Банк тизимида корпоратив бошқарувини ривожлантириш - Iqtisodiyot - Diplom ishlar

Банк тизимида корпоратив бошқарувини ривожлантириш

Yuklangan vaqt:

27.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

745 KB

Ko'chirib olish

Банк тизимида корпоратив бошқарувини ривожлантириш MUNDARIJA KIRISH ………………………………………………………… 3-6 I BOB TIJORAT BANKLARI FAOLIYATINI KORPORATIV BOSHQARISH VA UNI TASHKIL ETISHNING IQTISODIY-XUQUQIY ASOSLARI..... 7-35 1.1. Banklar faoliyatini koraporativ boshqarish tushunchasi va uni yuzaga kelish sabablari........................................................ 7-14 1.2. Korporativ boshqaruv modellari va ularning tavsifi.......................................................................................... 15-21 1.3. O‘zbekistonda banklar faoliyatini korporativ boshqarishning xuquqiy asoslari............................................. 22-36 II BOB TIJORAT BANKLARINI KORPORATIV BOSHQARISH VA UNING BANKLAR FAOLIYATI BARQARORLIGIGA TA’SIRINING AMALDAGI HOLATI TAHLILI.............................................................. 37-52 2.1. Banklarda korporativ boshqarish samaradorligiga ta’sir etuvchi omillar....................................................................... ... 37-41 2.2. Tijorat banklarida samarali korporativ boshqaruv tizimining bank barqarorligiga ta’sirining tahlili........ 4 1 - 52 III BOB O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASIDA BANKLAR FAOLIYATINI KORPORATIV BOSHQARISH SAMARADORLIGINI OSHIRISH YO‘LLARI................. 53-70 3.1. O‘zbekistonda korporativ boshqarishni rivojlantirish bosqichlari va xorij tajribasi ............................................................................ 53-63 3.2. Tijorat banklarida korporativ boshqarish samaradorligini oshirish 64-70

yo‘llari.................................. ................................... ......... XULOSA.............................................................................. .. ....... 7 1-73 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI............... . 7 4-79 ILOVALAR 80-81

K IRISH Bitiruv malakaviy ishi ning dolzarbligi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.Karimovning 2010 yil 26 noyabrdagi PQ-1438 sonli “2011-2015 yillarda respublika moliya-bank tizimini yanada isloh qilish va barqarorligini oshirish hamda yuqori xalqaro reyting ko‘rsatkichlariga erishishning ustuvor yo‘nalishlari to‘g‘risida”gi hamda 2015 yil 6 maydagi PQ-2344 sonli “ Tijorat banklarining moliyaviy barqarorligini yanada oshirish va ularning resurs bazasini rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida ”gi Qarorlarida belgilangan vazifalardan kelib chiqqan holda mamlakatimizdagi mavjud milliy korporativ boshqaruv mehanizmi shakllanishini takomillashtirish maqsadga muvofiqdir. Bu esa, korporativ boshqaruv tushunchasini chuqur ilmiy-uslubiy jihatdan uning mazmun-mohiyatini milliy xususiyatlarni inobatga olgan holda kengroq yoritish hamda aksiyadorlik jamiyatlari faoliyatini samarali tashkil etish va takomillashtirish zarurligini anglatadi. O‘zbekistonda olib borilayotgan keng ko‘lamli islohotlar mamlakatda ijtimoiy yo‘naltirilgan bozor iqtisodiyotiga asoslangan demokratik jamiyatqurishga qaratilgan bo‘lib, ularning asosiy mahsullaridan biri tez sur’atlarda rivojlanayotgan turli mulkchilik shakliga asoslangan aksiyadorlikva ulush-paychilik shakllaridagi korxonalar hisoblanadi. Ularning samarali faoliyat yuritishi ko‘p jihatdan korporativ munosabatlar tizimi rivojlanishiga bevosita bog‘liqligi sababli hozirda aksiyadorlik jamiyatlarida korporativ boshqaruv asoslarini tadqiq etish muhim ahamiyatgaega.Jahon kapital bozori imkoniyatlaridan faqat investorlarning mutlaq ishonchini qozongan kompaniyagina foydalanishi mumkin bo‘lib, unga erishishning yagona yo‘li korporativ boshqaruvning zamonaviy mexanizmini amaliyotga joriy qilishdir. Aksiyadorlik jamiyatlari kapital jalb qilishining yana bir omili milliy qimmatli qog‘ozlar bozorining investorlari uchun qulay shakllanganligidir. Bu ikki omil boshqa omillarbilan birga mamlakatda alohida muhit – investitsiya iqlimini vujudgakeltiradi. Hozirgi paytda, shu sababli har qanday davlat iqtisodiyotining jahon tovar va kapital bozorida uyg‘unlashuvi

hamda raqobatbardoshligining oshib borishida ushbu omillar hal qiluvchi ahamiyatga ega. Binobarin, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov ta’kidlaganidek, korporativ boshqaruv tizimidagi prinsip va yondashuvlarni tubdano‘zgartirish, ishlab chiqarish, tashqi iqtisodiy va investitsiya jarayonlariga zamonaviyxalqaro korporativ menejment standartlarini joriy etish jiddiy e’tiborni talabqiladi 1 . Demak, davlatimiz rahbari tomonidan samarali korporativ boshqaruv tiziminining qaratilishi bejiz emas. Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida samarali faoliyatyuritishning korporativ boshqaruv modeli va mexanizmi aksiyadorlikjamiyatlariga investitsiyalarni jalb qilish, ishlab chiqarishnimodernizatsiyalash, barqaror industrial va iqtisodiy o‘sishni ta’minlash kabimuammolar echimini taminlashi mumkin 2 . Bu muammolarning samarali echimikompaniyalarning moliya bozoridagi raqobatbardoshliligi va xavfsizligi,barqarorligi hamda investorlar uchun jalb etuvchanligi va risksizlikdarajasini ta’minlash bilan uzviy bog‘liq. Binobarin, PrezidentimizI.A. Karimov ta’kidlaganlaridek, “... mamlakatimizdagi deyarli barcha ishlabchiqarish obektlari aksiyadorlik kompaniyalari prinsipi bo‘yicha tashkiletilgan, ammo ular o‘z maqomiga qay darajada mos holda faoliyat yuritmoqda vao‘z huquqlaridan qanday foydalanmoqda, degan savolni o‘zimizga beribko‘raylik. Aksiyadorlik kompaniyalari o‘zlarining bozor munosabatlariga mosmaqomiga muvofiq faoliyat yuritishi uchun yana qanday mexanizmlarni harakatga keltirish zarur?” Shuni inobatga olgan holda “... Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish to‘g‘risidagi Qonunni tanqidiy qayta ko‘rib, yangi tahrirda ishlab chiqish va qabul qilish hamda unda korporativ boshqaruv va nazorat organlarining vakolatlari, huquqlari va javobgarligini yanada 1 O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning mamlakatimizni 2014 yilda ijtimoiy-iqtisodiyrivojlantirish yakunlari va 2015 yilga mo‘ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo‘nalishlarigabag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisidagi "2015 yilda iqtisodiyotimizda tub tarkibiy o‘zgarishlarniamalga oshirish, modernizatsiya va diversifikatsiya jarayonlarini izchil davom ettirish hisobidan xususiy mulk vaxususiy tadbirkorlikka keng yo‘l ochib berish – ustuvor vazifamizdir" nomli ma’ruzasi. 2 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2007 yil 14 martdagi “Ishlab chiqarishnimodernizatsiyalashtirish,texnik va texnologik qayta jihozlashtirishni rag‘batlantirish bo‘yicha qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”PF-114 sonli Farmoni; O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining2006 yil 27 sentyabrdagi“Qimmatliqog‘ozlar bozorini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida” PQ-475 sonli Qarori. .

aniq belgilash lozim. Ushbu qonundagi aksiyadorlik jamiyatlarining Kuzatuvchilar kengashlari, umumiy yig‘ilishlari, taftish komissiyalarining roli va ahamiyatini oshirish, minoritar, ya’ni qo‘lida aksiyasi kam bo‘lgan aksiyadorlarning kafolatlarini ko‘proq ta’minlash, barcha aksiyadorlarni va bo‘lajak investorlarning aksiyadorlik kompaniyalari faoliyati to‘g‘risida axborot olish imkoniyatlarini kengaytirish ...” 3 kabi vazifalarni qo‘ymoqdalar. Bu esa, bizga korporativ boshqaruv tushunchasini chuqur ilmiy-uslubiy jihatdan tadqiq etish va uning mazmun-mohiyatini milliy xususiyatlarni inobatga olgan holda kengroq yoritish hamda aksiyadorlik jamiyatlari faoliyatini samarali tashkil etish va takomillashtirishni zaruratga aylantirdi. 2015 yilda korporativ boshqaruv tizimidagi prinsip va yondashuvlarni tubdan o‘zgartirishimiz uning haqiqiy bozor xususiyatlariga ega bo‘lishini ta’minlash va konservativ qarashlardan xalos bo‘lishida katta hissa bo‘ldi. Barcha aksiyadorlik jamiyatlarining faoliyati to‘liq inventarizatsiyadan o‘tkazildi, natijada 462 ta jamiyatni yoki ularning 43 foizini tugatish yoki boshqa tashkiliy-huquqiy shaklga o‘zgartirish to‘g‘risida qarorlar qabul qilindi. 4 Bitiruv malakaviy ishining maqsadi. O‘zbekiston tijorat banklari faoliyatini korporativ boshqarishning hozirgi kundagi axvolini o‘rganish va uni takomillashtirish yo‘llarini izlashdan iborat bo‘ldi. Ushbu maqsadni amalga oshirish uchun bitiruv malakaviy ishi oldigaquyidagi vazifalar qo‘yiladi: - bank soxasida korporativ boshqaruvni amalga oshirishning nazariy asoslarini va o‘ziga xos tomonlarini o‘rganish; - respublikaning bank tizimida korporativ boshqaruvning hozirgi kundagi axvolini baxolash; 3 Karimov I.A. Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining qo‘shma majlisidagi ma’ruza. 12 noyabr, 2010 y. 4 Karimov I.A. Bosh maqsadimiz – mavjud qiyinchiliklarga qaramasdan, olib borayotgan islohotlarni, iqtisodiyotimizda tarkibiy o‘zgarishlarni izchil davom ettirish, xususiy mulkchilik, kichik biznes va tadbirkorlikka yanada keng yo‘l ochib berish hisobidan oldinga yurishdir. T-O‘zbekiston.-2016 y

- mahalliy tijorat banklarining faoliyatini yuritish amaliyotiga korporativ boshqaruvni joriy qilish yo‘lidagi muammolarni aniqlash; - respublikamiz tijorat banklarining faoliyatiga korporativ boshqaruvni joriy qilishni jadallashtirish yo‘llarini belgilash. Bitiruv malakaviy ishining ob’ekti sifatida O‘zbekiston tijorat banklarida korporativ boshqaruvni o‘zlashtirish jarayoni ko‘rib chikildi. Bitiruv malakaviy ishining predmeti sifatida respublika tijorat banklariga joriy qilinayotgan korporativ boshqaruvning turli tarkibiy qismlari o‘rganiladi. Bitiruv malakaviy ishining nazariy va amaliy asosi bo‘lib xalqaro bank amaliyotida ishlab chiqilgan bank korporativ boshqaruviga oid tamoyil, usul va mezonlar, Shuningdek, bank faoliyatiga oid qonunchilikning asosiy qoidalari va mahalliy bank tizimi normativlari xizmat qiladi. Bitiruv malakaviy ishining amaliy axamiyati shundan iboratki, ushbu ishda keltirilgan xulosalar respublika tijorat banklarida korporativ boshqaruv nazariyasi va amaliyotini yanada rivojlantirishga asos bo‘lib xizmat kilishi mumkin. Bitiruv malakaviy ishining tarkibi kirish kismi, uchta bob, xulosa va adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. I BOB. TIJORAT BANKLARI FAOLIYATINI KORPORATIV BOSHQARISH VA UNI TASHKIL ETISHNING IQTISODIY-XUQUQIY ASOSLARI 1.1. Banklar faoliyatini koraporativ boshqarish tushunchasi va uni yuzaga kelish sabablari

Korporativ boshqaruvni shakllanish tarixi o‘rta asrlar va xatto undan ham avvalroq ,bo‘lgan davrlarda boshlangan deyish mumkin. Jahonda birinchi aksiyalar 1553 yilda Moskva davlati bilan savdo munosabatlarida bo‘lgan savdogarlar birlashmasi “Moskva–Angliya kompaniyasi” tomonidan chiqarilgan.Ular o‘ta tez sezilarli ustuvorlikka ega bo‘la boshladilar: bojsiz savdo qilish rus xududlarida savdo tarmoqlari yaratish xatto biznesda Angilya pullaridan foydalanish kabi xuquqlarni qo‘lga kiritdilar. Angliya hukumati o‘z tomonidan Moskva davlati bilan birga kompaniyalarni savdoning monopol xuquqi bilan ta’minladi.XVIII asrning o‘rtalarida deyarli hamma chet el savdogarlari Moskva kompaniyalari orqali Rossiya bilan savdo qildilar. Kompaniyalarning monopol holati ularning boyib ketishiga olib keldi. Bu rus savdogarlari asta-sekin kambag‘allasha boshlagan davrlar edi. Natijada shox Aleksey Mixaylovich Qirol Karlning o‘ldirilishi bilan bog‘liq siyosiy xolatdan foydalanib kompaniyalarning hamma a’zolariga Moskva davlatini tark etish buyurdi. Shu tariqa, jahonda birinchi aksionerlik jamyati yaratishning sababi, birinchi navbatda Rossiya va Angliya orasidagi siyosiy munosabatlarni yo‘lga qo‘yishning eng yaxshi vositalarini qidirish muammolari paydo bo‘ldi. Shunday qilib, korporativ boshqaruv siyosatning asiri(qurboni)ga aylandi. Korparativ boshqaruvning rivojlanishiga Evropa mamlakatlarida paydo bo‘lgan va Ost-Indiya bilan savdo operatsiyalari bilan shug‘ullangan kolonial kompaniyalar jiddiy ta’sir o‘tkazdi. 1599-1600 yillarda “Angliya Ost-Indiya” kompaniyalari yaratildi, 1602 yilda esa “Gollandiya Ost–Indiya” kompaniyalari amal qilish muddati bo‘lgan aksiyalar chiqarish xaqida e’lon qildi. O‘sha paytda bu savdo ekspedidsiyalari tashkil etish uchun kapital jalb etishning eng g‘aroyib usuli edi.Obunachi yoki hozirgi zamon tili bilan aytganda,kompaniya aksioneri vznos(bo‘nak) kiritgan va u ekspeditsiya foydasidan mos keluvchi ulush omilini tasdiqlovchi guvoxnoma olgan. Eng yaxshi yillarda qo‘yilgan kapitalga dividendlar 300%gacha etgan.Tez orada shunga o‘xshash kompaniyalar Germaniya va Fransiyada ham tashkil topgan.

Shuni alohida qayd etish lozimki, keyingi yillarda iqtisodiyotnimodernizatsiyalash sharoitida aksiyadorlik jamiyatlarida korporativboshqaruvning tashkiliy-iqtisodiy va ijtimoiy-huquqiy mexanizmlarinirivojlantirish bo‘yicha ilmiy-amaliy tadqiqotlar olib borish etarlidarajada emasligi namoyon bo‘lmoqda. Hozirgacha xorijiy va mamlakatimizolimlari tomonidan aksiyadorlik jamiyatlari va korporativ boshqaruvningiqtisodiy, ijtimoiy, huquqiy, moliyaviy jihatlari ilmiy va amaliytadqiqotlarda o‘z ifodasini topmoqda. Jumladan, “korporativ boshqaruv”tushunchasiningilmiy nazariy tahliliga bog‘liq quyidagi ta’riflarnikeltirishimiz mumkin. Izohli lug‘atdagi ta’rif: Keng ma’nodagi korporativ boshqaruv – bu korporatsiyaning iqtisodiy va ijtimoiy maqsadlari o‘rtasida, individual, guruhiy va ijtimoiy manfaatlar o‘rtasida muvozanat o‘rnatish jarayonidir. Boshqacha aytganda, bu kooperatsiyalashgan xo‘jalik birliklarining (tashqi, xususan, davlat organlarini qo‘shgan holda) manfaatlarini uyg‘unlashtirish maqsadida ular o‘rtasidagi boshqaruv munosabatlari tizimini shakllantirishdir 5 . Xrabrova I.Aning fikricha “Korporativ boshqaruv–e’tirof etilgan maqsaddan kelib chiqib, biznesni tashkiliy-huquqiy rasmiylashtirish, tashkiliy tuzilmani optimallashtirish hamda kompaniyaning ichki munosabatlarini yaratishdir” 6 . Karnauxov S. o‘z ilmiy izlanishlarida korporativ boshqaruvga quyidagicha ta’rif beradi:“Korporativ boshqaruv - ma’lum strategik samaralar yig‘indisidir” 7 . O‘zbekistonlik iqtisodchilar tomonidan ham korporativ boshqaruvga bir qator ta’riflar berilgan. Jumladan, ZaynutdinovSH, Raximova D.lar tomonidan berilgan ta’rifga asosan: “Korporativ boshqaruv – manfaatdor shaxslarning daromad olish maqsadida birgalikdagi harakatlaridir” 8 . Xamidulin M: Korporativ boshqaruv - “...korporatsiya mulkdorlarining korporatsiya kapitalini shakllantirishga, undan foyda olish maqsadida yanada 5 Толковые словарь. Образовательный ресурс. http://www.edudic.ru/biz/10526/ 6 Храброва И.А. Корпоративное управление: вопросы интеграции. – М.:2000. –198 с. 7 Карнаухов С. Эффективность корпоративных структур// Риск. – М.:2004. - №1-2, – 4 с. 8 Zaynutdinov SH.N., Raximova D.N. Korporativ boshqaruvasoslari. – T.: Akademiya, 2007. – 48 b.

samarali foydalanishga hamda olingan daromadlarni korporativ munosabatlarning barcha ishtirokchilari o‘rtasida adolatli taqsimlashga qaratilgan strategik muhim qarorlarni belgilash, ta’riflash va qabul qilishga doimiy va real ta’sirini ta’minlashdagi ongli, bevosita ishtirokidir” 9 . Iqtisodchi olim Berkinov B. O‘z fikrini quyidagicha bayon etadi: “Korporativ boshqaruv tizimi – bu murakkab, tez o‘zgaruvchan mexanizmbo‘lib, u bir-biriga bog‘liq ko‘plab tashkil etuvchilar, jumladan,qonunchilik, qonunosti hujjatlari hamda korporatsiyani mulkdorlar,boshqaruvchilar va kreditorlar tomonidan nazorat qilishning ichkimexanizmi hisoblanuvchi ichki me’yoriy hujjatlar majmuini o‘z ichiga oladi” 10 . Jahon bankining ta’rifiga ko‘ra: Korporativ boshqaruv – qonunchilik, me’yorlar va hususiy sektorning mos ravishdagi amaliyotining shunday birikmasi tushuniladiki, ular kompaniyaga moliyaviy va inson resurslarini jalb etishga, samarali faoliyatni olib borishga imkoniyat beradi va oqibatda o‘z aksiyadorlari uchun uzoq muddatli iqtisodiy qiymatni ko‘paytirish orqali o‘zining mavjudligini saqlab qolishni ta’minlaydi. Shu bilan birga, aksiyadorlar, boshqa manfaatdor shaxslar va jamiyatning manfaatlariga rioya qilishi kerak 11 . O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki Boshqaruvining 2000 yil 24 iyundagi 472-sonli «Tijorat banklarida korporativ boshqaruv to‘g‘risidagi» Nizomda korporativ boshqarshga quyidagicha ta’rif beriladi: «Korporativ boshqaruv» tushunchasi tijorat banki faoliyatini boshqarishda Kengash a’zolari va boshqa rahbar xodimlar tomonidan amalga oshiriladigan asosiy faoliyat hamda qoidalar majmuasi tushuniladi. Yuqorida keltirilgan ta’riflarga ko‘ra, korporativ boshqaruv bo‘yichatadqiq etilgan ilmiy yondashuvlar korporativ boshqaruvning tanlangan mavzuva tadqiq etilgan mulk shakllarining hamdaiqtisodiy va huquqiymunosabatlarning ma’lum bir jihatlarini ochib berishga qaratilgan. 9 Хамидулин М.Б. Финансовые механизмы корпоративного управления. Монография. – Т.: Молия, 2008. – 204 с. 10 БеркиновБ. Корпоративные структуры (Основы создания и управления). – Т.: Изд-во Нац.б-ки Узбекистана,2005. – 132 с. 11 www.worldbank.org

