Кимматли когозлар бозорида депозитар тизими фаолиятининг назарий асослари ва жахон тажрибаси - Iqtisodiyot - Diplom ishlar

Кимматли когозлар бозорида депозитар тизими фаолиятининг назарий асослари ва жахон тажрибаси

Yuklangan vaqt:

27.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

417.2578125 KB

Ko'chirib olish

МУНДАРИЖА КИРИШ .............................................................................................................................. 3 I-боб. Қимматли қоғозлар бозорида депозитар тизими фаолиятининг назарий асослари ва жаҳон тажрибаси ............................................ 6 1.1. Қимматли қоғозлар бозорида депозитар фаолият тушунчаси, моҳияти ва вазифалари ...................................................................................................... 6 1 .2. Ўзбекистон депозитар тизими .................................................................................. 19 1.3. Қимматли қоғозлар бозорида депозитар тизими фаолиятининг жаҳон тажрибаси .............................................................................................................. 25 II-боб. Ўзбекистон қимматли қоғозлар бозорида Марказий депозитарий фаолияти таҳлили ................................................................................. 32 2.1. Қимматли қоғозлар бозорида депозитар тизими фаолият механизмининг ҳуқуқий асослари таҳлили ................................................................... 32 2.2. Марказий депозитарий фаолияти таҳлили .............................................................. 41 III-боб. Ўзбекистон қимматли қоғозлар бозорида депозитарийлар фаолиятини ривожлантириш истиқболлари ............................................................ 50 Хулоса ............................................................................................................................... 55 Фойдаланилган адабиётлар рўйҳати .......................................................................... 57

КИРИШ Мавзунинг долзарблиги . Ўзбекистон қимматли қоғозлар бозори фаолиятининг юзага келиши жараёни, бир томондан мукаммал жаҳон тажрибасидан фойдаланиш, иккинчи томондан эса бозор муносабатларига утишнинг «ўзбек модели»ни узига хос томонларини ҳисобга олишдан келиб чикмокда. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2012 йил декабрь ойидаги йиғилишда юртбошимиз И.А.Каримов миллий қимматли қоғозлар бозоридаги ҳолат ва муаммоларга алоҳида тўхталиб, ундаги институтлар фаоллигини ва улар томонидан қилинаётган ишларни етарли эмас деб таъкидлади. Айнан у, бозор иқтисодиёти тамойилларини амалга оширувчи, ишлаб чиқаришни ривожлантирувчи ва аҳолининг ҳаёт даражасини оширувчи кучли механизмлардан бири бўлиши кераклигини айтди 1 . Депозитар тизими, бошқа молия институтлари сафида, қимматли қоғозлар бозори (ҚҚБ) инфратузилмасининг асосий таркибий қисмларидан бири бўлиб, индустриал ва ташкилий-функционал нуқтаи назардан ўзига хослиги билан алоҳида тавсифланади. Барча ривожланган ва ривожланаётган мамлакатларнинг фонд бозорларида махсус депозитарийлар ва депозитар фаолиятни амалга оширувчи банклар қимматли қоғозлар билан амалга ошириладиган операцияларнинг фаол иштирокчиларидандир. Бунда банкларнинг депозитар фаолияти уларга қушимча қапитал келтирувчи харажатли воситадир. Лекин, Ўзбекистон Республикаси тижорат банкларининг аксарияти мамлакат ҚҚБнинг ушбу турдаги фаолиятига аҳамият бермаяптилар, махсус депозитарийлар эса кучсизлилиги билан ажралиб турибди, натижада ҚҚБнинг улкан ижтимоий-сиёсий ва иқтисодий салоҳияти 1 “Бош мақсадимиз – кенг кўламли ислоҳотлар ва модернизация йўлини қатъият билан давом эттириш” Ўзбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримовнинг 2012 йилда мамлакатимизни ижтимоийиқтисодий ривожлантириш якунлари ҳамда 2013 йилга мўлжалланган иқтисодий дастурнинг энг муҳим устувор йўналишларига бағишланган Вазирлар Маҳкамасининг мажлисидаги маърузаси // Халқ сўзи 19 январь 2013 й. 3

иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштиришга сезиларли даражада таъсирини ўтказа олмаяпти. Бунда депозитар хизматлар бозорида махсус депозитарийлар ва депозитарий фаолиятини амалга оширувчи банкларни фаолсизлиги яққол кўзга ташланмокда. Ушбу ҳолатларнинг мавжудлиги тадқиқот мавзусининг долзарблигини белгилаб беради. Аммо шунга қарамай бу муаммо ҳанузгача тўлиқ ўрганилмай келмокда. Шу муносабат билан малакавий иши, махсус депозитарийлар ва депозитарий фаолиятини амалга оширувчи банкларнинг ҚҚБдаги ўрни ва роли, депозитар фаолиятнинг замонавий ҳолатини объектив таҳлили, ҳамда мустақил Ўзбекистон Республикаси ҚҚБни ривожланишига депозитар тизимининг қушаётган хиссасини ошириш йулларини аниқлаб беришга бағишланган. Малакавий ишининг мақсади ва вазифалари – мамлакатимизда охирги пайтда иқтисодиётни янада либераллаштириш билан боғлиқ ислоҳотларни чуқурлаштириш шароитида депозитарий тизимининг ва депозитарий фаолиятини ҚҚБдаги фаолиятини такомиллаштириш йўлларини аниқлашдан иборат. Ушбу мақсадга эришиш учун қуйидаги вазифалар қўйилган: - бозор иқтисодиёти тизимида депозитарий фаолиятининг замонавий мазмунини очиб бериш, турларини таснифлаш ва тавсифлаш ҳамда депозитарийларнинг ҚҚБдаги ўрни ва ролини аниклаш; - депозитарий фаолиятининг назарий-услубий асосларини тадқиқ этиш ва шу асосда депозитарийлар фаолияти таркиби, асосий йўналишлари ва вазифаларини таҳлил қилиш; - мамлакатимиз депозитарий тизими фаоллигига таъсир этувчи омилларни аниқлаш; - ҚҚБда хорижий депозитарийларнинг фаолиятига баҳо бериш; - миллий ҚҚБдаги депозитарий тизими фаолиятининг ҳуқуқиймеъёрий асосларини ва ҳозирги аҳволини таҳлил қилиш; 4

- миллий ҚҚБдаги депозитарий тизими модели тузилмасини ва депозитарийлар фаолиятини такомиллаштириш борасида тавсиялар ишлаб чиқиш; Малакавий ишининг предмети (матлаби) – Ўзбекистон Республикаси ҚҚБдаги депозитарий тизими фаолиятининг илмий- амалий асослари ҳамда ҚҚБда депозитарийларни ва депозитарий фаолиятини амалга оширишда фаоллаштиришга оид масалалар. Малакавий ишнинг объекти – Ўзбекистон Республикаси ҚҚБдаги депозитарий тизими ва депозитарий фаолиятига оид муносабатлар. Малакавий иши натижаларининг назарий-амалий аҳамияти. Ишнинг натижалари, унда берилган хулоса ва таклифлар депозитарий ва тижорат банклари ҳамда айрим изланувчилар томонидан олиб бориладиган магистрлик илмий тадқиқот ишларида, Банк-молия академияси ўкув жараёнида тегишли махсус фанларни ўқитишда қўлланилиши мумкин. Ишда асослаб берилган амалий тавсиялар Ўзбекистон Республикаси ҚҚБда депозитарий фаолиятини ривожлантиришда, бу ерда банкларнинг депозитар фаолиятини кучайтиришга хизмат қилади. Битирув малакавий иши кириш, 3 та боб, хулоса, фойдаланилган адабиётлар рўйхатидан иборат. 5

I-боб. Қимматли қоғозлар бозорида депозитар тизими фаолиятининг назарий асослари ва жаҳон тажрибаси 1.1. Қимматли қоғозлар бозорида депозитар фаолият тушунчаси, моҳияти ва вазифалари. Қимматли қоғозлар бозорининг вужудга келиши ва ривожланиши- бу тарихан қарздор ва қарз берувчи орасида ўзаро айланадиган мулкнинг вужудга келиши билан боғлик. Аввал мулкни қоғоз кўринишига эга бўлган бўлса, ҳозирда у қоғозсиз кўринишга айланганлигини кўришимиз мумкин. Ҳозирги кунда ривожланган бозорда қимматли қоғозларнинг «нақд» турдаги кўриниши қийинчиликларга олиб келаётганининг ҳисобга олиб, қимматли қоғозларга бўлган ҳуқуқларни ҳисобга олиши (нақдсиз) усули кенг қўлланилмоқда. Ҳозирда мулкга бўлган, қарз берувчини қарздорга бўлган ҳуқуқларини бевосита қимматли қоғозлар билан боғланган. Шундай экан, нақдсиз қимматли қоғозларни ёзув кўринишида сақлайдиган ва уларга тегишли ҳуқуқларни ҳисобга олиш, шунингдек, нақдсиз қимматли қоғозларни олдди-сотди операцияларини омалга оширадиган тизимларига бўлган талаб йилдан йилга кучайиб боргани ва бу амалларни бажаришда қатнашишини кўришимиз мумкин. Бу ва бошқа институтларни ажратиш, умумий функцияларини қимматли қоғозлар бозорида фаолият кўрсатувчи ва иқтисодиётда муҳим ўрин эгаллайдиган институтлар бўлиш максадида «ҳисоб-китоб тармоқлари» тушунчаси киритилган. Қимматли қоғозлар бозорида ҳисоб-китоб тизими вазифалари (ҚҚБХКТ) – қимматли қоғозлар бозорида шахсларни қимматли қоғозлар орқали уларга юклатадиган ҳуқуқлари ва мулкга бўлгани каби, қимматли қоғозларга бўлган ҳуқуқларни исботловчи «гувоҳ» 6

сифатида иштирок этиш. Бу масалаларни ҚҚБ ХКТнинг қуйдаги икки асосий функцияси орқали кўришимиз мумкин: 1) қимматли қоғозларга боғланган кредиторларнинг ҳуқуқларини тасдиқлаш; 2) мулкга бўлгани каби қимматли қоғозларга бўлган ҳуқуқларни тасдиқлаш; Юқоридигилардан келиб чиқиб, бу каби хизматларни амалга оширувчи хоҳлаган шахс, депозитарий фаолияти билан шуғулланади ва кейинчалик «депозитарий» деб номланади. Фақат юридик шахсгина депозитарий бўлиши мумкин. Қимматли қоғозларни сақлаш, қимматли қоғозлар бўйича ҳуқуқларни ҳисобга олиш ва тасдиқлаш бўйича депозитарий хизматларидан фойдаланадиган шахс депонент ҳисобланади. Депозитарий ва депонент ўртасидаги муносабатлар тегишли шартнома билан тартибга солинади. Депозитар шартнома – депозитарий билан депонент ўртасида ёзма шаклда тузиладиган, қимматли қоғозларни сақлаш ва қимматли қоғозларга бўлган ҳуқуқларни ҳисобга олиш билан боғлиқ муносабатларни тартибга солиб турувчи шартнома. Депозитар хизмат кўрсатиш тўғрисида шартнома тузиш депонентнинг қимматли қоғозларга мулк ҳуқуқи депозитарийга ўтишига олиб келмайди. Депозитарий ўзига депонентга қўйилган қимматли қоғозларнинг бут сақланиши учун, шунингдек қимматли қоғозларга бўлган ҳуқуқларни ҳисобга олиб бориш бўйича ўз бурчларини бажармаганлиги ёки тегишли даражада бажармаганлиги учун, шу жумладан депонент ҳисобварақлари бўйича ёзувларнинг тўлалиги ва тўғрилиги учун қонунда белгилангандек жавобгар бўлади. 7

Депозитарийлар тизимида қимматли қоғозлар ҳаракати қонун ҳужжатларида белгиланган тартибда тасдиқланадиган депозитар операциялар стандартларига мувофиқ амалга оширилади. Депозитарийлар: - манфаатдор шахсларнинг қимматли қоғозларни депозитарийда сақлаш ва ҳисобга олиш қоидалари билан танишиб чиқишлари имкониятини таъминлаши; - сақлаш учун қабул қилиб олинган қимматли қоғозларнинг бут сақланишини таъминлаши; - ҳар бир депонентга тегишли қимматли қоғозларнинг сони ва номинал қийматини ҳисобга олиб бориши; - қимматли қоғозларга мажбуриятлар юклатилганлиги, шунингдек уларнинг тугатилганлиги фактлари ҳисобини юритиши; - депо ҳисобварақлари ҳолатига ўзгартишлар киритишга асос бўлувчи бирламчи ҳужжатларни ва депозитар операциялар бўйича ҳужжатларни ўз архивида сақлаши; - депо ҳисобварақлари бўйича операцияларни депонентларнинг ёки улар ваколат берган шахсларнинг ёзма топшириқлари асосида амалга ошириши, қонун ҳужжатларида назарда тутилган ҳоллар бундан мустасно; - депонентнинг қимматли қоғозларга бўлган мулк ҳуқуқи ва бошқа ашёвий ҳуқуқларини депо ҳисобварағидан тегишли кўчирма бериш орқали тасдиқлаши; - депо ҳисобварақлари бўйича эмиссиявий қимматли қоғозларнинг мавжудлиги ва ҳаракати, уларнинг ҳолати тўғрисидаги ахборотнинг махфийлигини таъминлаши, қонун ҳужжатларида назарда тутилган ҳоллар бундан мустасно; - қонун ҳужжатларида белгиланган тартибда депо ҳисобварағи бўйича операцияларни қимматли қоғозлар бозорини тартибга солиш бўйича ваколатли давлат органи, монополияга қарши 8

давлат органи, шунингдек суднинг, суриштирув ва тергов органларининг қарорлари асосида тугатиши; - ўз фаолиятига тааллуқли маълумотларни қимматли қоғозлар бозорини тартибга солиш бўйича ваколатли давлат органининг, давлат солиқ хизмати органининг, монополияга қарши давлат органининг, шунингдек суднинг, суриштирув ва тергов органларининг талабларига биноан қонун ҳужжатларида белгиланган доирада ва тартибда тақдим этиши; - ўзи етказган зарарларнинг ўрнини суғурта қилиш, махсус фондлар ташкил этиш орқали ёки қонун ҳужжатларига мувофиқ бошқа усул билан қоплаш имкониятини назарда тутиши шарт. Қимматли қоғозларни номинал сақловчи вазифасини бажараётганда депозитарий “Қимматли қоғозлар бозори тўғрисида”ги қонуннинг 25 модданинг тўртинчи қисмида назарда тутилган мажбуриятлар билан бир қаторда: - Қимматли қоғозлар марказий депозитарийсининг талабига биноан қимматли қоғозлар эгаларининг реестрини шакллантириш учун қимматли қоғозларнинг эгалари тўғрисидаги зарур маълумотларни тақдим этиши; - ўзида ҳисобга олиб бориладиган қимматли қоғозлар ва улар эмитентларининг реквизитларига қимматли қоғозлар марказий депозитарийсидан олинган маълумотлар асосида ўзгартишлар киритиши шарт. Қонун ҳужжатларига мувофиқ депозитарийларнинг зиммасида бошқа мажбуриятлар ҳам бўлиши мумкин. Депозитарийлар қуйидагиларга ҳақли эмас: - ўзига сақлаш учун топширилган қимматли қоғозлардан фойдаланишга; - ўзи эмиссия қилган қимматли қоғозларга бўлган ҳуқуқлар ҳисобини юритишга; 9

