Корпоратив молия инжиниринги курсаткичларини бахолашнинг методологик асослари

Yuklangan vaqt:

28.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

87.1162109375 KB

Ko'chirib olish

МУНДАРИЖА Кириш I.боб. Корпоратив молия инжиниринги кўрсаткичларини баҳолашнинг методологик асослари 1.1. Молиявий инжиниринг тушунчаси, аҳамияти ва кўрсаткичлари. 1.2. Фундаментал таҳлил тушунчаси, моҳияти ва мазмуни. II.боб. Корпоратив молия инжинирингида фундаментал таҳлил усули ва уни Ўзбекистон шароитида қўллаш муаммолари 2.1. Ўзбекистонда эмитентнинг молиявий ҳолатини фундаментал таҳлили. 2.2. Базавий қимматли қоғозларнинг кўрсаткичлари ва уларни баҳолаш усуллари таҳлили. 2.3. Эмитентларнинг молиявий ҳолати ва бозор фаоллигини баҳолаш механизмининг муаммолари. III-боб. Корпоратив молия инжинирингида фундаментал таҳлил усули ва уни Ўзбекистон шароитида қўллаш масалалари Хулоса Фойдаланилган адабиётлар рўйхати 1

Кириш Замонавий шароитларда молия бозорлари ички ва ташқи фундаментал факторлар таъсири остида ривожланадилар, бу факторларнинг муҳим белгиларини жаҳон молия инжиниринги амалиёти кўрсатганидек инновациялар касб этиб келмоқда. Жаҳон амалиётидан келиб чиқиб, Ўзбекистон учун асосий муаммоларни, яъни ишлаб чиқаришни модернизация қилиш, инвестиция ва тармоқлараро индустриал ўсишни таъминлаш ва шу каби қатор масаларни ечишда банк молия инжинирингига муҳим аҳамият қолдирмоқ зарурдир. Шуни қайд этиш лозимки, молия инжиниринги янги илмий тармоқ сифатида тўлиқ ўрганилмаган иқтисодий фанлар туркумига киради ва умум эътироф этилган ягона концепцияга эга эмасдир. “Изчил юқори ўсиш суръатлари, юртимизда барпо этилган банк-молия тизимининг барқарор ва ишончли фаолият юритиши, иқтисодиётда амалга оширилаётган янгиланиш ва ўзгаришлар, умуман, мамлакатимизни модернизация қилиш йўлидаги дадил қадамларимиз дунё жамоатчилиги, шунингдек, Халқаро валюта жамғармаси, Жаҳон банки, Осиё тараққиёт банки сингари нуфузли халқаро молия ташкилотлари томонидан эътироф этилмоқда” 1 . Молия бозори ва унинг иштирокчилари учун янги махсулотларни синтез, мавжуд махсулотларни оптималлаштириш ва такомиллаштириш, мавжуд молиявий маҳсулотларини танлаш ва уларни комплекслаштириш йули оркали иқтисодиётни ракобатли ривожланишини таъминловчи, инновацион махсулотларни ва инвестицион лойихаларни яратишда илмий 1 “Барча режа ва дастурларимиз ватанимиз тараққиётини юксалтириш, халқимиз фаровонлигини оширишга хизмат қилади” Президент Ислом Каримовнинг 2010 йилда мамлакатимизни ижтимоий-иқтисодий ривожлантириш якунлари ва 2011 йилга мўлжалланган энг муҳим устувор йўналишларга бағишланган Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг мажлисидаги маърузаси, Т.:”Ўзбекистон” 2011 й. 2

услубиёт сифатида куллаш учун молиявий инжинирингнинг умумий концепциясини ишлаб чикиш ҳозиргача долзарб муаммо бўлиб келмоқда. Молиявий инжинирингнинг асосий йўналишларини амалий қўлланилишини шаклантириш ва ривожлантириш асосан банк молия инжинирингининг концепциясини ишлаб чиқиш муаммоси долзарблигича қолмокда. Банк молия инжинирингининг долзарблиги, жаҳон молия бозорларининг ҳозирги шароитларда номутаносиб ҳолатлари ва Ўзбекистон банк шароитида жаҳон молия инжиниринги амалиётидан келиб чиқган ҳолда уни қуллаш учун имкониятлар очилиши ҳамда мазкур йўналиш тўлиқ ўрганилмаганлиги билан боғлиқдир. Тижорат банклари инвестиция ва эмиссия сиёсатларини такомиллаштириш, уларни амалга оширишда инновацион фаолиятларини тадби этиш ва сифатини таҳлил этиш билан боғлиқ муаммолар ва бу муаммоларни келиб чиқиш сабабларини ўрганиш, уларнинг ечимини янги инновацион технологиялардан фойдаланилган ҳолда ишлаб чиқиб амалиётга татбиқ этиш, келажакда Ўзбекистонда тижорат банкларининг инвестиция фаолиятини ривожлантиришни рағбатлантириб, уларни дунёнинг машҳур банклари билан рақобатлаша олиш даражасига етказишга бевосита хизмат қилиши мумкин. Шунингдек, тижорат банклари ўзининг инновацион потенциалини, яъни жалб қилинган бўш пул маблағларини ва мавжуд инвестиция ресурсларини иқтисодиёт тармоқларига оптимал жойлаштиришда максимал инновациялардан фойдаланиб молиявий инжиниринг маҳсулотлари ва схемалари даромад олиш имкониятига эга бўлишни кўзда тутади. Битирув малакавий ишнинг мақсади. Малакавий ишнинг мақсади бўлиб жаҳон молия инжиниринги тажрибасининг таҳлили, асосан корпоратив молия инжиниринги ўз ичига қамраган ҳолда, уларнинг натижаларини тизимлаштириш ва умумлаштириш, хамда уларни Ўзбекистон шароитида тадбиқ этилиши истиқболари ва уларни банк соҳасида 3

фойдаланишдаги назарий таклиф тавсияларни ўз ичига олади. Қуйилган мақсадга эришиш учун қуйидаги вазифалар қуйилди: - молиявий инжиниринг тушунчаси, аҳамияти ва кўрсаткичларини ўрганиб чиқиш; - фундаментал таҳлил тушунчаси, моҳияти ва мазмунини ўрганиш; - Ўзбекистонда эмитентнинг молиявий ҳолатини фундаментал таҳлилини амалга ошириш; - бзавий қимматли қоғозларнинг кўрсаткичлари ва уларни баҳолаш усуллари таҳлили билан танишиш; - эмитентларнинг молиявий ҳолати ва бозор фаоллигини баҳолаш механизмининг муаммоларини кўриб чиқиш; - корпоратив молия инжинирингида фундаментал таҳлил усули ва уни Ўзбекистон шароитида қўллаш масалалари юзасидан таклифлар бериш. Малакавий иш объекти бўлиб Ўзбекистон тижорат банклари ва миллий молия бозорида ўз фаолиятини амалга оширишда молиявий инжинирингнинг қулланилиши. Битирув малакавий ишнинг ўрганилганлик даражаси. Корпоратив молия инжинирингида фундаментал таҳлил усулини қўлланилишида хорижлик олимлар – William F., Фрэнк Дж. Фабоцци., Мишель Кудре, Shorpe, Питер С. Роуз ва рус олимлари Я. Миркин, М. Капилинский, И. Бочаров, Нешита А.С., Иванов В.В., Балабанов И.Т., Семибратов О.И., Белоглазов Г.Н. кабиларнинг баъзи илмий ишлари ёки ўқув-услубий материаллари бағишланган. Мазкур тадқиқотларда бозор иқтисодиёти шароитида банклар фаолиятининг ўзига хос хусусиятлари, улар фаолиятидаги мавжуд муаммолар, шу жумладан, банкнинг молия инжиниринг маҳсулотларини яратиш ва уларни тадбиқ этиш, унинг моҳияти, турлари билан боғлиқ баъзи муаммоларнинг назарий асослари ёритилган. Аммо, уларнинг илмий тадқиқот ишларида тижорат банкларининг инновацион жараёни бевосита рисклар билан боғлиқ ҳолда кўриб чиқилмаган. Уларда маҳаллий иқтисодиётнинг хусусиятларини инобатга 4