Zamonaviy bozor iqtisodiyoti va menejmentning umumiy qoidalarini o‘zida aks ettirish, xo‘jalik yuritishning turli mulkchilik shakllari paydobo‘lishi va ayniqsa, jahonda dolzarbligini namoyon etayotgan moliyaviy bozorlarning yangi qirralarini korporativ boshqaruvni tadqiq etishdahisobga olinishi maqsadga muvofiq. Aksiyadorlik jamiyatlarining asosiyfaoliyati ma’lum tovarlar ishlab chiqarish yoki xizmat ko‘rsatishga qaratilganbo‘lsada uning aktivlarini moliyaviy bozorlarda, aynan, aksiyalar va boshqaqimmatbaho qog‘ozlarda aks etishi hamda uning asosiy faoliyatiga ta’siretishi hozirgi korporativ boshqaruvdagi eng dolzarb muammolardan hisoblanadi. Jahon moliviy-iqtisodiy inqirozining asosiy sabablaridan birisifatida ham aynan shu korporativ qimmatli qog‘ozlarning spekulyativ bozori rag‘batlantirilishi ta’kidlanmoqda. Bu esa korporativ boshqaruv va qimmatliqog‘ozlar egalarining o‘z mulklari ustida yangi tartib qoida va mexanizmlarnitalab etmoqda. Shu o‘rinda aytish kerakki, aksiyadorlik jamiyatlarida korporativ boshqaruv orqali egalik qilish va boshqaruv funksiyalarining ajratilishini kuzatish mumkin. Unga ko‘ra:- o‘z mulkining joriy boshqaruvida shaxsan qatnashishdan o‘z hohishi bilanvoz kechgan mulkdorlar (aksiyadorlar); - jamiyat mulkiga egalik qilmaydigan va begona mulkni boshqaradiganyonlanma menejerlar; - mulkdorlar (aksiyadorlar) jamiyat mulkining emas, balki o‘zhissasining(aksiya, ulush) egasi hisoblanadi. - jamiyat mulkining egasi – huquqiy shaxs bo‘lgan aksiyadorlik jamiyatining o‘zi hisoblanadi. Aksiyadorlik jamiyatlarining ushbu jihatlarini tadqiq etish bilan birga, aytish kerakki, boshqaruv jarayonida davlat, manfaatdor tomonlar vaishchi xodimlarning manfaatlari ham hisobga olinishi korporativ boshqaruvning yanada murakkab tomonlarini tadqiq etishni talab etadi. 1 -jadval

Korporativ munosabatlar ishtirokchilarining vazifa va manfaatlari 12 Korporativ munosabatlar ishtirokchilari guruhi Vazifalari Manfaatlari Aksiyadorlar Korporatsiya investorlarihisoblanadi Dividend olish hamda sotish zarur bo‘lgan holatda aksiyalarning yuqori kursidan manfaatdor Y o llanma menejerlar Menejmentning barcha asosiy funksiyalarini amalgaoshiradi Kompaniya hamda unda o‘zlarining shaxsiymavqelari mustahkam bo‘lishidan manfaatdor Kompaniya xodimlari Kompaniyaning barcha ishlabchiqarish-xo‘jalik faoliyatini bevosita amalga oshiradi Kompaniya hamda unda o‘zlarining shaxsiymavqelari mustahkam bo‘lishidan manfaatdor Davlat boshqaruv organlari Korporativ munosabatlarning me’ yo riy-huquqiy asosini shakllantiradi Kompaniyalarning barqarorligi, ularningsoliq to‘lash hamda ish o‘rinlarini yaratishga la yo qatli bo‘lishidan manfaatdor Kreditorlar Kompaniyalarning ishlabchiqarish-xo‘jalik va boshqa faoliyatlarini moliyalash- tirishda ishtirok etadi Kompaniyalarning barqarorligi, ularningolingan mablag‘lar hamda shartnomada ko‘zdatutilgan foizlarni qaytarishga la yo qatli bo‘lishidan manfaatdor Jadvalga ko‘ra, korporativ munosabatlar turli ishtirokchilarining vazifa vamanfaatlari o‘zaro farq qilib, korporativ boshqaruvni amalga oshirishda ushbu jihatlarning hisobga olinishi muhim ahamiyat kasb etadi.S h u bilan birgaaksiyadorlik jamiyatlarining xo‘jalik yurituvchi sub’ekt sifatidagi ijobiyjihatlari va kamchiliklarini tadqiq etish maqsadga muvofiq. 2-jadval Aksiyadorlik jamiyatlarining xo‘jalik yurituvchi sub’ekt sifatidagi ijobiy jihatlari va kamchiliklari 13 Ijobiy jihatlari Kamchiliklari Aksiyadorlarning son tarkibiga hech Ortiqcha tashkiliy harakat va xarajatlarni 12 M.M. Tashxodjaev “ Aksiyadorlik jamiyatlarida korporativ boshqaruvning nazariy-uslubiy jihatlari ” “Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 4, may, 2012 yil 13 M.M. Tashxodjaev “ Aksiyadorlik jamiyatlarida korporativ boshqaruvning nazariy-uslubiy jihatlari ” “Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 4, may, 2012 yil

qanday cheklashlarning yo‘qligi. Y a ’ni, investor sifatida har qanday mablag‘ egasining ishtirokini ta’minlay olishi. S h u bilan birga aholi bo‘sh pul mablag‘larini real sektorga jalb etishning samarali vositasi bo‘lishi talab etishi. Ya’ni jamiyatni shakllantirish va samarali faoliyatini tashkil etishdagi murakkabliklar. Usiav kapitalining aksiyalarga bo‘linishi. Y a ’ni aktivlar egaligining diversifikatsiyasi Davlat tomonidan nazoratning kuchliligi va xuquqiy tartibga solinishi Jamiyai majburiyatlari bo‘yicha aksiyadorlarning javobgarligi, faqat ustav kapitalidagi ulush miqdorida cheklanganligi. Mulkiy riskning kamayishi Jamiyat daromadlari va mulkdor (aksiyador)lar mulkiy daromadlari yuzasidan sezilarli soliq yuki mavjudligi Aksiyalar tovar sifatida erkin oldi-sotdi jarayonlarining predmeti bo‘lishi. YA’ni, egalikning o‘zgarishi jamiyat aktivlari va aksiyadorlarga nisbatan xuquq va majburiyatlarni o‘zgarmasligi Jamiyat faoliyatini boshqarish va yollanma menejerlarning qo‘shimcha rag‘batlantirilishi bilan bog‘liq katta xarajatlar Katta hajmdagi pul mablag‘larining jalb qilish imkoniyati orqali innovatsion g‘oyalar va fan-texnika yutuqlarini joriy etish imkoniyati mavjudligi Axborotlarning oshkoraligi. Ya’ni, oshkoralik tamoyillari qo‘llanilishi natijasida tijorat sirlari oshkora bo‘lishi Ko‘psonli aksiyadorlar o‘rtasidafoydataqsimlanishi orqali o‘rta tabaqasinfi shakllanishi va jamiyat farovonligidarajasi ortishi Ko‘pchilik mulkdor (aksiyador)lar, davlat va boshqa manfaatdor tomonlarning manfaatlari uyg‘unligini ta’minlashzarurati Ishchi xodimlarning aksiyador sifatidajamiyat mulkiga munosabatini o‘zgartishga erishish va h.k. Jamiyatga mulkiy aloqador bo‘lmaganshaxslarning boshqaruvdagi ishtirokivah.k. Bunga ko‘ra, aksiyadorlik jamiyatlarining ijobiy jihatlari va kamchiliklarini boshqaruv jarayonida, manfaatlar to‘qnashuvida hamda davlat va jamiyatning rivojlanishidagi o‘rni hisobga olinishi har bir korporativ boshqaruv ishtirok etuvchi tomonlarning samarali faoliyatini ta’minlaydi. Korporativ boshqaruvda mavjud muammolarni bartaraf etish nazariy jihatdan ham, amaliy jihatdan ham muhim ahamiyat kasb etishini e’tirofetib, iqtisodiyotni erkinlashtirish va modernizatsiyalash sharoitida mazkur faoliyat muammolarini tadqiq etuvchi nazariy ishlanmalar va amaliy asoslarning sezilarli darajada zamon talabidan ortda qolayotganligi va shu sababli ushbu muammolar echimi bo‘yicha aniq tavsiyalar ishlab chiqish zarurligini alohida qayd etish o‘rinlidir.

Bozor iqtisodiyotiga o‘tayotgan mamlakatlarda fond bozorlarini shakllantirish jarayonlari bo‘yicha jahon tajribasiga ko‘ra, mazkurbozorning muvaffaqiyatli faoliyat yuritishi ko‘p jihatdan investitsion infratuzilmaning o‘z vaqtida shakllantirilishiga bog‘liq. O‘zbekiston fond bozori shakllanishining xususiyati shundan iboratki,fond bozorida faoliyat yurituvchi emitentlar va investorlar kapitalbozorining imkoniyatlariga yaqin yillardan boshlab tushuna boshlamoqda vaulardan foydalanishga harakat qilmoqda. Shu bilan birga, bu ikki toifaga xizmat qiluvchi vositachi tomon – ixtisoslashtirilgan infratuzilma institutlari fond aktivlari bilan ishlash amaliy tajribasi hali kam bo‘lib,ularning rivojlanish darajasi milliy iqtisodiyotning o‘sib boruvchi ehtiyojlaridan orqada qolmoqda.O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I. Karimov ta’kidlaganidek,“Bugungi kunda ko‘plab rivojlangan va jahon iqtisodiyotida etakchi o‘rin tutadigan mamlakatlar tajribasi shuni so‘zsiz isbotlab bermoqdaki, raqobatbardoshlikka erishish va dunyo bozorlariga chiqish, birinchi navbatda iqtisodiyotni izchil isloh etish, tarkibiy jihatdan o‘zgartirish vadiversifikasiya qilishni chuqurlashtirish, yuqori texnologiyalarga asoslangan yangi korxona va ishlab chiqarish tarmoqlarining jadal rivojlanishini ta’minlash, faoliyat ko‘rsatayotgan quvvatlarni modernizasiya qilish va texnikyangilash jarayonlarini tezlashtirish hisobidan amalga oshirilishi mumkin” 14 . Shunday ekan, iqtisodiyotni isloh qilishning yangi bosqichi- modernizatsiyalash jarayonlarida, ham mulkchilik shakli, ham ishlab chiqarish munosabatlari bo‘yicha xo‘jalik yuritishning bir-biridan farqlanuvchi usullarinirag‘batlantirish zarurati yuzaga keladi. Korporativ boshqaruv biznesda odatda uzoq muddatli maqsadlarga erishish imkonini yaratadi hamda ushbu mexanizm orqali investorlar manfaatlarining yollanma menejerlar manfaatlari bilan o‘yg‘unlashishi sodirbo‘ladi. 14 Karimov I.A. 2012 yil - Vatanimiz taraqqiyotini yangi bosqichga ko‘taradigan yil bo‘ladi. //Xalq so‘z, 2012 yil 20 yanvar.

Potensial investorlar sinfini shakllantirish, investitsiyalarni kengko‘lamda jalb qilish orqaligina «biznesni, kapital to‘plashni kengaytirish» haqiqatda mumkinligini mahalliy mulkdorlar hali to‘la tushunibetmayotganligi mazkur tizim rivojlanishiga salbiy ta’sir etmoqda. Korporativ boshqaruv jarayonida sub’ektlar harakatini ta’minlovchi asosiy vosita bu iqtisodiy munosabatlarni vujudga keltiruvch imexanizmlardir. Korporativ boshqaruv harakatini ta’minlovchimexanizmlarning mohiyati ko‘plab adabiyotlarda tahlil etilgan va iqtisodiy, moliyaviy, huquqiy, motivatsion, siyosiy va tashkiliy mexanizmlardir. Ushbu mexanizmlar orqali ishtirokchi sub’etlar o‘zlarining manfaatlarini ro‘yobga chiqaradilar. Fikrimizcha, aksiyadorlik jamiyatlarida korporativ boshqaruvning tahliliy natijalariga berilgan ta’riflar ularda mavjud muammoning echimi va xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarning holatini, mavjud konunchilikni hamda jahonda tan olingan korporativ boshqaruv modellarining tamoyillarini boshqaruvdagi o‘rnini hisobga olgan holda berilgan. Biz ushbu keltirilgan fikr va mulohazalardan kelib chiqib aytishimiz mumkinki, korporativ boshqaruvga ta’rif berishda hamda korporativ boshqaruvning nazariy- uslubiy shaklini tasvirlashda undagi afzal jihatlar, kamchilimlar va aksiyalarning xususiyatlari hamda milliy mentalitetni hisobga olishimiz zarur. Shu nuqtai nazardan, korporativ boshqaruv umumiy maqsad yo‘lida mulkiy va boshqaruv munosabatlar ishtirokchilari (menejerlar) harakatini ta’minlash orqali manfaatdor tomonlar (ishchi xodim, kreditor, davlatva boshq.) manfaatlari ro‘yobga chiqarilishini ta’minlovchi mexanizmlar majmuidir. Bunda har bir ishtirokchi aynan shu aksiyadorlik jamiyatining aksiyalari xususiyatlarini, ijobiy jihatlari va kamchiliklarini hamda milliy va davlat manfaatlarini tushunib harakat qilishi muhimdir. 1.2. Korporativ boshqaruv modellari va ularning tavsifi Korporativ boshqaruvning modellarining qo‘yidagi shakllari mavjud hisoblanadi: - Unitar (investor) modeli – AQSH, Buyuk Britaniya, Avstraliya;

- Ikki pog‘onali (manfaatdor shaxslar) modeli – Germaniya; - Kontinental model; - Tarmoq modeli – Yaponiya (keyretsu), Koreya (chaebol). Unitar model : - Boshqaruvning yagona organi – uning tarkibida ijro etuvchi direktorlardan ko‘ra mustaqil direktorlar ko‘proq bo‘lgan unitar Direktorlar Kengashi (aksiyadorlik mulkchilikning «Inglizsakson» modeli: 24 - 30% aksiya harakatsiz, uzoq vaqt kichik korxonalar qo‘lida bo‘ladi va nazorat paketini shakllantiradi, 70- 80% aksiya, aksincha, harakatchan, vaqti - vaqti bilan bozorga olib chiqiladi va bir kishining qo‘lidan boshqasiga oson o‘tadi); - Aksiyadorlik kapitalning katta qismi inglizsakson udumlarida tarbiyalangan mayda investorlar sarmoyasidan iborat; - Jismoniy shaxslarga qarashli bo‘lmagan aksiyalar asosan institutsional investorlar qo‘lida jamlangan; - Qimmatli qog‘ozlar bozori yuqori samaradorligi va likvidligi bilan ajralib turadi; - Minoritar aksiyadorlar huquqlarini himoya qilish yuqori darajada; -Jalb qilingan direktorlar ishtirokidagi kuchli korporativ boshqaruv. Ikki pog‘onali model (insayderlik) : Rahbarlik va ijrochilik organi: - Kuzatuv kengashi (Direktorlar kengashi); - Ijroiya organi. Vazifalarning qat’iy taqsimlanishi. Kengash a’zolari ijroiya organiga a’zolik qilishi mumkin emas. Kontinental model: - Doimiy egalarda 70 - 80% aksiya jamlangan, 20 - 30% aksiya esa “chakana” sotiladi va xaridorlar ularga mablag‘larni vaqtincha joylashtirish vositasi sifatida qaraydilar; - Aksiyadorlik sarmoyasini yirik “ulgurji” investorlar tashkil qilib, bir - birining aksiyasiga o‘zaro egalik qilish (kuchli qaramlik) tizimi keng rivojlangan;

- Kuzatuv kengashida kompaniya hodimlarining salmoqli vakilligi; - O‘ zoqni ko‘radigan investorlar; - Qimmatli qog‘ozlar bozori kichikroq va likvidligi kamroq. Tarmoq (yapon) model : Yapon modeli mazmuniga ko‘ra amerika modeliga ham, germaniya modeliga ham o‘xshamaydi, biroq ikkala modelning ayrim xususiyatlarini o‘z ichiga olgan: - direktorlar kengashi tarkibida mustaqil direktorlar bo‘lmasdan, Kengashning barcha a’zolari yuqori boshqaruv organi vakillari yoki eski boshqaruvchilardir; - aksiyadorlik sarmoyasini asosan yirik investorlar tashkil qilib, yagona sanoat guruhiga a’zo bo‘lgan kompaniyalarning o‘zaro aksiyalariga egalik qilish holati muhim o‘rin tutadi. - shaxslararo munosabatlar kuchli muhim ahamiyatga ega; - insayderlarning etakchiligi. Korporativ boshqaruvning amerika tizimi Korporativ boshqaruvning amerika tizimi xususiyatlari AQSHda aksiyadorlik mulkchilikning xususiyatlariga bevosita bog‘liqdir. Xususan, amerika korporatsiyalariga boshqa investorlardan ko‘ra o‘z ta’sirini kuchliroq o‘tkaza oladigan yirik investorlarning yo‘qligi xosdir. Amerika korporatsiyalarining aksiyadorlik kapitali yuqori darajada kichik paketlarga tarqab ketgan bo‘lib, AQSH korporatsiyalari aksariyatining reestrlarida umumiy kapitalning bir foizidan oshig‘iga egalik qiluvchi birorta xususiy shaxs yoki institutsional investor qayd qilinmagan. Natijada aksiyadorlarning birorta guruhi direktorlar kengashiga a’zolik qilishga alohida da’vogar bo‘la olmaydi. Ikkinchi muhim xususiyat shundaki, xususiy shaxslarga qarashli bo‘lmagan aksiyalarning ko‘pchiligi institutsional investorlar – nafaqa va o‘zaro yordam (paychilik) fondlari qo‘lida jamlangandir. Bu investorlar qo‘llarida 50%dan oshiq kapitalni jamlaydi, ko‘proq moliyaviy menejer sifatida qatnashishga moyilroq bo‘lib, direktorlar kengashi ishida qatnashishga intilmaydilar va odatda o‘zlari yirik paketga egalik qilgan kompaniyalar uchun mulkchilik huquqidan kelib chiqadigan mas’uliyatni o‘z zimmalariga olishdan o‘zlarini olib qochadilar.

Aksiyadorlik kapitalining maydalangani bir mulkdordan ikkinchisiga aksiyalarning o‘tishini osonlashtiradi. Mayda aksiyador o‘ziga qarashli aksiyalarni sotish haqida qarorni nisbatan oson qabul qilishi mumkin, aksincha yirik aksiyador uchun paketning sotilishi odatda strategik rejalarning o‘zgarishidan dalolat berishi va sotiladigan aksiyalarning kurs qiymati tushib ketishi oqibatida (bozordagi taklifning ortib ketishi sababli) yo‘qotishlarga olib kelishi mumkin. Amerika qimmatli qog‘ozlar bozorining yuqori samaraliligi va likvidligi bilan ajralib turishi mayda investorlar uchun paketlarni sotish ishini tez va texnik jihatdan oson amalga oshadigan qilib qo‘yadi. Kompaniyalarning qo‘shilishi, qo‘shib olinishi, egallanib olinishi va sotib olinishlari amerika fond bozorining keng tarqalgan amaliyoti bo‘lib, bu esa fond bozorini aksiyadorlar tomonidan menejerlar faoliyatini nazorat qilishning juda samarali va oson amalga oshirishga imkon beruvchi quroli qilib qo‘yadi. Korporativ boshqaruvning nemis modeli. Nemis modelining AQSH modelidan farqli o‘laroq, aksiyadorlik kapitalining katta qismi boshqa kompaniyalar egaligida turadi: umumiy kapitalining yarmidan ko‘pini bir - birining aksiyalariga egalik qilish tizimi o‘z ichiga oladi. Shaxsiy investorlar nemis modelida ikkinchi yirik investorlar guruhini tashkil qilsa ham (nemis kompaniyalari umumiy aksiyalarning taxminan 16% iga egalik qiladi) ular aksiyalarining ko‘p qismi taqdim etuvchiga sertifikati ko‘rinishiga ega bo‘lib, bu sertifikatlar ularning egalari topshirig‘iga ko‘ra, xususiy aksiyadorlar aksiyalarining juda katta qismi jamlangan banklar tomonidan boshqariladi. Shuning uchun, Germaniya kompaniyalarini erkin sotuvda bo‘lgan aksiyalarining juda katta ulushi (90%dan ortig‘i) tashkilot- investorlar tomonidan boshqariladi. (o‘zlari aksiya egalari bo‘lmasa ham). Umuman dunyoning, turli davlatlarida korporativ boshqaruv modellarining afzallik va kamchiliklarini inobatga olgan holda Aksionerlik jamiyatlari faoliyatiga tadbiq etib boriladi. Buning natijasida korporativ boshqaruv modellarini tanlash jarayonida ayri murakkabliklar yuzaga kelishi mumkin.

Nemis kompaniyalarining aksiyadorlik kapitali yirik aksiyadorlar qo‘lida kuchli darajada jamlangan. Natijada, amerikalik kasbdoshlariga nisbatan nemis mulkdorlari va ular kapitalini boshqaruvchi moliya institutlari o‘z kompaniyalari bilan ancha yaqin ish munosabatlarida bo‘ladilar. Oqibatda, ular mulkchilik huquqlaridan faol foydalanishdan va kompaniya faoliyati ustidan nazorat qilishga qatnashishdan ko‘proq darajada manfaatdordirlar. Boshqaruv organlari tuzilmalari va ular faoliyatini tashkil qilishning turli modellarini baholashda, har bir model o‘zining kuchli va zaif tomonlariga ega ekanligini tushunish muhimdir. Ushbu tizimlarning har biri ham samarali bo‘lishi mumkin, agar ular mos ravishdagi boshqaruvi bilan o‘zlari joylashgan ayni bir ijtimoiy tizimning huquqiy, madaniy va ijtimoiy - iqtisodiy mohiyatiga monand bo‘lsa. Shunday tizimni tanlash kerakki, mazkur tizim aynan O‘zbekiston uchun o‘ziga xos echimni ifodalashi va boshqa davlatlarda ishlatilayotgan modellarning shunchaki nusxasi bo‘lmasligi kerak. Boshqaruvga nozik yondashuvni qo‘llab - quvvatlash kerak bo‘lib, mos ravishdagi boshqaruv modeli nafaqat har bir kompaniyada turlicha bo‘ladi, balki ayni bir kompaniyaning turli yashash davrlarida ham o‘zgartirib boriladi. Ushbu fikr yangi texnologiyalar rivoji va iqtisodiyotning globallashuvini kompaniyalarning qayta tashkil qilinish sur’atlari o‘sishiga va korporativ tuzilmalarning tubdan o‘zgarishlariga ta’sirini inobatga olganda yanada to‘g‘riroq bo‘ladi. Kompaniyalar o‘z holatiga eng mos keladigan, biroq investorlar tomonidan samarali qaror qabul qilinishiga olib boradigan va axborotlarning muvofiq oshkora qilinishini ta’minlaydigan samarali tamoyillar asosida qurilgan korporativ amaliyotni qabul qilish mas’uliyatini o‘z zimmalariga olishlari kerak. 3-jadval Korporativ boshqaruv modellarining qiyosiy xususiyatlari 15 Modellarning xususiyatlari Ingliz-Amerika modeli Nemis modeli YApon modeli Ijtimoiy qadriyatlar tizimi S h axsiyatparastlik, tanlov erkinligi Ijtimoiy hamkorlik Hamkorlik va ishonch 15 www.uzreport.com ma ’lumotlar asosida muallif tomonidan tuzildi.