- ўз номидан ва ўз ҳисобидан қимматли қоғозларга доир битимлар тузишга, бундан ўзи эмиссия қилган қимматли қоғозларга доир битимлар мустасно. Агар қонун ҳужжатларида бошқача қоида назарда тутилмаган бўлса, Қимматли қоғозлар марказий депозитарийси, ушбу модданинг еттинчи қисмида кўрсатилган ҳоллардан ташқари, шунингдек қуйидагиларга ҳақли эмас: - бошқа юридик ва жисмоний шахсларга молиявий ёрдам кўрсатиш; - бошқа юридик шахсларнинг устав фондида иштирок этиш. Депозитарий сифатида фаолиятни тугатиш ёки депозитарийни тугатиш тўғрисида қарор қабул қилинган тақдирда, оммавий ахборот воситаларида ўн кунлик муддат ичида тегишли ахборот эълон қилинади. Ўз фаолиятини тугатаётган ёки тугатилаётган депозитарийда сақланаётган қимматли қоғозлар ва ҳисобга олиш регистрлари депонентнинг қарорига биноан бир ҳафталик муддат ичида бошқа депозитарийга ўтказилади, бундай қарор мавжуд бўлмаган тақдирда эса депонентлар танлаган депозитарийларга қимматли қоғозлар бозорини тартибга солиш бўйича ваколатли давлат органи томонидан белгиланган муддатларда кейинчалик ўтказиш учун қимматли қоғозлар марказий депозитарийсига ўтказилади. Депозитарийни тугатиш қимматли қоғозлар марказий депозитарийсининг ушбу модданинг тўққизинчи қисмида кўрсатилган тартиб-таомил якунланганлиги ҳақидаги ёзма тасдиғидан кейин амалга оширилади. Депозитарий қуйидагиларга мажбурдир : - ўзига сақлаш учун топширилган қимматли қоғозларнинг сақланишини таъминлаш; - ҳар бир депонентга тегишли қимматли қоғозларнинг турлари, сони ва номинал қийматини ҳисобга олиб бориш; 10

- қимматли қоғозлар зиммасига мажбуриятлар юклатилган ҳоллар ва улар тугатилган ҳоллар ҳисобини юритиш; - қимматли қоғозлар бозорини тартибга солиш бўйича ваколатли давлат органи томонидан белгиланган тартиб ва муддатларда депозитар операцияларга оид ҳужжатларни ўз архивларида сақлаш; - депонентлар ҳисобварақлари бўйича операцияларни фақат депонентларнинг ёки уларнинг ишончли вакиллари ёзма топшириқлари асосида амалга ошириш, қонун ҳужжатларида назарда тутилган ҳоллар бундан мустасно; - депо ҳисобварақлари ҳолатига ўзгартишлар киритишга асос ҳисобланувчи барча бирламчи ҳужжатларни сақлаш; - депонентнинг қимматли қоғозларга мулк ҳуқуқи ва бошқа ашёвий ҳуқуқларини депо ҳисобварағидан тегишли кўчирма бериш билан тасдиқлаш; - депо ҳисобварақларининг ҳолати ва ундаги қимматли қоғозларнинг мавжудлиги, уларнинг ҳаракати тўғрисидаги ахборотнинг махфийлигини таъминлаш, қонун ҳужжатларида назарда тутилган ҳоллар бундан мустасно; - депо ҳисобварағи бўйича операцияларни қимматли қоғозлар бозорини тартибга солиш бўйича ваколатли давлат органи, монополияга қарши кураш давлат органи, шунингдек суд, суриштирув ва тергов органларининг қарорлари асосида, қонун ҳужжатларида белгиланган тартибда тугатиш; - қимматли қоғозлар бозорини тартибга солиш бўйича ваколатли давлат органи, солиқ органи, монополияга қарши кураш давлат органи, шунингдек суд, суриштирув ва тергов органларининг талабига биноан ўзининг фаолиятига тааллуқли маълумотларни қонун ҳужжатларида белгилаб қўйилган тартибда ва доирада тақдим этиш; 11

- ўзига етказилган зарарларни суғурта қилдириш, махсус жамғармалар тузиш ёки қонун ҳужжатларида назарда тутилган бошқа йўллар билан қоплаш усулларини кўзда тутиш; - ҳужжатли (нақд) акциялар ва корпоратив облигацияларни беғараз тарзда қабул қилинишини ва сақланишини ҳамда уларнинг ҳужжатсиз (нақдсиз) шаклга ўтказилиши бўйича зарур ҳаракатларни кўришни амалга ошириш. Қимматли қоғозларнинг номинал сақловчи вазифасини бажаришда депозитарий яна қуйидагиларга ҳам мажбурдир : - мижоз билан тузилган шартномада тегишли кўрсатма мавжуд бўлган ҳолларда, ушбу шахс мазкур қимматли қоғозлар бўйича ўзига тегиши керак бўлган ҳамма тўловларни олишини таъминлашга қаратилган ҳаракатларнинг барчасини амалга ошириш; - брокерлик фаолиятини амалга ошириш чоғида, қимматли қоғозлар юзасидан битимлар ва операцияларни фақат қимматли қоғозлар эгасининг топшириғига мувофиқ ва у билан тузилган шартномага кўра амалга ошириш; - бошқа шахсларнинг топшириғига кўра ўзи сақлаб турган қимматли қоғозлар ҳисобини алоҳида ҳисобварақларда ҳисобга олиб бориши ва қимматли қоғозларни сақлаб туриш ҳақида топшириқ берган шахсларнинг талабларини қондириш мақсадида ушбу ҳисобварақларда доимо етарли миқдорда қимматли қоғозларга эга бўлиш. Депозитарий қонун ҳужжатларига мувофиқ бошқа мажбуриятларга ҳам эга бўлиши мумкин. Депозитарий қуйидаги ҳолларда ўз депонентлари олдида қонун ҳужжатларида белгиланган тартибда жавобгардир: - депо ҳисобварақларида қимматли қоғозлар эгалари ва уларга тегишли қимматли қоғозлар тўғрисидаги ёзувлар йўқотилганда. Депозитарий ўз ҳисобидан йўқотилган ёзувларни тиклайди; 12

- депонентларнинг ҳужжатли қимматли қоғозлари депозитарийнинг сақлаш жойларида тегишлича сақланмаганлиги оқибатида улар йўқотилган ёки яроқсиз ҳолга келганда. Депозитарий кўрсатилган қимматли қоғозларни тайёрлашга кетадиган харажатларни қоплайди ёки ўз ҳисобидан янгиларини тайёрлайди; - қимматли қоғозлар чиқарилганлигини тасдиқлайдиган ҳужжатларни ва ҳисобга олиш рўйҳатларидаги ёзувларни лозим даражада сақламаганда ва бу уларнинг йўқолиши ёки яроқсиз ҳолга келишига сабаб бўлганда. Депозитарий ўз ҳисобидан кўрсатилган ҳужжатларни ва қимматли қоғозларнинг ҳисобга олиш рўйҳатларини тиклайди; - депонентларга тегишли қимматли қоғозларга эгалик ҳуқуқи ўз вақтида ва лозим даражада ҳисобга олинмаганда. Депонентга тегишли қимматли қоғозларга бўлган ҳуқуқни ўз вақтида ва лозим даражада ҳисобга олинмаган ҳолда депонентни депозитарий шартномасида белгиланган тартибда унга кўрсатилган хизматлар учун тўловлардан озод қилади; - унинг ҳаракати ёки ҳаракатсизлиги депонент ўзига тегишли қимматли қоғозлар билан боғлиқ ҳуқуқларини амалга ошира олмаслигига олиб келганда. Депозитарий депонентга зарарни, шу жумладан бой берилган фойдани тўла ҳажмда тўлайди; - депозитар шартнома шартларини бузганда. Олиб борилган кузатувлар ва чет эл мутахассисларининг фикрларига кўра ҳозирги вақтда депозитарийларининг икки тури мавжудлигини кўришимиз мумкин: - ҳисоб-китоб депозитарийси; - мижоз депозитарийси; Юкорида кўрсатилган депозитарий турлари, депозитарий фаолиятининг ривожланиши ва уларнинг бир-бирига ухшамайдиган икки туридаги мижозларга хизмат кўрсатиши натижасида вужудга 13

келади: институтционал инвесторлар, мавжуд курсатилаётган хизматлардан ташқари кушимчв хизматлардан фойдаланишни талаб этишса, қимматли қоғозлар бозорининг профессионал қатнашчилари – брокер, дилер учун қўшимча хизмат кўрсатишга мухтож эмас. Шу билан депозитарийлар уртасидаги фаркни куйидагида кўришимиз мумкин: - ҳисоб – китоб ва мижоз депозитарийларининг фаолияти, уларнинг мижозлари талаб килган даражасида; - мижозларга курсатилаётган хизматлар кўлами; - мижозлар билан иш олиб бориш; Умуман олганда «ҳисоб-китоб депозитарийси» ва «мижоз депозитарийси» орасидаги фарқни америка амалиётида аккол кўриш мумкин. АҚШда «ҳисоб-китоб депозитарийси»ни оддий депозитарий деб аташса, «мижоз депозитарийси»ни «кастодиан» деб аташади. Депозитарий. Фонд бозорлари қатнашчилари (банк, брокер. диллер) ларнинг талабларидан келиб чиқиб унинг асосий вазифаси бўлиб, қимматли қоғозларнинг муомаласини соддалаштириш ва уларининг айланишини тезлаштириш максадида сертификатларни нақдсизлантириш, ундан ташқари мижоз ва сотувчи орасидаги ҳисоб- китоблар натижасида вужудга келадиган рискларни пасайтириш. Ҳар бир мижозга ҳисоб рақам очилиб у ерда мижознинг қимматли қоғозлари (электрон шаклда) олиб борилади. Қимматли қоғозларга бўлган хукуларни бошқа шахсларга утиши, қимматли қоғозларни ҳисобдан-ҳисобга ўтиши орқали амалга оширилади. Сертификатларни нақд холда олиб юриш кам ҳолларда рўй беради. Депозитарийнинг мижозлари сифатида қимматли қоғозлар бозорининг профессионал қатнашчилари бўлиши мумкин. Депозитарий хизматлари стандартлаштирилганлиги сабабли ҳар бир мижоз билан алоҳида шугулланиш имконини бермайди, бу эса йирик инвесторларнинг 14

талабини қондира олмайди ва улар талабларига жавоб берувчи кастодианлар хизматидан фойдаланишни афзал кўришади. Ҳисоб-китоб тармоқлари ичида депозитарий фаолияти у даражада фойдалик (молиявий томондан) ҳисобланмайди: фаолиятдан келаётган фойда хизмат кўрсатиш билан боғлиқ харажатларга йуналтирилади. Кастодиандан фарқли уларок депозитарий тор миқёсда хизмат кўрсатади, бу асосан қимматли қоғозларни сақлаш билан боғлик. Мисол тариқасида, дунёнинг йирик депозитарийси ҳисобланган «Депозитар-траст компания»(DTC) куйидаги хизмат турларини амалга ошириди: - қимматли қоғозларнинг сертификатларини сақлашга қабул кили шва сақлаш; -қимматли қоғозларни иммобилизация ва қимматли қоғозларга бўлган хукукларни электрон холда ҳисобга олиб бориш; -қимматли қоғоз етказиб бериш ва ҳисобини таъминлаш; -сақланаётган қимматли қоғозлар билан боғлиқ ахборотларни ҳисобга олиб бориш; -мижозларга сақланаётган қимматли қоғозларини кўчириш вақтида уларнинг сертификатини тақдим этиш; -қимматли қоғозлар билан келишувларни ҳисобга олинишини таъминлаш учун клиринг ва ҳисоб-китоб тармоқлари билан иш олиб бориш; Кастодиан. Унинг асосий фаолияти бўлиб, мижозларга кенг кўламли хизмат кўрсатиш, уларнинг талабларига қараб иш олиб бориш ва бошқа қимматли қоғозлар билан боғлиқ операциялар амалга оширади. Шахсга қараб хизмат кўрсатиш аввалам бор, ҳар бир шахс билан алоҳида ишлаш орқали кўп қиррали хизмат турларини татбиқ қилиш, мижозга алоҳида ва мукаммал ҳисобот бериш, ахборот таъминоти билан шахсий таъминлаш, мижознинг талаби буйича ҳисоб счетларини очиш(хохлаган валютада) ва х.к. Юқорида келтирилган 15

хизматларнинг стандартлашмаганлиги сабабли бу шартларнинг ҳаммаси мижознинг келишувларида келтириб утилган. Депозитарийнинг асосий мижозлари қимматли қоғозлар бозорининг профессионал қатнашчилари бўлса, кастодианга эса банклардан ташқари (инвестиция фондлари, пенсия фондлари, суғурта компониялари), жисмоний шахслардан (кўп молиявий маблағларга эга бўлганлари) инвестиция портфелларини шакллантириш максадида мурожаат қилишлари мумкин. Кастодиан хизматлари уч гуруҳга бўлиш мумкин: - базани ташкил қиладиган; -асосий; -қўшимча; Базани ташкил қиладиган хизматларига: қимматли қоғозларни сақлаш(safekeeping) киради. Аммо қимматли қоғозларни сақлаш нафакат кастодиан, балки депозитарий ҳам амалга оширади. Бу ҳолатда кастодианнинг асосий вазифаси, ҳар бир мижознинг ҳисоб-китобларда эгаллаётган урни ва унинг реестрдаги мавкеи ҳисобланади. Номинал сақловчиларнинг ҳисобини олиб боришнинг икки усули мавжуд: -коллектив; -алоҳида; Коллектив усул - («омнибус-ҳисоби» ишлатилади) қимматли қоғозларнинг эгалри реестр ва депозитарий бир хил ном билан ҳисобга олинади, бу усул кулайликларни яратади, аммо кастодиан ҳисоби билан депозитарийнинг ҳисобларини солиштириш, қимматли қоғозларнинг ҳаракатларини инобатга олиб борилади. Алоҳида усул – ҳар бир мижозни алоҳида белгилар билан ҳисобга олиниб, алоҳида ҳисоблар очилади ва бу асосда реестрнинг ҳолати кузатиб борилади. Мисол учун, «X» ва «Y» мижозларнинг акциялари 16