олинган ҳолда тадқиқот олиб борилган. Бу хусусиятлар Ўзбекистонда янгидан ташкил топган банк тизимида мавжуд бўлган муаммолар, хусусан тижорат банклари фаолияти билан боғлиқ оптимал бошқариш табиатини ҳамма вақт ҳам ўзида акс эттира олмайди. Корпоратив молия инжинирингининг иқтисодий моҳияти ва унинг турлари тўғрисидаги илмий-назарий мулоҳазаларни мамлакатимизнинг иқтисодчи олимлари Шарифхўжаев М.Ш., Абдуллаев Ё.А., Қодиров А.Қ., Шохаъзамий Ш.Ш.. ва бошқаларнинг илмий изланишларида учратиш мумкин. Шу билан бирга, корпоратив молия инжиниринги кўрсаткичларини таҳлил этиш ва мавжуд муаммоларни бартараф этиш масалаларини янада такомиллаштириш йўлларига бағишланган махсус илмий-тадқиқотлар ҳали бери амалга оширилмаган. Бундай тадқиқотларда корпоратив молиявий инжиниринг махсулотларини таҳлили ва уни диверсификация қилиш, рискларни камайтирган ҳолда корхона барқарорлигини мустаҳкамлаш ва даромадлари максималлаштириш масалаларини янада чуқурроқ тадқиқ қилиш бугунги кунда долзарб масалалардан бири ҳисобланади. Ушбу муаммоларнинг ҳозирги пайтдаги юксак иқтисодий аҳамияти ва етарли даражада ўрганилмаганлиги тадқиқот мавзусининг долзарблигини билдирибгина қолмай, унинг мақсади ва асосий вазифаларини тўғри аниқлашга ҳам имкон берди. Малакавий ишининг назарий ва услубий асослари сифатида Корпоратив молия инжинирингида фундаментал таҳлил қилиш натижасида инновацион маҳсулотларини яратиш фаолиятига ва бошқа иқтисодий муаммоларга тегишли бўлган Ўзбекистон Республикаси Президенти И.Каримовнинг илмий асарлари, Вазирлар Маҳкамасининг қарорлари, Олий Мажлис томонидан қабул қилинган қонунлар, Ўзбекистон Республикаси Марказий Банкининг меъёрий ҳужжатлари ва йўриқномалари, шунингдек хорижий ва ўзбекистонлик иқтисодчи-олимларнинг корпоратив молия 5

тизими, тижорат банкларининг инвестиция фаолияти ва ундаги муаммоларни акс эттирувчи илмий асарлари ташкил қилади. Малакавий ишини ёзишда илғор хорижий давлатларнинг корпоратив амалиётида мавжуд тажрибаларидан, Ўзбекистон Республикаси Марказий банки ва Қимматли қоғозлар бозори фаолиятини мувофиқлаштириш ва назорат қилиш Марказининг ҳисобот материалларидан фойдаланилган. Улар ишнинг ахборот базаси бўлиб ҳисобланади. Шунингдек, малакавий ишида оммавий ахборот воситалари ва турли матбуот органларида эълон қилинган материаллардан ҳамда интернет сайтларидаги маълумотлардан фойдаланилган. 6

I.боб. Корпоратив молия инжиниринги кўрсаткичларини баҳолаш асослари 1.1 Молиявий инжиниринг тушунчаси, аҳамияти ва мақсади. Жаҳон иқтисодиётнинг ривожланиши тарихи давомида молия бозори, унинг мазмуни ва унга оид тушунчалар шаклланиб ва узлуксиз ривожланиб келмоқда. Молия бозори ва унинг иштирокчилари учун янги махсулотларни синтез, мавжуд махсулотларни оптималлаштириш ва такомиллаштириш, мавжуд молиявий маҳсулотларини танлаш ва уларни комплекслаштириш йули оркали иқтисодиётни ракобатли ривожланишини таъминловчи, инновацион махсулотларни ва инвестицион лойихаларни яратишда илмий услубиёт сифатида куллаш учун молиявий инжинирингнинг умумий концепциясини ишлаб чикиш долзарбдир. Молиявий инжинирингнинг асосий йўналишларини амалий қулланилишини шаклантириш ва ривожлантириш, асосан молия инжинирингининг иқтисодиётдаги тутган ўрнини ўрганиб чиқиш долзарблигича қолмокда. Бугунги кунга келиб, тижорат банклари ўз операцияларини тобора кучайиб бораётган рақобат шароитида амалга оширмоқдалар. Масалан, 7

банклар молия бозорида самарали фаолият кўрсатиш учун бошқа банклар билан, шунингдек, ҳорижий банкларни ўз ичига олган бозорнинг бошқа контрагентлари билан ҳам рақобатлашмоқдалар. Кучли рақобат шароитида банк фаолиятидаги муҳим функциялардан яна бири – банкларнинг қимматли қоғозлар билан боғлиқ инвестиция ва инновация фаолияти ҳисобланади. Назарий жиҳатдан олиб қараганда, банк ишида инновация, корхона ва давлат муассасаси қимматли қоғозларига маълум вақт давомида, даромад олиш мақсадида, яратилган схема ҳамда молиявий маҳсулотлар мажмуи ҳисобланади. Ўзбекистонда молия инжиниринги махсулотлари асосида ва унинг бозорига тааллуқли инфратузилмаларни такомиллаштириш иктисодиетнинг шаффофлиги даражасига боғлиқки, у инвесторлар, шу жумладан хорижий инвесторларни ҳам жуда қизиқтиради. Мамлакат иктисодиетининг шаффофлиги даражаси қанчалик юқори бўлса, бу бозор инвесторлар ишончини қозонади ва қилинадиган инвестициялар оқими ошишига олиб келиши мумкин. Тадқиқот ўтказилиши зарурати шу билан ҳам белгиланадики, ҳозирда миллий иктисодиет ахборотни ошкор этиш бўйича қонунчилик меъёрлари ишлаб чиқилган бўлсада, уларга тўлиқ амал қилинмаслиги, баъзи қонунчилик меъёрларининг амалиётда қўлланишида юзага келаётган тушунмовчиликлар, баъзиларини амалиётга жорий этиш механизмлари мавжуд эмаслиги бозор ошкоралигини тўлиқ таъминлаш имконини бермайди. Молия инжинирингининг пайдо бўлишининг асосий сабаблари – бу иқтисодий ривожланишнинг ва ҳалқаро молия – иқтисодий инқироз жараёнида, жаҳон молия бозорларларининг ностабиллиги шароитида (жаҳон иқтисодий ривожланишининг тенденцияси) ҳўжалик фаолиятининг глобализацияси ва ҳалқаро интеграциясини келтириб ўтиш мумкин. Жаҳон ҳалқаро бозорларининг ностабиллигини қўйидагича таърифлаш мумкин. Шу билан бирга, илғор индустриал мамлакатларнинг фонд бозорлари кўрсаткичлари ўтган давр оралиғида қуйидагича тасвирланган. 8