Mehnat jamoasining roli Passiv Faol Faol ishtirokchilik Moliyalashtirishning asosiy usuli Fond bozori Banklar Banklar Axborot nomutanosibligi Menejment Menejment, “ uy ” banki Bosh bank Investitsiyalash muddatlari Qisqa muddatli Uzoq muddatli Uzoq muddatli Kapitalning qiymati Y u qori O‘rta Past Kapital bozori Y u qori likvidli Likvidli Nisbatan likvidli Asosiy iqtisodiy birlik (yirik biznesda) Kompaniya Xolding Moliya-sanoat guruhi Menejmentga haq to‘lash Y u qori O‘rta Past Aksiyadorlik kapitalining tuzilmasi Sochilgan nisbatan jamlangan Jamlangan Korporativ boshqaruv kontinental modelining o‘ziga xos xususiyatlaridan yana biri shundaki, nemis firmalari o‘zaro bir-birlariga aksioner hisoblanadi, ya’ni o‘zaro kapitalda ishtirok etadilar. Bu ularning o‘zaro norasmiy xoldinglar ko‘rinishida faoliyat yuritishini ta’minlaydi va ma’lumotlar maxfiyligini ta’minlashga xizmat qiladi. Qizig‘i shundaki, nemis banklari AQSH banklaridan farq qilib, universal hisoblanadi, ya’ni barcha turdagi bank xizmatlarini va operatsiyalarini amalga oshira oladi. Bunda banklar uchun aksiyalarga egalik qilish va sotib olish uchun chegaralar belgilanmagan (ba’zi ixtisoslashgan banklar bundan mustasno). Tijorat banklarida k orporativ boshqaruvning turli modellari mavjud. K orporativ boshqaruvning modellarini anglo-amerika va yapon-german model lariga bo‘lamiz. Uni ayrim adabiyotlarda autsayder (outside) va insayder (inside) modellari deb atashadi. K orporativ boshqarishning anglo-amerika modeli turli xilligi bilan, ya’ni diversifikatsiya la shuv darajasining yuqoriligi bilan ajralib turadi. Aksionerlik kapitali turli o‘zaro aloqador bo‘lmagan sub’ektlar va shaxslar o‘rtasida keng taqsimlanadi. Bunday sharoitda ahaolining ham pul mablag‘lari jalb etiladi va zarur investitsion sharoitni yaratib moliya bozorlarining faolligini hamda

barqarorligini oshirishga xizmat qiladi. Ushbu modelda asosan aksiyalar nazorat paketi taxminan 6-14 % ni tashkil qiladi. Anglo-amerika modelida aksionerlar tomonidan aksiyalarga egalik qilish, nazorat qilish bilan ajralib turadi. Aksionerlarning huquqlari kafolatlanadi va boshqaruvchi va direktorlar ularga hisobot beradi. Korporativ boshqarishning anglo-amerika modelida banklar faoliyatini boshqarish qimmatli qog‘ozlar bozori holatiga, uning rivojlanish darajasiga bog‘liq hisoblanadi. Korporativ boshqarishning anglo-amerika modelining kontinental modeldan farqi quyidagilar: 1. Aksiyaga turli xil sub’ektlarning egalik qilishi, ya’ni diversifikatsiyasi darajasi yuqoriligi; 2. K ompaniyalar bo‘yicha qonunchilikda aksionerlar manfaatlarining yuqori darajada belgilanishi; 3. Q immatli qog‘ozlarda va kompaniyalar to‘g‘risidagi normativ hujjatlarda kamchilik aksiya egalari manfaalarining himoya qilinishi; 4. Banklarning o‘z ma’lumotlarini ochishga (tarqatishga) qo‘yiladigan qattiq talablari bilan ajralib turadi. Korporativ boshqaruvning qaysi modelidan foydalanish mamlakat bank tizimi-moliya tizimi va fond bozorlarining rivojlanish darajasiga bog‘liq bo‘lib hisoblanadi. SHu bilan banklarning amerikacha yoki evropacha modeliga ham bog‘liqlik mavjud. Korporativ boshqarishning Germaniya modeli yoki Kontinental modelida aksionerlarning yuqori kotsentratsiyasini ko‘rish mumkin. Bunda insayderlar guruhi kam sonli bo‘lib, o‘z tarkibiga ma’lum bir guruhlarni oladi, jumladan xodimlarni, oila a’zolarini, banklarni, boshqa kredit tashkilotlarini, boshqa korporativ mulk shakllarini, xolding yoki sanoat guruhlari shaklida birlashishni va boshqa kesishmali aksiyalarga egalik qilish mexanizmlarini oladi. Bunda jismoniy shaxlarning ulushi odatda 20 foizdan ortiqroqni tashkil etadi. Past bo‘lishiga sabab banklardagi omonatlarning stavkalari dividend to‘lovlaridan yuqori bo‘lishidir. Moliya muassasalari kompaniyalarning 60-70% aksiyalariga egalik qiladi. Aksionerlar bir-birini yaxshi biladi va o‘zaro munosabatlarda qo‘llab-quvvatlaydi.

Banklar bir vaqtning o‘zida aksioner, kreditor va boshqa aksionerlar uchun ishonchli shaxs bo‘lib xizmat qiladi. Emissiya qilingan qimmatli qog‘ozlarni turli sub’ektlar o‘rtasida joylashtiradi. Bu esa banklarning direktorlar kengashida ishtirok etishini ta’minlaydi. Natijada kontinental modelda guruhlar o‘rtasida o‘zaro kelishmovchilik va nizolar ko‘proq kelib chiqadi. Asosiy nizolar katta ulushga ega bo‘lgan va minoritar ulushga ega aksionerlar o‘rtasida kelib chiqadi. Ushbu modelda asosiy rolni yirik aksioner o‘ynaydi va ular faoliyatiga fond birjalarining ta’siri kam bo‘ladi. Shuningdek, ushbu modelda ma’lumotlarni ayriboshlash va uni ochish tanlangan investorlar o‘rtasida amalga oshirilishi mumkin. Ma’lumotlarni bu tarzda konfidensial tarzda ayriboshlash banklar va ularning qarzdorlari o‘rtasida ham bo‘lishi mumkin. Bu qonunchilik bilan ham tartibga solib boriladi. Masalan yapon tijorat banklarining korporatsiyalarni kapitalidagi ulushi 25 foizidan oshmasa uni matbuotda elon qilishi shart emas. Korporativ boshqarishning kontinental modelning yuqoridagi modeldan farqli jihatlari quyidagilar: 1. Kapitalning yuqori konsentratsiyalashuvi; 2. Ichki nazorat kuchli; 3. Kompaniya barcha ishtirokchilarining manfaatlarini qondirishga qaratilgan yo‘nalishi egaligi; 4. I nsayderlik faoliyat salbiy natijalarining neytralligi. Mazkur modelning asosiy kamchiliklaridan biri banklarning ta’siri yuqoriligi, ya’ni aksionerlar tizimida asosiy ulushni (boshqa sub’ektlarga nisbatan) banklar egallaydi. Boshqaruvda asosiy paket egalari o‘zlari nazoratni qo‘lga olishadi va mukammal korporativ siyosat amalga oshirilmaydi. Strategik maqsadlarni belgilashda minoritar aksionerlar va turli guruhlar yo‘nalishlari hisobga olinmaydi. Korporativ boshqarishning Yapon-German modeli yoki Kontinental modeli Yaponiya, G‘arbiy Evropa (Germaniya, Avstriya, Shveysariya, Niderlandiya) i Shimoliy Evropa (Skandinavskiya) mamalakatlariga xos bo‘lgan boshqaruv usuli hisoblanadi. Ushbu model Fransi ya ( taxminan 20% kompani yalarda ) v a Belgiyada banklarning boshqaruvida foydalaniladi. O‘zbekiston va MDH mamlakatlari

banklari amaliyotida ham korporatuv boshqaruvning kontinental modelidan foylaniladi. AQSH va Britaniya modelidan farqli ravishda Kontinental modeli aksionerlik jamiyatini boshqarishning 3 bo‘limli model: aksionerlar yig‘ilishi, kuzatuv kengashi va bank boshqaruvidan iborat. Korporativ bosh q arishning Kontinental model i amal qiluvchi davlatlarda aksionerlik kapitali taksimoti yuqoriligi bilan ajralib turadi . Yirik nemis kompaniyalarida 5 ta yirik aksionerning ushbu kompaniyadagi ulushi 40 foiz aksiyasiga to‘g‘ri keladi. Germaniyada, banklarning kapital tarkibida tashqi investorlarning ulushi yuqori (14%) i davlat (5%), ushbu ko‘rsatkichlar Angliyada nisbatan yuqori Amerikadan esa kariyb 2 barobar ortiqdir. 1.3. O‘zbekistonda banklar faoliyatini korporativ boshqarishning xuquqiy asoslari O‘zbekiston bank tizimida amalga oshirilayotgan islohotlar natijasida tijorat banklarining halqaro moliya bozorlarida mavqei mutahkamlanib ularning raqoatbardoshligi oshirilmoqda. Tijorat banklarining faoliyatida risklarni boshqarish tizimi va strategiyasini ishlab chiqishi hamda uni amalga oshirishni nazorat qilish, bank kengashining rolini oshirish va qarorlar qabul qilish protsedurasini takomillashtirish talab etiladi. Bunga esa bevosita tijorat banklarida korporativ boshqaruv shaklini keng joriy qilish orqali erishish mumkin. Shuningdek, banklarning mustaqil rivojlanishi va resurslarni samarali boshqarishi ularda bank menejmenti sifatini oshirishni talab etadi va bu ham korporativ boshqaruv bilan bog‘liq. Hozirgi sharoitda rivojlangan mamlakatlarda singari O‘zekistonda ham banklarni korporativ boshqaruv masalalari asosan tartibga soluvchi davlat organlari tomonidan amalga oshirish talab etilmoqda. Masalan, O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki Boshqaruvining 2000 yil 24 iyundagi 11/6-sonli bayonnomasi, №472-sonli “Tijorat banklarida korporativ boshqaruv to‘g‘risida”gi Nizomi ishlab chiqilib, shunga muvofiq banklarda korporativ boshqaruv ishlari tashkil etiladi.

Korporativ boshqaruv tushunchasi 1970 yillarning oxirida AQSHda qo‘llanilgan. Buning sababi o‘sha paytlarda AQSHdagi yirik kompaniyalarva firmalar siyosiy partiyalarni moliyalashtirish va korrupsiyaning rivojlanishi natijasida mulkni boqsharishning jamoaviy shakliga o‘tishga majbur bo‘lgan. Nazariy jihatdan korporativ boshqarish banklarni aksionerlik jamoaviy shaklida boshqarilishini tushunamiz. Lekin, ba’zi hollarda uning mohiyati turlicha talqin qilinish hollariga duch kelamiz. Masalan ba’zi olimlar bankning jaradigan operatsiyalarini boqsharish tizimi deb tushuntirsa, boshqalari esa bank resurslarni boshqarish deb o‘rganishadi. Korporativ boshqarishda bankning ichki va tashqi omillari hisobga olingan holda boshqarish tizimiga aytiladi. Fikrimizcha tijorat banklarida korporativ boshqaruv –aksionerlik mulkchilik shakli asosida banklar faoliyatini taktik va strategik boshqarish tizimidir. Korporativ boshqarishni turli mamlakatlarda turlicha talqin qilishadi. AQSHda va Angliyada kompaniyalarning kapitaliga ko‘pchilik alohida shaxslar va firmalar egalik qiladi. Korporativ boshqaruvning kontinental modeli amal qiluvchi davlatlarda (Evropa, MDH, Lotin Amerikasi) asosan jamiyat ulushi guruhlarga tegishli bo‘ladi. SHundan kelib chiqib ushbu mamlakatlarda AQSHga nisbatan kapital taksimoti va unda ovozlar berilishi konsentratsiyasi nisbatan yuqori. Bundan tashqari, ayrim hollarda 50 foiz aholisi to‘g‘ridan-to‘g‘ri yoki bilvosita kompaniyalarning aksiyalariga egalik qiladi. Germaniyada esa ushbu ko‘rsatkich 20 % ni tashkil qiladi. Shundan xulosa qilish mumkinki, tijorat banklari faoliyatini boshqarishning ikki modelini “menejerlar xukmronlik qiluvchi model” AQSH amaliyotida qo‘llaniladi va Epvropa mamlakatlarida ko‘llaniladigan “aksiya paketiga ega aksionerlar xukmronlik qiladigan” modellarni ajratib ko‘rsatish mumkin. Korporativ boshqaruvni tashkil qilish bir qator tamoyillariga asoslanishi lozim. Iqtisodiy Hamkorlik va Taraqqiyot tashkiloti (IHTT) ning korporativ boshqaruv bo‘yicha tamoyillarini o‘z ichiga olgan qoidasi mavjud. Ular quyidagilar: 1. Aksionerlar huquqlari

2. Aksionerlar uchun tenglik 3. Korporativ boshqarishda aksionerlarning roli. 4. Ma’lumotlar ochiqligi va tranparentlik 5. Kengashning javobgarligi. Korporativ boshqarishda eng asosiy masala bo‘lib, kopaniya ishtirokchisi hisoblangan 3 ta guruhni munosabatlarini aniqlab olishni talab etadi. Bular: aksionerlar, bank kengashi va boshqaruv. Korporativ boshqarish –kompaniya egalarining va ular yollagan xodimlarning maqsadli va o‘zaro manfaatli munosabatlari tizimi. Respublikamizda tijorat banklari faoliyati korporativ boshqarishning xuquqiy asoslari quyidagi qonun va qonunosti xujjatlari orqali amalga oshiriladi: • O‘zbekiston Respublikasining “ Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida ” gi Qonun 1996 yil 26 aprel; • “Qimmatli qog‘ozlar bozori to‘g‘risida”gi Qonun 2008 yil 22 iyul ; • “ Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlar xuquqlarini himoya qilish to‘g‘risida ” gi Qonun1996 yil 26 aprel; • O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2015 yil 25 apreldagi “Aksiyadorlik jamiyatlarida korporativ boshqaruvning zamonaviy usullarini joriy etish chora-tadbirlari to‘g‘risida” gi PF-4720 sonli Farmon va boshqalar. • O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2015 yil 31 martdagi “Korporativ boshqaruv tizimini takomillashtirish va aksiyadorlik jamiyatlari faoliyatining samaradorligini oshirish bo‘yicha komissiya tashkil qilish to‘g‘risida” gi PQ-2327- sonli qarori; • Markaziy banki Boshqaruvining 2000 yil 24 iyundagi №472-sonli “Tijorat banklarida korporativ boshqaruv to‘g‘risida”gi Nizom; • O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bank boshqaruvining 2009 yil 15 avgustdagi №703-sonli “Banklarni ro‘yxatga olish va ular faoliyatini litsenziyalash tartibi to‘g‘risida”gi Nizom ;

“ Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida ”gi Qonunning 7- moddasiga asosan: Banklar, qoida tariqasida, mulkchilikning har qanday shakli asosida aksiyadorlik jamiyati tarzida tashkil etiladi 16 . Ushbu qonunning 22-moddasida bankning boshqaruv organlari tarkibiga quyidagilar kiritiladi: 1. Aksiyadorlarning umumiy yig‘ilishi, 2. Bank kengashi, 3. Bank boshqaruvi Markaziy banki Boshqaruvining 2000 yil 24 iyundagi 11/6-sonli bayonnomasi, №472-sonli “Tijorat banklarida korporativ boshqaruv to‘g‘risida”gi Nizomiga asosan «Korporativ boshqaruv» tushunchasi tijorat banki faoliyatini boshqarishda Kengash a’zolari va boshqa rahbar xodimlar tomonidan amalga oshiriladigan asosiy faoliyat hamda qoidalar majmuasi tushuniladi. Shu bilan birga korporativ boshqaruv konsepsiyasi biznes yuritish etikasining andozalari va aksionerlarga bo‘lgan munosabatlarda mas’uliyat hisi hamda bank faoliyat ko‘rsatayotgan jamiyat talablarni e’tiborga olishni o‘z ichiga oladi. Korporativ boshqarishning predmeti bo‘lib amalga korporativ munosabatlar yig‘indisi hisoblanadi. 1999 yil sentyabrda Bank nazorati bo‘yicha Bazel qo‘mitasi «Kredit tashkilotlarida korporativ boshqaruvni takomillashtirish» bo‘yicha maxsus hujjat qabul qildi va unda korporativ boshqaruvni qo‘llash bo‘yicha tavsiyalarni keltirib o‘tgan. Mazur hujjat IHTT bilan hamkorlikda ishlab chiqilgan. Ushbu hujjatga asosan, bank muassasalarida korporativ boshqaruv-bu direktorlar kengashi va yuqori bo‘lim menejerlari tomonidan bank faoliyatini boshqarish va natijada bank:  o ‘z oldiga qo‘ygan maqsadga erishishi va bank egalarining mulki va qimmatliklarini oshiradi;  kundalik moliyaviy operatsiyalarni amalga oshiradi;  f aoliyat davomida manfaatdor tomonlarning ( xodimlar , mijozlar , tartibga soluvchi organlar va davlat ) manfaatlarini himoya qiladi ; 16 Ўзбекистон Республикасининг «Банклар ва банк фаолияти тўғрисида»ги Қонун 1996 йил 26 апрель

 b ank biznesi ishonchliligini ta’minlash va me’yoriy talablarni bajarish qoidalariga muvofiq tarzda korporativ harakatlarni amalga oshirish;  o monatchilar manfaatlarini himoyalash . Samarali korporativ boshqaruvni tashkil etish orqali banklar bir qator masalalarni hal etishi lozim bo‘ladi. Birinchidan, mulk egalari va boshqaruvchilar o‘rtasidagi munosabatlarni aniqlashtirish. Bank biznesi sanoat, savdo yoki boshqa sohalarga nisbatan murakkab. Ikkinchidan, banklar moliyaviy vositachilik funkiyasini amalga oshirib boshqa korxona tashkilotlarga nisbatan o‘zining mablag‘lari bilan ishtiroki kam, ya’ni asosan jalb qilingan mablag‘lar hisobidan amalga oshiradi.Bunday sharoitda banklar jalb qilingan mablag‘larni joylashtirishda risk darajasini baholashi va mablag‘ egalarining ishonchini qozonishi lozim. Bank faoliyatida yuzaga keluvchi risklar va mablag‘lar egalarining ishonchini qozonish, ularning mablag‘larini kafolatlash tizimini mavjduligi bu jarayonni soddalashtiradi. Banklarda samarali korporativ boshqaruv tamoyillari. Bazel qo‘mitasi hujjatlariga asosanzamonaviy banklararo raqobat sharoitida banklarda samarali korporativ boshqaruv bir qator tamoyillarga asoslanadi va ular quyidagilar:  Korporativ boshqaruv kodekslarida belgilab qo‘yilgan va boshqa standartlarda keltirilgan tartiblarni qo‘llash;  alohida olingan xodim yoki bank faoliyati natijalarining belgilab olingan rivojlanish strategiyalariga muvofiqlik tamoyili;  huquqlar va majburyatlarning aniq taqsimlanish tamoyili (jumladan qarorlar qabul qilishda);  direktorlar kengashi, boshqaruv va auditorlarning o‘zaro hamkorlik va samarali ta’sir mexanizmi tamoyili;  ichki nazorat tizimining ishonchliligi (ichki audit xizmati va tashqi audit tekshiruvlarini o‘tkazish orqali uning samaradorligini baholash) varisklarni boshqarish xizmat amvjudligi tamoyili;

 bank biznesining alohida olingan yo‘nalishlarida risklarni doimiy monitoring qilish tamoyili ;  bank xodimlari va boshqaruvchilarni moliyaviy va faoliyatini rahbatlantirish tizimining mavjudligi tamoyili ;  bankning ichki talabini ta’minlovchi va zarur tashqi ma’lumotlar ma’lumotlar tizimining mavjudligi va bankning shaffofligi . Y u qoridagi tamoyillarning tijorat banklarida korporativ boshqaruvni tashkil qilishda qo‘llanilsa, boshqaruvning samaradorligi yanada oshadi. Banklarning asosiy maqsadi sifatida aksionerlarning manfaatlarini ko‘zlagan holda amaldagi qonunchilikda ruxsat etilgan tartiblarga muvofiq bank faoliyatining korporativ foydasini ko‘paytirishga yo‘naltiriladi. Banklar nizomiga muvofiq o‘zlari faoliyat ko‘rsatayotgan jamiyatning moliyaviy ehtiyojini qondirish kabi qo‘shimcha majburiyatlarga ega bo‘lishlari mumkin. Mazkur ehtiyojlarni qondirish davomida banklar o‘zlarining xavfsiz va ishonchli faoliyatlarga salbiy ta’sir etmaydigan faoliyat, xususan, jamiyatning farovon hayoti, gumanitar va xayriya maqsadlari uchun etarli darajada mablag‘lar ajratishi mumkin. Aksiyadorlar umumiy yig‘ilishi bankning oliy boshqaruv organidir. Aksiyadorlar umumiy yig‘ilishining vazifalari va vakolatlari qonun hujjatlari va bank ustavi asosida belgilanadi. Aksiyadorlik jamiyatlari shaklida tuzilgan banklar ikki turdagi aksiyalar: oddiy va imtiyozli aksiyalarni chiqarish huquqiga ega. Oddiy va imtiyozli aksiyalarga ega bo‘lgan aksiyadorlar o‘zlarining bank ustav kapitalidagi ulushlariga qarab bank «egasi» hisoblanadilar. Oddiy va imtiyozli aksiyalar egalarining xuquqlari amaldagi qonunchilikka muvofiq farqlanadi.Bank aksionerlari tomonidan bank faoliyatiga xavf tug‘diradigan harakatlaramalga oshirilsa va bu xarakatlar bankni to‘lovga qobiliyasizligiga olib kelsa, aksionerlar amaldagi qonunchilikka muvofiq javobgarlikka tortilishi mumkin. Amaldagi qonunchilikka muvofiq, bank aksionerlarining huquq va manfaatlarini himoya qilish tartibi belgilangan.