бор, уларни реестга куйидагича киритилади. Компания ABC Nominess «X» ва компания ABC Nominess «Y». Кастодианнинг асосий хизмат турларига: - ички ва бошқа давлат бозорларида амалга оширилган келишувларни ҳисобга олиб бориш; - қимматли қоғозлар билан боғлиқ йигим, фоиз ёки дивидендларни вақтида тулаб бериш; -эмитентга куйидаги ҳолларда кўмаклашиш (дробление, консолидация, конвертация. ва бошқа ҳолларда қимматли қоғозлар эгаларига хукукларини инобатга олиш); -мижознинг номидан ишончнома орқали овоз бериш; -мижознинг инвестиция портфели хажмини ҳисобга олиб бориш ва в.к. Мавжуд ҳисоблар орқали амалга оширилган келишувларни ҳисобга олинади: сотиб олаётган мижознинг маблағлари ўрнига сотилётган қимматли қоғозларни алмашинуви. Бу операцияларда кастодианнинг роли қуйидагича: амалга оширилган келишувларни тасдиқловчи ҳужжатларни қабул қилиш, уларни сохталикка текшириш, қимматли қоғозларнинг ҳисоб счетларига киргазиш, сотаётган мижознинг қимматли қоғозлари ҳисоби, келишувда кўрсатилган қимматли қоғозларнинг мавжудлигини текшириш, қимматли қоғозларни сотиб олаётган шахс ҳақидаги маълумотларни реестрга киритиш, молиявий маблағларни келиб тушгандан сўнг эвазига қимматли қоғозларни етказиб бериш, агар маълум сабабларга кўра келишув амалга ошмаса бу муаммоларни ҳал қилиб тегишли чоралар кўриш. Ҳозирги кунда кастодианлар фаолияти ривожланмоқда ва бутун жаҳон кастодианлари орасида ракобат вужудга келган, мижозларни жалб қилиш, уларга қўшимча хизмат турлари таклиф қилишмокда. Бу 17

комплекс усуллар билан ҳозирда асосан холдинг компаниялари амалга оширмоқдалар: мисол учун, Credit Suisse, Chase Manhattan Bank, Abn- Amro Bank, Ing Bank ва бошқалар, ўз мижозларга кастодиан, банк, депозитарий, инвестицияларни бошқариш каби хизматларни амалга оширмокда. Қўшимча хизматларга қуйидагилар киради: - мижознинг талабларига биноан мультивалюта бухгалтерия ҳисоботларини тақдим қилиш; - мижознинг нақд маблағларининг ҳаракатини прогнозлаштириш; - инвестиция консультанти, эмитентнинг молиявий ҳолати буйича ҳисобот, фонд бозори буйича ахборот тақдим этиш; - мижоз маблағлари портфелларини бошқариш; Кастодианларнинг хизматларини уч гуруҳга бўлишнинг асосий сабаби, ҳозирда кастодиан хизматлар ривожланиб бориши сабабли ҳар бир кастодиан ўзининг бирон-бир соҳаси билан мижозлар талабини кондириши мумкин. Шу йўсинда «қўшимча хизматлар», «асосий хизматлар» билан ёнма-ён туради, аммо «қўшимча хизматларнинг» турлари вақт ўтиши билан кенгайиб, ривожланиб боради. Бу билан шуни айтиш мумкинки, ҳозирда кастодиан, депозитарий хизматлари қимматли қоғозлар бозорининг ажралмас қисми бўлиб қолди. Юқоридагиларни таҳлил қилиб, куйидаги ишларни амалга ошириш шарт деб ҳисоблаймиз: - қонунчиликда белгилаган ҳолатлар ҳамда мижоз билан тузилган келишувда кўрсатилган талабларга биноан мижозларнинг қимматли қоғозларини ҳисобини юргазиш; - актлар буйича амалга оширилаётган операцияларнинг сохталигини доимий текшириб бориш; 18

- ҳисоб счетларида амалга оширилаётган операцияларда мижоз томонидан белгиланган шартларни тўлиқ ва уз вақтида амалга ошириш; - мижознинг ҳисоби, реестрсақловчи, кастодиан ҳисоб рақамида доимий сверка ишларини амалга ошириш ва вужудга келиши мумкин бўлган фаркларни олдини олиш; - мижозга тақдим қилинаётган қимматли қоғозлар бозорининг ахборотларини тўлиқлигини ва аниклигини таъминлаш. Кастодианлар фаолиятида икки асосий гуруҳланишни кўришимиз мумкин: қимматли қоғозлар бозори инфраструктураси билан узлуксиз богланиш ва мижозлар билан ишлаш (customer side and street side). Депозитарий қимматли қоғозлар бозорининг профессионал иштирокчиларига асосий хизмат турларини кўрсатиб, ҳар бирига алоҳида эътибор қарата олмайди. Кастодиан эса, кенг кўламда банк, молиявий хизматлар, траст, консультация ва бошқа хизматлар кўрсатиш билан бирга, ҳар бир мижоз билан алоҳида шуғулланади. 1 .2. Ўзбекистон депозитар тизими. Ўзбекистон Республикаси ҳудудидаги депозитарийлар тизими қимматли қоғозлар марказий депозитарийсини ва қимматли қоғозлар марказий депозитарийсида вакиллик ҳисобварақларини очган депозитарийларни ўз ичига олади. Қуйидаги 1 расмда Ўзбекистондаги депозитар тизимни кўришимиз мумкин. 19

1-расм. Ўзбекистон депозитар тизими 2 . Бу расмдан кўришимиз мумкинки, депозитар тизимимиз 2 даражали бўлиб, 1даражада Марказий депозитарий, 2 даражада эса депозитарий – корреспондентлар ёки 2 чи даражали депозитарийлар ҳисобланади. Бу депозитарийларнинг аксарият қисми хусусий компаниялар ҳисобланади. Қимматли қоғозлар марказий депозитарийси давлат унитар корхонаси шаклида ташкил этилади ҳамда фаолиятини хизматлар кўрсатишдан олинган даромадлар ва бошқа тушумлар ҳисобидан амалга оширади. Қимматли қоғозлар марказий депозитарийси хизматлари учун тарифларнинг миқдорлари Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги билан келишилган ҳолда қимматли қоғозлар бозорини тартибга солиш бўйича ваколатли давлат органи томонидан тасдиқланади. Қимматли қоғозлар марказий депозитарийсининг мутлақ вазифалари қуйидагилардан иборат: - эмиссиявий қимматли қоғозларни ҳисобга қўйиш, давлат эмиссиявий қимматли қоғозлари бундан мустасно; - эмиссиявий ҳужжатсиз қимматли қоғозларни сақлаш, давлат эмиссиявий ҳужжатсиз қимматли қоғозлари бундан мустасно; 2 www . uzse . uz сайти маълумотлари. 20

- марказий рўйҳатдан ўтказувчи сифатида акциялар эгаларининг реестрларини ва корпоратив облигациялар эгаларининг реестрларини юритиш; - давлатнинг унга сақлаш учун топширилган қимматли қоғозларга бўлган ҳуқуқларини, шунингдек қимматли қоғозларни бошқариш бўйича давлат ваколат берган шахсларнинг қимматли қоғозларга бўлган ҳуқуқларини ҳисобга олиш; - депозитарийларнинг вакиллик ҳисобварақларини юритиш; - ўзида сақланаётган биржа савдоси ва биржадан ташқари савдо иштирокчиларининг қимматли қоғозлари савдога қўйилишидан олдин уларнинг мавжудлиги ҳамда ҳақиқийлигини тасдиқлаш; - ўзида сақланаётган қимматли қоғозлар савдода тузилган битимлар бўйича биржа савдоси ва биржадан ташқари савдо иштирокчиларига етказиб берилишини таъминлаш; - эмиссиявий қимматли қоғозлар чиқарилганлигини тасдиқловчи ҳужжатларни сақлаш, давлат эмиссиявий қимматли қоғозлари бундан мустасно; - Ўзбекистон Республикасининг норезидентлари томонидан чиқарилган, Ўзбекистон Республикаси ҳудудида муомалага киритилган қимматли қоғозларни ҳисобга олиш; - Ўзбекистон Республикасининг резидентлари томонидан чиқарилган, Ўзбекистон Республикаси ҳудудидан ташқарида муомалага киритилган қимматли қоғозларни ҳисобга олиш; - инвестиция фондлари томонидан чиқарилган ва уларга тегишли қимматли қоғозларга бўлган ҳуқуқларни ҳисобга олиш; - Депозитарийлар депонентларининг ягона базасини юритиш; - депозитарийларда депо ҳисобварақлари бўйича эмиссиявий қимматли қоғозлар (давлат эмиссиявий қимматли қоғозлари бундан мустасно) ҳаракати тўғрисидаги ахборотни тўплаш ва тизимлаштириш. 21

Қимматли қоғозлар марказий депозитарийси марказий рўйҳатдан ўтказувчи вазифасини бажараётганда қимматли қоғозларнинг номинал сақловчиларидан акциялар эгалари реестрларини ва корпоратив облигациялар эгалари реестрларини шакллантириш учун зарур маълумотларни сўраш ва олиш ҳуқуқига эга. Қимматли қоғозлар марказий депозитарийси марказий рўйҳатдан ўтказувчи вазифасини бажараётганда қонун ҳужжатларига мувофиқ бошқа ҳуқуқларга ҳам эга бўлиши мумкин. Қимматли қоғозлар марказий депозитарийси марказий рўйҳатдан ўтказувчи вазифасини бажараётганда: - акциялар эгаларининг ва корпоратив облигациялар эгаларининг белгиланган санадаги ҳолатга кўра шакллантирилган реестрларини сақлаши; - акциялар эгаларининг ва корпоратив облигациялар эгаларининг реестрларидаги мавжуд ахборотни ушбу Қонунга мувофиқ тақдим этиши; - акциялар эгаларининг ва корпоратив облигациялар эгаларининг реестрларидаги мавжуд ахборотнинг махфийлигини таъминлаши шарт. Қимматли қоғозлар марказий депозитарийси марказий рўйҳатдан ўтказувчи вазифасини бажараётганда қонун ҳужжатларига мувофиқ унинг зиммасида бошқа мажбуриятлар ҳам бўлиши мумкин. Қуйидаги 1 жадвалда Марказий депозитарийда сақланаётган қимматли қоғозлар тўғрисидаги умумий маълумотларни 31 май 2013 йил ҳолати бўйича кўришимиз мумкин. 1-жадвал . Марказий депозитарийда сақланаётган қимматли қоғозлар тўғрисидаги умумий маълумотлар 3 . Акциядорлик жамиятлар ва корхоналар АЖ лар Эмиссиялар Акциялар 3 www . deponet . uz сайти маълумотлари. 22

сони ҳажми (млн. сўм) сони (млн. дона) Жами 1 257 9 453 085,3 8 797,4 Давлат корхоналари базасида ташкил этилганлар 887 5 914 418,6 3 562,3 Ўз ҳоҳиши асосида ташкил этилган 294 3 431 345,3 5 155,9 Улардан: Банклар 34 2 360 935,6 4 748,1 Инвестицион фондлар 7 1 631,3 5,3 Истеъмол кооперациялар 30 10 100,7 12,2 Деҳқон ва буюм бозорлари 46 97 220,8 66,9 Ҳам акция ҳам облигация чиқарган АЖ 17 173 874,0 8,6 Фақат облигациялар чиқарган корхоналар 13 91 591,1 1,1 Юқоридаги жадвалда кўришимиз мумкинки, 31 май 2013 йил ҳолати бўйича Марказий депозитарийда жами 1257 акциядорлик жамиятларнинг 8797,4 млн. дона акциялари сақланмоқда, эмиссиялари ҳажми эса, 9453085,3 млн.сўмни ташкил этган. 7 та инвестицион фондларнинг (ундан 2 таси хусусийлаштириш инвестиция фонди) эмиссия ҳажми 1 631,3 млн.сўм, акциялар сони эса 5,3 млн.донани ташкил этган. Марказий депозитарий нафақат эмитентларнинг қимматли қоғозлари ва улар эгаларининг реестрини юритади, балки фонд бозорининг бошқа профессионал иштирокчилари билан биргаликда фаолият юритади. Қуйидаги 2 расмда 2013 йилнинг 1 чораги бўйича қимматли қоғозлар Марказий депозитарийси иштирокчиларини кўришимиз мумкин. 23

2-расм. Қимматли қоғозлар Марказий депозитарийси иштирокчилари 4 . Юқоридаги расмда кўриниб турибдики, 2013 йилнинг 1 чораги бўйича Марказий депозитарий 40 та брокерлар, 31 иккинчи даражали депозитарийлар ва 5 инвестицион фондлар билан ҳамкорликда фаолият турларини юритишган. Шунингдек, Марказий депозитарий 49577 та инвестиция фондлари акциядорлари реестрини юритади ва улар эгалик қилаётган қимматли қоғозларини сақлайди ҳамда ҳисобга олади. Қимматли қоғозлар эгалари реестрини юритиш тизими – қоғоз кўринишида ва/ёки маълумотларнинг электрон базаси ёрдамида қайд қилинган қимматли қоғозлар эгалари ва номинал сақловчилар идентификациясини таъминловчи, қимматли қоғозлар эгалари реестрини тузиш, шунингдек реестрда рўйҳатга олинган шахслардан ахборотларни олиш ва юборишга имкон яратувчи маълумотларнинг мажмуи тушунилади. Реестр юритиш тизимида қимматли қоғозларнинг эгаси ёки номинал сақловчининг рўйҳат рақами унинг депонентлар ягона базасида рўйҳатга олинган шахс коди ҳисобланади. 4 www . deponet . uz ва www . csm . gov . uz сайтлари маълумотлари. 24

Акциялар ва корпоратив облигациялар муносабатларида қимматли қоғозлар эгалари реестрини юритиш мажбурий ҳисобланади. Қимматли қоғозлар эгалари реестри рўйҳатдан ўтказилган қимматли қоғозлар эгаларининг белгиланган санада шаклланган рўйҳати бўлиб, уларга қарашли эгаси ёзилган қимматли қоғозларнинг миқдори, номинал қиймати ва тоифаси ушбу рўйҳатда кўрсатилади. Қимматли қоғозларнинг эгалари реестрини шакллантириш марказий рўйҳатга олувчи вазифасини бажарувчи Марказий депозитарий томонидан Марказий депозитарий ва депозитарийлар- номинал сақловчилар депонентлари депо ҳисобварақларининг белгиланган санадаги ҳолати тўғрисидаги маълумотларни тўплаш ва қайта ишлаш йўли билан амалга оширилади. Қимматли қоғозлар эгалари реестрини юритиши мажбурий ҳисобланган эмитент Марказий депозитарий билан реестр юритиш бўйича шартнома тузишга ва Марказий депозитарий билан бевосита, ёки трансфер-агент орқали қонун ҳужжатларида белгиланган тартибда ҳамкорлик юритишни таъминлашга мажбур. Марказий депозитарий марказий рўйҳатга олувчи вазифасини бажаришда қуйидагиларга ҳақли : - қимматли қоғозларнинг номинал сақловчиларидан қимматли қоғозлар эгалари реестрини шакллантириш учун зарур маълумотларни сўраш ва олиш; - эгалари Марказий депозитарийнинг мижозлари ҳисобланадиган қимматли қоғозлар бўйича битимларни рўйҳатга олиш; - эмитент билан қимматли қоғозлар эгалари ва номинал сақловчиларни эмитент умумий йиғилишининг чақирилиши ёки унинг қимматли қоғозлари бўйича даромад тўлови муносабати билан хабардор қилиш бўйича шартнома тузиш. 25