Жадвал 1.1 Жаҳон фонд бозори – 2009 йилнинг I чораги якунлари. Фонд бозорлари индекси Қисқарт. 2008 йил охирига индекснинг аҳамияти 2009 йил март ойи охирига индеснинг аҳамияти Ўзгариши % Бозор тури Peru Lima General IGRA 7 048.67 9 237.65 31.06 ривожланаётган Russian MICEX Index MICEX 619.53 772.93 24.76 ривожланаётган Pakistan Karachi 100 KSE 4 400.76 4 931.51 12.06 ривожланаётган Russian RTS index RTSI 631.89 689.63 9.14 ривожланаётган Brazil Bovespa BUSP 37 550.00 40 925.87 8.99 ривожланаётган Philippines PSE Comp PSE 1 872.85 1 986.22 6.05 ривожланаётган AMEX Composite XAX 1 397.53 1 359.33 -2.73 ривожланган Nasdaq Comp NASD 1 577.03 1 528.59 -3.07 ривожланган Australia All Ordinaries ASX 3 659.30 3 532.30 -3.47 ривожланган Singapore Straits Times STI 1 761.56 1 699.99 -3.50 ривожланган Манба: www . rbc . ru сайти маълумотлари. Жадвалдан кўришимиз мумкинки, 2008 йил охири ва 2009 йилнинг I чораги бўйича ривожланаётган ва ривожланган фонд бозорлари индексларининг аҳамиятини қанчалик ўзгарганини кузатишимиз мумкин. Масалан, таҳлил этаётган йиллар мобайнида IGRA +31,06% га, MICEX индекси +24,76% га, KSE индекси +12,06% га ва PSE индекси +6,05% га ўзгарган. Бу ижобий ўзгаришларнинг асосий сабаблари сифатида, кўпчилик ривожланаётган давлатлар фонд бозори ривожланган мамлакатлар қимматли қоғозлар бозорига унчалик интеграциялашмагани, инқироз бу давлатларнинг экспорт салмоғига кескин таъсир кўрсатмагани ва компанияларнинг 2009 йил I чорак бўйича молиявий фаолиятидаги ижобий ўзгаришлар ёки нефть 9

нархининг 52$ гача ошишини кўрсатишимиз мумкин. Ривожланган бозорларда молиявий инқирознинг салби таъсирлари натижасида XAX индекси -2,73% га, NASDAQ индекси -3,07% га, ASX индекси -3,47% га ва STI индекси -3,50% га ўзгаришган. Эътиборли томони шундаки, ривожланган фонд бозорларининг индексларидаги салбий ўзгаришлар (2009 йил I чорак якунлари бўйича) бир хил бўлиб, бу бозорларнинг глобаллашганини билдиради. Шу билан бирга инвесторлар ўз инвестиция қўйилмаларидан аниқ олдиндан башоратларга эга эмасликлари ва бозорнинг доимий ўзгаришда бўлиши ҳамда уларда капитал қўйилмаларни акцияларда қилишларига тўсқинлик қилди. Молия инжинирингининг иктисодий ўсишга боғликлиги, унинг иқтисодиётдаги аҳамияти, уни баҳолаш мезон – кўрсаткичлари ва ривожланишининг назарий ва амалий жиҳатлари Я. Миркин, Ж. Бансалл, Ф. Кудрин, В. Бачаров ва бошқа хорижий иқтисодчилар ишларида етарли даражада ёритилган. Ўзбекистон Республикасида молия инжиниринги муаммоларининг ўрганилганлик даражасига келадиган бўлсак, тан олиш керакки, яқин йиллардан буён республикамизда мазкур соҳа тўғрисида гапиришга ҳожат йўқ эди. Бунга сабаб, Ўзбекистонда ривожланган молия бозорининг инфратузилмаси мавжуд эмас эди. Мустақил республикамиз шароитида молия инжинирингига ката ахамият берилиб борилгани, В.А. Котов, М.Хамидуллин, Б.Берников, Р.Якушев хамда алохида мутахассислик буйича Ш.Ш. Шохаъзамий ишларида яққол кўриб ўтилган. Молия инжинирингига берилган таърифларни турли ҳил қарашлардан кўриб чиқишга харакат қиламиз. Ю.И. Капилинский ўзининг номзодлик диссертациясида молия инжинирингининг икки қуйидаги таърифини изоҳлаган: • Швейцария Молия инжиниринги уюшмасининг президенти Мишел Къепертанинг берган таърифига кўра, молия инжиниринги – қимматли 10

қоғозлар портфелини бошқариш учун молиявий инструментлар ва технологиялар асосида конструкцияси. • Лозания матбуотидаги Женева журнали редактори Пол Кудренинг таъкидлашича, молия инжиниринги - ҳосилавий қимматли қоғозларнинг ишлатилиши ва уларни бошқариш дейилган. Молия инжиниригига берилган ушбу тушунчаларига розилик билдириш бир қанча мушкулдир. Чунки мазкур тушунчалар молия инжиниринги фаолиятини бир йўналиш асосида чегаралаб қўймоқда. Амалиёт жиҳатидан молия инжиниринги кўпгина соҳаларни қамраб олади. Бу бир вақтнинг ўзида ҳам акциядорлик компанияларни пул маблағлари оқимлари билан боғлик схемалар бўлиб туриб, уларнинг акциялари билан опреациялар ҳам бўлиши мумкин. Молия инжинирингининг назарий жихатларини изоҳлайдиган бўлсак, кўпгина бошқа чет эл тадкикотчилари ҳам, молия инжиниринги тушунчасига «техник аниқлик» киритиш билан чекланадилар. Мазкур тушунчалардан анча фарқли равишда молия инжиниринги тушунчасини янги, том маънони касб этувчи, бир мунча тизимлаштирилган хамда молия инжиниринги фаолиятини яққол тасвирловчи қуйидаги мазмун кўринишидаги тушунча бериб ўтиш мумкин. Бунинг учун муалиф Ш. Шохаъзамийнинг «Молия инжиниринги асослари» нашриётларида келтирилган, молия инжинирингини мазмун моҳиятини жаҳон тажрибаси орқали умумлаштирган, бир вақтнинг ўзида, хам амалий жахатдан хам назарий жихатдан Ўзбекистон молия – иқтисод тизимига мос келувчи концепция яратилган. Демак, молия инжиниринги – бу молиявий инженернинг мавжуд иқтисодий масалани ечиш мақсадида профессионал ёндашувчи жараён ҳисобланиб, яратилаётган инновацион маҳсулотга қаратилган анализ ва синтез жиҳатлари остида (янги махсулот яратиш, мавжуд махсулотлардан фойдаланиш уларни комплекслаштириш ва оптимизациялаш) янги 11