Oddiy va imtiyozli aksiyalarga ega aksionerlar quyidagi huquqlarga egadirlar:  bank aksionerlari ro‘yxatiga kirish;  bank aksionerlari ro‘yxatiga muvofiq bank foydasidan dividend olish;  olingan dividendlardan erkin foydalanish;  bank tugatilgan taqdirda bank mulkini ma’lum qismiga egalik qilish;  bank ni boshqarishda ishtirok etish;  bank tomonidan ko‘rsatilayotgan xizmatlar va mazkur xizmatlar bahosi to‘g‘risida ma’lumotlar olish;  bank nizomiga muvofiq uning moliyaviy-xo‘jalik faoliyati to‘g‘risida to‘liq va haqkoniy ma’lumotlarni olish;  sudda hamda qimmatli qog‘ozlarni tartibga solish va muvofiqlashtirish bo‘yicha vakolatli davlat organida o‘z huquqlarni himoya qilish;  o‘z manfaatlarini himoya qilish maqsadida assotsiatsiya va boshqa jamoat tashkilotlariga birlashish;  olingan qimmatli qog‘ozlar va foyda bo‘yicha yuzaga kelish ehtimoli bor zararlar natijasida bo‘ladigan xatarlardan sug‘urta qilish; Shuningdek, aksionerlar amaldagi qonunchilik va bank nizomida ko‘zda tutilgan boshqa huquqlarga egadirlar. Oddiy aksiyalar jamiyatni boshqarishda ovozga ega bo‘lib, ularning egalariga, dividendlar olishda va aksionerlar umumiy yig‘ilishda qatnashish xuquqini beradi. Oddiy aksiya egalari bank faoliyati bilan bog‘liq masalalarni echish bo‘yicha alohida vakolatga egadirlar. Oddiy aksiya egalari aksionerlar umumiy yig‘ilishi vakolatiga kiruvchi quyidagi masalalar bo‘yicha aksionerlar umumiy yig‘ilishi ovoz berish xuquqiga ega: Ko‘zda tutilgan masalalar aksionerlar umumiy yig‘ilishida ishtirok etayotgan ovoz beruvchi aksionerlarning kamida 75 foizi ovozi bilan qabul qilinadi. Imtiyozli aksiya o‘z egasiga birinchi o‘rinda aksiyalar bo‘yicha dividendlarni va aksionerlar orasida aksiyalarga yo‘naltirilgan mablag‘larni (jamiyat tugatilgan taqdirda) birinchi olish huquqini beradi.

Imtiyozli aksiyalar egalari amaldagi qonunchilikda va bank Nizomida imtiyozli aksiyalar egalari bo‘yicha alohida ko‘zda tutilmagan holatlardan tashqari aksionerlarning umumiy yig‘ilishida ovoz berish huquqiga ega emas. Imtiyozli aksiyalar egalari faqatgina bank tugatilishi yoki qayta tashkil etilishi masalalari bo‘yicha aksionerlar umumiy yig‘ilishda ovoz beradilar. Imtiyozli aksiyalar egalari dividendlarni oddiy aksiya egalariga to‘langunga qadar olish huquqiga egadirlar. Imtiyozli aksiya egalariga to‘lanadigan dividendlar muddati, shartlari va dividend miqdori ushbu aksiyalarni chiqarish davridagi shartlar asosida boshqariladi. Shuningdek, imtiyozli aksiya egalari bank aksiyalari yo‘naltirgan mablag‘larni oddiy aksiyalar egalariga olgunga qadar olish huquqiga egadirlar. Tijorat banlarida taftish komissiyasi aksionerlar uchun bank faoliyati ustidan nazorat olib borishning asosiy vositasi bo‘lib hisoblanadi. Bank Nizomida Taftish komissiyasi a’zolarining aniq soni va vazifalari belgilab qo‘yilishi lozim. Bank Taftish komissiyasi bank Nizomiga muvofiq aksionerlar umumiy yig‘ilish tomonidan saylanadi. Boshqaruv a’zoligiga nomzodlar jinoiy, ma’muriy javobgarlikka tortilgan bo‘lsalar ushbu to‘g‘risida bank Kengashiga ma’lumot berishlari lozim. Bank Boshqaruvi raisi o‘z lavozimiga Markaziy bank bilan kelishilgan holda bank Kengashi qarori va aksionerlar umumiy yig‘ilishi tomonidan tasdig‘i bilan tayinlanadi. Boshqaruv a’zolari bank Kengashi tomonidan tayinlanadi. Bankning har kungi faoliyatini boshqarish bank Boshqaruvi tomonidan amalga oshirilish lozim. Boshqaruv a’zolari o‘z faoliyatlari davomida bank Kengashi tomonidan belgilangan amaldagi qonunchilikka (hamda Markaziy bank me’yoriy xujjatlari nizomlariga) zid bo‘lmagan hamda axloqiy tamoyillarni buzmagan bank siyosatiga amal qilishlari lozim. Bundan tashqari, Markaziy bankning me’yoriy xujjatlariga asosan bank Boshqaruviga bankni boshqarishda quyidagi siyosatlarni ishlab chiqish majburiyati yuklangan. Jumladan,  bank kredit siyosati;  bank likvidligini boshqarish siyosati;  investitsiya siyosati;

 emissiya siyosati. Qo‘shimcha ravishda, bank b oshqaruvi a’zolari bank aksionerlari va k engashning ishonchli vakillari bo‘lib, bank manfaatlari va aksionerlarning manfaatlari o‘zlarining manfaatlaridan yuqori qo‘yishlari lozim. Bank Kengashi raisining unchalik e’tiborli bo‘lmagan roliga qaramay Kengash raisi bank faoliyatini yuritishda ishonchli shaxslar oldida birinchi darajali mas’uliyatni o‘z zimmasiga oladi. O‘z majburiyatlarini bajarishda Bank Kengashi quyidagilarni bajarishi shart: 1. Malakali bank boshqaruvi a’zolarini ishga yollash va ularni tasdiqlash; 2. Boshqaruv bilan maslahatlashgan holda bankning uzoq va qisqa muddatli biznes-rejasini belgilash; 3. Bank maqsadlariga erishish hamda qonuniy, havfsiz va samarali bank faoliyatini yuritish uchun etarli siyosatlarni belgilash; 4. O‘zbekiston Respublikasi qonunchiligiga va bank siyosatlariga muvofiq bank operatsiyalari ustidan amalga oshirilayotgan etarli nazoratni amalga oshirish; 5. B ankning joriy faoliyatini kuzatish. Markaziy bank tomonidan bank tomonidan mazkur nizom talablarini qanday bajarilayotgani darajasi banklarda o‘tkazilayotgan inspeksiya davomida CAMEL tizimida menejment komponenti yordamida bank Kengashi faoliyati baholanishi mumkin. Bank Kengashi mustaqilligini ta’minlash va belgilash banklarda korporativ boshqaruvning asosiy elementi hisoblanadi. Bundan tashqari, bank samarali korporativ boshqaruv Kengash tomonidan ishga yollangan bank Boshqaruvi bilan Kengashning har bir a’zosi o‘rtasidagi o‘zaro hamkorlikni talab etadi. Biroq, bank faoliyati ustidan nazorat olib borishda Kengashning har bir a’zosi tomonidan bank Boshqaruvi faoliyatini baholashda mustaqil fikrlash zaruriyatini tug‘diradi. Bank Kengashi tomonidan har bir muammoni tanqidiy baholash juda muhim ahamiyatga egadir. Bank Boshqaruvi qarorlarini har bir Kengashi a’zosining asossiz o‘z fikriga ega bo‘lma turib kelishishi bank va aksionerlar manfaatlariga xizmat qilishda etarli emas deb baholanishi lozim.

O‘zbekiston Respublikasi bank tizimining yuqori templarda rivojlanib borishi bank Kengashi a’zolari tomonidan bank faoliyati to‘g‘risida kerakli axborotlarga ega bo‘lishlariga etarli vaqt ajratishni taqozo etadi. Kengash a’zolari bank Boshqaruvi bilan birgalikda Kengash a’zolarini o‘z vaqtida bank faoliyati to‘g‘risidagi ma’lumotlar bilan ta’minlash bo‘yicha dastur ishlab chiqishlari lozim. Kengashning har bir a’zosi Kengashning barcha yig‘ilishlarida ishtirok etishlar va Boshqaruv tomonidan taqdim etilayotgan barcha material va hisobotlarni diqqat bilan o‘rganib chiqishlari shart. Ko‘pchilik banklarda Kengash yig‘ilishigi har oyda o‘tkazilishi etarlidir. Muammoli banklarda esa Kengash yig‘ilishi ko‘proq o‘tkazilib turilishi maqsadga muvofiqdir.Yig‘ilish boshlanishiga qadar bank Kengashi yozma majlis kun tartibini tayyorlashi lozim. Kun tartibi bank Kengashiga majlisni tashkilashgan va samarali o‘tkazilishiga yordam beradi. Shuningdek, kun tartibi bank Boshqaruvchiga majlisga tayyorgarlik ko‘rish hamda bank Kengashining yig‘ilishiga barcha masalalar kiritilganligi va Kengashning o‘tgan yig‘ilishlagi masalalar majlis bayonnomasiga kiritilganligiga amin bo‘lishiga yordam beradi. Shuningdek, bank Kengashi tomonidan bank Boshqaruvi, bankning yuridik bo‘linmasi boshlig‘i, ichki va tashqi auditorlar hamda bankning boshqa maslahatchilari bilan uchrashuvlar tashkil etib turilishi foydalidir. S h u bilan birga Kengash a’zolari uchun o‘quv seminarlarini tashkil etish nazarda tutilishi maqsadga muvofiqdir. Bank Kengashi bankning kundalik faoliyati malakali boshqaruv a’zolari tomonidan amalga oshirilayotganligini ta’minlashda javobgar hisoblanadi. Agarda, bank Kengashi boshqaruv a’zolari birining ish faoliyatidan qoniqmasa, u holda mazkur masala echimi bilan o‘zi shug‘ullanishi lozim bo‘ladi. Shuningdek, yangi boshqaruv a’zosini yollash zarurati tug‘iladigan bo‘lsa, bank Kengashi imkoniyat darajasida tezroq malakali rahbar topishi lozim. Boshqaruv a’zosiga nomzod bo‘lgan shaxs qobiliyatli, tajribali, katta obro‘ga ega bo‘lishi zaruriy sifatlardan hisoblanadi. Nazorat Kengash majburiyatlaridan eng asosiysi hisoblanadi. Nazorat

har bir aniq holat miqyosiga qarab o‘zgaradi. Bank Kengashi boshqaruv faoliyati ustidan nazoratning barcha choralarini amalga oshirishi lozim bo‘lib, jumladan: Kengash bank faoliyatining barcha asosiy turlari bo‘yicha hamma xodimlarga tushunarli bo‘lgan yozma ravishdagi siyosatni ishlab chiqishi lozim. Kengash bank siyosatlarini iqtisodiy sharoitga bank holatiga hamda amaldagi qonun va nizomlarga muvofiqligi ustidan nazoratni amalga oshirishi lozim. Banklarda ma’lum turdagi siyosat bo‘lishligi Markaziy bankning nizomlari va boshqa qonunlarga muvofiq talab qilinadi. Bunday siyosatlar quyidagilarni o‘z ichiga oladi:  aktiv va passivlarni boshqarish (mablag‘larni boshqarish (mablag‘larni boshqarish bo‘yicha qo‘mita tashkil etishni o‘z ichiga oladi));  kredit siyosati (bu kredit va kreditlarni ko‘rib chiqish ichki jarayonini o‘z ichiga oladi);  kadrlar siyosati (faoliyatni baholash jarayoni va mukofotlar berishni aniqlashni o‘z ichiga oladi);  dividendlarni to‘lash siyosati;  investitsiya siyosati;  emissiya siyosati. Shuningdek, bank Kengashi tomonidan bank faoliyatiga tegishli bo‘lgan quyidagi qo‘shimcha siyosatlarni ishlab chiqilishi lozim:  foydani rejalashtirish va byudjet;  kapitalni rejalashtirish;  buxgalteriya hisobining ichki nazorat tizimi;  amaldagi qoidalarga rioya etilishi bo‘yicha nazorat (bank dasturlari va faoliyatini Markaziy bank nizomlari va qoidalariga rioya etilishi);  ichki audit dasturi;  tashqi audit dasturi;  manfaatlarni to‘qnashuvi;  chet el valyutasi bilan operatsiyalar;  etika qoidalari;

 ma’lumotlarni elektron qayta ishlash operatsiyalari. Ushbu siyosatlar nosog‘lom va xavfsiz bo‘lmagan amaliyotga muvofiq bankning biznes rejasida ko‘rsatilishi lozim. Siyosat samarali amaliyotini amalga oshirish hamda qonunchilik talablari, shu jumladan Markaziy bank me’yoriy xujjatlari talablariga muvofiq bo‘lgan asosiy jarayon va ichki nazoratni o‘z ichiga olishi hamda bankni tashqi jinoyatlar, ichki qalloblik va suiste’molliklardan himoya qilishi lozim. Kengash bank boshqaruvi tomonidan Kengashga bank faoliyatini nazorat qilish imkoniyatini beruvchi asosiy ma’lumotlar bilan ta’minlash mexanizmini tasdiqlashi lozim. Ko‘pincha bunday mexanizm boshqaruv tomonidan Kengashga beriladigan hisobotlarni o‘z ichiga oladi. Hisobotlar Kengash yig‘ilish o‘tkazishdan avval berilishi lozim. Bank Kengashi amaldagi qonunchilikka muvofiq ma’lum koeffitsientlarni doimiy ravishda ko‘rib chiqishi lozim. Quyidagilar mazkur koeffitsientlarni o‘z ichiga oladi: 1. D aromadlarni aktivlarga nisbati; 2. F oydani aktivlarga nisbati; 3. F oydani ustav kapitaliga nisbati; 4. U mumiy foiz marjasi; 5. T asniflangan ssudalarni umumiy ssudalar hajmiga nisbati; 6. B ank harajatlarini foizlarni to‘lash bilan bog‘liq bo‘lmagan aktivlarga nisbati; 7. H isobdan chiqarilgan kreditlarni aktivlarga nisbati. Banklarda y ylik hisobot xujjatlar i quyidagi axborotlarni o‘z i chiga olishi lozim: Oylik balans hisoboti. Balans hisobotini ko‘rib chiqilayotganda joriy oy bilan o‘tgan oy ko‘rsatkichlari, Shuningdek, mos oydagi avvalgi yil ko‘rsatkichlari solishtiriladi. Foyda va zararlar hisoboti. Bank Kengashi foyda va zararlar hisobotini joriy oydagi va mos oydagi avvalgi yil holati ko‘rib chiqadi. Mazkur foyda va zararlar

hisoboti byudjet bilan taqqoslanishi lozim. Agarda foyda va zararlar hisoboti byudjet bilan to‘g‘ri kelmagan xolda bank Boshqaruvi tomonidan mazkur holat tushuntirib berilishi lozim. Kapitalning etarliligi. Kengash kapitalning eng asosiy koeffitsientlarini ko‘rib chiqishi lozim. Bunday koeffitsientlar quyidagilarni o‘z ichiga oladi:  kapitalning korrektirovka qilingan umumiy summasini tavakkalchilik darajasiga tortilgan aktivlarga nisbati (kapitalning etarlilik koeffitsienti);  birinchi darajali kapitalni tavakkalchilik darajasiga tortilgan aktivlarga nisbati;  birinchi darajali kapitalni moddiy aktivlarga nisbati (leveraj). Ushbu koeffitsientlarning mazmuni va kapitalning eng kam darajasi Markaziy bank nizomda o‘z aksini topgan. Bank holati va iqtisodiy sharoitga qarab ushbu koeffitsientlarning mazmuni vaqti vaqti bilan o‘zgarishi mumkin. Kapital xarajatlari. Kengash tomonidan dividend sifatida to‘lanayotgan naqd pulni koeffitsientini ko‘rib chiqishi lozim. Mazkur koeffitsient sof foydaning qanday qismi dividend sifatida to‘langanligini bildiradi. Agar bank Markaziy bank tomonidan o‘rnatilgan kapitalning eng kam miqdori va boshqa zahiralar talabi darajasiga javob bermaydigan bo‘lsa, u xolda dividend to‘lanishiga yo‘l quymaslik holatlariga alohida e’tibor berilishi lozim. Likvidlik. Kengash bank likvidligini sinchkovlik bilan nazorat qilishi lozim. Agar bank o‘z majburiyatlarini o‘z vaqtida katta zararsiz ta’minlasa, xususan depozitlarni to‘satdan bankdan olinishida o‘z majburiyatlarini bajara olsa, bank likvidli hisoblanadi. Bankda likvidlikni ta’sinlashini nazorat qilish uchun likvidli aktivlar nisbati va so‘ngdirish muddati 30 kun bo‘lgan aktivlarni talab qilib olguncha bo‘lgan majburiyatlarga nisbati va so‘ngdirish muddati 30 kun bo‘lgan majburiyatlarga nisbati kabi koeffitsientlardan foydalaniladi, ya’ni joriy likvidlik darajasidir. Markaziy bank me’yoriy xujjatlarida mazkur koeffitsient darajasining eng minimal miqdori 0,3 qilib belgilangan. Bundan tashqari bank Markaziy bankning likvidliklikga qo‘yiladigan talablariga muvofiq mazkur koeffitsientlar bilan birgalikda likvidlik qo‘shimcha koeffitsientlarni ham ko‘rib borishi lozim.

Bank Boshqaruvi tomonidan taqdim qilingan hisobotlarni ko‘rib chiqish davrida bank Kengashi boshqa xuddi shunga o‘xshash banklarning faoliyati bilan taqqoslab ko‘rishga alohida e’tibor berishi lozim. Bank Kengashi tomonidan Markaziy bank va tashqi auditorlar tomonidan aniqlangan qonunbuzarliklar va boshqa kamchiliklarni bartaraf etish bo‘yicha chora-tadbirlarni amalga oshirishga alohida e’tibor qaratilishi lozim. Ushbu faoliyatni amalga oshirish uchun Bank Kengashi Markaziy bank inspektorlari va tashqi audit hisobotlarini o‘rganib chiqishi lozim. Shuningdek, bank Kengashi har chorakda ichki audit xizmati rahbarining hisobotlarini tinglab borishi shart. Kengash a’zolari Markaziy bankdan olingan barcha xat va boshqa yozishmalarni o‘rganib borish va kerakli tadbirlarni amalga oshirish lozim. Shu bilan birga bank Kengashi bank faoliyatiga xavf tug‘diruvchi holatlarni Markaziy bank inspektorlari bilan birgalikda muhokama qilinishi lozim. Bank Boshqaruvi bank obro‘iga, daromadliligiga va xavfsizligiga ta’sir etuvchi vaziyatlar to‘g‘risida zudlik bilan kechiktirmasdan bank Kengashiga xabar berishi lozim. Agarda shunda xolatlar yuzaga kelgan taqdirda ushbu masalani ko‘rib chiqish uchun zudlik bilan bank Kengashi yig‘ilishi chaqirilishi lozim. Bunday holatlarga bank aktivlarini ko‘p qismini sotish, bank filiallarini yopish yoki sotish hamda sud organlari tomonidan bank faoliyatini cheklash bo‘yicha qarorlar qabul qilish bo‘yicha xarakatlarni kiritish mumkin. Bank Kengashi bank faoliyati ustidan nazorat o‘rnatish bo‘yicha vazifalarni bajarish bo‘yicha qo‘mitalar tuzishi mumkin. Bunday qo‘mitalarga quyidagilar kirishi mumkin: Auditorlik qo‘mitasi. Mazkur qo‘mita bank Kengashi yig‘ilishiga bank tashqi auditori nomzodlarini kiritish, tashqi auditorlar va bank Kengashi o‘rtasidagi o‘zaro aloqalarni amalga oshirish, audit ekshiruvlari hisobotlarini qabul qilib olish va ko‘rib chiqish, auditorlardan olingan ma’lumotlar bo‘yicha b ank Kengashi oldida hisobot berish kabi vazifalarni bajaradi. Mazkur qo‘mitalar tashkil etilgan banklarda ichki audit xizmati to‘g‘ridan to‘g‘ri shu qo‘mitaga bo‘ysunadi.