Марказий рўйҳатга олувчи вазифасини бажариш вақтида Марказий депозитарий қонун ҳужжатларига мувофиқ бошқа ҳуқуқларга ҳам эга бўлиши мумкин. Марказий депозитарий марказий рўйҳатга олувчи вазифасини бажаришда қуйидагиларга мажбур : - қимматли қоғозлар эгалари реестрини шакллантиришни таъминлаш; - маълум санада шакллантирилган қимматли қоғозлар эгалари реестрларини сақлаш; - қимматли қоғозлар эгалари реестрини юритиш тизимига тааллуқли ахборотни ушбу қонунга мувофиқ тақдим этиш; - реестр юритиш тизимига тааллуқли ахборотнинг махфийлигини таъминлаш. Марказий рўйҳатга олувчи вазифасини бажариш вақтида Марказий депозитарий қонун ҳужжатларига мувофиқ бошқа мажбуриятларни ҳам киритиши мумкин. Марказий рўйҳатга олувчи номинал сақловчи томонидан тақдим этилган қимматли қоғозлар эгалари реестрини шакллантириш учун зарур маълумотларнинг ишончлилиги учун жавобгар эмас. 1.3. Қимматли қоғозлар бозорида депозитар тизими фаолиятининг жаҳон тажрибаси. Ҳозирги кунга келиб дунё молия тармоқларида бир-бирига мос келмайдган ва фонд бозорларининг уч хил модели асосида тузилиб фаолият юритаётган депозитарий тизимини кўришимиз мумкин: - англо-саксон (АҚШ ва Буюк Британия); - континентал (Европа); - Осиё (Япония); АҚШ депозитар системаси. Юқорида келтириб ўтганимиздек, АҚШ депозитар системаси икки гуруҳга, депозитарий ва кастодианга 26

ажратилади. Кастодиан хизматларини АҚШда асосан банк ва брокер компаниялари кўрсатади. АҚШда кастодианлар устидан назорат алоҳида олиб борилмайди, яъни уларга қўйиладиган талаблар инвестицион компаниялар талабларига мос келиб, шу талаблар асосида назорат олиб борилади. Асосий талаблар институтционал инвесторлар ва уларнинг таркибига кирувчи пенсия фондларининг активларини сақлаш билан лоғлиқ мажбуриятларга қаратилган. Маблағлар бозори устидан устидан назорат олиб бориш асосан ўз-ўзини бошқарувчи ташкилотларга юелатилган. Ўз-ўзини бошқарувчи ташкилотлар, йирик фонд биржалари ва қимматли қоғозлар диллерларининг миллий ассоциациясига(NASDAQ) юклатилган. Қонунчилик томонидан кастодиан фаолиятига қўйиладиган талаблардан кўра, ички аудиторлик текширувларига қўйиладиган талаблар юқори ўринни эгаллайди. Бу текширувлар маҳсус тузилган группалар томонидан ўтказилади. Бу группа бевосита кастодианнинг директорлар кенгашига бўйсунади. Ички аудиторлар талабига кўра ҳозирда 75 фоиз ҳолларда аудиторлик текширувлари олиб борилмоқда. АҚШда кастодианнинг асосий функциялари бўлиб, қимматли қоғозларни сақлаш ҳисобланади.Бу функцияни асосан МД амалга оширмоқда. Ҳозир АҚШда акция ва облигация сақлаш бўйича учта депозитарий фаолият юргазмоқда, буларга Depositary Trust Company (DTS), Midwest Securities Trust Company, Philadelphia Depository Trust Company. Марказий депозитарийнинг асосий мақсади қимматли қоғозларни ҳаракатсизлантиришдан иборат. Марказий депозитарийнинг мижозлари бўлиб, кастодиан хизмат кўрсатувчи, брокер, дилер, банкларнинг кўришимиз мумкин. Марказий депозитарийда сақланаётган қимматли қоғозлар, реестрда марказий депозитарий номига расмийлаштирилган. қимматли қоғозларни етказиб бериш эса, электрон записларда амалга оширилади. 27

Марказий депозитарий нафақат қимматли қоғозларни сақлаш ва уларни электрон записларда ҳисобини юргазиш билан чекланмай қуйидаги хизматларни ҳам амалга ошириди; - электрон записларда сақланаётган қимматли қоғозларнинг ижара ҳақларини ҳисоблаш; - қимматли қоғозлардан келаётган девидендлар ва бошқа тўловларни тўлаш; - янги чиқарилган қимматли қоғозларни бирламчи жойлаштириш; - қимматли қоғозларни сўндириш; АҚШнинг қимматли қоғозлар бозорида, қимматли қоғозлар билан олди-сотди ишларини амалга оширишда жуда катта талаблар жорий қилинган, мисол учун охирги инвестор қимматли қоғозни сотиш ёки сотиб олишни фақатгина инвестицион компания орқали амалга ошириши мумкин. АҚШнинг энг машҳур биржалари – Нью-Йорк фонд биржаси(NYSE) ва Америка фонд биржаси(Atex). Улардан ташқари қимматли қоғозларнинг алоҳида тури, стандартлаштирилган опцион ва товар фьючерслари билан олди-сотди ишларини амалга оширувчи тўрт маҳсус биржа мавжуд. Биржадан ташқаридаги қимматли қоғозлар тўла- тўкис NASDAQ назорати остида. Қимматли қоғозлар бозорида амалга оширилаётган келишувларни амалга ошириш ва тасдиқлаш агона схема орқали амалга оширилади. Ҳар бир бозорда бирор-бир клиринг корпорацияси хизмат кўрсатади. Амалга оширилган келишувлар натижаларини брокер компаниялари ана шу компанияга йўллайди, компания келишувларни назорат қилиб мавжуд камчиликларни бартараф этишга ва қимматли қоғозларни етказиб бериш бўйича муаммоларни ҳал этади. Ҳар бир клиринг корпорацияси ўз қонунқоидаларига яъни аматга оширилган келишувлар бўйича, 28

маълумотлар таҳлили, маълумотлар сверкаси бўйича компьютер системасига эга. Асосий клиринг компаниялари бир неча бозорларга хизмат кўрсатади. Энг йирик бўлган қимматли қоғозларнинг миллий клиринг компанияси (NSCC), корпоратив қимматли қоғозлар ва облигациялар бўйича олдисотди операцияларининг 95 фоизи амалга оширилади. Бу компания НьюЙорк фонд биржаси ва Америка фонд биржасининг, биржадан ташқари бозорларга хизмат кўрсатади. Ундан ташқари учта регионал клиринг ташкилотлари фаолият кўрсатади; - опциоларни стандартлаштириш учун – Option Clearing Corporation (OCC); - хукумат облигацияларига – Government Sekurities Clearing Corporation; - ипотека билан таъминланган қимматли қоғозлар учун – Mortgage Backed Securities Clearing Corporation; Кўп ҳолларда келишувларни амалга ошганлигини тасдиқлаш кастодианнинг оштирокисиз амалга ошади. Бу ҳолларда кастодианнинг ўрни қуйидагича; - келишув амалга ошганлиги тўғрисида брокердан тегишли кўрсатма олиш; - мижоздан қимматли қоғозларни сотиш ёки сотиб олганлиги тўғрисида маълумот олиш; - мижоз ва брокердан олинган маълумотларни солиштириб, вужудга келиши мумкин бўлган келишмовчиликларни олдини олиш; - келишув амалга ошганлиги лўғрисида брокерга маълумот бериш, шу йўсинда қимматли қоғозларни етказиб бериш чораларини кўриш; - келишув бўйича ҳисобларни юргазиш; 29

Кастодиан, брокер хабарнома беришидан аввал, мижознинг ҳисоб рақамида қимматли қоғозларнинг мавжудлиги ва тўловларни амалга ошириш учун етарли маблағга эга эканлиги текширилиши лозим. Ҳисоблар амалга оширилган вақтда кастодиан брокерга тегишли қимматли қоғозлар ёки платёжкани беради. Ҳисоблар белгиланган вақтда, келишув амалга ошагндан сўнг бажарилади ва бу вақт қимматли қоғозларнинг турига қараб белгиланади. Ҳозирги кунга қадар корпоратив қимматли қоғозлар билан ҳисоблашиш Т+5 схемаси бўйича амалга оширилмоқда. Марказий депозитарий орқали савдоларни савдоларни амалга ошириш схемасидан стандартлаштирилган опцион савдосида ҳам фойдаланилади(listed options). Марказий депозитарий функцияларини OCC бажаради. Кастодиан хизматидан фойдаланувчи йирик инвесторларнинг келишувлари ҳисобини юргазишни енгиллаштириш мақсадида, DTC томонидан институтционал инвесторларга қимматли қоғозларни етказиб бериш тармоғи ишлаб чиқилди(Institutional Delivary Sustem) Франция қонунчиликларида кастодиан фаолият деган тушунча йўқ. Қимматли қоғозларни сақлаш ва улар билан ҳисоблашишларни амалга оширувчи ташкилот депозитарий деб номланади. Депозитарий функцияларини банклар амалга оширади. Улар фаолияти устидан назорат, банкларнинг қонунчилиги асосида олиб борилади. Агар банк инвестицион фондга хизмат кўрсатаётган бўлса, унинг бу фаолияти инвестицион фондлар тўғрисидаги қонунчиликларга биноан олиб борилади. Қўйилма қилинадиган маблағлар фонди (Fonds Communs de Placement) контракт асосидаги фонд бўлиб, бошқарувчи компания ва депозитарий ўртасида тузилади. Ҳар бир ҳаракат биржа операциялари бўйича комиссия томонидан тасдиқланган бўлиши шарт. Агар тузилган котрактда депозитарийнинг алмашуви рўй берса, бу ҳолда янги контракт тузилиб у ҳам комиссия томонидан кўриб чиқилади. 30

Ҳозирги кунги амалиётда депозитар хизмат кўрсатиш икки гуруҳга, кастодиан ва депозитарий функцияларига бўлинаётганлигини кўришимиз мумкин. Кастодиан фугкцияларига қимматли қоғозларни сақлаш, ҳисобини олиб бориш, корпоратив ҳаракатларини амалга ошириш киради. Депозитарий функцияларига инвестицион фондларнинг активлари устидан назорат олиб бориш тушунилмоқда. Фаолиятнинг асосий йўналаши, депозитарий ва бошқарув компонияларининг мустақиллигига таяниш, мустақилликни таъминлаш остида: - маблағ; - мустақил ечимлар қабул қилиш; - бошқарув органлари ва ҳ.к. Бундай йўл тутиш, фондларнинг аъзоларига кўпроқ маъқул келади. Йирик банклар мисоли, бу тенденцияларни комиссия қобул қилмайди. Бу ечимларни ечиш учун банклар ўз қошида шўъба корхоналари очиб, ўзи эса депозитарий сифатида фаолият юргазади. Бошқарув компания пайларнинг улуши ва соф фктивларнинг ҳисоби учун жавобгар ҳисобланади. Депозитарий активларининг ҳисобини тегишли назорат орқали юргазиб, бу назоратни ҳохлаган вақт амалга ошириш ҳуқуқига эга. Депозитарий фонд мулкига боғлиқ келишувларни тўхтатиб қўйиши мумкин. Агар депозитарий бу келишувларни қонуний бузилган деб топса, депозитарий келишув амалга ошгунга қадар бошқарув компанияга арз билан чиқиб, бу келишувни қонуний ёки тагишли қонунчиликлар асосида кўриб чиқишни талаб қилиши мумкин. Агар депозитарий бошқарув компаниядан рад жавобини олса, бу ҳолда депозитарий бошқарув компания аудитори ва биржавий операциялар бўйича комиссияга ҳабар бериши лозим. Қўшимча бошқарув компаниянинг устидан депозитарийни назорат ўтказиш ҳуқуқларини, томонлар ўзаро битим орқали келишиб олиши шарт. 31

Франциянинг Марказий депозитарий функциясини АО “СИКОВАМ” амалга оширади. Ташкилот ўтмишда қимматли қоғозларни ўтказиш ва Марказий ғазна вазифасини ўтаган ташкилот ўрнига 1949 йил ташкил этилган. Хусусий компания СИКОВАМ давлат функцияларини бажаришга қарамай: қонунчилик бўйича Франция худудида чиқарилган барча қимматли қоғозларни сақлаш бўйича монополияга эга. СИКОВАМ Молия Вазирлиги назорати асосида фаолият юритади. Юқорида кўриб ўтилган ҳар-хил давлатларнинг депозитар тизими асосида, уларнинг асосий ҳарактеристикаларини қуйидаги жадвалдан кўришимиз мумкин. 2-жадвал. Давлатларнинг депозитар тизимини асосий ҳарактеристикалари 5 . Солиштириш белгилари Америка Европа (Франция) Осиё ( Япония) 1 2 3 4 Қимматли қоғозларга бўлган ҳуқуқни ҳисоб олиш тизимининг марказлаштириш даражаси. Профессионал иштирокчилар даражасида қимматли қоғозлар бозори монополизацияси ҳамда бир қанча марказий депозитарийларнинг мавжудлиги Қонунчиликилан белгиланган тўлиқ марказлаштириш, Марказий депозитарийнинг мавжудлиги Тўлиқ марказлаштириш, Марказий депозитарийнинг мавжудлиги Депозитар тизимда банкларнинг роли. Кастодиан фаолиятни амалга ошириши мумкин. Банклар инвесторларга депозитар хизматларни кўрсатишда салмоқли ўринни эгаллайди. Кастодиал фаолиятни амалга ошириши мумкин. Тартиблаштириш даражаси. Кучли тартиблаштириш, давлат ва ўз-ўзини мувофиқлаштиривчи ташкилотлар томонидан қимматли қоғозлар битимлари қатнашчиларининг бозордаги аҳлоқини юқори даражада назорат қилиш ва тартиблаштириш Давлат томонидан кучли назорат асосан инвестицион фондлар билан ишлашда. Давлат томонидан кучли назорат. 5 www . dcc . ru сайти маълумотлари. 32

Номинал сақловчилар роли Қимматли қоғозлар билан бириктирилган икки томонлама “майдаланиш”ҳуқуқи эгаси ва номинал сақловчи ўртасида. Эгасида фақат фойда олиш ҳуқуқи қолади. Майдаланиш руҳсат этилмийди. Номинал сақловчиларга маълум бир қимматли қоғозлар билан маҳсус вазифалар юклатилади. Рўйҳатга олувчининг талабига биноан қимматли қоғозлар эгаларига тақдим этилади. Майдаланиш руҳсат этилмийди. Номинал сақловчиларга маълум бир қимматли қоғозлар билан маҳсус вазифалар юклатилади. Рўйҳатга олувчининг талабига биноан қимматли қоғозлар эгаларига тақдим этилади. Айтиш жозки, миллий депозитар тизимнинг фаолият турлари юқоридаги жадвалда келтирилган жаҳон тажрибасига мос бўлиб, фақатгина Марказий депозитарий ва 2 чи даражали депозитарийлар кастодиан вазифаларини бажара олишмайди. II-боб. Ўзбекистон қимматли қоғозлар бозорида Марказий депозитарий фаолияти таҳлили 2.1. Қимматли қоғозлар бозорида депозитар тизими фаолият механизмининг ҳуқуқий асослари таҳлили. Ўзбекистон Республикасининг фонд бозорини бошқарувчи қонунчилик далолатномалари ҳар даврларда қабул қилинган эди ва уларнинг меъёрлари, мамлакатнинг ҳар хил босқичдаги иқтисодий ривожланиш хусусиятларини акс этган ва ўша пайтларда иқтисодий сиёсатини ва иқтисодиётни давлат томонидан бошқаришни амалга оширишга мувофиқ эди. Ўзаро алоқа, қонунлар, қимматли қоғозлар бозори соҳасидаги ростловчи муносабатларга қарамай баъзи қисмларда бир-бирини такрорлаб ва ҳар хил тузилмали йўллари билан фарқлашган. Бу қимматли қоғозларнинг ватан бозорини бошқарувчи, уларни инвесторлар томонидан, шу жумладан чет эл инвесторлари томонидан ўрганиши ва қабул қилиниши меъёрнинг қабул қилинишига қийин аҳволга солиб қўйган, ва шунингдек сармоявий жараёнларини тўхтаб туради. Бундан ташқари, 1990 йил охирида қабул қилинган меъёрлар замонавий талабларга ва чел эл молиявий бозорлар билан 33