махсулотларни ўзининг ҳўжаликдаги фаолияти учун ва молиявий бозор реализациясига мўлжалланган жараён ҳисобланади 2 . Молия инжинерининг асосий максади булиб – янги маҳсулотларни синтез қилиш, уларни оптимизация ва такомиллаштиришга қаратилган жараён ҳисобланади. Молия инжиниринги фан сифатида назарий жиҳатдан уч компонентни ўз ичига камраб олади:  Тадкикот мухити – молия сохаси  Мазкур соха буйича билимларнинг мужассамлиги  Бу сохадаги фанларни билиш учун янги билимларни тўпланганлиги методологияси Молия инжиниринги, ҳар қандай назария (концепция) сифатида ўзининг инструментлар тўпламига, предметига ва максадига эгадир. Мазкур назария остида молия инжинирингининг принциплари, моделлари, методлари, ва механизмлари хамда мониторинг методлари, уларни реализация этиш лойихалари ва махсулотлари самарадорлиги ётади. Банкларда инновация шакллантиришнинг асосий мақсади – банк томонидан ишлаб чиқилган инвестиция стратегиясининг энг самарали ва ишончли инвестиция қўйилмаларини танлаш йўли билан амалга оширилишини таъминлаш. Масалан, агар банкнинг асосий инвестиция стратегияси асосий хизмат кўрсатиш фаолиятини кенгайтришга қаратилган бўлса, у ҳолда портфелнинг асосий таркиби молиявий инвестиция воситаларидан, қолган қисми бошқа объектлар (реал инвестиция лойиҳалари)дан ташкил топади. Банк инновациялари стратегиясининг йўналиш соҳасига қараб, шакллантиришнинг конкрет локал мақсадлари тизими аниқлаб олинади. Буларнинг асосийлари қуйидагилар ҳисобланади: • Самарали инновация фаолиятини юргизиш орқали банк иқтисодий ривожланишининг юқори даражасини 2 Шохаъзамий Ш.Ш. Молия инжиниринг асослари.-Т.: Иқтисод-молия, 2005. 12

таъминлаш . Инновация самарадорлиги билан иқтисодий ривожланишнинг даражалари ўртасида тўғри боғлиқлик мавжуд: фаолият ва даромад ҳажми қанчалик юқори бўлса, шунча кўп маблағни кейинги инвестиция объектларига йўналтириш мумкин; • Жорий даврда фаолиятидан кўриладиган даромад (фойда)нинг максимал даражасини таъминлаш . Бу мақсад инновацияни шакллантиришда энг асосийси ҳисобланади. Шунинг учун ҳам, бир нечта инновация схемалари объектлари мавжуд бўлган ҳолларда улар орасидан энг кўп соф фойдани ва доимий даромадни келтириб турдиганини танлаш тавсия этилади; • Капиталнинг узоқ муддат давомида ўсиб боришининг юқори дарасини таъминлаш . Бунинг учун қиймати вақт ўтиши билан ортиб бориш хоссасига (тенденциясига) эга бўлган объектлар олинади (масалан, кўчмас мулк, ривожланаётган компаниянинг акциялари) асосида молия инжиниринги маҳсулотлари яратилади. • Рискларнинг минимал даражасини таъминлаш . Инновация рисклари турли-туман ва инвестиция фаолиятининг барча йўналишларига хосдир. Салбий ҳолларда, улар нафақат инвесициядан кўриладиган фойданинг йўқотилишига балки, капиталнинг бир қисмидан айрилиб қолишга ҳам олиб келиши мумкин; • Зарурий ликвидлилик даражасини таъминлаш . Инновация фаолияти молиявий ресурсларнинг муддатларга ажратилишини тақазо этади, бу эса банкнинг жорий операциялар бўйича тўловга лаёқатлилигини пасайишига олиб келиши мумкин. Бундай холатлар рўй бермаслиги учун, зарур пайтда тез ва зарар кўрмасдан нақд пулларга айлантириш мумкин бўлган объектлар инновация объекти бўлиши мақсадга мувофиқдир; • Инновация фаолиятини амалга ошириш жараёнида корхонанининг молиявий барқарорлигини таъминлаш . Аксарият йирик лойихаларини молиялаштириш қарз маблағларини жалб қилиш орқали 13

амалга оширилади. Уларнинг банк пассив балансидаги солиштирма оғирлиги бирданига ортиб кетганда банк молиявий барқарорлигига салбий таъсир кўрсатиб, унинг узоқ муддатли даврда пасайишига олиб келади. Шунинг учун киритилаётган объектларнинг банк молиявий барқарорлигига кўрсатадиган таъсирини олдиндан прогноз қилиш лозим. Юқорида келтирилган инновацияни шакллантиришнинг локал мақсадлари бир-бири билан боғлиқ ва айни пайтда ўзаро қарама-қаршидир. Шундай қилиб, инновация мақсадини танлаш сиёсатнинг йўналишини олдиндан аниқлайди ва бу инновация маҳсулоти турни танлаш билан изоҳланади Банкларнинг инновацияларига қуйидагилар таркиб топиши мумкин:  инвестиция лойиҳалари;  инвестиция кредитлари;  қимматли қоғозлар;  улуш ва пайлар;  кўчмас мулк;  қимматбахо металларга, коллекцияларга ва бошқа инвестиция объектларига қилинган қўйилмалар. 14

1.2. Фундаментал таҳлил тушунчаси, моҳияти ва мазмуни. Инвестицион жараённинг асосий масалаларидан бири – бу қимматли қоғозлар таҳлили (security analysis) ҳисобланиб, ўз ичига қимматли қоғозларнинг алоҳида турларини (ёки гуруҳларини) ва уларнинг бозорларини ўрганади. Бундай таҳлилнинг инвестицион жараёндаги асосий мақсадларидан бири – бу вақтнинг танлаб олинган жорий моментида нотўғри баҳоланган қимматли қоғозларни аниқлаш. 15

Ҳозирда қимматли қоғозларни фундаментал (fundamental analysis), техник (technical analysis) ва уларнинг доирасидаги бошқа турли таҳлил усуллари мавжуд 3 . Ҳар бир усул маълум шароитларда бошқасига нисбатан устун томонлари ва камчиликларга эга. Лекин, таҳлил амалиёти шуни кўрсатадики, бу усулларнинг ижобий тарафлари бўлишига қарамай, барча камчиликларини тўлиқ бартараф қилиш мушкулдир. Сабаб шундаки: - жаҳон глобаллашуви шароитида молия бозорлари ҳаддан ташқари тез суръатлар билан ривожланмоқда, бунда глобаллашув жараёнларининг талаблари жадал равишда ортиб бормоқда; - миллий молия бозорлари турли омиллар (ички ва ташқи) таъсирига ўта сезгир бўлиб, риск ва кризисларга мойил бўлган ҳолда тез ўзгариб бормоқда, бу шароитларда уларнинг эгилувчан мослашиши, рақобатбордошлилик ва барқарорлик даражалари инерцион характерга эга; - молия бозорларида молия инжинирингининг катта ҳажмдаги инновацион маҳсулотлари пайдо бўлиб, турли олдиндан прогноз қилиниши қийин янги жараёнларни келтириб чиқармоқда ва х.к. 4 ; - таҳлил амалиётининг асосий мезонлари объективлик, оперативлик (тезкорлик), тўлиқлик, чуқурлик ва адекват аниқлик бўлгани учун юқорида келтирилган усуллар бу мезонларни барчасини ҳар доим ҳам комплекс таъминлаб бера олмайди. Масалан, таҳлилчилар кўпинча техник ва фундаментал таҳлиллар натижалари нисбати кўринишидаги оддий математик формулани қўллайдилар, аммо бундай ёндашув примитив бўлиб, икки усул бўйича олинган натижаларнинг одддий тафовути миқдоринигина ифодалайди ва қайси бир усулнинг объектив натижа берганлиги тўғрисида маълумот бермайди. Қимматли қоғозни таҳлили чоғида уни реал (фундаментал усулга асосланган) ёки бозор (техник усулга асосланган) баҳоси ҳамда унинг реал ва бозор даромадлилиги кўрсаткичлари баҳоланади, чунки улар фонд бозори қатнашчиларини кўпроқ қизиқтиради. Юқоридаги 3 Шохаъзамий Ш.Ш. Секъюриметрика. Дарслик.-Т.: Ўзбекистон миллий энциклопедияси, 2005.-476 с. 4 Шохаъзамий Ш.Ш. Основы финансового инжиниринга. -Т.: Iqtisod-moliya, 2005.-264 с. 16