Kredit qo‘mitasi. Kredit qo‘mitasining asosiy vazifasi yangi kreditlarni berish jarayonini ko‘rib chiqish va uni tasdiqlash hamda oldin berilgan kreditlar bo‘yicha shartlarni o‘zgartirish bo‘lib hisoblanadi. Qo‘mita o‘z yig‘ilishini zarur holatlarda o‘tkazadi. Investitsiya qo‘mitasi. Investitsiya qo‘mitasining asosiy vazifasi bankning investitsiya siyosatini to‘g‘ri amalga oshirilishini ta’minlaydi. Bank tomonidan qilingan investitsiya kutilayotgan daromadlarni olib kelishi va bank investitsiya portfelida qilingan investitsiyalarni qaytarish muddatlari aniq ko‘rsatilish lozim. Aktiv va passivlarni boshqarish qo‘mitasi - ushbu qo‘mitaning asosiy vazifasi bank likvidligini ta’minlash uchun bank balans hisoboti, foyda va zararlar hisobotini doimo nazorat qilib turishdan iborat. Qo‘shimcha ravishda, bank majburiyatlarini so‘ngdirish vaqti bilan uning aktivlari so‘ngdirish vaqti o‘rtasida noaniqlar yuzaga kelmasligi uchun bankning foiz daromadlari keltiruvchi aktivlari va bank passivlarining foiz stavkasi o‘rtasida balansning ushlab turishni nazorat qilib turishi lozim. Agarda bank Kengashi mazkur qo‘mitani tuzgan bo‘lsa qo‘mitaning bank resurslarini boshqarish bo‘yicha faoliyatini alohida nazorat qilib borishi lozim. II BOB. TIJORAT BANKLARINI KORPORATIV BOSHQARISH VA UNING BANKLAR FAOLIYATI BARQARORLIGIGA TA’SIRINING AMALDAGI HOLATI TAHLILI 2.1. Banklarda korporativ boshqarish samaradorligiga ta’sir etuvchi omillar Jahonda yuz berayotgan iqtisodiy o‘zgarishlar, avvalambor moliyaviy sektorga, jumladan, banklar faoliyatida ham o‘z aksini topmoqda. Bu o‘z navbatida doimiy tarzda bank sektorida aktivlarni konsolidatsiyalash jarayoni va jahon bozoriga kirish imkoniyatlarini qidirish ishtirokchilarga korporativ boshqaruv amaliyotini rivojlantirish kerakligini uqtiradi. Xalqaro moliya korporatsiyasi bank sektorida korporativ boshqaruv me’yorlarining qo‘llanishidagi ilobiy o‘zgarishlarni ko‘rsatuvchi tajriba o‘tkazdi.

Moliyaviy bozorlarda ijobiy o‘zgarishlar korporativ boshqaruv tizimining barcha komponentlariga ta’sir ko‘rsatadi: - korporativ boshqaruv tamoyillariga rioya qilish; - direktorlik kengashi ishlari amaliyoti; - axborotning shaffofligi va ochiqligi; - ichki nazorat va risklarni boshqarish. Xorij kapitali ishtirokidagi banklarda va aksiyalari birjalarda kotirovka qilinadigan banklarda korporativ boshqaruv darajasi osh ib bormoqda . Korporativ boshqaruvning yaxshilanishi banklarning k apital b a z as iga, jahon moliya bozoridagi faoliyat iga ta’sir ko‘rsat moqda . Bundan tashqari, banklar muntazam ravishda xorij investorlarini jalb qilish bilan sh u g‘ullanmoqda. Samarali korporativ boshqaruv amaliyoti bank tizimiga jamiyatning ishonchini oshirishda ularning qo‘llab - quvvatlashiga erishishi uchun muhim hisoblanadi. Kuchsiz korporativ boshqaruv alohida banklarning muammolarining yomonlashuviga olib keladi. Masalan,bank molk-mulkiga bo‘lgan bozor ishonchining yo‘qolishiga olib keladi, bu o‘z navbatida likvidlilik inqirozini targ‘ib qiladi hamda ommaviy makroiqtisodiy ta’sir ko‘rsatadi. Markaziy bank turli nazorat vositalariga ega. Bank qonunchiligiga o‘zgartirish kiritish Rossiya Federatsiyasi Moliya vazirligining vazifasi hisoblanadi. Bank kredit riskidan qochish uchun kerakli choralarni ko‘radi. Bank ularga rioya qilishi kerak, aks holda sanksiyalarga duch keladi. Bu zamonaviy bank biznesi mohiyatini ochib beruvchi tavsiyanoma ham bo‘lishi mumkin. Bu hujjatlar yuridik kuchga ega emas va amal qilish majburiy hisoblanmaydi. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki banklardan aniq bir hujjatlari to‘plamini talab qiladi. Ularga quyidagilar kiradi: ustav kapitali, bank kengashi va boshqaruv kengashining holati, ichki nazorat tizimi,ichki nazorat dep a rtamenti hamda risklarni boshqarish siyosati. Banklar o‘z operatsiyalarini bajarishda va ichki me’yoriy hujjatlarini yurit i shda erkin hisoblanadi. Xalqaro moliyaviy korporatsiyalarda olib bori l gan izlanishlar shuni ko‘rsatdiki, banklar korporativ boshqaruvida qo‘shimcha ichki hujjatlar kiritishga unchalik xohishsiz qaraydilar.

Masalan, faqatgina 56% banklar ma’lumotlarni ochish bo‘yicha nizom ishlab chiqqan yoki o‘zlarining korporativ boshqaruvlarini korporativ boshqaruvning alohida olingan kodeksi asosida yuritadilar. Korporativ daromadlarni reinvestitsiyalash tajribasini hisobga olgan holda, shuni aytish joizki, faqatgina 34% banklargina dividentlarni taqsimlashda maxsus nizomdan foydalanadi. Faqat 31% bank respondentlari audit qo‘mitasi nizomi mavjud va bu nizom shu qo‘mitaning faoliyatini nazorat qiladi. So‘nggi yillar mobaynida O‘zbekiston banklari korporativ boshqaruv sohasida alohida yutuqlarga erishdi. Kredit tashkilotlari Markaziy bank tomonidan olg‘a surilgan tijoratbanklarida korporativ boshqaruv darajasida oshirishga qaratilgan tashabbusga e’tibor qaratishmoqda. Xalqaro moliya korporatsiyasi izlanishlari korporativ boshqaruvning barcha sohalarida yaxshilanish bo‘layotganininini ko‘rsatdi. Bu sohalarga quyidagilar misol bo‘la oladi: - Bank kengashi faoliyati; - a xborotlar oshkoraligi va shaffofligi; - risklarni boshqarish va ichki nazorat. Korporativ boshqaruv oldingiga qaraganda yuqoriroq darajada, lekin hali xanuz mukammal emas. Yaxshi me’yoriy baza yaratilgan va endi banklar xalqaro standartlarga javob berish imkoniyatiga ega. Shu bilan birga banklar mavjud boshqa korporatsiyalar hamda dunyoning boshqa banklaridagi kabi korporativ boshqaruv darajasiga eta olgani yo‘q. Korporativ strukturaga, mol-mulk egalari va moliyaviy natijalar strukturasiga tegishli bo‘lgan axborotni e’lon qilish bilan bog‘liq bir qator muammolarni hal qilish zarur. Kuzatuv kengashiga keladigan bo‘lsak, strukturani yangilash hamda kengashning faoliyatidagi rolini oshirish zarur. Bank K engashi a’zolari qo‘shimcha axborot olish, asosiy boshqaruv personali bilan aloqada bo‘lish va zaruriyat bo‘lganda, tashqi tashkilotlarga konsultatsiya uchun murojaat qilish imkoniyatiga ega bo‘lishi kerak. Direktorlar

kengashi a’zolari shaxsan majlislarda ishtirok etish uchun vaqt ajratishlari shart. Rossiya banklarning 1/3 qismi bir oyga bir martadan kam direktorlar kengashi yig‘ilishlarini o‘tkazadilar. Banklarda Direktorlar kengashi tomonidan bir qator vazifalar hal qilinadi. Ular o‘z vaklolatlari doirasida bir oyda kamida bir marta yig‘ilishlari, bank faoliyatida favqulodda vaziyatlarning yuzaga kelishi natijasida bir necha marotaba yig‘ilishlari ham mumkin. 1- rasm. Direktorlar kengashi yig‘ilish davri 17 Bank duch kelgan va duch kelishi mumkin bo‘lgan barcha risklarni ko‘rib chiqish vaqarorlarni yuqori darajada qabul qilish zarur. Hozir biznesning turli xil sohalari risklarni boshqarish bo‘yicha bo‘linmalarga ega, lekin biznesning u yoki bu yo‘nalishida risklar haqida ma’lumot to‘playdigan organ mavjud emas. Bank menejmentining roli risklarni, ularning miqdorini aniqlashda, risklarni samarali boshqarishni rejalashtirish va nazoratda ifodasini topadi. Risklarni boshqarish bo‘yicha bo‘linmalarning roli risklarni umumiy boshqarish siyosati kabi risklarni boshqarishning korporativ madaniyatini shakllantirishda o‘z ifodasini topadi. Bunday madaniyatning shakllanishi yaxshi hujjatlashtirilgan jarayon bilan kechishi kerak. Risklarni boshqarishga nisbatan portfelli yondashishni ta’minlaydigan mustaqil bo‘linmalarni yaratish zarur, faoliyat 17 Тепман Л.Н. Корпоративное управление: учебное пособиеЮнити-Дана 2012 г. 243 с

banklarning aksariyatida yaqin kelajakda bunday bo‘linmalarni tuzishni va ular faoliyatning samaradorligini oshirishga katta e’tibor berilmoqda.. O‘zbekistonda banklarning faoliyati va boshqaruv strukturasiga tegishli moliyaviy va boshqa muhim ma’lumotlarni olish darajasi har doim korporativ boshqaruv masalalarini muhokama qilishning asosiy mavzusi bo‘lib kelgan. 4-jadval E’lon qilinadigan ma’lumotlar turlari 18 № Ma’lumotlar Foiz hisobida 1. Kapital etarliligi darajasi haqidagi ma’lumotlar 86 2. 5 % dan ortiq aksiyalarga egalik qiluvchi aksionerlar haqidagi ma’lumot 85 3. Bankning nizomi va ustavi 82 4. Tashqi audit xulosasi 82 5. Aktivlar sifati 51 6. Hisob siyosati 37 7. Boshqa risklar 30 8. Kredit risklarini boshqarish modellari 28 9. Bozor risklarin boshqarish modellari 27 10. Sohalar bo‘yicha yirik kredit risklari 27 11. Asosiy kredit risklari 22 12. Boshqalar 9 Har bir tomonning shaffoflik shakli va darajasi bo‘yicha o‘z tushunchasi mavjud. Masalan, O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki, bank faoliyatining regulyatori sifatida, ko‘proq banklarning tizimli risklari va ularning iqtisodiyotga ta’sirini o‘rganadi. Shuning uchun u tartibga solish obe’kti hisoblangan banklardan batafsil ma’lumotlarni talab qiladi. Omonatchilar ko‘proq omonatlarning xavfsizligi haqida tashvishlanadilar. Biz banklarning jamoatchilar tomonidan taqdim qilinadigan ma’lumotlar (o‘z aksionerlarini qo‘shgan holda) hajmini chegaramasligi kerak deb hisoblaymiz. Bank qanchalik ko‘p ma’lumot taqdim etsa, u kelajakda shuncha ko‘p foyda oladi. Yuqoridagi rasmda banklar aynan qaysi ma’lumotlarni taqdim qilishga tayyorligi vabu ma’lumotlarni aksiyadorlar tomonidan taqdim qilingan ma’lumotlarda nimasi bilan farq qilishi 18 Тепман Л.Н. Корпоративное управление: учебное пособие Юнити-Дана 2012 г. 243 с

ko‘rsatilgan. Shubhasiz, ko‘p banklar risklar va ularni boshqarishga tegishli muhim ma’lumotlarni taqdim etmaydi. 2.2. Tijorat banklarida samarali korporativ boshqaruv tizimining bank barqarorligiga ta’sirining tahlili O‘zbekiston iqtisodiyotining barqaror va mutanosib rivojlanishi, jahon bozorida mustahkam o‘rin egallashi, barqaror iqtisodiy o‘sishni ta’minlash, aholi turmush darajasi va farovonligini yanada oshirish olib borilayotgan iqtisodiy siyosatning asosiy vazifalaridan hisoblanadi. Bu esa jahon iqtisodiyotining globallashuv ko‘lami tobora kengayib borayotgan bir sharoitda har qanday kon’yunktura o‘zgarishlari qarshi tura oladigan, ichki va tashqi bozor talablariga tezlik bilan moslasha oluvchi korxonalarni shakllantirishni taqozo etadi. Shuning uchun innovatsiyalarni ishlab chiqarish jarayoniga keng joriy etish hamda mahsulot va xizmat turlarini muttasil yangilab borish hisobiga raqobatbardoshlikni ta’minlovchi korporativ tuzilmalarni rivojlantirish zarur. Ma’lumki, aksiyadorlik jamiyatida mulkka (aksiyalarga) egalikqilish bankni boshqarish ishidan alohida holda mavjud. Bankning moliya-xo‘jalik faoliyati menejmenti bevosita bank ning ijroiya organi tomonidan amalga oshiriladi. Mulk egalari uchun bank menejmenti qoniqarli yoki qoniqarsiz ekani,birinchi navbatda, dividendlar miqdorida ifodalanadi. Qolaversa,dividend bankdagi boshqa ishlab chiqarish va moliyaviyko‘rsatkichlar natijasi xolos, u bankning kelajagini hamma vaqt ham to‘la va to‘g‘ri ifodalay olmaydi. Masalaning yana bir muhim tomoni shundaki, bozor munosabatlari sharoitida moliyaviy barqarorlikni ta’minlash joriy davrda ham korxona uchun hayotiy masala bo‘lib qoladi. Aksiyadorlik jamiyatlarida moliyaviy axborot boshqaruv qarorlari qabul qilinishida hal qiluvchi rol o‘ynab, moliyaviy-iqtisodiy tahlil, boshqaruv jarayonining ajralmas qismiga aylanadi.

Bank aksionerlari tarkibida oddiy va imtiyozli aksiyalar egalari mavjud bo‘lib, ular o‘z navbatida turli xil imtiyozlarga ega. 5-jadval XATB “Ravnaqbank” aksiyadorlik kapitalining tarkibi 19 (ming. so‘mda hisobot yilining oxiriga nisbatan) Xususiy kapital 201 5 - yil 1 - yanvar 201 4 yil 1- yanvar Farqi Oddiy aksiyalar 15 700 000 13 092 016 2 607 984 Imtiyozli aksiyalar 0 0 0 Qo‘shimcha kapital 2 355 2 141 214 Jami aksiyadorlik kapitali 15 702 355 13 094 157 2 608 198 Qayta baxolash zaxiralari 0 0 0 Taqsimlanmagan foyda(jamlangan defitsit) 1 580 013 919 871 660 142 Jami xususiy kapital 17 282 368 14 014 028 3 268 340 Jadval ma’lumotlardan ko‘rinadiki, bankda oddiy va imtiyozli aksiyalar ulushini tahlil qiladigan bo‘lsak, bank tomonidan oddiy aksiyalar ulushi 100 %ga teng. Bankda 2013-2014 yillar davomida imtiyozli aksiyalar emissiya qilinmagan. Bu o‘z navbatida bankning korporativ boshqaruv jarayonida asosan oddiy aksiya egalarining o‘rni yuqoriligi bilan izolanadi, demak, banklarda oddiy aksiya egalariga mavjud . Umuman banklarda korporativ boshqaruv tizimida oddiy aksiya egalarning imtiyozlari yuqlori ekanligi investorlarning o‘z pul mablag‘larini oddiy aksiyalarga yo‘naltirishlariga sabab bo‘lmoqda. Korporativ boshqarishni samarali tashkil etishdan asosiy maqsad banklarning moliyaviy barqarorligini ta’minlash va tijorat bankining bosh maqsadi bo‘lgan bank foydasini oshirishdan iborat. Banklarda yuqori daromadlilikni ta’minlash avvalambor aksionerlarning o‘z mablag‘laridan oladigan dividendlari miqdorini oshib borishga xizmat qiladi va bu kelgusida banklarning kapitallashuv jarayonlarig ham ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. 6-jadval Respublikamiz tijorat banklarinin moliyaviy natijalari to‘g‘risida ma’lumot 20 (yil boshiga) 19 ХАТB “Ravnaqbank” yillik hisobot ma’lumotlari . 20 uzse.uz sayti ma’lumotlari

Ko‘rsatkich Foyda hajmi, mln.so‘m Banklar soni Bir bankka to‘g‘ri keluvchi o‘rtacha foyda miqdori, mln.so‘m 201 4 yil 201 5 yil 201 4 yil 201 5 yil 201 4 yil 201 5 yil Foydaga erishgan banklar 520052 657810 25 25 20802 26312 Zarar ko‘rgan banklar - - - - - - Jami 520052 657810 25 25 20802 26312 Jadval ma’lumotlarini tahlil qiladigan bo‘lsak, banklarning foydasi yillar davomida o‘sish tendensiyasiga ega bo‘lgan. Jumladan, tahlil qilingan davr mobaynida faoliyatini zarar bilan yakunlagan banklar mavjud emas. Aksincha, o‘z foydasini oshirib borayotgan banklarning faoliyati diqqatga sazovor. Chunki banklarda o‘rtacha foyda miqdori 2015 yil boshiga 2014 yil boshiga nisbatan 1,3 barobarga oshgan. Bank foydasini oshib borishi bilan birga banklarda o‘z aksiyalariga to‘lanadigan dividendlarning ham miqdori oshib boradi. Lekin barcha banklarda ham foydaning miqdori yuqori bo‘lavermaydi. Buning natijasila ayrim banklarlarda aksionerlar qo‘nimsizligi kuchayadai va bu bank faoliyatiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. 7-jadval Respublikamzdagi ayrim tijorat banklarining aksiyalariga to‘g‘ri keluvchi sof foyda miqdori 21 (so‘mda ) Bank nomi 2012 yil 2013 yil 2014 yil 1. ATIB Ipotekabank 620,1 722.6 836,8 2. ATB O‘zsanoatqurilishbank 352,2 379,1 276,9 3. CHEKI Hamkorbank 76,7 103,2 103,0 Jadval ma’lumotlarini tahlil qiladigan bo‘lsak, banklarimizdagi bir aksiyaga to‘g‘ri keluvchi sof foyda miqdori turlicha. ATIB Ipoteka bankida bu ko‘rsatkich birmuncha yuqori. 2012 yilda bir aksiyaga to‘g‘ri keluvchi aksiyalar miqdori 620,1 so‘mni tashkil etgan bo‘lsa, 2014 yilda 836,8 so‘mni tashkil etgan. Demak bankda 21 uzse.uz sayti ma’lumotlari

aksiyalarning daromadliligi oshib borgan. Bu o‘z navbatida bankda aksionerlarning o‘z mablag‘larini ko‘paytirishlari bilan birga bankning faoliyatini yildan-yilga samaradorligi oshib borayotganligini ko‘rsatadi. CHEKI Hamkorbankda bir aksiyaga to‘g‘ri keluvchi sof foyda miqdori anchagina past. CHEKI Hamkorbankning 2012 yildagi faoliyat yakunlari bo‘yicha bir aksiyasiga to‘g‘ri kelgan sof foyda miqdori 76,7 so‘mga teng bo‘lgan bo‘lsa, 2014 yilda 103,0 so‘mga teng bo‘lgan. Bankning faoliyatida o‘sish kuzatilgan bo‘lsada bankning bir aksiyasiga to‘g‘ri keluvchi sof foydasi birmuncha past. Bozor iqtisodiyoti sharoitida banklarda xizmat ko‘rsatishni to‘g‘ri tashkil etilishi, iqtisodiy samaradorlikka erishish, boshqaruv faoliyatiga bevosita bog‘liqdir. Boshqaruvni maqsadga muvofiq tarzda shakllantirish, bankning moliyaviy yutuqlarga erishishiga zamin yaratadi. Bunda boshqaruv tarkibiy bo‘g‘inlarining bir-biriga muvofiqligi va ularning o‘zaro kelishilgan harakatlari umumiy natijaga ijobiy ta’sir ko‘rsatuvchi omil bo‘lib xizmat qiladi. Mazmuni va mohiyatiga ko‘ra,banklar boshqaruvi tor doiradagi sub’ektlarfaoliyatigina emas, balki u jamiyat a’zolarining birgalikda, birmaqsadni ko‘zlab ish yuritishlarini taqozo etadi. Biz quyidagi jadval ma’lumotlari orqali tijorat banklari aktivlari tarkibi va dinamikasini ko‘rib chiqamiz. 8- jadval O‘zbekiston Respublikasi tijorat banklari aktivlarining tarkibi 22 , foizda AKTIVLAR Yillar 2011 2012 2013 2014 2015 1. Naqd pullar va boshqa xil kassa hujjatlari 2,98 2,99 2,42 3,02 2,05 2. O‘zR MBdagi pul mablag‘lari 15,74 16,69 14,42 11,51 15,38 3. Boshqa banklardagi mablag‘lar 17,31 17,99 16,31 13,46 11,43 4. Qimmatli qog‘ozlar, sof holda 0,43 0,10 0,14 0,08 0,09 5. Investitsiyalar 2,71 2,44 2,49 2,29 1,73 6. Qayta sotish sharti bilan sotib olingan qimmatli qog‘ozlar 0,03 0,02 0,02 0,00 0,00 22 Ahbor-Reyting” reyting agentliligining ma’lumotlari . 201 5 y