интеграциялар шароитига жавоб бермайди. Шунинг учун қимматли қоғозлар бозори тўғрисидаги амалдаги қонунчилигини тубдан ўзгариш ва унинг барча қатнашчиларининг манфаатларини ҳисобга олувчи ҳужжатларни тузиш лозим. Июл ойида “Қимматли қоғозлар бозори тўғрисида” қабул қилинган қонунчилик фонд бозоридаги фаолиятнинг барча соҳаларига қўл тегизган. Энг муҳим ўзгариш ҳисобга олиш тизими бўйича амалга оширилди. Ўзбекистон қимматли қоғозлар бозорининг ҳисобга олиш тизими ривожланиши тарихини кўриб чиқамиз. Республика ҳисобга олиш тизими ривожланишида 3 босқични бегилаб кўрсатиш мумкин.  Биринчи босқич : 1994 йилда Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1994 йил 8 июлдаги 285-сонли “Тошкент” РФБ фаолиятининг самарадорлигини таъминлаш бўйича чора-тадбирлар тўғрисидаги” қарорига мувофиқ қимматли қоғозлар бозорида – “ВАҚТ” Миллий депозитарий” ОАЖ депозитарийси биринчи ҳисоб институти ташкил этилди. 1996 йилда Ўз.Р. 1996 йил 16 августдаги 274-сонли “Акциядорлик жамиятлар ва акциядорлар ҳуқуқини ҳимоя қилиш тўғрисидаги” Қонунчилиги ва “АЖ акциядорлари реестри тўғрисидаги” Низоми қабул қилинганлиги муносабати билан АЖ акциядорлар реестрига киритиш керакли меъёр олиб киритилди.  Иккинчи босқич : 1998 йилда Ўзбекистон Республикаси “Қимматли қоғозлар бозорида депозитарийлар фаолияти тўғрисидаги” Қонунчилиги ва Вазирлар Маҳкамасининг 263-сонли 1999 йил 21 майдаги “Марказий депозитарий фаолияти ва ташкил этилиши масалалари тўғрисидаги” Қарори қабул қилинганлиги муносабати билан Марзий депозитарий (биринчи даражада) ва иккинчи даражадаги депозитарийлардан иборат бўлган икки даражали депозитарий тизими ташкил этилди. 34

 Учинчи босқич : 2006 йил сентябр ойида чиққан Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Қимматли қоғозлар бозорини янада ривожлантириш бўйича чора-тадбирлар тўғрисидаги” Қарорига мувофиқ тўртта қонунлар асосида (№ 918-сонли 1993 йил 2 сентябрдаги “Қимматли қоғозлар ва фонд биржаси тўғрисидаги”, № 218-I-сонли 1996 йил 25 апрелдаги “Қимматли қоғозлар бозори фаолияти механизми тўғрисидаги”, № 672-I-сонли 1998 йил 29 августдаги “Қимматли қоғозлар бозорида депозитарийлар фаолияти тўғрисидаги”, № 262-I-сонли 2001 йил 30 августдаги “Қимматли қоғозлар бозорида инвесторларнинг ҳуқуқини ҳимоя қилиш тўғрисидаги”), олдин қимматли қоғозлар бозорини бошқарувчи Ўзбекистон Республикаси “Қимматли қоғозлар бозори тўғрисидаги” Қонунчилиги ишлаб чиқилган ва кучга кирган. “Қимматли қоғозлар бозори тўғрисидаги” Қонуни қабул қилинганга қадар ҳаракат қилувчи ҳисоб тизими иккита мустақил тизимлардан иборат бўлиб: бу депозитарий тизими ва реестрни юритиш тизими. Ўша пайтларда республикада тузилган ҳисоб тизими депозитарий соҳасида самарадорлигини исботлаган, унда Марказий депозитарийнинг иккинчи даражадаги барча депозитарийлари билан ўзаро ҳамкорлиги, савдо ташкилотчилари тизимлари билан электрон ҳужжат айланиши орқали амалга оширилади. Лекин, афсуски, реестрни юритиш тизими шаклланиш даражада бўлиб ва электрон ҳужжат айланиши бу тизимда қўлланилмади. Қуйидаги 3 расмда “Қимматли қоғозлар бозори тўғрисида” ги Қонуннинг қабул қилинишигача бўлган Ўзбекистондаги ҳисобга олиш тизимини кўришимиз мумкин. 35

3-расм Қимматли қоғозлар бозорида депозитар фаолиятни амалга ошириш тартиби 6 Юқоридаги расмдан кўриниб турибдики, қимматли қоғозларга эгалик ҳуқуқини ҳисобга олиш тизими инвесторлар мафаатини кўзламаган, шунингдек фонд бозоридан акцияларни сотиб олган инвесторлар бу расм бўйича кўп вақтни йўқотишган, харажатлари ошган ва административ тўсиқларга учрашган. Эмитент реестр сақловчи томонидан ўз акциядорларининг қимматли қоғозларга бўлган ҳуқуқларини юритилиши бирмунча салбий ҳолатларга олиб келган, яъни эмитент реестр сақловчи профессионал институт бўлмаганлиги сабабли, инвестор томонидан сотиб олган қимматли қоғозларни ўз вақтида унинг номига ўтказилмаганлиги натижасида янги акциядор қимматли қоғозга тегишли мулкий ва номулкий ҳуқуқлардан фойдалана олмаган. 6 www . dcc . ru сайти маълумотлари. 36 Эмитент Текширув Ахборот алмашинуви Депозитар тизим Марказий депозитарий 2 - чи даражали депозитарий 2 - чи дара - жали депо - зитари й Но ҳ ужжат шаклида чи қ арилган корпоратив қ имматли қ о ғ озларни ҳ исобга олиш Реестр юритиш тизими МРС - муста қ ил реестр са қ ловчи ( реестр юритиш буйича лицензияга ДРС - 2 - даражали деп озитарий, (реестр юритиш буйича лицензияга эга) ЭРС - эмитент реестр са қ ловчи, реестр юритишни муста қ ил амалга оширади ( <500)акционерлари сони МДРС - Маркази й депозитарий тузилган шартномалар асосида ХИФлар реестрини юритишни амалга оширади . Ҳужжатли ва ноҳужжат шаклида чиқарилган корпоратив қимматли қоғозларни ҳисобга олиш.

Ўзбекистон Республикаси “Қимматли қоғозлар бозори тўғрисида” ги Қонунчилиги кучга кирганга қадар республика депозитарийлари депо эгасининг ҳисобида рўйҳатда турган қимматли қоғозларга бўлган мулкчилик ҳуқуқини (ёки бошқа мулкий ҳуқуқи) инобатга олган, реестр эгаси эса ушбу қимматли қоғозларга бўлган ҳуқуқини ҳисобга олишни амалга оширди. Эгасининг номи ёзилган нақд пулсиз қимматли қоғозларга бўлган эгалик ҳуқуқини тасдиқлаш учун инвесторга уларни ўзининг депо ҳисобига олишга етарли – электрон ҳужжат айланиши ташкил этилган майдончаларда савдони амалга оширишда деярли инвестор иштироксиз бўларди. Ушбу қимматли қоғозлар билан (масалан бошқариш ва даромадларни олишда иштирок этиш) боғлаган ҳуқуқларни амалга оширш учун эса инвесторга реестрга киритиш тартибни қўшимча қилиб ўтиш керак эди, ҳар бир томондан – битим қатнашчилари узатадиган бошқаришни расмийлаштириш ва ушбу узатадиган бошқаришни ва илова қилинган ҳужжатларни бевосита реестр эгасига жойлашган манзилига карамасдан етказиш. Бундай тартиб қимматли қоғозларга бўлган ҳуқуқни ҳисобга олиш тизимининг паст самарадорлиги ҳақида гувоҳлик берди. Шунингдек, қимматли қоғозларнинг баъзи эгалари ҳар хил сабабларга қўра қимматли қоғозлар эгалари реестрларига кирмаган ёки ўз вақтида кирмаган, яъни қимматли қоғозларда тасдиқланган ҳуқуқлардан фойдаланмаган. “Қимматли қоғозлар бозори тўғрисида” ги Қонунчилиги қабул қилиниши сабабли ҳозирги пайтда қимматли қоғозларга эгалик ҳуқуқини ҳисобга олишнинг такрорланиши бартараф этилган. Шунингдек, олдин ҳужжатли шаклда чиқарилган эмиссион қимматли қоғозлар Марказий депозитарийда ҳаракатсиз қолган бўлиши лозим. Эмиссион қимматли қоғозларга бўлган (акциялар ва корпоратив облигациялар) ҳуқуқни ҳисобга олиш депозитарийлар томонидан амалга ошириладиган бўлди. Қуйидаги расмда эмиссион корпоратив қимматли қоғозларнинг мавжуд ҳисоб тизими 37

4-расм. Эмиссион корпоратив қимматли қоғозларнинг мавжуд ҳисоб тизими 7 Бу расмда кўришимиз мумкинки, эмиссион корпоратив қимматли қоғозларни ҳисобга олиш тизими анча соддалаштирилган, яъни жаҳон тажрибасидан фойдаланилган ҳолда, фонд бозорида янги профессионал институт трансфер-агент малакали иштирокчи фаолият юритадиган бўлди. Бундан ташқари, Марказий депозитарий марказий рўйҳатга олувчи вазифасини бажаради. Юқоридаги фонд бозори қатнашчиларининг ўзаро фаолияти қуйидагича тавсифлашимиз мумкин. 1. Эмитент ва Марказий депозитарий ўртасида қимматли қоғозлар чиқарилишини рўйҳатга олишни ҳисобга олиш ва акционерлар реестрини шакллантириш ҳақида бош шартномани тузиш, акционерлар реестрини шакллантириш учун сўровномани бериш ва қабул қилиш. 2. Эмитент ва депозитарий номинал сақловчи ўртасида қимматли қоғозлар чиқарилишига депозитар хизмат кўрсатиш тўғрисида шартнома тузиш. 7 www . dcc . ru сайти маълумотлари. 38 1 3 4 3 4 5 2 ЭМИТЕНТ Трансфер - агент Марказий депозитарий марказий р( ў йхатга олувчи) Депозитарийлар - номинал сақловчилар

3. Қимматли қоғозларни эмитентнинг Марказий депозитарийдаги транзит ҳисобидан депозитарий номинал сақловчидаги эмиссион ҳисобига ўтказиш. 4. Қимматли қоғозларни эмиссион ҳисобдан қимматли қоғозлар эгаларининг депо ҳисобларига жойлаштириш, қимматли қоғозларнинг айланиши. 5. Марказий рўйҳатга олувчи томонидан эмитентлар қимматли қоғозларининг эгалари ҳақидаги ахборотни аниқ санага тўплаш ва рўйҳатни шакллантириш. Қимматли қоғозлар қолдиқлари бўйича ҳар кунги маълумотни текшириш. Ўзбекистон депозитарийлар тизими Марзий депозитарий ва Марказий депозитарийда корреспондент ҳисобини очган номинал сақловчи – депозитарийларини ўз таркибига олади. Марказий депозитарий мавжуд бўлган функцияларга қўшимча қилиб марказий рўйҳатга олувчининг функцияларини – қимматли қоғозлар эгаларининг реестрини йиғиш ва шаклланиш бўйича бажаради. Реестр шаклланиши Марказий депозитарий ва депозитарий - номинал сақловчилар эмитент томонидан белгиланган санасига қимматли қоғозлар эгаларининг депо варақаси ҳолатлари бўйича амалга оширилади. Марказий депозитарийнинг депозитар ҳисоби бир йўла ҳисоб реестрни юритиш тизими ҳам ҳисобланади. Янги қонунчиликга мувофиқ республиканинг фонд биржасида яна бир касбий фаолият тури киритилди – трансфер-агент фаолиятидир. Трансферагент Марказий депозитарий билан ўзаро ҳамкорликда эмитентлар учун шароитлар яратиш мақсадида, шунингдек, қимматли қоғозлар эгалари ва инвесторлар депозитарий тизими билан ўзаро боғлиқ ҳолда, қўлайликлар яратиш мақсадида фаолият юритишади. Юритилган ҳисоб тизими эмитентлар ва инвесторларга хизмат кўрсатиш сифатини янада яхшилашни, қимматли қоғозлар муомаласининг механизмини осонлаштириш ва тезлаштириш, 39

харажатларни, операцион рискларни ва маълумотларни ўғирлаш рискларини пасайтиради. Мазкур қонунчиликнинг қабули қилиниши билан эски меъёрий ҳужжатларнинг кўпчилигига ўзгартиришлар киритилди ва Ўзбекистон қимматли қоғозлар бозорида янги меъёррий ҳужжатлар тадбиқ этилди. Олдин акция эгасининг номи ёзилган ва кўрсатувчи эгалик қилувчи (тақдим этувчи) каби турларининг мавжудлиги ҳамда ҳужжатсиз ва ҳужжатли шаклида муомалага чиқарилиши мумкин эди. Янги қонунчиликга мувофиқ акция эгасининг номи ёзилган эмиссион қимматли қоғоз сифатида талқин қилинади, ҳамда фақат ҳужжатсиз шаклда муомалага чиқарилади. Марказий депозитарийга қўшимча функция берилди – акциялар эгаларининг реестрини ва корпоратив облигациялар эгалари реестрини юритиш. Номинал сақловчи тушунчаси ўзгартирилди: энди бу акцияларга ва корпоратив облигацияларга бўлган ҳуқуқ ҳисобини амалга оширувчи депозитарий бўлди. Номинал сақловчи Марказий депозитарий сўровномасига биноан белгиланган санага қимматли қоғозлар эгаларининг реестрини шакллантириш учун керакли бўлган маълумотларни тақдим этади. Мазкур қонунчилик кучга киргунга қадар ҳуқуқни тасдиқловчи ҳужжат реестрдан кўчирма эди. Ҳозирги пайтда акцияларга эгалик қилиш ҳуқуқини тасдиқловчи ҳужжат депо ҳисобидан олинган кўчирма ҳисобланади. Шундай қилиб, қонунчиликка мувофиқ акция - эгасининг номи ёзилган фақат ҳужжатсиз шаклида чиқадиган эмиссион қимматли қоғоз бўлиб, олдин бланк шаклида чиқарилган барча акциялар депозитарийга топширилади ва уларни ҳужжатсиз шаклида кўчирилади. Акцияларни ҳисоби уларнинг Марказий депозитарийда ҳаракатсиз қолганлигидан кейин, уларни дематериализациясигача ҳужжатсиз қимматли қоғозлар учун белгиланган тартибда олиб борилади. 40