мисолдан келиб чиқиб, на техник ва на фундаментал, на аралаш усул ушбу кўрсаткичларнинг объектив баҳосини бера олмаслигини тушуниш қийин эмас. Чунки қимматли қоғознинг ўз базисига эквивалентлилиги даражаси ҳар иккала усулда ҳар доим айтилган мезонлар талабига мос тўлиқ намоён бўлавермайди, демак, уларнинг ёрдамида ҳисобланган кўрсаткичлар баҳоси объектив бўлмайди. Ушбу қонуниятни кўриш учун қуйидаги назарий фикрмулоҳазаларни келтириш мумкин. Маълумки, акциянинг реал баҳоси фундаментал усул ёрдамида эмитентнинг молиявий ҳисоботлари кўрсаткичлари асосида ҳисобланиб, акцияни жорий ички (баланс) баҳосини ифодалайди. Лекин акциянинг бозордаги талаб ва таклиф (бозор конъюнктураси) асосида шаклланувчи бозор нарҳи акциянинг реал баҳосидан қандайдир мавҳумлиги билан фарқ қилиши мумкин, чунки бозор нарҳи кўпинча кўзга ташланмайдиган спекулятив бозорда вужудга келувчи сирли тенденцияларни ҳам ўз ичига олади. Бундай тенденциялар одатда спекулятив бозорнинг олдиндан ҳар доим ҳам тўлиқ идрок қилиб бўлмайдиган жараёнларни рисклар ва турли омиллар (жумладан спекулятив савдо қатнашчиларининг субъектив тарзда ҳоҳиш ва имкониятларининг эҳтимолий ўзгариши, яъни рефлексивлик назариясига асосан) таъсири остида кечиши эвазига ҳосил бўлади. Демак, акциянинг ўз базисига эквивалентлилик даражаси асосида объектив (ҳақиқий) баҳосини аниқлаш муҳим аҳамиятга эга. Буларнинг барчаси ва бошқа вақтинчалик идрок қилиниши мураккаб бўлган омил ва жараёнлар таҳлил амалиётининг мавжуд усуллари узлуксиз такомиллашув жараёнида ёки уларнинг асосида янгилари пайдо бўлиб келмоқда. Бу жараённинг объектив маҳсули сифатида қимматли қоғозларни секьюриметрик (финансометрик) таҳлили усулини алоҳида кўриш мақсадга мувофиқ, чунки у юқорида келтирилган баъзи ҳолатларни бартараф қилишнинг озми кўпми имконини бериши мумкин.  Фундаментал таҳлил усули асослари. 17

Фундаментал таҳлил мазмунан ҳар қандай молиявий активнинг “ҳақиқий” (ёки ички реал) баҳоси келажакда актив эгаси олиши мумкин бўлган барча нақд пул оқимларининг келтирилган баҳосига тенг деган фикрдан келиб чиқади. Шунга мос равишда таҳлилчи (аналитик)“фундаменталчи” нақд пул оқимлари миқдорини ва уни тушум вақтини аниқлашга интилади, кейин эса унга мос дисконтлаш ставкасини қўллаб уларнинг келтирилган баҳосини ҳисоблайди. Аниқроқ айтилса, аналитик на фақат дисконтлаш ставкасини баҳолайди, балки келажакда акция бўйича тўланадиган дивидендлар миқдорини ҳам проноз қилиши лозим. Дивидендлар миқдорини прогноз қилиш фирманинг фойда кўрсаткичларини бир акцияга ва дивидендлар тўлаш коэффициентига нисбатан ҳисоблашга эквивалент бўлиб, бир вақтнинг ўзида дисконтлаш ставкасига ҳам баҳо беришни тақазо этади. Фирма акциясининг ички баҳоси аниқланганидан сўнг бу баҳо акцияларнинг жорий бозор курси билан солиштирилади. Бундан мақсад бозорда акция тўғри баҳоланганлигини ақиқлашдан иборат. Агар акциянинг ички баҳоси жорий бозор курсидан паст бўлса, ундай акцияни оширилиб баҳоланган дейилади, аксинча бўлса – паст баҳоланган акция дейилади. Бунда акциянинг ички ва жорий бозор курси орасидаги тафовут тўғрисидаги информация таҳлилчи учун муҳим аҳамиятга эга. Аналитикфундаменталчиларнинг фикрича: акцияни нотўғри баҳоланишининг ҳар қандай ҳолати кейинчалик бозор томонидан тўғриланади: паст баҳоланган акциялар курси тезроқ ошади, оширилиб баҳоланган акцияларнинг курси эса ўртача бозор курсига қараганда секинроқ ўсади. Фундаментал таҳлил қуйидаги йўналишлар доирасида амалга оширилади: 1. Макроиқтисодий таҳлил, бунда қуйидаги омилларни ҳисобга олинган ҳолда иқтисодиёт ва молия бозорининг ҳолати баҳоланади: - ЯИМ, бандлик, инфляция, фоиз ставкаси, валюта курслари ва ҳ.к.; 18