7. Ssuda i lizing operatsiyalari, sof holda 50,25 50,28 56,22 61,43 59,69 8. Moliyaviy instrumentlar bo‘yicha mijozlarning majburiyatlari 2,31 1,55 1,11 1,88 3,17 9. Asosiy vositalar, sof holda 3,27 3,28 3,07 3,08 2,60 10. Hisoblangan foizlar bo‘yicha mablag‘lar 0,61 0,62 0,59 0,61 0,62 11. Boshqa aktivlar 4,36 4,08 3,21 2,11 2,74 Jami aktivlar 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 Jadval ma’lumotlaridan ko‘rinadiki, 2011-2015 yillarda respublikamiz tijorat banklari aktivlarining tarkibida salmog‘iga ko‘ra kreditlar birinchi o‘rinni egallaydi. Bu esa, kreditlash banklar uchun asosiy faoliyat turi ekanligi bilan izohlanadi. Jadvaldan ko‘rinib turibdiki, O‘zbekiston Respublikasi tijorat banklarining aktivlari 2011 yilga nisbatan 2015 yilda qariyb 38 trln.so‘mga ortiq miqdorda ko‘paygan. O‘zbekiston Respublikasi tijorat banklari aktivlari tarkibida ta’kidlab o‘tganimizdek, ssuda va lizing operatsiyalari salmog‘i katta bo‘lib, 2011 yilda bu ko‘rsatkich 50,25 foizni tashkil etgan bo‘lsa, 2014 yilda 61,43% va 2015 yilda esa 59,69 foizni tashkil etgan. Bu esa, jadval ma’lumotlaridan ko‘rinib turibdiki, 2011 yilga nisbatan 2015 yilda 9,44 foiz punktga o‘sgan. Tijorat banklari aktivlarining tarkibida keyingi o‘rinlarda O‘zR Markaziy bankidagi va boshqa tijorat banklaridagi mablag‘lar egallab turmoqda. O‘zR Markaziy bankidagi mablag‘lar 2011 yilda jami aktivlarga nisbatan 15,74%ni tashkil etgan bo‘lsa, 2014 yilda bu ko‘rsatkich kamayib, jami aktivlarga nisbatan 11,51%ni tashkil etgan. 2015 yilda esa, 15,38%ni tashkil etgan. Boshqa banklardagi mablag‘lar esa, 2011 yilda jami aktivlarga nisbatan 17,31%ni tashkil etgan bo‘lsa, 2012 yilda ularning salmog‘i ko‘payib, 17,99 %ni tashkil etgan. 2015 yilda esa, 11,43 foizni tashkil etgan. Tijorat banklari aktivlarining tarkibida ssuda operatsiyalari salmog‘idan keyingi o‘rinda O‘zR Markaziy bankidagi va boshqa tijorat banklaridagi mablag‘lar egallashining asosiy sabablari O‘zbekiston Respublikasi tijorat banklari tomonidan majburiy zaxira stavkasi asosida O‘zR Markaziy bankida zaxiralar ajratib borish lozimligi bo‘yicha talablarning

mavjudligi hamda bugungi kunda O‘zbekistonda banklararo resurslar bozorining rivojlanib borayotganligi va h.k. Tijorat bankida likvidlik muammosini echish, bank aktiv va passivlarini optimal boshqarishni tashkil qilishga bog‘liq. Bank aktiv operatsiyalarni amalga oshirishi uchun moliyaviy mablag‘larga ehtiyoj seza boshlaydi. Bu mablag‘lar bankning passiv operatsiyalari natijasida yig‘iladi. Shu bilan birga bank mazkur jalb qilingan mablag‘larning o‘z vaqtida qaytarilishi ustida bosh qotirishi lozim. Mazkur muammolar albatta etarli foyda miqdorini saqlagan va etarli likvid aktivlarga ega bo‘lgandagina o‘z echimini topadi. Bank likvidligini ta’minlashdagi muhim masalalardan biri aktiv sifatida joylashtirilgan mablag‘larning qaytish muddati, jalb qilingan mablag‘larning to‘lov muddati bilan mos kelishidir. Banklarda aktivlardan samarali foydalanish ham korporativ boshqaruvning samaradorligini belgilovchi muhim ko‘rsatkichlardan biridir. Aktivlar rentabelligi o‘z navbatida samarali kredit va investsion siyosatning mavjudligidan dalolat beradi. Banklarda aktivlar rentabelligini ta’minlash ham banklarning aksionerlari manfatlariga xizmat qiladigan asosiy omillardan biridir. 9 -jadval Bank aktivlari rentabelligi to‘g‘risida solishtirma ma’lumot 23 ( % da) № Bank nomi 01.01.2014 yil holatiga 01.01.2015 yil holatiga o‘tgan yilning shu davriga nisbatan (+;-) % 1 Davr bank 7,98% 6,83% -1,15% 85,6% 2 Orient-finans bank 2,45% 5,74% 3,29% 234,7% 3 Aziya Alyans bank 3,51% 4,73% 1,22% 134,7% 4 Turon bank 3,37% 3,66% 0,29% 108,5% 5 Trastbank 3,16% 3,49% 0,33% 110,3% 6 Xalq banki 3,12% 3,39% 0,27% 108,5% 7 Savdogar bank 2,94% 3,15% 0,21% 107,3% 8 UT bank 3,34% 3,00% -0,33% 90,0% 9 Xamkor bank 3,02% 2,85% -0,17% 94,3% 1 Kapital bank 1,45% 2,33% 0,87% 160,0% 23 Tijorat banklarining yillik hisobot ma’lumotlari.

0 1 1 Aloqabank 2,55% 2,19% -0,36% 85,8% 1 2 Ipak Yo‘li bank 2,21% 2,16% -0,06% 97,4% 1 3 Universal bank 1,52% 2,11% 0,58% 138,3% 1 4 Invest Finans Bank 2,86% 1,82% -1,04% 63,6% 1 5 Turkiston bank 2,67% 1,78% -0,89% 66,5% 1 6 Ipoteka bank 1,57% 1,63% 0,06% 104,1% 1 7 KDB Bank Uzbekistan 1,61% 1,49% -0,11% 93,0% 1 8 Asaka bank 1,41% 1,45% 0,04% 102,9% 1 9 Caderat 0,47% 1,39% 0,92% 294,6% 2 0 Qishloq qurilish bank 0,88% 0,83% -0,05% 94,2% 2 1 Sanoatqurilish bank 0,63% 0,67% 0,03% 105,4% 2 2 Milliy bank 0,46% 0,51% 0,05% 111,3% 2 3 Ravnaq bank 0,53% 0,32% -0,20% 61,4% 2 4 Agrobank 0,31% 0,31% 0,00% 99,9% 2 5 Mikrokredit bank 0,08% 0,06% -0,02% 78,9% 2 6 Hi-tech bank 0,96% 0,01% -0,95% 1,3% O‘rtacha % 2,20% 2,32% 0,11% 105,1% Jadval ma’lumotlarini ko‘radigan bo‘lsak, banklarda aktivlarnig rentabelligi turlicha. Aktivlarning rentabelligi bo‘yicha eng yuqori ko‘rsatkich XATB Davr bankka tegishli bo‘lsa, eng past ko‘rsatkich ATB Mikrokreditbankka tegishli. Bundan shunday xulosaga kelish mumkinki, banklarda muammoli aktivlar yuqori va ular bankning rentabellik ko‘rsatkichlariga salbiy ta’sir ko‘rsatmoqda. Bu o‘z navbatida banklarda muammoli kreditlar aktivlar salmog‘i yuqori ekanligidan dalolat beradi.

10 -jadval Mamlakatimiz tijorat banklarida muddati o‘tgan kreditlar tarkibi dinamikasi 24 (31 - dekabr holatiga) Ko‘rsatkichlar 2014 y 2015 y mln. so‘m. kreditga nisbatan % da aktivga nisbatan % da mln. so‘m. kreditga nisbatan % da aktivga nisbatan % da 1. Kredit portfeli - jami 24122131 100,00 62,34% 29 693 208 100,00 60,34 shundan: - muddati o‘tgan qarzdorlik 655155 2,72% 1,69% 827 997 2,79 1,68 2.Nomoliyaviy tashkilotlarga berilgan kreditlar 19 046 816 1,69% 49,22% 1 23 119 377 77,86% 46,98% shundan: - muddati o‘tgan qarzdorlik 645 071 2,67% 1,67% 811 360 2,73 1,65 3. Boshqa banklarga berilgan kreditlar - 0,00 0,00 564 0,00 0,00 shundan: - muddati o‘tgan qarzdorlik - 0,00 0,00 - 0,00 0,00 4. Davlat tashkilotlariga berilgan kreditlar 0,00 0,00 0,00 5399 0,02 0,01 shundan: - muddati o‘tgan qarzdorlik - 0,00 0,00 258 0,00 0,00 5. Jismoniy shaxslarga berilgan kreditlar 5 075 315 21,04% 13,12% 6 567 869 22,12% 13,35% shundan: - muddati o‘tgan qarzdorlik 10 084 0,04 0,03 10084 0,04 0,03 Jadval ma’lumotlarini tahlil qiladigan bo‘lsak, mamlakatimiz tijorat banklari tomonidan turli xil sohalarga kreditlar ajratilgan. Shundan 2014 yilda kredit portfelida muamoli kreditlar 2,79 foizni tashkil etib, o‘tgan yilga nisbatan 0,07f.p.ga oshgan. Shuningdek, jismoniy shaxslarga berilgan kreditlar tarkibida muammoli kreditlar o‘zgarmay qolganligi ushbu yo‘nalishda banklarimiz tomonidan bir qator ishlar qilinishi lozim ekanligi bilan izohlanadi. Bu asosan jismoniy shaxslarni kreditga layoqatlililgini to‘g‘ri baholash lozimligini, kreditga 24 Ahbor-Reyting” reyting agentliligining ma’lumotlari . 201 6y

layoqatlilikni belgilashda xalqaro tajribalardan keng foydalanish lozimligini, xususan, “Skoring” usulidan samarali foydalanish orqali jismoniy shaxslar kreditga layoqatliligni to‘g‘ri baholashga erishish lozimligini ko‘rsatmoqda. 201 5 yilda esa, banklarning kredit por t felida muammoli kreditlar biroz oshgan. Ya’ni, muammoli kreditlar umumiy kreditlarning 1,69 %ini tashkil etgan. Bu o‘z navbatida muammoi kreditlarning paydo bo‘lishiga sabab bo‘layotgan omillarni kamaytirish va bu jarayonda Bank kengashi va Bank boshqaruvining ma’sulligin yanada oshirishni taqozo etmoqda. 1 1 -jadval O‘zbekiston banklarining aktivlari daromadliligi va effektivligi ko‘rsatkichlari 25 (foiz hisobida ) Ko‘rsatkichlar 2010y. 2011y. 201 2 y. 2013 y 2014 y 1. ROA 2 , 2 1 ,4 7 1,44 1,59 1,70 2. RO E 12 , 9 1 1 , 42 12,18 13,73 13,86 3. Sof foizli marja 5 , 2 4, 21 4,13 4,25 4,57 4. Foizli spred 5,1 4 , 36 4,46 4,54 4,59 5. Foizli daromadlar/Daromad keltiruvchi aktivlar 9,7 9, 37 9,6 9,88 10,55 6. Foizli xarajatlar/Foizli xarajatlarni keltirib chiqaruvchi majburiyatlar 4,5 5 , 01 5,14 5,35 5,97 7. Daromad keltiruvchi aktivlar/Jami aktivlar 67,8 72,97 72,33 76,22 79,07 Yuqoridagi jadval ma’lumotlari asosida shuni ko‘rish mumkinki, bank aktivlarining rentabelligi ko‘rsatkichi (ROA) 2010 yilda 2,2 foizni tashkil etgan bo‘lsa, 2014 yilda 1,70 foizni tashkil etgan. Lekin, shuni qayd etish lozimki, 2013 yilga qaraganda bank aktivlarining rentabellik ko‘rsatkichi 2014 yilda 1,59 foizdan 1,70 foizga o‘sgan. Banklarning o‘z kapitali rentabelligi ko‘rsatkichi esa (ROE) 2010 yilda 12,9 foizni tashkil etgan bo‘lsa, 2014 yilda 13,86 foizni tashkil etgan. Banklarning sof foizli marjasi 2014 yilda 2010 yilga qaraganda pasayib, 2014 yilda 4,57 foizni tashkil etgan bo‘lsa, 2010 yilda bu ko‘rsatkich 5,2 foizni tashkil etgan. Bu esa, depozitlar bozorida foiz stavkalarining tushganligini anglatadi. 25 “Ahbor-Reyting” reyting agentliligining ma’lumotlari .(2011-2015 y .)

Foizli spred ko‘rsatkichi esa 2014 yilda 2010 yilda qaraganda 0,63 foizli punktga pasaygan. Foizli daromadlarning daromad keltiruvchi aktivlardagi salmog‘i 2010 yilda 9,7 foizni tashkil etgan bo‘lsa, 2014 yilda 10,55 foizga oshgan. Foizli xarajatlarni keltirib chiqaruvchi majburiyatlardagi ulushi esa, 2014 yilda 2010 yilga qaraganda 1,47 foizli punktga oshgan. Daromad keltiruvchi aktivlarning jami aktivlardagi ulushi esa, 2014 yilda 2010 yilga qaraganda oshgan. Ya’ni, 2010 yilda bu ko‘rsatkich 67,8 foizni tashkil etgan bo‘lsa, 2014 yilda 79,07 foizni tashkil etgan. Banklarda korporativ boshqaruvning samaradorligiga ta’sir qiluvchi omillardan biri bu- banklar tomonidan Markaziy bankning iqtisodiy normativlarini to‘la-to‘kis bajarishlari bilan belgilanadi. Chunki mazkur iqtisodiy normativlarning bajarilishi avvalambor, banklarda risklarni oldini olib bank daromadlarii oshishiga zamin yaratsa, boshqa tomondan bank likvidliligin ta’minlash, bank moliyaviy barqarorligini mustahkamlashga xizmat qiladi. Chunki mazkur normativlar o‘z navbatida bank aksionerlarinnig o‘z mulklarining turli xil yo‘qotishlardan xoli ekanligini bildiradi. Tavakkalchilikni chegaralash bo‘yicha belgilangan me’yorlarga rioya etish sharoitida Markaziy bankning 1998 yil 2-dekabrdagi “Tijorat banklari likvidligini boshqarishga bo‘lgan talablar to‘g‘risida”gi 559-sonli Nizomiga asosan likvidlilik me’yoriga va 2000 yil 25-iyuldagi “Tijorat banklari kapitalining etarliligiga qo‘yiladigan talablar to‘g‘risida”gi 949-sonli Nizomi hamda bankning likvidliligini boshqarish bo‘yicha ichki nizom talablariga muvofiq kapitalning etarlilik koeffitsientiga qat’iy rioya etilishi zarur. Kredit portfelining diversifikatsiya qilinganlik darajasini oshirish uchun kreditlar to‘planuvi ustidan nazoratni ta’minlab turish zarur. Quyida ATIB “Ipotekabank” tomonidan 2014 yilda iqtisodiy normativlarning bajarilishini ko‘rishimiz mumkin. 1 2 -jadval

ATIB “Ipotekabank” tomonidan 2014 yil davomida O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining iqtisodiy me’yorlarining bajarilish holati 26 № Ko‘rsatkich Me’yoriy darajasi Haqiqatda, % 1. 2. 3. 4. 1. Jami lizing operatsiyalari Jami lizing summasi/ 1 darajali kapital <25% 18,8 2. Jami daxldor shaxslarga berilgan kreditlar Jami kreditlar summasi/ 1 darajali kapital <100% 78 3. Bitta emitentning qimmatli qog‘ozlariga investitsiyalarning maksimal miqdori Bitta emitentning qimmatli qog‘ozlariga investitsiyalar/ 1 darajali kapital 15% 5 4. Oldi-sotdi maqsadlarida qimmatli qog‘ozlarga investitsiyalarning umumiy miqdori Oldi-sotdi maqsadlarida qimmatli qog‘ozlarga investitsiyalarning/1 darajali kapital 2 5% 0 5. Joriy likvidlilik koeffitsenti Min=0,30 43,1 6. Jami yirik kreditlar Barcha yirik kreditlarning umumiy hajmi/1darajali kapital <800% 53,3 7. Kapital etarliligiga talablar -Regulyativ kapital Riskka tortilgan aktivlar 10% -1darajali kapital/ Regulyativ kapaital 50% -1darajali kapital/(umumiy aktivlar-nomoddiy aktivlar) 60% 132 109 70 Kreditning eng katta summasi amaldagi bank qonunchiligi bilan tartibga solinadi. Bir qarz oluvchi yoki o‘zaro bog‘liq qarz oluvchilar guruhiga va bankka daxldor shaxslarga kreditlar, Markaziy bankning 1998 yil 2-dekabrdagi “Banklar va ularga daxldor shaxslar o‘rtasida o‘tkaziladigan operatsiyalar to‘g‘risida”gi 556- sonli, hamda 1998 yil 2-dekabrdagi “Bir qarzdor yoki o‘zaro daxldor bo‘lgan qarzdorlar guruhiga to‘g‘ri keluvchi tavakkalchilikning eng yuqori darajasi 26 O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki me’yoriy hujjatlari asosida hisoblangan. .

to‘g‘risida”gi 557-sonli Nizomlarida bayon qilingan shartlarga amal qilingan holda beriladi. Bir qarzdor yoki o‘zaro aloqador qarzdorlar guruhi uchun bo‘lgan tavakkalchilikning eng katta hajmi ta’minlangan kreditlar bo‘yicha bank 1-darajali kapitalining 25 foizidan oshmasligi kerak. Bir qarzdor yoki o‘zaro aloqador qarzdorlar guruhi uchun bo‘lgan tavakkalchilikning eng katta hajmi ta’minlanmagan kreditlar bo‘yicha bank 1- darajali kapitalining 5 foizidan oshmasligi kerak. Bank tomonidan mijozlarga ko‘rsatilgan lizing xizmatlarining umumiy xajmi bank 1-darajali kapitalining 25 foizidan oshmasligi kerak. Bir qarz oluvchi yoki o‘zaro bog‘liq qarz oluvchilar guruhiga ajratilgan kreditlarning umumiy miqdori (balansdan tashqaridagi majburiyatlari bilan birgalikda) 1-darajali bank kapitalining 10 foizidan oshgan taqdirda ushbu kreditlar yirik kredit deb hisoblanadi. B archa yirik kreditlarning umumiy miqdori bank 1- darajali kapitali ga nisbatan 8 martadan oshma sligi shart. Respublikamizdagi banklar faoliyatidan ma’lum bo‘lishicha, xususiy sektorni va fond bozorinirivojlantirish uchun keng ko‘lamda mahalliy va xorijiyinvestitsiyalarni jalb etish lozim. Bu esa, o‘z navbatida, banklar faoliyatini jahon standartlariga mos keladigan korporativ usulda boshqarishni taqozo etadi. Zero, korporativ boshqaruv samaradorligi bugungi kunda jahon tajribasidan yaxshi ma’lum. Qolaversa, korporativ boshqaruv tamoyillariga qat’iy amal qilish muhim investitsion qarorlar qabul qilish chog‘ida e’tiborga olinishi kerak bo‘lgan omillardan biri sanaladi. III BOB. O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASIDA BANKLAR FAOLIYATINI KORPORATIV BOSHQARISH SAMARADORLIGINI OSHIRISH YO‘LLARI 3.1. O‘zbekistonda korporativ boshqarishni rivojlantirish bosqichlari va xorij tajribasi