Ҳужжатли шаклида чиқарилган ва ҳаракатсизлантиришга Марказий депозитарийда сақлашга реестрни шакллантириш санасида топширилмаган, эгасининг номи ёзилган акциялар бўйича реестрини шакллантиришда эса, эгаси тўғрисидаги ва ҳаракатсиз қолган ҳужжатли эгасининг номи ёзилган акциялар эгаларига тегишли бўлган тоифаси (тури), сони ҳақида маълумотлар, “Қимматли қоғозлар бозори ҳақида” қонунчилиги кучга кирган санасига эмитент томонидан тузилган ва Марказий депозитарийга топширилган реестр маълумотларига асосан шакллантирувчи реестрга киритилади. Ўзбекистон Республикаси “Қимматли қоғозлар бозори тўғрисида” ги Қонуннинг қабул қилиниши билан тарқоқ ва такрорланувчан ҳисоб тизимидан фақат қимматли қоғозларга бўлган ҳуқуқни депозитарий ҳисобига асосланган ягона бирлашган тизимга айланди. Бу қимматли қоғозлар билан муомала қилиш механизмни, қимматли қоғозлар бўлган ҳуқуқни ўзгариши ва ушбу қимматли қоғозлар билан боғлаган ҳуқуқларини анчагина осонлаштиради ва тезлаштиради. Шунингдек, корпоратив қимматли қоғозларнинг янги ҳисоб тизимини юритилганлиги билан реестр юритувчилар институти қисқартирилди. Барча янги ўзгаришлар эмитентлар учун уларнинг Марказий депозитарий билан ўзаро ҳамкорликдаа, ҳамда қимматли қоғозлар эгаларига ва ўз ҳуқуқларини амалга оширувчи инвесторларга қўлайликлар яратишдан иборатдир. “Қимматли қоғозлар бозори тўғрисида” ги Қонуннинг амал қилиниши Ўзбекистонни “30-лик гуруҳ” ни тавсияларини ҳам дематериализация жараёни сифатида, ҳам ягона марказда қимматли қоғозлар ҳисобини тўплаш сифатида бажаришга яқинлаштирди. Шу билан бирга, миллий фонд бозоримизни халқаро капитал бозорига интеграциялаш йўлаида навбатдаги ишонарли қадам қўйилди. Эришган ютуқларда тўхтамасдан Ўзбекистон Марказий депозитарийси, депозитар тизимни янада ривожлантириш ва бозор 41

қатнашчиларининг ўзаро ҳамкорлигини соддалаштиришнинг истиқболли йўналишларини аниқлади. 1. Чет эл тажрибаларга асланган ҳолда, эмиссияларга хизмат кўрсатиш бўйича кўпроқ самарали ишлар, ҳамда эмитент томонидан ҳужжатларни етказиш харажатларини қисқартириш учун Марказий депозитарий ва эмитент ўртасида электрон ҳужжатлар айланишига ўтиш Марказий депозитарий мақсадидир. 2. Марказий депозитарий депозитарий - номинал сақловчилар фаолиятини мустаҳкамлаш бўйича ишлар ўтказишни режалаштираяпти, яъни бу институтлар томонидан кейинчалик брокер функциялари ва брокер уйларни ташкил этиш фаолиятларини бирга қўшиб олиб бориш мақсадида. 3. Ўзбекистон Республикаси фонд бозорининг умумий ривожланишида, фонд бозори ташкиллаштирилишига юклатилган вазифалар кенгайиши ва қайта ишланаётган ахборотлар ҳажмининг ўсиши сабабли фонд бозори профессионал қатнашчиларининг дастурий комплексларини ўзгартиришга ёки кенгайтиришга зарурият туғилди. Лекин бундай комплексларнинг ташкил этилиши ўзоқ вақтни олади (баъзида 3 йилдан ортиқ), дастурий таъминлашни ишлаб чиқишни бугундан бошлаш лозим. Ҳозирги пайтда фонд бозорининг профессионал қатнашчиларининг дастурий таъминоти, ҳар хил платформаларда ва дастурлашнинг ҳар хил тилларида ёзилган тарқоқ дастурларда намойн бўлган. Барча ташкилотларга хизмат кўрсатувчи ягона дастурий комплексни яратиш катта имкониятларни беради. Жорий йилнинг июнь ойида марказий депозитарий ходимлари қимматли қоғозлар бозори фаолиятини назоарт қилиш ва мувофиқлаштириш маркази ва унинг Тошкент шахри бўйича худудий бошқарамси томонидан ташкил этилган “Маълумотларни ошкор этиш 42

стандартлари” лойиҳасининг муҳокамаси бўйича қимматли қоғозлар бозори иштирокчилари билан учрашувда иштирок этишди. Ҳисобот йили давомида марказий депозитарий ходимлари қимматли қоғозлар бозори фаолиятини назоарт қилиш ва мувофиқлаштириш маркази ҳамда Давлат мулк қўмитаси ходимлари билан биргаликда “Ўзбекистон Республикаси қимматли қоғозлар бозорини ривожлантириш чоратадбирлари тўғрисидаги” фармонниинг лойихасини ишлаб чиқишда иштирок этишди. Фикримизча, юқоридаги масалаларни ҳал этиш ва янада такомиллаштириш Ўзбекистонни жаҳон иқтисодий ҳамжамиятида самарали иштирок этиши имконини беради. 2.2. Марказий депозитарий фаолияти таҳлили. «Қимматли қоғозлар марказий депозитарийси» давлат корхонаси ҳисобот йилида ўз фаолиятини “Қимматли қоғозлар бозори тўғрисида”ги Қонун ҳамда “Қимматли қоғозлар марказий депозитарийси фаолиятини ташкил этиш тўғрисида”ги Вазирлар Маҳкамасининг қарорига асосан олиб борди ва қатор чора-тадбирарни амалга оширди. 2013 йил 3 январ ҳолатига марказий депозитарийда 1276 акциядорлик жамиятининг қимматли қоғозлари ҳисобга олинган, муомалага чиқарилган қимматли қоғозлар миқдоран 8674,2 млн. донага етди ҳамда уларнинг номинал қиймати 9111,48 млрд.сўмдан ортиб кетди 8 . 2012 йил бошидаги маълумотларга таққослаганда (1309 та жамиятда 7098,68 млн дона қимматли қоғоз, номинал 7577,08 млрд.сўм) 33 та жамиятнинг сони камайгани ҳолатида рўйҳатга олинган қимматли қоғозларнинг сони 1575,52 млн. донага ортди мазкур 8 www . deponet . uz сайти маълумотлари. 43

қимматли қоғозларнинг номинал қиймати эса 1534,4 млрд.сўмни ташкил этди. 1276 акционерлик жамиятининг 460 тасида (36%) тўлиқ тўхтатилган, шундан: 365 та жамиятда (28,6%) уларнинг фаолияти тугатилиши ёки мулкчилик шаклининг ўзгариши муносати билан, 41 тасида (3,2%) ваколатли органнинг мурожаатига асосан, 54 тасида (4,2%) олдинги эълон қилинган эмиссияда рўйҳатга олинган эмитентлар томонидан киритилган ўзгаришлар бўлганлиги муносати билан тўхтатилган. 2012 йил бошиган нисбатан тўлик тўхтатилган акционер жамиятларнинг сони 20 тага камайган. Акционер жамиятларининг рўйҳатга олинган акцияларидан ташқари марказий депзитарийда 30 та эмитентнинг 265,46 млрд. Сўмлик 9,66 млн. дона облигациялари ҳисобга олинган. (2012 йил бошида 9,55 млн дона облигация, 243,46 млрд.сўм, 30 та эмитент) Давлат статистика қўмитаси томонидан берилган маълумотларга кўра марказий депозитарий юридик шахсларнинг ёки депонентларнинг фаолиятининг тўхтатилиши, янгидан бошланиши ёки тўхтатилиши билан боғлиқ ишларни олиб боради ҳамда акцияларни муомалага чиқарилишини аниқлаш мақсадида ягона давлат реестридан чиқарилмаган ўз фаолиятларини тўхтатган акционер жамиятлари ва реестрдан чиқарилган лекин қимматли қоғоз кўринишида мулкка эга бўлган республика депозитарийларида рўйҳатга олинган жамиятларниннг ҳисобини юритади. Ҳисобот йилининг охирида Маркзий депозитарийда қуйидаги муомалага чиқарилган акциялар рўйҳатга олинган: - ягона реестрдан чиқарилган 165 та жамиятнинг 60,67 млрд.сўмлик эмиссияси; - 114 та ташкилий-ҳуқуқий шакли ўзгарган жамиятларнинг 35,49 млрд.сўмлик эмиссияси; 44

Марказий депозитарийнинг асосий фаолият турларидан бири давлатга тегишли бўлган қимматли қоғозларнинг сақлаш ва уларнинг ҳисобини юритиш ҳисобланади. Ҳисобот йили охирида акционер жамиятларнинг уставида қатнашган давлат улушлари 735 та жамиятда 6045,54 млрд.сўмни ташкил этган. 2012 йил бошидаги маълумотларга таққослаганда (739 та жамият, миқдоран 4917,36 млрд.сўм) уставида давлат улуши бўлган жамиятлар сони 4 тага қисқарган уларнинг қиймат эса 1128,18 млрд.сўмни ташкил этди. Олдин хўжалик субъектларининг устав фондларига берилган 458 та акционер жамиятларининг давлат активлари қиймати номинал қийматда 1179,06 млрд.сўмни ташикл этди. Ҳисобот йилида қимматли қоғозлар бозори фаолиятини мувофиқлаштириш ва назорат қилиш маркази томонидан марказий депозитарийга депозитар операциялар ва ҳисобга қўйиш, акциялар ва облигациялар муомалага киритишни ҳисобдан чиқариш ҳамда акционер жамиятларининг қимматли қоғозлар чиқариш шартнларини ўзгаришини ҳисобга олиш юзасидан 287 та ҳужжатлар тўплами (шу жумладан 77 таси 4-чоракда) келиб тушди. Ҳисобот санасида марказий депозитарийга 172 та (шу жумладан 44 таси 4 чоракда) бирламчи, қўшимча ва янги қимматли қоғозларнинг муомалага чиқарилиши рўйҳатга олинди. Қимматли қоғозларни муомалага чиқариш шартларининг ўзгариши 27 та (шу жумладан 6 таси 4-чоракда) акционерлик жамиятида рўйҳатга олинди. Марказий депозитарийдан қуйидагилар ҳисобдан чиқарилди: -8 та эмитентнинг акциялари жойлаштирилмаган эмиссияси; -амалга ошмаган деб ҳисобланган 27 та эмитентнинг қўшимча эмиссияси (шундан 11 таси 4 чоракда) 45

-39 та акционер жамиятида ташкилий-ҳуқуқий шакли ўзганрганлиги, фаолияти тугаганлиги ёки банкрот деб тан олиниши муносати билан ҳамма эмиссиялари (шундан 7 та эмитент 4 чоракда) Ҳисобот йилида Марказий депозитарийга 4096 та топшириқ, давлат ва бошқа органлар томонидан сўралган маълумот бўйича талаблар (шундан 1060 таси 4 чоракда) Инвестицион фондларга хизмат кўрсатиш. Марказий депозитарий ўзининг истесно тариқасидаги функцияси ҳисобланмиш инвестицион фондларнинг қимматли қоғозларига бўлган ҳуқуқни ҳисобини юритиб 2 та ХИФ ва 5 та ИФга хизмат кўрсатади. Фондларни акционерлари сони 49577 кишини ташкил этиб шундан 49543 таси 4927922 та акцияга эгалик қилувчи жисмоний шахслар ва 151460 та акцияга эгалик қилувчи 35 та юридик шахслар ҳисобланади. 2012 йил 1 октябр ҳолатига хизмат кўрсатилаётган фондларнинг умумий активлари миқдори 5503 млн.сўмни ташкил этди бу эса 2011 йил 3 чоракка нисбатан 350 млн.сўмга нисбатан кўпдир. Умумий активлари энг кўп ошган инвестицион фонд бўлиб “Baraka” ИФ ҳисобланди ва ўсиш 58,56%ни ташкил этди. Бунинг натижасида ИФларнинг инвестицион портфеллари (қайта баҳоланиш билан биргаликда) 4466 млн. Сўмдан кўпни ташкил этди ва 2011 йил 3 чорагига нисбатан ИФларнинг портфеллари 1.1 баробарга ошди. Энг кўп ўсиш “Baraka” ИФда бўлиб 76,15%га тенг бўлди, энг ками эса “Камалак” ИФда 0.08%. ИФларнинг инвестицион портфеллари умумий даромадлиги 2011 йил 3 чоракдаги 378 млн.сўмдан 3 чорак 2012 йилда 356 млн.сўмга камайди. Бешта ИФнинг хусусий маблағлари 3144 млн.сўмни ташкил этиб 2011 йил 3 чорагига нисбатан 78 млн.сўмга ортди. ИФларнинг ялпи дебитор қарздорликларининг ортиши 237 млн.сўм ёки 33 %ни ташкил этди. Энг кўп дебитор ҳақдорликнинг ортиши “Daromad Plus” ИФда кузатилди ва 46

деярли 2 баробарни ташкил этди. Барча ИФларнинг кредитор қарздорликлари сезиларсиз миқдорда ортди. Нисбатан кўп ўсиш “Камалак” ИФда кузатилди 12.5% ёки 40 млн. Сўмни ташкил этди. 2012 йил 3 чоракгида ИФларнинг дромад ва харажатлари таҳлили қуйидагиларни кўрсатмоқда: - «Baraka» (109 млн сўм) ва «Semurg» (11 млн. сўм) ИФларидан ташқари барча ИФларда умумий даромадлар камайган. ИФларнинг умумий даромади 24 млн. Сўмдан оз миқдорни тагшкил этди; - Марказий депозитарийда ҳисобот топширадиган барча ИФлра 2012 йил 3 чоракни унчалик катта бўлмаган даромад билан якунлашган. Реестрларни тўплаш ва шакллантириш ҳамда депозитарийкорреспондетларга хизмат кўрсатиш фаолияти. 2012 йил давомида акционерлар умумий йиғилишини чақирилиши муносабати билан акционер жамиятларининг талабига асосан 2395 та реестр тузилди (шундан 358 таси 4 чоракда) ҳамда 599 та реестр эмитентларга почта орқали жўнатилди (шундан 45 та реестр 4 чоракда) 2012 йилда марказий депозитарий омборхонасида анча олдин қоғоз кўринишида чиқарилган 105 дона акция (шундан 20 таси 4 чоракда) ҳаракатдан тўхтатилди, 12272 дона акция сақлашдан олиниб эмитентларга бекор қилиш учун қайтариб берилди (шундан 4 чоракда амалга оширилмаган). Ҳужжат кўринишида чиқарилган 94 та акционерлик жаимиятининг 3979213 дона муомалага чиқарилган акцияси келгусида бекор қилиш мақсадида ҳаракатдан тўхтатилди. Марказий депозитарий омборхонасида ҳисобот йили охирида ҳужжат кўринишида сақланаётган 24 та эмитентнинг 468 857 дона акцияси шундан 18139 донаси мулк қўмитаси депо ҳисобидан сақланмоқда. 2012 йил давомида марказий депозитарий вакиллари 7 та жамиятнинг ҳужжат кўринишида чиқарилган акцияларни бекор қилиш 47

жараёнида иштирок этишди (4 чоракда 2 та). Ҳисобот даврида 168923 дона ҳужжат кўринишида муомалага чиқарилган акциялар йўқотилди (шундан 166 таси 4 чоракда). Қуйидаги 3 расмда 02.01.12 – 03.01.13 йиллар мобайнида депозитарийлар томонидан хизмат кўрсатилаётган депо счётлар сонининг солиштирма диаграммаси. 5-расм. Депозитарийлар томонидан хизмат кўрсатилаётган депо счётлар сонининг солиштирма диаграммаси 9 . Юқоридаги расмда кўришимиз мумкинки, 2013 йил 3 январ ҳолатига қимматли қоғоз эгаларининг 1161,8 минг дона депо ҳисобларини (шундан 69,1 мингта ёки 5,9% юридик, 1092,6 минг ёки 94,1% жисмоний шахслар) юритувчи 30 та худудий депозитарийлар билан корреспондентлик муносабатлари олиб борилди. 2012 йил бошига нисбатан хизмат кўрсатилаётган депо ҳисобларини сони 1 %га камайди. 2012 йил 2 январ ҳолатига қимматли қоғоз эгаларининг депо ҳисоблари сони 1173,7 мингтани ташкил этди улардан 74,4 мингтаси юридик ва 1099,3 мингтаси жисмоний шахслар ҳисобланади. Қуйидаги 4 расмда 02.01.12 – 03.01.13 йиллар мобайнида депозитарийлар томонидан қайд этилган қимматли қоғозлар ҳажмини таҳлил этишимиз мумкин. 9 www . deponet . uz сайти маълумотлари. 48 Юр.шахс Физ.шахс 1099,3 1092,6 0120 0100 800 600 400 4,74 69 , 1 200 0 02.01.2012 й . 03.01.2013 й .