- Ҳукуматнинг монетар ва фискал сиёсатлари, уларни бозорга таъсири, бунда инвестицион муҳит ва бозорнинг самараси аниқланади (баҳоланади); 2. Индустриал таҳлил, бунда иқтисодиётдаги фаоллик цикли (даври), унинг индикаторлари ҳамда тармоқларни фаоллик даражасига нисбатан ва ривожланиш даврлари бўйича таснифлаш амалга оширилади, умуман олганда тармоқларнинг параметрларни бозор конъюнктураси трендидан оғишлари таҳлил қилинади ва прогнози амалга оширилади, тармоқ ривожланишининг сифати таҳлил қилинади; 3. Конкрет фирма таҳлили, бунда фирманинг менежменти ҳолати ва ривожланиши истиқболлари, ташкилий ва бизнес фаолияти шароитлари, корпоратив бошқаруви (сиёсати) ҳолати, молиявий ҳолати кўрсаткичлари, бизнеси баҳоси, бозордаги ўрни ва ҳ.к. кўрсаткичлари таҳлилий баҳоланади; 4. Қимматли қоғозлар баҳосини ва уларнинг портфелини моделлаштириш. Қимматли қоғозлар баҳосини моделлаштиришда фонд бозорининг тузилмаси ҳисобланади. Қимматли қоғозларнинг кичик миқдори билан боғлиқ битишувлар ҳар куни амалга ошириладиган тор бозор уларнинг сезиларсиз миқдорига ўта сезгир бўлганлиги учун нарҳлар бундай бозорда бошқарилиши мумкин, яъни бир нечта битишувларни амалга ошириш ҳисобига курснинг кутилган даражадаги ошиши ёки пасайишига эришиш мумкин. Кенг бозорда эса йирик битишувлар ҳам ундаги нарҳларга унчалик таъсир кўрсатмайди, чунки бундай битишувлар ҳар куни амалга оширилади. Фундаментал таҳлилнинг барча кўрсатилган йўналишлари доирасида амалга ошириладиган кўп сонли ва мураккаб таҳлил мажмуаси юқорида айтилган мазмунни ифодалайди ва амалга оширилишини таъминлайди. Айтиш жоизки, фундаментал таҳлил усулидан 1974 йилга келиб Бенжамин Грэхем ва Джеймс Ри воз кечиб, янгича ёндашувни ишлаб чиққанлар 4 . Уларнинг фикрича, фонд бозори эффектив (самарали) 4 Paul Blustein, “Ben Graham’s Last Will and Testament”, Forbes (August 1, 1997), pp.43-45; and James B.Rea, “Remembering Benjamin Graham-Teacher and Friend”, Journal of Potfolio Menegement, 3, no.4 (Summer 1997), pp/62-72; Шарп У., Александер Г., Бэйли Дж. Инвестиции: Пер. 19

бўлганлиги сабабли, ноэффектив қисмлари камайиб бормоқда, бу эса ўз навбатида аниқланиши мумкин бўлган баъзи ноэффектив компаниялар акциялари билан боғлиқ. Шу маққсадда улар бундай компанияларни аниқлаш учун маълум критерийлар (мезонлар) тўпламини таклиф қилдилар. Грэхэм-Ри ёндашувини механик тарзда қўллаш мумкин, чунки фирманинг жорий молиявий ҳолатини формал текшириш ва молиявий ҳисоботларидан олинган баъзи кўрсаткичларни фирманинг акцияларини жорий курси ва даромадлилигини облигацияларнинг ААА рейтинги билан солиштиришдан иборат. Бунда қуйидаги 10-та содда саволга “ҳа ёки йўқ” деган жавоб бериш талаб қилинади 1.2. жадвалда келтирилган. Жадвал 1.2. Корхоналарнинг жорий молиявий ҳолатини фундаментал таҳлили. А. Моддий рағбат Б. Риск 1. “Нарҳ-даромад” нисбати ААА рейтингли облигациялар даромадлилиги-нинг тескари ярим миқдоридан камми? Масалан, ААА рейтингли облигациялар даромадлилиги 12 фоиз бўлса, унда тескари миқдори 1/0,12=8,33, ундан ярмиси эса 4,16. Шундай қилиб, бу акция учун саволга жавоб “ҳа” бўлиши ҳолатида унинг “нарҳдаромад” нисбати миқдори 4,16-дан кам бўлиши керак. 6. “Қарз-капитал” нисбати 1 (бирдан) камми? Бу нисбат – умумий қарзни баланс ҳисоботига мос келувчи акциядорлик капиталига бўлинмаси. 2. “Нарҳ-даромад” нисбати миқдори оҳирги беш йил учун “нарҳ-даромад” нисбатининг “ўртача” энг катта миқдоридан 40 фоиз камми? Бунда акция учун бир йилдаги “нарҳ-даромад” нисбатининг “ўртачаси” – бу акциянинг ўртача йиллик нарҳини шу йил учун акция бўйича даромад миқдорига бўлинмасига тенг. 7. Жорий нисбат 2 (иккидан) каттами? Бу нисбат – жорий активларни жорий мажбуриятларга бўлинмаси. с англ.-М.: Инфра М, 1999.-сс.579-580. 20

3. Акция бўйича дивиденд даромад-лилиги ААА облигациялар бўйича даромадлиликнинг 2/3 қисмидан кам бўлмаган миқдорига тенгми? 8. Умумий қарз жорий активларнинг соф баҳосини иккига кўпайтирилган миқдоридан камми? Бунда жорий активларнинг соф баҳоси – бу жорий активлар ва умумий қарз айирмаси. 4. Акция нарҳи бир акцияга ҳисоб-ланган реал баланс баҳосининг 2/3 қисмидан камми? Бунда бир акцияга ҳисобланган реал баланс баҳоси – бу жами активлар ва умумий қарз айирмасини муомаладаги акциялар-нинг умумий миқдорига бўлинганига тенг. 9. Оҳирги 10 йилда бир акцияга даромадлар ўсиши суръати йилига ўртача 7 фоиздан кам эмасми? Бунда g ўсиш суръати Е 0 =Е - 10 (1+g) 10 формуладан топилади (Е 0 – оҳирги йил учун бир акция бўйича даромадлар, Е -10 – 10 йилдан тугаганидан кейинги йил учун бир акцияга даромадлар). Агар саволга “ҳа” жавобини олиш керак бўлса, унда g 7 фоиздан кам бўлмаслиги лозим. 5. Акция нарҳи бир акцияга ҳисобланган жорий активларнинг соф баҳосининг 2/3 қисмидан камми? Бу баҳо жорий активлар ва умумий қарз айирмасини муомаладаги акциялар-нинг умумий миқдорига бўлинганига тенг. 10. 9-чи саволдаги вақт муддатида (яъни 8 ёки ундан кўп йилда) g 5 фоизга тенгми ёки камми? Бунда даромадлиликнинг йиллик ўсиш суръатини 10-та кўрсаткичларини аниқлаш керак, кейин уларнинг камида иккитаси 5 фоиздан кўп бўлишини текшириш лозим, масалан, 4 фоизга тенглигини. Саволларнинг биринчи 5-таси моллий рағбатга, қолган 5-таси эса рискка бағишланган. Бу саволларга жавоб топишдан мақсад энг катта “рағбат-риск” нисбатига эга акцияларни топишдир. Грэхэм-Ри бўйича акцияни сотиб олишни таклиф қилиш учун барча саволларга ижобий жавоб бериши шарт эмас. Масалан, аввал 6-чи савол бўйича салбий жавоб олинган акцияларни ҳисобдан чиқарилади. Кейин 1, 3 ёки 5-чи саволга “йўқ” деган жавоб олинган акциялар инобатга олигмайди. Қолган акциялар эса сотиб олиш учун номзод бўладилар. 21