O‘zbekistonda korporativ tuzilmalar mustaqillikning dastlabki bosqichlaridan iqtisodiyotdagi tarkibiy o‘zgarishlarni amalga oshirish, turli mulkchilik va xo‘jalik yuritish shakllariga asoslangan korxona va birlashmalarning paydo bo‘lishi, ulardagi boshqaruv mexanizmlarini takomillashtirish, texnik jihatdan qayta qurollantirishni yanada rivojlantirish natijasida shakllana boshladi. Natijada davlat korxonalari o‘rnida mas’uliyati cheklangan jamiyatlar, shu’ba korxonalar, ochiq va yopiq shakldagi aksiyadorlik jamiyatlari, qo‘shma korxonalar, xo‘jalik uyushmalari, xolding kompaniyalari tashkil topdi. Shuning uchun mazkur maqolada xususiylashtirish natijasida tashkil etilgan aksiyadorlik jamiyatlari boshqaruvi hamda ulardagi korporativ boshqaruv tizimiga alohida to‘xtalib o‘tishga qaror qildik. Chunki mamlakatimizda aksiyadorlik jamiyatlarining yalpi ichki mahsulotdagi ulushi yildan-yilga ortib bormoqda. O‘zbekiston mustaqillikka erishgandan so‘ng mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish, aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlar huquqlarini himoya qilish bo‘yicha qator qonunlar qabul qilindi hamda qimmatli qog‘ozlar bozori faoliyatining huquqiy asoslari shakllantirildi. Hozirgi kunda mavjud aksiyadorlik jamiyatlari milliy iqtisodiyotning istiqbolini belgilashda katta ahamiyatga ega bo‘lib, ishlab chiqarish ko‘lamini kengaytirish, yangi ish o‘rinlarini yaratish borasida muhim ijtimoiy-iqtisodiy vazifalarni bajarmoqda. Ammo aksiyadorlik jamiyatlarida korporativ boshqaruv amaliyotidan samarali foydalanishdagi mavjud muammolar korxonalar boshqaruvini samarali tashkil etish, unga ichki hamdatashqi investitsiyalarni jalb etishni kengaytirish, istiqbolli innovatsiya strategiyalarini amalga oshirish va boshqa shu kabi bir qator vazifalarni hal etishni kechiktirishga sabab bo‘lmoqda. Jahon iqtisodiyotida ro‘y berayotgan yangi texnologiyalarning rivojlanishi, tovarlar, xizmatlar va ishchi kuchi bozoridagi raqobatning kuchayishi har bir

xo‘jalik sub’ektidan ishlab chiqarishni tarkiban yangilash, milliy iqtisodiyotning raqobatbardoshligini oshirish uchun dunyo amaliyotida o‘zini oqlagan boshqaruv usullarini o‘z faoliyatiga qo‘llashni taqozo etmoqda. Bu esa aholining tez o‘sib, o‘zgarib borayotgan ehtiyojlarini to‘laroq qondirish, zamonaviy texnologiyalarni ishlab chiqarishga tatbiq etish, raqobatdosh mahsulotlar ishlab chiqarish va tovarlar hayotiylik davrining barqaror o‘sib borishini ta’minlash, tejamkor texnologiyalarni qo‘llash, investitsiya muhitini yaratish hamda zamonaviy boshqaruv usullaridan foydalanishni dolzarb masalaga aylantirdi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A. Karimovning 2014 yilda respublikani ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2015 yilga mo‘ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan ma’ruzasida mamlakatimizda korporativ boshqaruv tizimidagi prinsip va yondashuvlarni tubdan o‘zgartirish masalalariga alohida e’tibor qaratib, “... aksiyalashtirish jarayonini rivojlantirish ko‘lamining o‘sib borayotgani korporativ boshqaruv va aksiyadorlik jamiyatlari faoliyatidan tushadigan daromadlarni taqsimlash tizimi hamda xususiylashtirish jarayonining boshqa bir qator yo‘nalishlarida hal etilmagan ko‘plab muammolar mavjudligini yaqqol ko‘rsatmoqda” 27 – deb ta’kidlab o‘tdi. Davlat rahbarining ushbu ko‘rsatmasi bugungi kunda aksiyadorlik jamiyatlarida korporativ boshqaruv amaliyotini yanada keng ko‘lamda joriy etish zarurligini ko‘rsatmoqda. Shu bilan birga, ma’ruzada korporativ yoki aksiyadorlik birlashmalarning faoliyati samaradorligini tanqidiy baholash, ularni xorijiy davlatlardagi ana shunday korxonalar bilan taqqoslab ko‘rish zarur ekanligi ta’kidlandi. O‘zbekistonda korxonalar faoliyatiga korporativ boshqaruv tamoyillarini joriy etish bilan bog‘liq amaliyot yuqorida ta’kidlaganimizdek, bozor islohotlarining amalga oshirilishi, korxonalarni davlat tasarrufidan chiqarish va 27 O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning mamlakatimizni 2014 yilda ijtimoiy- iqtisodiyrivojlantirish yakunlari va 2015 yilga mo‘ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo‘nalishlarigabag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisidagi "2015 yilda iqtisodiyotimizda tub tarkibiy o‘zgarishlarniamalga oshirish, modernizatsiya va diversifikatsiya jarayonlarini izchil davom ettirish hisobidan xususiy mulk vaxususiy tadbirkorlikka keng yo‘l ochib berish – ustuvor vazifamizdir" nomli ma’ruzasi.

xususiylashtirish davridan shakllana boshladi. Bu qisqa davrda davlat mulkchiligi monopoliyasini qisman tugatish natijasida xususiy mulkchilikning iqtisodiy munosabatlarning belgilovchi milliy tizim paydo bo‘ldi hamda mulkdorlar sinfining shakllanishi uchun shart-sharoit yaratildi. Natijada, mamlakatimizda mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish jarayonlari orqali aksiyadorlik jamiyatlari tashkil etilishi hamda rivojlantirilishi ularning boshqaruv tizimiga yangicha mazmun kasb etdi.(1-ilova) Natijada aksiyadorlik jamiyatlarida korporativ boshqaruv tamoyillarini qo‘llash, korporativ boshqaruv mexanizmlarini rivojlantirish hamda mulk huquqini taqsimlash borasidagi munosabatlar paydo bo‘ldi. O‘z navbatida, mulkdorlar tomonidan investitsiya qilgan mablag‘larning samarali ishlatilishi hamda ulushlari uchun mos ravishda foyda olish imkoniyatlari paydo bo‘ldi. O‘zbekistonda korporativ boshqaruv amaliyotining dastlabki bosqichi 1990 yillarga to‘g‘ri keldi. Bu davrda davlat mulkini xususiylashtirish bilan bog‘liq turli yondashuvlar o‘rganildi va O‘zbekiston sharoitiga to‘g‘ri keladigan xususiylashtirish yo‘llari ishlab chiqildi. Mulkiy munosabatlarning huquqiy asoslari shakllantirildi. Natijada 1991 yil noyabr oyida O‘zbekiston Respublikasi “Davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish to‘g‘risida”gi qonuni qabul qilindi. Jamiyatda mulkchilik munosabatlarining shakllantirish jarayonlari boshlandi. Iqtisodiyotning ma’lum tarmoqlarini rivojlantirishga qaratilgan, daromad olish maqsadida turli sohadagi kasb egalarining manfaatlari yuzaga keldi. Bu esa O‘zbekistonda ilk korporativ munosabatlar shakllanishiga asos bo‘ldi. 2-bosqich 1993-1997 yillarni o‘z ichiga olib, bu davrda iqtisodiy islohotlarning asosiy yo‘nalishi mulkiy munosabatlarni isloh etishga qaratildi. Iqtisodiyotning turli tarmoq va sohalarida dastlabki aksiyadorlik jamiyatlari paydo bo‘ldi. Ko‘p ukladli iqtisodiyot shakllana boshladi. Mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish natijasida tashkiliy-huquqiy jihatdan turli nodavlat xo‘jalik sub’ektlari, jumladan, chet el sarmoyasi ishtirokidagi korxonalar barpo etildi. Alohida jismoniy shaxslar hamda ularning

guruhlari yoki huquqiy maqomga ega bo‘lgan shaxslar tomonidan bunday korxonalarning egalari bo‘lish imkoniyatlari paydo bo‘ldi. 1996 yil 26 aprelda O‘zbekiston Respublikasi “Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoyalash to‘g‘risida”gi qonuni qabul qilindi. Mazkur qonunning qabul qilinishi bozor iqtisodiyoti talablaridan kelib chiqib xususiylashtirilayotgan mulkni haqiqiy mulk egasi qo‘liga topshirish, mulkka munosabatni o‘zgartirish, korxonaning moliyaviy pul resurslarini shakllantirishga qaratildi. Shuningdek, iqtisodiy jihatdan nochor, to‘lov qobiliyati pasaygan, aylanma mablag‘lari etishmaydigan korxonalarni yangi ilg‘or texnologiyalar bilan qayta jihozlash uchun aksiya paketlarini yirik investorlarga sotish orqali yangi moliyaviy resurslarni jalb etish siyosati amalga oshirildi. 3-bosqich 1998-2002 yillarga to‘g‘ri keldi. Aynan shu davrda O‘zbekistonda korporativ boshqaruv tizimini to‘laqonli shakllanishi hal qiluvchi bosqichga kirdi. Iqtisodiyotning o‘zak tarmoqlarida keng qamrovli tarkibiy islohotlar va monopoliyadan chiqarish tadbirlari amalga oshirildi. Bu jarayonlar iqtisodiyotda davlat monopoliyasiga barham berish va xususiy mulkchilik shakllanishiga zamin yaratdi. Qimmatli qog‘ozlar bozori tashkil topdi. S h u bilan birga ushbu davrda bir nechta O‘zbekiston Respublikasi qonunlari qabul qilindi. Jumladan, 1998 yil 20 mayda qabul qilingan “Chet el investitsiyalari to‘g‘risida”gi, 1998 yil 21 mayda “Chet ellik investorlar huquqlarining kafolatlari va ularni himoya qilish choralari to‘g‘risida”gi hamda 1999 yil 12 yanvardagi “Investitsiya faoliyati to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasining qonunlari shular jumlasidandir. 4-bosqich Korporativ boshqaruv tizimini takomillashtirish jarayonlari bilan bog‘liq bo‘lib, 2003-2007 yillarni qamrab oldi. Bu bosqichda respublikamizda korporativ boshqaruv to‘g‘risidagi yondashuvlar paydo bo‘ldi. Mulkdorlar sinfining shakllanishi hisobiga iqtisodiyotda korporativtuzilmalarning ahamiyati oshdi. Aksiyadorlik jamiyatlarida korporativ boshqaruvni joriy etish va samaradorligini oshirish bilan bog‘liq ilmiy tadqiqot ishlari ko‘lami sezilarli

ortdi. Xususiylashtirish bilan birga bozor infratuzilmasini barpo etish hamda uni rivojlantirish jarayonlari amalga oshirildi. Bu tadbirlar aniq maqsadlarga yo‘naltirilgan bo‘lib, ular fond va ko‘chmas mulk bozorlarini rivojlantirish, sug‘urta fondlarini tashkil etish, mulkni baholash hamda boshqaruv institutlarini tashkil etishda o‘z aksini topdi. Xususiylashtirish jarayonlarining ijobiy sur’atlarda borishi mamlakatda xususiy mulkdorlar sinfi ortishiga omil bo‘ldi. Natijada milliy iqtisodiyotda chuqur institutsional o‘zgarishlarni amalga oshirishhisobiga moliyaviy resurslar salmog‘ini kengaytirishga imkon yaratildi. 5-bosqich 2008-2010 yillarni o‘z ichiga olib, bu davr qisqa bo‘lishiga qaramay, milliy iqtisodiyotning rivojlanishida, ichki imkoniyatlardan samarali foydalanishda keskin burilishlar yasadi. Chunki bu davrda yuz bergan jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, uning salbiy oqibatlari va uning O‘zbekiston iqtisodiyotiga ta’sirining oldini olish va yumshatishga asos bo‘luvchi omillar mamlakatimiz Prezidenti I.A.Karimov tomonidan ta’kidlab o‘tildi hamda ularni hal etish yo‘llari ko‘rsatib berildi. Davlat rahbarining “Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi”da demokratik bozor islohotlari va iqtisodiyotni liberallashtirishni yanada chuqurlashtirish yo‘nalishida amalga oshirilishi lozim bo‘lgan ustuvor vazifalar sifatida mulkdorlar sinfini shakllantirishga alohida e’tibor qaratildi. Natijada aksiyadorlik jamiyatlarida korporativ boshqaruv tizimi samaradorligini oshirish borasida mahalliy va xorijiy investorlar uchun imtiyozlar berish tizimi shakllantirildi. 6-bosqich 2011-2014 yillarni qamrab oldi. Bu davr mamlakatimizda faoliyat yuritayotgan aksiyadorlik jamiyatlarida korporativ boshqaruv tamoyillarini joriy etish, davlat ulushi mavjud aksiyadorlik jamiyatlarida korporativ boshqaruv mexanizmlarini takomillashtirish borasida yangi davrni boshlab berdi. Iqtisodiy sharoitlarning o‘zgarishi va xalqaro tajribalardan kelib chiqqan holda aksiyadorlik jamiyatlarida korporativ boshqaruv bilan bog‘liq munosabatlarni tartibga solish, muvofiqlashtirish bo‘yicha mavjud huquqiy asoslar takomillashtirildi. Qimmatli qog‘ozlar bozorini rivojlantirish uchun

me’yoriy-huquqiy asoslar yaratildi. Natijada 2012 yil 6 yanvarda O‘zbekiston Respublikasining “Raqobat to‘g‘risida”gi, 2014 yil 6 mayda Yangi tahrirdagi “Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish to‘g‘risida”gi qonunlari qabul qilindi. Mazkur qonunlar asosida 2014 yil 7 aprelda “O‘zbekiston Respublikasida investitsiya iqlimi va ishbilarmonlik muhitini yanada takomillashtirishga doir qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi 4609-sonli Prezident farmoni hamda 2014 yil 2 iyulda Vazirlar Mahkamasining “Aksiyadorlik jamiyatlarida korporativ boshqaruv tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi 176-sonli qarori qabul qilindi. 7-bosqich fikrimizcha, 2015 yildan keyingi davrni o‘z ichiga oladi. Bu bosqich O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.Karimovning mamlakatimizni 2014 yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2015 yilga mo‘ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma’ruzasida ta’kidlab o‘tgan korporativ boshqaruv tizimida mavjud kamchiliklarni ijobiy hal etishga qaratiladi. Istiqbolda mamlakatimizda tarmoq va soha miqyosida korporativ boshqaruv samaradorligini oshirish mezonlari ishlab chiqiladi. Korporativ boshqaruvning xorijiy uslubiyotiga asoslangan tajribalari chuqur o‘rganiladi. Ishlab chiqarish, tashqi iqtisodiy va investitsiya jarayonlariga zamonaviy xalqaro korporativ menejment standartlari tatbiq etiladi. Yuqorida ta’kidlangan O‘zbekistondagi korporativ boshqaruv amaliyoti bilan bog‘liq kuzatishlar, izlanishlar, tahlillar, bayon etilgan fikr-mulohazalar va tadqiqot natijalariga asoslanib, respublikamizda korporativ boshqaruv amaliyoti bo‘yicha etarli tajriba to‘planganligini ta’kidlash mumkin. Jumladan, 201 6 yilning 1 yanvar holatiga respublikamizda 1 100 aksiyadorlik jamiyati faoliyat yuritib, ular tomonidan jami 12,7 trln. so‘mlik qimmatli qog‘ozlar emissiya qilingan. Ustav kapitali 11,7 trln. so‘mni tashkil etdi. Mazkur yilda mamlakatimizda ikkilamchi bozordagi aholining (jismoniy shaxslar) ishtirokidagi bitimlar hajmi 50,6 m lrd. so‘mni tashkil etib, jami aksiya va

korporativ obligatsiyalar bozorining 3,9 foizini tashkil etib, 2013 yilga nisbatan 1,4 martaga oshgan. Bu holat aholining oldingi yilga nisbatan fond bozoridagi ishtiroki, aksiya va obligatsiyalarga nisbatan investitsiyali qiziqishning kuchayganidan dalolat beradi. Ma’lumki, qimmatli qog‘ozlar va fond bozori korporativ munosabatlarga kuchli ta’sir ko‘rsatadi. Bu sohadagi tahlillarga ko‘ra, mamlakatimizda xususiylashtirish jarayonlarining boshlanganligiga 24 yil bo‘lganligiga qaramay, mazkur sohada ayrim kamchiliklar ham mavjud. Lekin shunga qaramay, yuqoridagi raqamlar albatta mamlakatimizda korporativ boshqaruv amaliyotida olib borilgan islohotlar natijasi hisoblanadi. O‘zbekistonda korporativ boshqaruvni rivojlantirish borasidagi to‘plangan tajribalarning samaradorligini oshirishda rivojlangan xorijiy amaliyotni puxta o‘rganish katta amaliy ahamiyat kasb etadi. Chunonchi, bu borada O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A. Karimov tomonidan quyidagilar alohida ta’kidlandi: “Eng avvalo, korporativ yoki aksiyadorlik birlashmalarimizning faoliyati samaradorligini tanqidiy baholash, ularni xorijiy davlatlardagi ana shunday korxonalar bilan taqqoslab ko‘rish zarur. Chunki bugungi kunda iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarda, ayniqsa, sanoat sohasida mulkchilikning bunday shakli muhim o‘rin tutadi” Shuning uchun biz tadqiqotlarimizda korporativ munosabatlarning paydo bo‘lishi va korporativ boshqaruvning rivojlanishida jahon amaliyotida erishilgan yutuq va boy tajribaning ayrim jihatlarini tahlil qilishga urinib ko‘rdik (2-jadval). 13 -jadval Jahonda korporativ boshqaruv amaliyotining rivojlanish bosqichlari 28 Bosqic hlar Oraliq davrlar Mamlakatlar Belgilari 1 1600-1800 yillar Gollandiya “Ost-Indiya” va shunga o‘xshash kompaniyalar paydo bo‘ldi 2 1808-1840 Fransiya, Aksiyadorlik va xolding kompaniyalar shakllana 28 www.iqtisodiyot.uz sayti ma’lumotlari asosida tuzildi.

yillar Belgiya boshladi 3 1850-1920 yillar G‘arbiy Evropa mamlakatlari, AQSH Transmilliy korporatsiyalarga asos solindi. Korporatsiyalar aksiyalarini sotish bo‘yicha birja savdolari tashkil etildi. Trest, kartel, konsern ko‘rinishidagi monopol birlashmalar vujudga keldi 4 1921-1940 yillar G‘arbiy Evropa mamlakatlari, AQSH Yirik korporatsiyalarning shu’ba korxonalari tashkil topdi. Xususiy mulk egalari va boshqaruv tizimi alohida bo‘ldi. YOllanma boshqaruvchilar (menejerlar) sinfi yuzaga keldi 5 1945-1992 yillar AQSH, Osiyo, Evropa mamlakatlari Fond birjalari tashkil topdi. Transmilliy kompaniyalar ko‘lami kengayib, ularning soni keskin oshdi 6 1993-2010 AQSH, Evropa Ittifoqi, YAponiya, Xitoy, Janubiy Koreya, MHD Korporativ boshqaruv tamoyillari joriy etildi. Xalqaro global transmilliy korporatsiyalar tashkil topdi. Korporativ boshqaruv modellari taklif etildi 7 2011 yildan AQSH, Evropa Ittifoqi, YAponiya, Xitoy, Janubiy Koreya, Rossiya Xalqaro moliya bozorlarining integratsiyalashuvi yuzaga keldi. Investitsiyalarni bir tarmoq va sohalardan boshqa tarmoq va sohalarga keskin ko‘chib o‘tish jarayonlari kuzatilmoqda Ma’lumotlarga ko‘ra aksiyadorlik jamiyatlari o‘z uzoq tarixiga ega bo‘lib, ular kapitalning ilk muomalasi paydo bo‘lishi bilan yuzaga kelgan. Bunga misol qilib 1602 yilda Gollandiyada tuzilgan Ost-Indiya kompaniyasini aytishimiz mumkin. Keyinchalik korporativ munosabatlar Fransiya, Angliya, Belgiya kabi mamlakatlarda shakllana boshladi . XIX asrning oxirlari XX asrning boshlariga kelib AQSH va Evropa mamlakatlarida transmilliy korporatsiyalarning tashkil topishi va rivojlanishi korporativ boshqaruv bilan bog‘liq yondashuvlar rivojlanishiga turtki bo‘ldi. 1920 yillarga kelib, G‘arbiy Evropa mamlakatlari va AQSHda yirik korporatsiyalarning shu’ba korxonalari tashkil topdi. Xususiy mulk egalari va mulkni boshqarish bilan bog‘liq masalalar yanada takomillashdi. Natijada yollanma boshqaruvchilar (menejerlar) sinfi yuzaga keldi.

Dunyo amaliyotida korporativ boshqaruviga bo‘lgan qiziqish XX asrning 90 yillaridan yanada ortdi. Bu davrga kelib, Korporativ boshqaruv tamoyillari joriy etildi. Xalqaro global transmilliy korporatsiyalar tashkil topdi. Korporativ boshqaruv modellari joriy etildi. Iqtisodiy hamkorlik va taraqqiyot tashkiloti kengashining 1999 yil 26 maydagi yig‘ilishida “Korporativ boshqaruv tamoyillari”ning xalqaro standarti qabul qilindi. 2008 yilda boshlangan jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi dunyodagi deyarli barcha mamlakatlarning iqtisodiyotiga keskin ta’sir ko‘rsatdi. Chunki rivojlangan mamlakatlar iqtisodiyotining jahon xo‘jaligi va iqtisodiy-moliyaviy tizimiga integratsiyalashuvi jahon moliyaviy va iqtisodiy inqiroz yuz bergan sharoitda korporatsiyalarning samaradorligida salbiy oqibatlarni namoyon etdi. Bu esa investitsiyalarning ma’lum tarmoq va sohadan boshqa tarmoq va sohaga keskin ko‘chib o‘tish jarayonlarini tezlashtirdi. Ta’kidlash lozimki, jahonda yuz bergan bunday moliyaviy-iqtisodiy inqirozga qaramay, rivojlangan mamlakatlar iqtisodiyotida hamon korporativ tuzilmalarning salmog‘i yuqoriligicha qolmoqda. Shuning uchun aksiyadorlik jamiyatlarida korporativ boshqaruv tizimi samaradorligini oshirish, korporativ boshqaruv tamoyillarini keng joriy etish, boshqaruv faoliyatiga xalqaro standartlarni tatbiq etish uchun, avvalo, korporativ boshqaruv mexanizmining zamonaviy amaliyotini o‘rganish lozim. Buning uchun, mamlakatimiz olimlari, mutaxassis va tadqiqotchilari korporativ boshqaruv bo‘yicha katta tajribaga ega davlatlar ilg‘or tajribasini o‘rganish, tahlil qilish va ulardan milliy iqtisodiyotimiz shart-sharoitlariga muvofiq tarzda foydalanish imkoniyatlarini asoslashlari zarur. Ma’lumki, aksiyadorlik jamiyatlarida korporativ boshqaruv samaradorligiga ichki omillardan tashqari bir qator tashqi omillar ham o‘z ta’sirini ko‘rsatadi. Bularga milliy an’analar, iqtisodiy rivojlanishning o‘ziga xos xususiyatlari, davlatning iqtisodiyotga aralashuvi, xususiy mulkchilik munosabatlarning rivojlanganlik darajasi, xususiy mulkning daxlsizligi kabi omillarni ko‘rsatish mumkin. Shulardan kelib chiqib, dunyo amaliyotida