6-расм. 02.01.12 – 03.01.13 йиллар мобайнида депозитарийлар томонидан қайд этилган қимматли қоғозлар ҳажми 10 . Депозитарийларда ҳисоби юритилаётган қимматли қоғозларнинг умумий хажми 3678 млн. донани бўлиб, уларнинг номинали 2271,3 млрд.сўмни ташкил этади. 2012 йил бошига нисбатан депозитарийларда ҳисоби юритилаётган қимматли қоғозларнинг сони 589,6 млн.донага ортди ва уларнинг номинали 54,4 млрд.сўмни ташкил этди. Жорий йилнинг 4 чораги давомида депозитарийларда ҳисоби юритилаётган қимматли қоғозларнинг сон жиҳатидан 97,2 млн.донага миқдоран жихатдан эса 9,5 млрд.сўмга каамйган. Савдо ва ҳисоб-клиринг тизимига хизмат кўрсатиш. Ҳисобот йилининг бошидан буён қуйидаги ташкиллаштирилган савдоларга тасдиқлар берилди: РФБ “Тошкент” савдо майдонларининг бирламчи секторида: – 2 та эмитентнинг 208,29 минг дона акцияси давлат активларининг реализацияси секторида (шундан 1 та эмитентнинг 7,93 минг дона акцияси 10 www . deponet . uz сайти маълумотлари. 49 қимматли қоғозлар сони 3678 ( млн. дона) 3088 номинал 2271,3 бўйича суммаси ( млрд. сум) 2060,1 03.01.13 02.01.12

4 чоракда); - 13 та эмитентнинг 155,4 млн.дона қимматли қоғозлар қимматли қоғозларни жойлаштириш секциясида (шундан 3 та эмитентнинг 722,72 минг дона акцияси 4 чоракда). РФБ “Тошкент” савдо майдонларининг иккиламчи секторида: -233 та эмитентнинг 106,46 млн.дона акциялар савдоси (шундан 61 та эмитентнинг 65,02 млн.дона акцияси 4 чоракда) МТС савдо майдонларида 3 та эмитентнинг 33,3 минг дона акциялари (шундан 1 та эмитентинг 11,2 минг дона акцияси 4 чоракда) Elsis-savdo ЁАЖ савдо майдонларида 139 та эмитентнинг 830,76 минг дона акцияси (33 та эмитентинг 496,11 минг дона акцияси 4 чоракда) Ташкиллаштирилган савдо натижаларига кўра ҳаридорларнинг савдо хисоларига қуйидаги қимматли қоғозлар ўтказилди: РФБ “Тошкент” бирламчи савдо секторларида: -қимматли қоғозларни жойлаштириш секциясида 211 та битим 123,23 млн.дон қимматли қоғоз (шундан 6 та битим 306,29 та қимматли қоғоз 4 чоракда) РФБ “Тошкент” иккиламчи савдо секторларида: - 711 та битим 104,66 млн.дона қимматли қоғоз (шундан 205 та битим 64,26 млн.дона қимматли қоғоз 4 чоракда) МТС савдо майдонларида 9 та битим 33,3 минг дона қимматли қоғозлар билан (шундан 11,2 минг дона қимматли қоғоз билан 4 та битим) “Elsis-savdo” ЁАЖ савдо майдонларида: - 803,41 минг дона акция билан 779 та битим (шундан 492,97 минг дона қимматли қоғоз билан 112 та битим 4 чоракда) Ташкиллашмаган биржадан ташқари бозорда 98 та битим 828,01 млн.дона қимматли қоғоз билан рўйҳатдан ўтказилди (шундан 34.19 млн.дона қимматли қоғоз билан 30 та битим 4 чоракда) 50

Рўйҳатдан ўтказилган биржадан ташқари савдоларда 94 та ўтказма амалга оширилди, қоғоз технологияси асосида 823,18 млн.дона қимматли қоғоз ҳаридорларнинг депо ҳисобларига кирим қилинди. (шундан 25 та ўтказма 29,64 млн.дона қимматли қоғоз 4 чоракда). Марказий депозитарий 2012 йил якунлари бўйича депонентларнинг ягона базасини ҳам юритган. Қуйидаги 5 расмда депонентларнинг ягона базасини кўришимиз мумкин. 1 379 977; 96% Жиз.шахслар Юр.шахслар 7 -расм. 2012 йил якунлари бўйича депонентларнинг ягона базаси 11 . Марказий депозитарий олиб бораётган депонентларнинг ягона базасида 2013 йил 3 январ ҳолатига 1467049 та шахс мавжуд бўлиб, шундан 1379977 та жисмоний шахс ҳамда 87072 та юридик шахслар ҳисобланади. Йил бошига ушбу кўрсаткич 1449466 шахсни ташкил этиб, базага киритилган шахслар сони 17583 тага ортди, шундан 14844 жисмоний шахс ва 2739 юридик шахс ҳисобланади. 11 www . deponet . uz сайти маълумотлари. 51

III-боб. Ўзбекистон қимматли қоғозлар бозорида депозитарийлар фаолиятини ривожлантириш истиқболлари Сўнгги йилларда аҳолии жамғармасининг ва хусусий пул йиғимининг ошганлиги туфайли фонд бозори инструментларига инвестицияловчи фуқоралар сони ошганлиги сезилмокда. Аммо фонд бозори тижорат банкларига нисбатан аҳолининг кўп қисми учун даромад олиш манбаи сифатида қаралмаяпти. Шу билан бирга мамлакатимиз фонд бозори инфратузилмаси жаҳон молиявий капиталини жалб этишда бошқа ривожланаётган мамлакатлар фонд бозорлари билан рақобатлаша олмайди. Бунга қарамасдан, мамлакатимизда “ҳисоб-китоб” тизимини янада такомиллаштиришда Марказий депозитарийнинг асосий дастурий таъминотига қуйидаги ўзгартишлар киритилди: - “Delphi7” дастурий таъминотиниг янги нусхасидан фойдаланилиши муносабати билан реестр тузиш бўйича ҳисоботларга тузатишлар киритилди ва дуплекс нашр қилиш тузатилди; - юридик шахсларнинг янги турлари пайдо бўлиши билан оралиқ статистик ҳисоботларга тузатишлар киритилди; - биометрик паспортлар билан депо ҳисобларни рўйҳатдан ўтказиш имконини берадиган ўзгартиришлар критилди; - қимматли қоғозлар эгалари рўйҳатини тузиш бўйича ҳисоботни шакллантиришга ўзгартиришлар киритилди; - «Elsis-savdo» ЁАЖ савдо майдонларида облигацияларни жойлаштиришга хизмат қилувчи ўзгартиришлар киритилди; - эмитентнинг эмиссия ҳисобида сақланаётган ва хали жойлаштирилмаган қимматли қоғозларнинг ҳисоботини тузиш шаклларига қўшимчалар киритилди; 52

- қимматли қоғозларнинг келгусида халқаро кодларини олиш юзсидан Марказий депозитарийнинг дастурий таъминотида ўзгартиришлар киритиш юзасидан “ASB” янги блокини ишлаб чиқиш юзасидан чоралар кўрилди; - Марказий депозитарий ва “Миллий ҳисоб депозитарий” (Россия) нобанк кредит ташкилоти ЁАЖ ўртасида ўзбек эмитентларининг қимматли қоғозларига ISIN ва CFI ҳалқаро кодларини бериш юзасидан маълумотлар алмашиш синовдан ўтказилди. Қимматли қоғозлар бозори фаолияти қонунчилигини такомиллаштириш юзасидан таклифларни ишлаб чиқиш мақсадида (2010 йил 28 декабрда Ўзбекистон Республикаси Давлат мулк қўмитаси ва Корея фонд биржаси ўртасида имзоланган ўзаро ҳамкорлик ва қимматли қоғозлар бозорини ривожлантириш Меморандумини ижросини таъминлаш юзасидан ишлаб чиқилган чора-тадбирларнинг 1 пункти) марказий депозитарий ходимлари ишчи учрашувларда фаол иштирок этишди. Республика биржа марказида 2012 йил 16 январидан 20 январигача ўтказилган ишчи учрашувларда Корея фонд биржаси ходимлари томонидан “Тошкент” РФБда савдоларни ўтказиш механизми, Ўзбекистон қимматли қоғозларида брокерлик фаолияти ва амалдаги савдо тизимини инновацион такомиллаштириш юзасидан маърузалар ўқилди. 5 мартдан 7 мартгача ўтказилган учрашувлар Марказий депозитарий фаолиятига, депозитар - номинал сақловчилар ва қимматли қоғозлар бозорини модернизацияси асосида бозорда клиринг фаолияти масалалрига бағишланди. 22 майдан 25 майгача ўтказилган учрашувлар корея фонд биржаси томонидан таклиф этилган республика қимматли қоғозлар бозорида 53

маълумотларни ошор этиш, қимматли қоғозларнинг йирик пакетлари билан савдо жараёнини листингга киритиш тавсияларига бағишланди. 6 августдан 10 августгача корея фонд биржаси томонидан республика фонд биржаси шу жумладан Марказий депозитарийнинг дастурий таъминотини такомиллаштириш масалаларига бағишланди. 2012 йил 4 чоракда фонд бозорининг дастурий комлексини такомиллаштириш юзасидан бизнес талабларни якуний шаклини ишлаб чиқиш юзасидан марказий депозитарий мутахассислари Корея биржаси томонидан бириктирилган лойиха менежерлари ўртасида 10 дан ортиқ ишчи учрашувлар ташкил этилди. Учрашувлар давомида қимматли қоғозларни уларга бўлган ҳуқуқлар билан бирга ҳисобини юритиш жумладан, ўзбек эмитентларининг қимматли қоғозларини ISIN кодини олиш ва “йўқолган акционер”ларнинг қимматли қоғозларга бўлган ҳуқуқини тиклаш масалари бўйича мунозаралар юритилди. 2012 йилнинг 6-8 сентябрда Киев (Украина)да “пост-трейдинг инфратузилмасида марказий депозитарийларнинг роли” мавзусида IХ халқаро Евросиё марказий депозитарийлар Ассосциясининг конференцияси бўлиб ўтди. Конференция ташкилотчилари сифатида Украина миллий депозитарийси ва Украина қимматли қоғозлар депозитарийси чиқишди. Конференция давомида қимматли қоғозлар бозоридаги ҳисоб- китобларни ривожлантиришнинг глобал тенденциялари, келгуси ҳисоб- депозитар дунёсида марказий депозитарийларнинг ўрни, номинал сақлаб турувчиларни рўйҳатдан ўтказишда марказий депозитарийларнинг корреспондентлик алоқалари ҳамда ҳисоб-клиринг фаолиятининг халкаро тажрибаси масаласи кўрилди. Шунингдек, 8 сентябрь 2012 йилда “Миллий ҳисоб депозитарий” (Россия) ЁАЖ ҳамда Ўзбекистон марказий депозитарийси ўртасида икки томонлама учрашув ташкил этилди. 54

Учрашувда ўзбек эмитентларининг қимматли қоғозларига ISIN ва CFI идентификация кодларини бериш, икки давлат депозитарийлари ўртасида муносабатларни яхшилаш ҳамда инвестицион иқлимни икки давлат ўртасида корреспондентлик алоқаларини ўрнатиш орқали яхшилаш масалалари мухокама қилинди. Жаҳон тажрибасидан келиб чиққан ҳолда республикамиз қимматли қоғозлар бозорида депозитар тизимини такомиллаштиришнинг асосий вазифалари қуйидагилардир: - биржа битимга тўғри келадиган клиринг операциялари ва ҳисобкитоблар харажатларни қисқартириш; - депозитар ҳисоб-китоблар жараёнини жадаллаштириш, ушбу операцияларни амалга ошириш муддатларини қисқартириш: - қимматли қоғозлар иккиламчи бозори миқёсларини жадал ривожлантириш ва кенгайтириш; - фонд бозорининг замонавий инфратузилмасини шакллантириш ва унинг моддий-техника базасини мустаҳкамлаш; - қимматли қоғозлар бозори учун кадрлар тайёрлаш ва малакасини оширишни ташкил қилишни яхшилаш. Мазкур мақсадлар қуйидаги йўллар билан амалга оширилиши мумкин: - қимматли қоғозларни дематериализациялаш, яъни уларнинг қоғозсиз шаклда компьютер тизимларидаги ҳисобварақларида электрон ёзувлар шаклида мавжуд бўлиши қимматли қоғозларнинг ягона миллий электрон депозитарийсини барпо этишларга ўтиш имконини яратади, бу эса эгаси номи ёзилган қимматли қоғозлар олди-сотди жараёнида уларни қайта рўйҳатга олиш билан боғлиқ барча жараёнларни соддалаштиради ва арзонлаштиради. Қимматли қоғозлар йўқолиши, уларни қалбакилаштириш, етказиб беришларни кечиктириш сингари муаммоларга йўл қўйилмайди. 55

- нобиржавий электрон савдо тизимида амалга ошириладиган битимлар таъминоти тизимини яхшилаш ва қайта ишлаш. Шунингдек, майда инвесторларни нобиржавий электрон савдо тизимида тўғридантўғри иштирок этишини таъминлаш, яъни майда инвесторлар иш жойини (ёки уйида ўтирган ҳолда) тарк этмасдан нобиржавий электрон савдоларда иштирок этиши (интернет трейдинг). Бизнинг фикримизча, юқоридаги таклифлар қимматли қоғозлар фонд бозорида акцияларнинг ликвидлигини таъминлашга ва депозитар тизим фаолиятини ривожлантиришга, бозордаги ролини оширишга ва такомиллаштиришга эришиши мумкин. Хулоса Дунёнинг ривожланган давлатларнинг иқтисодиётини таҳлили, шуни кўрсатадики, қимматли қоғозлар бозорининг иқтисодиётидаги ҳамда жамиятдаги нуфузи жуда баланд. Мустақилликка эришгандан кейин Ўзбекистон Республикасида ҳам қимматли қоғозлар бозорини шакллантиришга ва уни ривожлантиришга катта аҳамият бермоқда. Республикамизда меъёрий- ҳуқуқий базанинг шаклланиши билан бирга қимматли қоғозлар бозори институционал инфратузилмаси ҳам шаклланди. Ҳозирги кунга келиб унинг барча асосий институтлари фаолият кўрсатмоқда. Қимматли қоғозлар бозори инфратузилмасининг фаол шаклланишига қарамасдан, хорижий фонд бозорида мустаҳкам ўрнини топа олган бир қатор институтлар деярли мавжуд эмас. Бу институтлар қаторига трансфер-агентлик хизматларини кўрсатувчи, яъни молиявий институтлар ва уларнинг мижозлари орасида ҳужжатларни олди-берди хизматларини кўрсатувчи институтни мисол келтириш мумкин. Трансфер-агентлик тармоғини шакллантириш, инвесторга унинг қаерда жойлашишидан қатъий назар, биргина трансфер-агентига мурожаат қилиб чегараланмаган инвестицион 56