Қайси акцияларни сотиш керак деган қарорга инвестор Грэхэм-Ри ёндашувига асосан келмоқчи бўлса, икки ҳол кўрсатилади: акциялар курси 50 фоизга кўтарилганида ёки уларни сотиб олинганидан икки йил ўтса (бу ҳолатларнинг қайси бири олдинроқ содир бўлса) сотиб юбориши лозим бўлади. Агарда бу икки ҳол ҳам содир бўлмаса, акциялар дивиденд бермаса ёки кўрсатилган саволларга “йўқ” деган жавоб бўлса, унда акциялар тездан сотилиши шарт бўлади. Акцияларнинг фундаментал таҳлилида қуйидаги кўрсаткичлардан фойдаланилади:  P/E - (Price to Earnings) – акциянинг бозор қийматини битта акцияга тўғри келадиган соф фойдага муносабати.  P/B (Price to Book) - акциянинг бозор қийматини битта акцияга тўғри келадиган активлар қийматига нисбати.  P/S (Price to Sales) - акциянинг бозор қийматини битта акцияга тўғри келадиган тушумга нисбати.  TR (Total Return) – инвестор учун акциянинг умумий даромадлиги, дивиденд ва курс фарқи даромадларини ҳисоблаган ҳолда. Ҳисобот йили охирида баҳонинг йил боши ва йил охири ўртасидаги фарқи аниқланади ҳамда шу йили олинган дивидендлар билан қўшилади ва бу сумма йил бошидаги акция баҳосига бўлинади.  DY (Dividend Yield) – дивиденд даромадлиги, йиллик фоизда.  ROE (Return on сommon Equity) – акциядорлик капитални (оддий акция) йиллик фоиздаги даромадлилиги. Йиллик соф фойдани оддий акция эгаларига тегишли капитал миқдорига нисбати.  ROA (Return on total Assets) – жами активларни йиллик фоиздаги даромадлиги. Соф фойдани ҳисобот йилидаги жами активлар суммасига нисбати.  ROS (Return on Sales или Profit Margin) – маҳсулот реализацияси ҳажмига нисбати бўйича даромадлилик ёки рентабеллик, йиллик 22

фоизда. Соф фойданинг йиллик маҳсулот реализацияси ҳажмига нисбати.  TAT (Total Assets Turnover) – корхонанинг жами активлари айланувчанлиги. Жами мавжуд активларнинг эксплуатация тезлигини тавсифлайди. Йиллик маҳсулот реализацияси ҳажмини жами активлар суммасига нисбати сифатида ҳисобланади.  D/A (Debt to Assets) – Жалб этилган маблағлар улуши. Кредиторлик қарздорликни жами активларга нисбати.  REE (Revenue per Employee) – битта ишчига тўғри келадиган маҳсулот реализацияси тушган тушум. Корхонани меҳнат унумдорлиги томонидан тавсифлайди. Битта тармоққа тегишли корхоналарни таққослаш учун қўлланилади.  REQ (Revenue per dollar of Equity) – битта акциядорлик капиталига (сўм, доллар) тўғри келадиган йиллик маҳсулот реализациясидан тушум. Битта тармоққа тегишли корхоналарни умумий ишлаб чиқариш ҳажми ва самарали бошқарилиши бўйича таққослаш учун қўлланилади.  BV (Book Value per Share) – битта акцияга тўғри келадиган корхонанинг ўзлик активлари қиймати.  RG (Revenue Growth) – маҳсулот реализацияси ҳажмининг ўсиши, йиллик фоизда.  EG (Earnings per Share Growth) - битта акцияга тўғри келадиган соф фойданинг ўсиши, йиллик фоизда.  EBIT (Earnings Before Interest and Tax) – фоизлар ва солиқлар тўлангунга қадар фойда. Тахлил усуларини такомиллаштирилиниши тўғрисида. Ҳозирда ҳар иккала усул бир-бирида фарқлансада, ўзларида бирбирларининг у ёки бу компонентларини қўллайдилар. Бундан ташқари улар бошқа таҳлил назариялари унсурларини ҳам ўз ичига олишган, масалан, “эффектив бозор” 23

моделларини, “эҳтимолий асосда беҳосдан қилинган танлов” концепциясини. Бунга қарамасдан ҳар икала усул ҳам ҳозирда фонд бозорларини таҳлил қилишда бош мавқега эга бўлиб келмоқда. Лекин, бу усуллар янги ёндашувларни пайдо бўлиши эвазига такомиллашиб бормоқда. Масалан, И.Фишернинг фоиз ставкалар назариясини, Уильямснинг капитал активларни баҳолаш назариясини, Найтнинг аниқ бўлмаган омиллар ва рискларни сифат таҳлили методини, Марковицнинг (кейинчалик Шарп, Тобин, Линтнер, Моссин, Блэк, Шоулзларнинг) оптимал портфелни танлаш назариясини, САРМ моделларини, Эллиотнинг тўлқинлар назариясини, Сороснинг рефлексив назариясини, Росснинг АРТ моделларини, Молильяни ва Миллернинг назарияларини, ва ҳ.к. назарияларни келтириш мумкин. Таъкидлаш жоизки, техник таҳлил усули барча мутахассислар томонидан осон қўлланилиши мумкин, фундаментал таҳлил усулини эса ҳар қандай мутаҳассис томонидан осон қўллаши қийинроқ кечади. Чунки фундаментал таҳлил анча қийин иш бўлиб, етарли маълумотлар базасини шакллантиришни ва мос равишда молиялаштирилишни талаб қилади. II.боб. Корпоратив молия инжинирингида фундаментал таҳлил усули ва уни Ўзбекистон шароитида қўллаш муаммолари 2.1. Ўзбекистонда эмитентнинг молиявий ҳолатини фундаментал таҳлили. Ҳозирги вақтда Ўзбекистон фонд бозорида акционерлик жамиятлар сифатида фаолият юритаётган ишлаб чиқариш корхоналари асосан эмитент сифатида иштирок этишмоқдалар. Акциядорлик жамиятлар эмитент сифатида эмиссия қилган акциялари тўғрисида ҳамда молиявий фаолияти тўғрисида маълумотларни очиб бериши шарт. “Акциядорлик жамиятлари ва 24

акциядорларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш тўғрисида”ги Ўзбекистон Республика қонунининг 108 чи моддасида очиқ акциядорлик жамияти: а) жамиятнинг йиллик ҳисоботини, бухгалтерия балансини, фойда ва зарарлар ҳисоб варағини; б) жамият акциялари эмиссияси маълумотномасини; с) ушбу қонунда назарда тутилган тартибда акциядорларнинг умумий йиғилиши ўтказилиши тўғрисидаги хабарни; д) жамият тайилланган шахсларнинг уларга қарашли акциялар сони ва турларини кўрсатган ҳолда тузилган рўйҳатларини; е) ваколатли давлат органи томонидан белгиланадиган бошқа маълумтларни оммавий ахборот воситаларида ҳар йили эълон қилиши шарт. Жамият, шу жумладан ёпиқ турдаги жамият ҳам, облигациялар ёки қимматли қоғозларни ошкора жойлаштирган тақдирда, бу хусусдаги маълумотларни ваколатли давлат органи белгилаган ҳажм ва тартибда оммавий ахборот воситаларида эълон қилиши шарт. Аткциядорлар аксиядорлик жамиятлари томонидан эълон қилинган молиявий ҳужжатлардан жамиятнинг бугунги ҳамда эртанги молиявий ҳолатларини таҳлил қилиш мумкин. Бунинг учун акциядорлик жамиятларининг уч ёки икки йиллик “Бухгалтерия баланси” (Форма №1), “Молиявий натижалар тўғрисида”ги ҳисоботи (Форма №2), “Асосий воситалар ҳаракати тўғрисида”ги ҳисоботи (Форма №3), “Пул оқимлари тўғрисида”ги ҳисоботи (Форма №4) ва шу каби бошқа ҳисобот шаклларидан фойдаланган ҳолда аксиядорлик жамиятининг молиявий ҳолатини фундаментал таҳлилни амалга оширади. Акциядорлик жамият учун фундаментал таҳлилнинг зарурлиги шундан иборатки, эгалик қилаётган акциялари бўйича эмитент дивидентларни тўғри ҳисоблаётгани ва келжакдаги кутилаётган дивидент миқдори суммасини тахминан билишдан иборат. Фонд бозори аналитиги учун фундаментал таҳлилнинг зарурлиги акциядорлик жамият қимматли қоғозларини иккиламчи бозордаги 25

