотилган потенциал имкониятнинг ўрнини тўлдириш қийин кечадиган жараёндир. Биз битирув малакавий ишимизда бу масалани кенгроқ ёритиб, тажрибавий далиллар билан исботлаб бердик. 3. Қўл тўпида ҳаракатланиш ва силжишлар техникасини ўргатиш техник усулларни эгаллашдан бошланади. Энг аввал оёқларнинг тўғри ишлаши, қўл тўпичининг туриш ҳолати, юриш, югуриш, тўхташ, сакраш, бурилиш ва уларнинг ҳар хил қўшилмалари ўрганилади. Булар билан бирга тўпни илишлар, узатишлар, дарвозагага отишлар, ерга уриб олиб юришлар в а бу усулларнинг ҳар хил қўшилмалари ўрганилади. Оёқларни тўғри ишлатиш техникасини ўргатиш жараёнида шуғулланувчилар ҳар бир усулни алоҳида ва бир-бирига қўшиб ҳамда тўпли усуллар билан бирга бажаришни ўрганишлари керак. Майдонда силжишлар – ҳаракат қилиш, тўхташ ва бурилишларни ўргатишда бир неча усулларни ўз ичига олган 51

комплекс машқлар, турли эстафеталар ва ҳаракатли ўйинлар кўпроқ қўлланилади. Уларда ҳаракат йўналиши, йўналиш усули ва машқлар белгиланади. Бунда оёқларнинг ишлаши ҳар хил тўсиқлардан ўтиш, вақт ва ажратилган жойнинг чегараланиши ҳамда рақибнинг қарши ҳаракатлари билан қийинлаштирилган бўлиши керак. 4. Тўпни ҳаракат ва силжишларда илиш машқларини мустаҳкамлаш пайтида тўпнинг узатилиш баландлиги, илиш учун сакрашнинг йўналиши ўзгартирилиб ва рақибнинг қаршилиги билан бирга қўшилган ҳолда махсус анжом –ускуналар ёрдамида қийинлаштириб борилади. Тўпни илиш, асосан, узатишлар билан бирга такомиллаштирилади. Узатиш усулларининг барча турларини эгаллашда асосий мақсадни тезкорлик ва аниқлик билан рақибдан яшириб, ҳар қандай ўйин шароитида тўп узата билишга ўргатиш биринчи масаладир. Ҳаракатланиш ва силжишларда ҳ ар хил усуллар билан тўпни дарвозагага отишга ўргатиш жараёнида шуғулланувчиларни дастлаб тўпнинг учиш траекторияси ва дарвоза бурчагини мулжалга олиш принциплари билан таништириш лозим. Дарвозага тўп отишнинг айрим усуллари ўрганилаётганда биринчи навбатда унинг структураси, сўнг ҳаракатнинг мазмуни эгалланади ва тўп отиш масофаси аста-секин узайтирилади. 5. Ҳимоя ҳаракатларини шакллантириш қўл тўпичининг туриш ҳолатини ва майдонда ҳаракат қилиш хусусиятларини эгаллашдан бошланади. Ҳимояда ҳаракат қилишнинг хусусиятлари ўрганилаётганда орқа билан югуришга, ён томон билан қадамлаб ҳар хил йўн а лишнинг имитацияларини бажариб юришга кўпроқ эътибор берилади. Сўнгра тўпни эгаллаш усуллари- тортиб олиш ва уриб чиқариш, тўсиш, дарвозага отаётган пайтда қайтариш ўргатилади. Тўпни олиб қўйиш ўрганилаётганда ҳаракат бошланишидан олдин позицияни тўғри танлаш, тўпга ўз вақтида чиқиш ва тўпга қараб тезкорлик билан ҳаракат қилиш катта аҳамиятга эга. 52

Бу машқда дастлаб олдинга чиқиб, сўнгра ҳужумчининг орқасидан чиқиб узатилаётган тўпни олиб қўйишлар ўрганилади ва такомиллаштирилади. 6. Бу услубиятни Қарши шаҳридаг и 8- ўрта мактабнинг бошланғич синф ўқувчиларида синаб, тажрибадан ўтказганимизда (1.12.08 й. дан 27.12.08 й. гача) болаларнинг соғлиги мустаҳкамланди, ҳаракатланиш ва силжишлар техникаси элементлари шаклланди ва такомиллашди, қўл тўпи ўйинига бўлган мойилликлари ва қизиқишлари ортди. 7. Бошловчи қўл тўпичиларда қўл тўпи ўйини ҳаракатланиш ва силжишлар техникасини шакллантириш услубиятини илғор педагогик технологиялар қаторига киритиш мумкин ва кадрлар тайёрлаш миллий дастури талабларига мувофиқ келади деган хулосага келдик. 53

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ 1. Каримов И.А. Юксак маънавият-енгилмас куч. Т., “Маънавият”, 2008. 2. Ўзбекистон Р еспублика П резидентининг “Болалар спортини ривожлантириш тўғрисида”ги Фармони. Тошкент, 2002 йил 24 октябрь. 3. Баркамол авлод – Ўзбекистон тараққиётининг пойдевори. Т., 1998. 4. Абдурахманов Ф.А., Лемешков В.А., Павлов Ш.К., Яроцкий А.И. Гандболчиларнинг тайёргарлиги. Ўқув қўлланма. Тошкент, 1992 й. 5. Вардиашвили И. Р ва бошқ.. Талабаларнинг илмий билиш фаолиятлари. Қарши, “Насаф” нашриёти, 2006. 6. Глусов Н.П. Мини гандбол. М. Жисмоний тарбия ва спорт. 1979. 7. Игнатев В.Я. Гандбол М. «Жисмоний тарбия ва спорт», 1983 й. 8. Келлер В.С., Савин С.А., Соломонко В.В. Олий тоифали гандболчиларнинг ҳаракатланиш таъсирини ўрганиш. М. 1973. 9. Керимов Ф.А. Спорт соҳасидаги илмий тадқиқотлар. Т., “Зар қалам” нашр., 2004. 10. Кудрешов В.А., Бобрович Э.И., Кротов В.А. ва бошқалар. Қўл тўпи. Олий мактаб. 1975 й. 11. Озолин Н.П. Спорт машғулотларининг замонавий тизими. М. «Жисмоний тарбия ва спорт», 1970. 12. Озолин Н.П. Спортчиларга спорт машғулотлари хақида. М. «Жисмоний тарбия ва спорт», 1970. 13. Рывникин А.А., Саитхалилов Э.А., Иза а к В.И. ва бошқалар. Гандболчиларнинг тайёргарлиги. «Тиббиёт», 1985. 54

14. Саидхалилов Э.А., Рывникин А.А. Гандбол ч и ўйинда ва машғулотда. Тиббиёт. 1984 й. 15. Фарфель В.С. Спорт техникасини такомиллаштириш йўллари. 16. Фарфель В.С. Спортда ҳаракатларни бошқариш. М. «Жисмоний тарбия ва спорт», 1945. 17. Фомин Н.А., Филин В.П. Жисмоний тарбиянинг ёш хусусиятлари. М. «Жисмоний тарбия ва спорт», 1972. 55

O'xshashlar

Гандбол ўйинининг тактик тузилиши

Мактаб ўқувчиларини дарсдан ташқари пайтларда футбол билан шуғуллантириш

«11-12 ёшли футболчиларни чидамлилигини ривожлантириш»

Жисмоний маданиятнинг умумий урта таълим тизимида жисмоний тарбия воситалари

Юкори синф укувчилари билан волейбол дарсларини ташкил килиш ва утказиш