институтлар хизматидан фойдаланиш имкониятини беради. Республика фонд бозорида инвестиция фондларининг фаолияти деярли сезилмайди, аммо дунёда сармоядорлар ҳуқуқини ҳимоя қилиш ва уларнинг инвестициясини кўпайтириб бериш каби хизматлар кенг қўлланилади. Президентимизнинг 2012 йил 19 мартдаги «Фонд бозорини янада ривожлантириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги ПК-1727-сонли қарори ижросини таъминлаш доирасида Корея фонд биржаси билан ҳамкорликда Ўзбекистон фонд бозорида ягона дастурий-техник мажмуани жорий этиш бўйича ишлар бошланган. Бундан кўзда тутилган мақсад мамлакатларимиз фонд биржалари ўртасидаги алоқаларни кенгайтириш ва шу орқали республикамиз фонд бозорини тараққий топтириш, қимматли қоғозлар савдосини ташкил этишнинг замонавий технология ва усулларини тадбиқ этиш, инвесторлар учун янада қулай шароитлар яратишдан иборат. Бунинг учун: - мамлакатимиз фонд бозорининг модернизацияланган инфратузилмасини яратиш учун замонавий ахборот технологияларини тадбиқ қилиш; - биржа битимларининг «онлайн» режими асосида амалга оширилишини таъминлаш ҳамда битимларни расмийлаштириш ва рўйҳатга олиш жараёнларини қоғозсиз, яъни тўлиқ электрон ҳужжат айланмасига ўтказиш; - инвесторларга «бир ойна» тамойили асосида хизмат кўрсатувчи ва битимлар бўйича тўловларнинг кафолатланиш тизимига эга бўлган молиявий барқарор йирик брокерлик уйларини ташкил қилиш; - қонунчилик ҳужжатларига қимматли қоғозлар эгасининг ўзгариши ва пул маблағларининг айланиши билан амалга ошириладиган ҳар қандай битим фонд биржаси орқали амалга ошиши шартлигини белгиловчи норма киритиш; 57

- акциядорлик жамияти фаолиятини тугатилиши муносабати билан қимматли қоғозлар эмиссиясини ягона реестрдан чиқариш механизмини ишлаб чиқиш; - тижорат банкларни депозитарий фаолиятига кенгрок жалб этиш учун имкониятлар яратиш ҳамда банклар томонидан кастодиан хизматларни амалга оширишни тадбиқ этиш; - Ўзбекистон депозитарий тизимини ривожланган давлатлар билан интеграциялашувига имконият яратувчи ҳуқуқий, иқтисодий базани шакилантиришни амалга ошириш. Юқорида келтирилган таклифларни амалга оширилиши ва амалиётда қўлланилишиа республикамизда қимматли қоғозлар бозоридаги депозитар тизимни такомиллаштириш ва ривожланишига ёрдам бериши мумкин. Фойдаланилган адабиётлар рўйхати I. Ўзбекистон Республикаси қонунлари. Ўзбекистон Республикаси Президент фармонлари ва қарорлари, Вазирлар Маҳкамасининг қарорлари, Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримовнинг асарлари. 1. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси 8 декабр 1992й. (ўзгартириш ва қўшимчалар билан) 2. Ўзбекистон Республикасининг “Қимматли қоғозлар бозори тўғриси”даги Қонуни 22 июл 2008й.; 3. Ўзбекистон Республикасининг “Марказий банк тўғриси”даги Қонуни 21 декабр 1995й.; 4. Ўзбекистон Республикасининг “Банклар ва банклар фаолияти тўғриси”даги Қонуни 25 апрел 1996й.; 58

5. “Тижорат банкларида аҳоли омонатлари шартларини либераллаштириш ҳамда кафолатларини таъминлашга доир қўшимча чоратадбирлар тўғрисида” Ўзбекистон Республикаси Президенти Фармони, 2008 йил 21 февраль, ПФ №3968 6. “Иқтисодиётнинг реал сектори корхоналарини қўллаб- қувватлаш, уларнинг барқарор ишлашини таъминлаш ва экспорт салоҳиятини ошириш чора-тадбирлари дастури тўғрисида” Ўзбекистон Республикаси Президенти Фармони, 28.11.2008 й, ПФ № 4058 7. “Иқтисодиёт реал сектори корхоналарининг молиявий барқарорлигини янада ошириш чора-тадбирлари тўғрисида” Ўзбекистон Республикаси Президенти Фармони, 2008 йил 18 ноябрь, ПФ №4053 сон. 8. “Ишлаб чиқаришни модернизациялаштириш, техник ва технологик қайта жиҳозлаштиришни рағбатлантириш бўйича қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида” Ўзбекистон Республикаси Президенти Фармони, 2007 йил 14 март, ПФ №-114. 9. “Тижорат банклари депозитларига аҳоли ва хўжалик субъектлари бўш пул маблағларини жалб этишни янада рағбатлантириш қўшимча чоратадбирлари тўғрисида” ги Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2009 йил 6 апрелидаги Қарори, ПҚ– 1090-сонли. 10. “Банкларнинг капитализациясини янада ошириш ва уларни иқтисодиётни модернизациялаш бўйича инвестиция жараёнларида қатнашиш фаоллигини ошириш чора-тадбирлари тўғрисида” ги Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2007 йил 20 июлидаги Қарори. 11. “Банк тизимини янада ривожлантириш ва бўш пул маблағларини банк айланмасига жалб этиш чора-тадбирлари 59

тўғрисида” ги Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2007 йил 7 ноябрдаги Қарори, ПҚ-726-сон. 12. “Қимматли қоғозлар бозорини янада ривожлантириш чоратадбирлари тўғрисида” Ўзбекистон Республикаси Президенти Қарори, 2006 йил 27 сентябр, №ПП-475. 13. Банкларнинг қимматли қоғозлар бозорида инвестиция воситачиси, инвестиция активларини бошқарувчи инвестиция консультанти сифатида касбий фаолиятини амалга оширишга оид талаблар тўғрисида Низом 2 апрел 2008й.; 14. Республика Президентининг “Иқтисодиёт реал сектори корхоналарни молиявий барқарорлигини янада ошириш чора тадбирлари тўғрисида”ги фармони 18 ноябр 2008 йил; 15. Ўзбeкистoн Рeспубликaси Вaзирлaр Мaҳкaмaси мaжлисининг Қaрoри. «2008 йилдa Рeспубликaни ижтимoий-иқтисoдий ривoжлaнтириш якунлaри вa 2009 йилдa иқтисoдиётни бaрқaрoр ривoжлaнтиришнинг энг муҳим устувoр вaзифaлaри тўғрисидa». 2009 йил 13 фeврaль. 16. «Қимматли қоғозлар бозори инфратузилмасини ривожлантириш бўйича қўшимча чора-тадбирлари тўғрисида» ги Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг Қарори, 2008 йил 28 июль №160. 17. Каримов И.А. “Ўзбекистон иқтисодий ислохатларни чуқурлаштириш йўлида” Т. Ўзбекистон 1995 йил; 18. Каримов И.А. Банк тизими, пул муомаласи, кредит, инвестиция ва молиявий барқарорлик. –Т.: “Ўзбекистон”, 2005 й. 19. Каримов И.А. “Жахон молиявий-иқтисодий инқирози, Ўзбекистон шароитида уни бартараф этишнинг йўллари ва чоралари” Т. Ўзбекистон 2009 йил; 60

20. Каримов И.А. “Асосий вазифамиз ватанимиз тараққиёти ва халқимиз фаровонлигини янада юксалтиришдир” Т. Ўзбекистон 2010 йил; 21. Прeзидeнт И.Кaримoвнинг 2010 йилнинг aсoсий якунлaри вa 2011 йилдa Ўзбeкистoнни ижтимoий-иқтисoдий ривoжлaнтиришнинг энг муҳим устувoр йўнaлишлaригa бaғишлaнгaн Вaзирлaр Мaҳкaмaсининг мaжлисидaги мaърузaси. 22. Каримов И.А. Энг асосий мезон – ҳаёт ҳақиқатини акс эттириш. Т.: Ўзбекистон, 2010. – 24 б. 23. Каримов И.А. 2012 йил Ватанамиз тараккиётини янги боскичга кутарадиган йил булади. Т.: Ўзбекистон, 2012. – 36 б. 24. Каримов И.А. 2012-йилда мамлакатимизни ижтимоийиқтисодий ривожлантириш якунлари ҳамда 2013-йилга мўлжалланган иқтисодий дастурнинг енг муҳим устувор йўналишларига бағишланган Вазирлар Макамасининг мажлисидаги маърузаси.//Халқ сўзи. 19 январь 2013й. http://www.press - service.uz II. Асосий ва қўшимча адабиётлар. 1. Абдуллаев Ш. “Банк рисклари ва кредитлаш” Т.Молия 2002йил; 2. Абдуллаева Ш.З. «Банк иши» Дарслик. Тошкент–2003й. 3. Алиев И. “Тижорат банкларининг қимматли қоғозлар билан операциялари” Т.2007йил; 4. Бочаров В.В., Леонтьев Н. “Корпоративные финансы” Санкт - Петербург, 2002г.; 5. Бирман Г. “Экономический анализ инвестиционных проектов” (пер.с англ.) М.Банки и биржи 1997г.; 6. Бутиков И. “Қимматли қоғозлар бозори” Т.Консаудитинформ 2001йил; 61

7. Бурханов А. “Активизация инвестиционной деятельности”, “Рынок, деньги и кредит” №5 2001г.; 8. Вахобов А., Жумаев Н., Бурханов У. Халқаро молия муносабатлари. – Т.: Шарқ, 2003. – 400 б. 9. Жуков Е. “Общая теория денег и кредита” М.Юнити 1995г.; 10. Жукова Е. “Деньги, кредит, банки, ценные бумаги” М.Юните 2001г.; 11. Каримов Н. “Банковское кредитование инвестиционных проектов” Ж.Рынок, деньги и кредит №9 2002г. Стр22; 12. Кадиров А. “Коммерческие банки и анализ их хозяйственной деятельности” Сан.Петер.1993г.; 13. Муллажонов Ф. “Ўзбекистон банк тизимининг ривожлантириш йўлланишлари ва истиқболлари” Ж.Бозор, пул ва кредит №1 2007йил 3- 11бетлар; 14. Панова Г.С.”Кредитная политика комерческого банка” Москва 1997г.; 15. Триф А.А. “Инвестиционная и кредитная деятельность комерческих банков” Москва, “Экономика” - 1997г.; 16. Шарп В. И др. “Инвестиции“ М.Инфра-М. 1997г.; 17. Шохаъзамий Ш. “Рынки: финансовые и ценных бумаг” Т.ТФИ 2003г.; 18. Шохаъзамий Ш. и др.“Теория безрисковости действий на рынках: финансовом и ценных бумаг” Т.ТФИ 2004г.; 19. Шохаъзамий Ш.Ш. «Финансовый рынок и ценные бумаги» КНИГА I. Учебник.-Т.: «Иқтисод – молия», 2005.-740 с. 20. Шохаъзамий Ш.Ш. «Финансовый рынок и ценные бумаги» КНИГА II. Учебник.-Т.: «Иқтисод – молия», 2005.-850 с. 62

21. Шохаъзамий Ш.Ш. Биржевая деятельность. Учебник.-Т.: Иктисод-молия, 2005.- 294 с. 22. Шохаъзамий Ш.Ш. Качество индустрии рынков: финансового и ценных бумаг.-Т.: ТФИ, 2004.-138 с. 23. Шодмонов Ш.Ш., Ғафуров У.В. Глобаллашув жараёни ва молиявий инқироз сабаблари. // Адолат, 2009 йил 27 февраль. III. Даврий нашрлар, статистик тўпламлар ва ҳисоботлар. 24. Программа мер по нейтрализации последствий мирового кризиса – в действии. // Бизнес-вестник Востока. № 12, от 19 февраля 2009г. 25. Программа мер по нейтрализации последствий мирового кризиса – в действии. // Бизнес-вестник Востока. № 12, от 19 февраля 2009г. 26. Финансовый кризис приведет к перестановке сил мирового сообщества. // Бизнес-вестник Востока, №18, от 12 марта 2009г. 27. Самые низкие темпы инфляции среди стран СНГ зафиксированы в Ўзбекистане. // Бизнес-вестник Востока, №9, от 10 февраля 2009г. 28. Бланд М. Финансовый кризис. – М.: АСТ-Астрил-Харвист. 2008 – 288 29. На пути обеспечения финансовой стабильности. //Бизнес- вестник Востока. № 100, от 16 декабря 2008г. 30. Шохаъзамий Ш.Ш. Рынок ценных бумаг Ўзбекистана: состояние и факторы развития. Журнал «Рынок, деньги и кредит» #3 март 2007 г 35ст 31. Алиқориев О. Масофалий банк хизматлари бозори.// Бозор, пул ва кредит. № 2 /2013 IV . Интернет сайтлари. 63

http://www.press - service.uz (Ўзбекистон Республикаси Президент портали). http://www.mf.uz (Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги). http://www.cbu.uz (Ўзбекистон Республикаси Марказий банки) http://www.mirkin.uz (Россия ФА профессори Миркин Я.М. сайти) http://www.uzse.uz (“Тошкент” Республика фонд биржаси). http:// www.stat.uz ( Ўзбекистон давлат статистика қўмитаси) http:// www.tfi.uz ( Тошкент молия институти) http:// www.gov.uz ( давлат сайти) http:// www.lex.uz ( ҳуқуқий ҳужжатлар сайти) http:// www.norma.uz ( ҳуқуқий ҳужжатлар сайти) http:// www.moodys.com ( мудис халқаро ташкилоти сайти) http:// www.eurostat.org — ( Европа мамлакатлари статистикаси сайти) http:// www.worldbank.org — (Жаҳон банки ташкилоти сайти) 64

O'xshashlar

Хосилавий кимматли когозлар бозорининг назарий асослари ва жахон тажрибаси

Фонд бозори индексларининг методологик асослари ва жахон тажрибаси

Молия инженерияси махсулотлари турлари ва унга таъсир этувчи омилларнинг назарий асослари ва жахон тажрибаси

Молия бозорида банкларнинг фаолияти ва уни тартиблаштиришнинг назарий асослари

Корпоратив молия инжиниринги курсаткичларини бахолашнинг методологик асослари