баҳоларининг муайян тенденция бўйича ўзгаришини (трендлар) ўз вақтида баҳолай олишдан иборат. Акциядорлик жамиятларининг молиявий ҳолатини фундаментал таҳлилида асосий коеффициентлар сифатида EPS (Earing Per Share) ва DPS (Dividends Per Share) қўлланилади. EPS – битта акцияга тўғри келадиган фойда (даромад) DPS – битта акцияга тўғри келадиган дивидент EPS = солиқлар тўлангандан кейин қоладиган соф фойда/муомаладаги акциялар сони. DPS = оддий акцияларга тўланган дивидентлар суммаси/муомаладаги акциялар сонига Молиявий кўрсаткичлар акциядорлик жамиятлар ҳолатини вақтлар бўйича ўзгаришини баҳолашда ҳамда тармоқнинг ўртача ҳолати билан таққосланганда қўлланилади. Молиявий коэффициентларни бир неча турлари мавжуд: 1. Ликвидлилик кўрсаткичлари; 2. Ишбилармонлик фаоллиги кўрсаткичлари ; 3. Капитал структураси кўрсаткичлари; 4. Фойдалилик кўрсаткичлари; 5. Бозор қиймати кўрсаткичлари. Ликвидлилик – бу акциядорлик жамиятни белгиланган муддатларда мажбуриятлари бўйича тўлаш қобилияти ва ишлаб чиқариш харажатларини амалга оширишдир. - Қоплаш коэффициенти = Айланма активлар/Жорий мажбуриятлар, - Ликвидлилик коеффициенти = (Айланма активлар-тугалланмаган ишлаб чиқариш)/Жорий мажбуриятлар. Ишбилармонлик фаоллиги кўрсаткичи активларни самарали фойдаланганлигини ўлчайди. - Товар-материал захираларининг айланувчанлик коэффициенти = Сотилган махсулотнинг йиллик тушуми/Товар-материал захиралар. 26

- Инкассация ўртача муддати = Дебиторлик қарздорлик/(Сотилган махсулот учун йиллик тушум)*360 - Жами активларни қоплаш коэффициенти = Сотилган махсулот учун йиллик тушум/Жами активлар Бу коэффициент акциядорлик жамиятларнинг сотилган махсулот учун йиллик тушуми қандай муддатларда жамият активлари қийматини қоплашлигини кўрсатади. Фойдалилик кўрсаткичлари акционерлик капитал активларини самарали фойдаланишини баҳолашда зарурдир. - Рентабеллик нормаси = Солиқлар ва фоизлар тўлангандан кейинги даромад/Жами тушумга Бу коэффициент акциядорлик жамиятнинг 1 сўми бўйича қанчалик даромад келишини кўрсатади. - Активлар даромадлилик нормаси (ROA) = Солиқлар ва фоизлар тўлангандан кейинги даромад/Жами активлар. Бу коэффициент акциядорлик жамияти жами активларини 1 сўм даромад келтиришдаги даромадлилик улушини ёки нормасини кўрсатади. - Акциядорлик капиталнинг даромадлилик нормаси (RОE) = Солиқлар ва фоизлар тўлангандан кейинги даромад/Акциядорлик капитал. Бу коэффициент солиқлар ва фоизлар тўлангандан кейинги акциядорлик жамият даромадида, яъни бу даромадни яратишда акциядорлик капиталнинг даромадлилик нормасини кўрсатади. Ўзбекистонда акциядорлик жамиятларининг молиявий ҳолатини фундаментал таҳлил этар эканмиз эътиборимизни ОАТ “Ғаллабанк ” га қаратишимиз мумкин. Банкнинг инвестиция сиёсатидан асосий мақсади инвестиция портфелини диверсификация қилиш орқали инвестиция хатарини камайтириш ҳисобланади. Инвестиция сиёсатининг бош йўналиши бўлиб мўътадил сиёсатини қўллаш натижасида юқори даромадли инвестицияга қўйилма қилиш билан 27

$биргаликда даромадлилик даражаси паст бўлиб муқим даромад келтирувчи молиявий инструментлар билан амалиётларни амалга ошириш ҳисобланади. Жадвал 1.3 ОАТ “Ғаллабанк”нинг 2007-2009 йиллардаги асосий кўрсаткичлари Кўрсаткичлар номи 2007 йил 2008 йил 2009 йил Жами мижозлар сони 63 009 74 678 71 004 шу жумладан : жисмоний шахс булган мижозлар (жамгармачилар) 38 537,0 48 815,0 43 362,0 юридик шахс булган мижозлар 24 472,0 25 863,0 27 642,0 Жами активлар (млн.сум) 140 165,6 182 557,0 307 131,2 Жами соф активлар (млн. сум) 85 986,0 113 302,2 176 283,2 Жами мажбуриятлар (млн. сум) 118 415,4 150 709,9 271 464,1 Жами соф мажбуриятлар ( млн. сум) 64 235,8 81 455,1 140 616,2 Жами капитал (млн. сум) 21 750,2 31 847,1 35 667,1 шу жумладан : устав капитали (млн. сум) 8 000,0 14 000,0 14 000,0 соф фойда (баланс буйича) (млн. сум) 2 516,8 4 172,9 4 157,4 имтиёзли кредит бериш жамгармаси (30904 х\р) 3 320,5 3 349,0 3 545,1 Жами даромад (млн. сум) 38 815,8 47 117,0 62 290,9 Жами харажат (млн. сум) 36 225,7 41 208,6 56 353,4 Соф фойда (форма 2) буйича (млн. сум) 2 590,1 5 908,3 5 937,6 Манба ОАТ“Ғаллабанк”нинг 2007-2009 йилдаги хисоботлари. Жадвал маълумотларидан кўриш мумкинки, банкнинг 2007-2009 йиллар давомидаги иқтисодий кўрсаткичлари ижобий томонга ўзгариб устав капитали ошиб борган ва даромадлари синхрон ўсиш темпига эга. Банк қимматли қоғозларни бирлмачи ва иккиламчи бозорда ҳамда биржада ва биржадан ташқари савдо амалиётлари орқали сотиб олади. Қимматли қоғозларни ишончлилиги эмитентнинг молиявий-хўжалик фаолиятини таҳлил қилиш хусусан, иқтисодий ҳолати даражасини, тўловга лаёқатлилик, ликвидлилик ва рентабеллик даражаси, молиявий баркарорлиги каби кўрсаткичлар орқали аниқланади. Қимматли қоғозларни инвестицион сифатини ижобийлиги ўзлик маблағларини юқорилиги ва мол-мулки қиймати билан аниқланади. Инвестиция хатарини аниқлашнинг муҳим усули, эмитентнинг молиявий ҳолати, молиявий барқарорлигини диагностика натижаси ва 28$