korporativ boshqaruv tizimining o‘ziga xos, bir-biridan ajralib turadigan 3 ta turi: ingliz-amerika, nemis va yapon modellari yuzaga kelgan. Korporativ boshqaruvning Amerika modeli (Angliya, AQSH) – ixtiyoriy fuqaroga shaxsiy boylikka erishish imkoniyatini ta’minlash maqsadida “autsayderlik”, ya’ni kompaniya faoliyatiga aloqador bo‘lmagan guruhlar tomonidan kompaniya faoliyati nazoratiga asoslangan. Nemis modelida korporativ tuzilmalarga aksiyadorlik jamiyatlaridan tashqari boshqa yuridik shaxslar: turli shirkatlar, xo‘jalik jamiyatlari, xo‘jalik birlashma ko‘rinishidagi konsern, uyushma, xolding va shunga o‘xshash tuzilmalar kiradi. Germaniya modelining Amerika modelidan farqi, aksiyadorlarning asosiy kapitali yuridik shaxslar qo‘lida saqlanishidir. Y a na bir muhim jihati Germaniyada AQSHga nisbatan fond birjasi kamroq darajada rivojlangan. Germaniya iqtisodiyotida ishtirok etayotgan barcha kompaniyalarning faqat 12 foizga yaqini London fond birjasi va 10 foizga yaqini AQSH fond birjalarida kotirovka qilinadi. Yaponiya modelida esa, ko‘pgina kompaniyalarning yirik aksiya paketlari katta bank va moliya guruhlari portfelida mujassamlashganligi bilan ajralib turadi. Yirik aksiya paketiga ega bo‘lgan aksiyadorlar korxona boshqaruvida bemalol ishtirok eta oladilar. Korporativ boshqaruvning yaponcha modelidagi o‘ziga xos xususiyat kompaniyaning asosiy aksiyadorlari kompaniyaga kelib tushayotgan daromadlaridan voz kechishlari evaziga guruhda birga faoliyat yuritib kattaroq daromad olishlari kabi imkoniyatlarning mavjudligidir. Yaponiya korporativ boshqaruv modelining yana muhim bir jihati o‘zida yuqori biznes madaniyatni aks ettirib, unda o‘zaro ishonchga asoslangan uzoq muddatli shaxsiy munosabatlar, shartnomalar muhim ahamiyat kasb etadi. Yaponiya modelida aksiyadorlik jamiyatlarining qonunchilik va qimmatli qog‘ozlar bilan operatsiyalari tartibga solinishi Amerika modeli ta’sirini o‘zida mujassam etadi. Demak, korporativ boshqaruvning milliy va xalqaro amaliyotini o‘rganish respublikamizda faoliyat yuritayotgan aksiyadorlik jamiyatlarida korporativ

boshqaruv tizimi samaradorligini yanada oshirish, korporativ boshqaruv tamoyillarini keng joriy etish hamda boshqaruv faoliyatiga xalqaro standartlarni joriy etish imkoniyatlarini kengaytiradi. Shuning uchun korporativ boshqaruv bilan bog‘liq milliy va xorijiy amaliyotni o‘rgangan holda quyidagi xulosalar ishlab chiqildi. Ular fikrimizcha, quyidagilardan iborat: birinchidan , tadqiqotlar natijasida ayon bo‘ldiki, emissiya qilingan aksiyalarning katta qismi davlat hissasiga to‘g‘ri keladi. Aksiyalarning umumiy qiymatida davlat aksiyalari ulushining ko‘pligi aksiyadorlik jamiyatlarida korporativ boshqaruv samaradorligini pasaytiradi; ikkinchidan, qimmatli qog‘ozlarning ikkilamchi bozorining qoniqarli darajada shakllanmaganligi hamda samarali faoliyat yuritmayotganligi korxonalarga investitsiyalarni jalb etish imkoniyatlarini cheklashga olib kelmoqda; uchinchidan, aksiyadorlik jamiyatlari tomonidan chiqarilgan aksiyalar likvidliligining pastligi. Bunga sabab har bir aksiya uchun to‘lanayotgan dividendlar miqdori kamligidir; to‘rtinchidan, aksiyadorlik jamiyatlarida hozirgacha korporativ boshqaruv samaradorligini baholashning yagona reyting tizimi joriy etilmagan. Bu holat potensial investorlarning yirik biznes loyihalarini moliyalashtirish jarayonidagi faoliyatiga salbiy ta’sir ko‘rsatmoqda. Xulosa sifatida ta’kidlash lozimki, mamlakatimizda xususiy mulkchilik sohasidagi islohotlar natijasida iqtisodiy jihatdan savodxon, xo‘jalik yuritish san’atiga ega mulkdorlar sinfi shakllandi. Korporativ boshqaruvning samaradorligini yanada oshirish uchun yirik korxonalarning xususiylashtirishdagi keyingi jarayonlarga yuqorida ta’kidlab o‘tilgan mulkdorlar sinfini jalb etish lozim. Bu esa O‘zbekistonning dunyodagi eng ilg‘or, iqtisodiy jihatdan yuksak darajada rivojlangan mamlakatlar qatoridan munosib o‘rin egallashida o‘z hissasini qo‘shadi. 3.2. Tijorat banklarida korporativ boshqarish samaradorligini oshirish yo‘llari

O‘zbekiston iqtisodiyotining barqaror va mutanosib rivojlanishi, jahon bozorida mustahkam o‘rin egallashi, barqaror iqtisodiy o‘sishni ta’minlash, aholi turmush darajasi va farovonligini yanada oshirish olib borilayotgan iqtisodiy siyosatning asosiy vazifalaridan hisoblanadi. Bu esa jahon iqtisodiyotining globallashuv ko‘lami tobora kengayib borayotgan bir sharoitda har qanday kon’yunktura o‘zgarishlari qarshi tura oladigan, ichki va tashqi bozor talablariga tezlik bilan moslasha oluvchi korxonalarni shakllantirishni taqozo etadi. Shuning uchun innovatsiyalarni ishlab chiqarish jarayoniga keng joriy etish hamda mahsulot va xizmat turlarini muttasil yangilab borish hisobiga raqobatbardoshlikni ta’minlovchi korporativ tuzilmalarni rivojlantirish zarur. Mamlakatimiz Prezidentining 2012 yil 26 iyundagi “Davlat boshqaruvi samaradorligini oshirish va isloh qilish yuzasidan chora-tadbirlar dasturini tayyorlash bo‘yicha komissiya tashkil etish to‘g‘risida”gi farmoyishidan ko‘zda tutilgan maqsad islohotlarni yanada chuqurlashtirish, iqtisodiyotni va uni boshqarishni erkinlashtirish, demokratik bozor islohotlarini chuqurlashtirishning zamonaviy bosqichi talablariga muvofiq, davlat va xo‘jalik boshqaruvi organlari faoliyati samaradorligini oshirish bo‘yicha aniq choralarni ishlab chiqishdan iborat. Ushbu farmoyishda qayd etilgan dasturni ishlab chiqish uchun tegishli yo‘nalishlar bo‘yicha ishchi guruhlari tuzilgan bo‘lib, ular tomonidan tahliliy ma’lumotlarni tayyorlash ishlari olib borilmoqda. Mamlakatimizda bozor munosabatlariga o‘tish davrining dastlabki yillarida “Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish to‘g‘risida”, “Mas’uliyati cheklangan va qo‘shimcha mas’uliyatli jamiyatlar to‘g‘risida”, “Qimmatli qog‘ozlar bozori to‘g‘risida”gi qonunlar hamda O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining qator farmonlari va hukumat qarorlaridan iborat korporativ boshqaruvni rivojlantirishning me’yoriy-huquqiy asoslari yaratildi. Ushbu qonunchilik hujjatlariga muvofiq, aksiyadorlarning Umumiy yig‘ilishi, Kuzatuv kengashi kabi korporativ boshqaruv organlari faoliyati yo‘lga qo‘yildi.

Bu boradagi qonunchilikning tahlili shuni ko‘rsatmoqdaki, O‘zbekiston korporativ boshqaruvning dunyodagi mavjud “ingliz-amerika”, “nemis” va “yapon” modellari orasidan “nemis” modeliga ko‘proq o‘xshash bo‘lgan tizimni shakllantirish yo‘lidan bordi. Ushbu modelning afzallik xususiyati shundaki, boshqaruvda Kuzatuv kengashi va ijro organi vazifalari aniq ajralib turishi, bundan tashqari, bir yoki bir necha yirik aksiyadorlarning mavjudligi, ya’ni aksiyadorlik kapitalining konsentratsiyalashuvi yuqori ekanligi bilan belgilanadi. Germaniya modelidan O‘zbekistondagi tizimning farqli jihati esa aksiyadorlik jamiyatlaridagi korporativ boshqaruvda tijorat banklari rolining yuqori emasligidadir. Tahlillarning ko‘rsatishicha, mamlakatimizda korporativ boshqaruv tizimi hali shakllanish bosqichida, chunki aksiyadorlik jamiyatlarining barchasida ham bir xilda bunday tizim amalga oshirilmayapti. Ayrim aksiyadorlik jamiyatlarida korporativ boshqaruv va nazorat tizimi organlari faoliyati bo‘yicha ijobiy tajribaga ega samarali mulkdor-aksiyadorlar mavjud bo‘lishiga qaramay, ko‘pgina aksiyadorlik jamiyatlarida, ayniqsa, ustav fondida davlat ulushi ko‘p bo‘lgan yoki birgina aksiyadori mavjud bo‘lgan jamiyatlarda korporativ boshqaruv nomigagina amal qilmoqda. Aksiyadorlarning Umumiy yig‘ilishlari va Kuzatuv kengashlari majlislarining o‘tkazilishi ham talab darajasida emas. Tahlillar davomida aksiyadorlik jamiyatlaridagi boshqaruv va nazorat faoliyatida muhim rol o‘ynovchi Taftish komissiyalari va tashqi hamda ichki audit xizmatlari ishlari ham davr talabiga javob bermayotganlik holatlari kuzatilmoqda. Bundan tashqari, aksiyadorlik jamiyatlaridagi ijro organlari faoliyatidagi nuqsonlar ham tahliliy ma’lumotda alohida qayd etilgan. Germaniya, Yaponiya va Rossiya kabi mamlakatlar iqtisodiyotida mulkning ijorat banklari qo‘lida to‘planishi (ishonchnomalarolish, bank depozitoriylari qimmatli qog‘ozlarni saqlashga qabulqilishi kabi yo‘llar bilan) ta’minlanmoqda va bu mamlakatlarda aksiyadorlar bilan menejerlar o‘rtasida amalda nizo chiqmaydi. Yirik mulkdorlar kompaniyalarni o‘zlari boshqaradilar yokiularning ishiga shu qadar faol aralashadilar va ularni shu qadarqattiq nazorat qiladilarki, natijada menejerlar bilan aksiyadorlar manfaatlari yuzasidan kelib chiqadigan nizolarga

o‘rinqolmaydi. Nazoratdan xususiy naf ko‘rish agentlarni iqtisodiyjihatdan nomaqbul harakatlarga undashi mumkin. Bu harakatlar kompaniyaning bozor bahosini oshirishdan ko‘ra ko‘proq minoritar aksiyadorlar mulkini ekspropriatsiya qilishga (aktivlarni olibqo‘yish, dividendlar to‘lashdan bosh tortish, narxlar borasida hiyla-nayrang ishlatish va hokazolar orqali) qaratilishi mumkin. Har qanday jamiyatda boshqaruv tizimining maqsadi, xarakteriva funksiyalari shu jamiyatning ijtimoiy - iqtisodiy qonunlari asosida aniqlanib kelingan. Lekin raqobatli bozor munosabatlari sharoitida esa boshqaruvning tabiati butunlay o‘zgarib ketadi. Chunki barcha moddiy, texnik, mehnat, moliyaviy va boshqa resurslardan oqilona foydalanilgan holda iqtisodiy samaradorlikka erishish, mehnat qilayotgan jamoaning moddiy vama’naviy ehtiyojlarini to‘laroq qondirish, shu bilan birga davlatning iqtisodiy salohiyatini yuksaltirishga qaratilgan bo‘lishi kerak. 2015 yilda korporativ boshqaruv tizimidagi prinsip va yondashuvlarni tubdan o‘zgartirishimiz uning haqiqiy bozor xususiyatlariga ega bo‘lishini ta’minlash va konservativ qarashlardan xalos bo‘lishida katta hissa bo‘ldi. Barcha aksiyadorlik jamiyatlarining faoliyati to‘liq inventarizatsiyadan o‘tkazildi, natijada 462 ta jamiyatni yoki ularning 43 foizini tugatish yoki boshqa tashkiliy-huquqiy shaklga o‘zgartirish to‘g‘risida qarorlar qabul qilindi. Korxonalarni korporativ boshqarish bo‘yicha ilg‘or xalqaro tajribani o‘rganish asosida aksiyadorlik jamiyatlarining yangi namunaviy tuzilmasi ishlab chiqildi va tasdiqlandi. Shu tariqa, zamonaviy korporativ boshqaruv tizimi talablarini inobatga olgan holda, Lavozim va kasblarning yangi klassifikatori ishlab chiqildi va tasdiqlandi, unga bozor iqtisodiyoti talablariga mos keladigan 566 ta yangi toifa kiritildi. Ana shu klassifikator asosida rahbarlar tarkibi attestatsiyadan o‘tkazildi. Rahbar kadrlarning korporativ boshqaruvning zamonaviy usul va prinsiplari, menejment va marketing bo‘yicha bilimlarini baholash ushbu sinovning asosiy maqsadi qilib qo‘yildi. Uning natijalariga ko‘ra, attestatsiya qilingan 721 nafar rahbar xodimning yarmi – 49 foizi attestatsiyadan o‘tgan bo‘lsa, ularning har

uchinchisi attestatsiyadan shartli ravishda o‘tkazilgan, 20 foizi yoki har beshinchi rahbar esa egallab turgan lavozimiga loyiq emas, deb topilgan. Bu raqamlar, tabiiyki, ko‘p narsadan darak beradi va aksiyadorlik jamiyatlarini boshqarish tizimini tubdan o‘zgartirishdek muhim ishni o‘z vaqtida boshlaganimizni yana bir bor tasdiqlaydi. Bo‘shab qolgan rahbarlik lavozimlariga puxta bilimga ega bo‘lgan, zamonaviy menejment va marketing usullarini amalda qo‘llay oladigan yosh mutaxassislar tayinlandi. Shu borada Germaniyada joylashgan Evropa menejment va texnologiyalar maktabining faol ishtirokida aksiyadorlik jamiyatlarining rahbar xodim va mutaxassislarini tizimli asosda tayyorlash va malakasini oshirishni tashkil qilish, ularning zamonaviy korporativ boshqaruv usullarini egallashini ta’minlash maqsadida mamlakatimizda Korporativ boshqaruv ilmiy-ta’lim markazi tashkil etildi. O‘tgan yili Germaniya va iqtisodiy jihatdan rivojlangan boshqa davlatlardagi etakchi ta’lim muassasalarining professor-o‘qituvchilarini keng jalb qilgan holda, mamlakatimiz aksiyadorlik jamiyatlari, banklar va yirik korxonalarning 160 nafardan ortiq rahbar xodimi korporativ boshqaruv sohasida malaka oshirdi, ularning yarmi Germaniya korxonalarida tajriba orttirdi. Mamlakatimizda korporativ boshqaruv tizimi va uning ichki tuzilishi jahon amaliyotida qabul qilingan umumqoidalarga muvofiq tashkil etilgan bo‘lib, uning asosida haqqoniylik, javobgarlik, ochiqlik va hisobdorlik tamoyillari yotsada, bu jarayonda ayrim salbiy ta’sirga ega omillar ham mavjud. Bular asosan, ko‘pgina aksiyadorlik jamiyatlarida foyda, natija beradigan mulkdorning yo‘qligi, korporativ boshqaruvning huquqiy bazasi takomillashmagani, aksiyadorlar Umumiy yig‘ilishining rasmiyatchilik uchungina o‘tkazilayotgani, aslida qonunchilikka etarli darajada amal qilinmayotgani, aksiyadorlik jamiyatlaridagi ichki hujjatlarning sifatsizligi, ularda korporativ boshqaruvga daxldor savollarga javoblarning mutlaqo yo‘qligi, korporativ boshqaruv qonunchiligi ijrosini ta’minlovchi mexanizm va huquqiy madaniyatning etishmasligi kabilardir.

Bundan tashqari, korporativ boshqaruvni tatbiq etishning uslubiy va ilmiy- uslubiy bazasi, qimmatli qog‘ozlar bozorining etarli darajada rivojlanmagani, fond birjasida aksiyalar kotirovkasining mavjud emasligi, aksiyadorlik jamiyatlari faoliyati oshkoraligining sustligi kabi qator kamchiliklar mavjud. Tahliliy ma’lumotlarshuni ko‘rsatadiki, tashqi va ichki audit samaradorligini oshirish, ustav fondida davlat ulushi mavjud bo‘lgan aksiyadorlik jamiyatlaridagi korporativ boshqaruvda davlatning ishtiroki samaradorligini oshirish bo‘yicha chora-tadbirlar tizimini ishlab chiqish va amalga oshirish ham dolzarb masaladir. Shu bilan birga, aksiyadorlar, salohiyatli investorlar va kreditorlar uchun aksiyadorlik jamiyatlari axborot ochiqligi holatini yanada oshirish, xorijiy tajriba umumlashmasi asosida O‘zbekistonda minoritar aksiyadorlar uchun ma’qul bo‘lgan ishonchnoma asosida birlashgan tarzda ovoz berish mexanizmini aniqlash ham muhim. Hozirda vujudga kelgan korporativ boshqaruvning o‘zbek modeli asosan uch omil negizida tarkib topdi: * amaldagi korporativ qonunchilik; * ichki korporativ andozalar; * joylardagi korporativ amaliyot. Demak, korporativ boshqaruvning milliy modelini takomillashtirish masalasi quyidagi uch asosiy yo‘nalishdan iborat bo‘lar ekan: * korporativ qonunchilikka o‘zgartirishlar kiritish; * aksiyadorlik jamiyatlari ustavlari, nizomlari va boshqalar kabi ichki me’yoriy hujjatlar – korporativ andozalarning yangilarini ishlab chiqish yoki amaldagilarini takomillashtirib borish; * korporativ manfaat tomonlari o‘rtasida munosabatlarni qurish amaliyotini xalqaro tan olingan korporativ boshqaruv tamoyillari asosida takomillashtirish. Mamlakatimiz Prezidenti I.Karimov ham korporativ qonunchilik asoslarini takomillashtirish zaruriyati haqida: «Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish to‘g‘risida»gi Qonunni tanqidiy qayta ko‘rib, yangi tahrirda ishlab chiqish va qabul qilish ... lozim» - deb bejiz aytmaganlar.

Korporativ boshqaruvning o‘zbek modelini takomillashtirishdagi birinchi yo‘nalish: korporativ qonunchilikka o‘zgartirishlar masalasi kiritilgan bo‘lib, quyida bayon etilgan mulohaza va tavsiyalar aksiyadorlik jamiyatlari faoliyatining qonunchilik asoslarini takomillashtirishga qaratilgan. Bunda, korporativ qonunchilikni takomillashtirishning quyidagi dolzarb masalalariga alohida e’tibor berildi: * Korporativ boshqaruv va nazorat organlarining vakolatlari, huquqlari va javobgarligini yanada aniq belgilash; * Aksiyadorlik jamiyatlarining kuzatuvchi kengashlari, umumiy yig‘ilishlari, taftish komissiyalarining roli va ahamiyatini oshirishning me’yoriy mexanizmlarini mustahkamlash; * minoritar aksiyadorlarning manfaatlarini chuqurroq hisobga olish orqali kafolatlarini ko‘proq ta’minlash; * barcha aksiyadorlarni va potensial investorlarning aksiyadorlik kompaniyalari faoliyati to‘g‘risida axborot olish usullari, doirasi va imkoniyatlarini kengaytirish. Respublika tijorat banklarida korporativ boshqaruv tizimini rivojlantirib borish, xususan: – korporativ boshqaruv, shu jumladan, xatarlarni boshqarish va ichki nazoratni yaxshilash usullarini etakchi xorijiy banklar hamda moliya institutlarida boshqaruvni tashkil etish tizimini chuqur o‘rganish asosida yanada takomillashtirish; – banklar aktivlari va kredit portfeli sifatini yaxshilash, bank faoliyati bilan bog‘liq xatarlarni (kredit, valyuta, operatsion, foiz va boshqalar) baholash tizimini yanada rivojlantirish; – tavakkalchiliklarga qarshi bar qarorlikni oshirish, banklar faoliyatida nazorat sifatini va samarasini yanada oshirish; – banklar faoliyatiga sog‘lom va xavfsiz bo‘lgan bank amaliyotini amalga oshirishni o‘z ichiga olgan bank nazorati bo‘yicha Bazel qo‘mitasining yangi

tahrirdagi «Korporativ boshqaruvning samarali omillari»ni joriy etish, malaka etikasi andozalarini o‘rnatish, banklar faoliyatining shaffofligini ta’minlash; – banklar faoliyati bo‘yicha axborotlar ommaviyligini, shu jumladan, banklar veb-saytlariga yillik va oraliq moliyaviy hisobotlarni joylashtirish hamda bank siri to‘g‘risidagi qonunchilikka xilof bo‘lmagan ravishda o‘rnatilgan tartibdagi boshqa usullar orqali yanada oshirish ishlari davom ettiriladi. Umuman olganda so‘nggi yillarda bank tizimiga xususiy kapitalni jalb qilish xususiy banklarning rivojlanish darajasiga har tomonlama ko‘maklashish muhim masalalrdan hisoblanadi. XULOSA Iqtisodiy globallashuv sharoitida bank tizimining barqarorligini va raqobatbardoshligini oshirish borasida korporativ boshqaruvni mexanizmini samarali tashkiletish yo‘li bilan tijorat banklarining kapitallashuv darajasini o‘stirish, ularninginvestitsiyaviy faoliyatini kuchaytirish, ko‘rsatilayotgan bank xizmatlari ko‘laminikengaytirish, shu jumladan, xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarning bo‘sh pul mablag‘larini uzoqmuddatli depozitlarga jalb etish hamda bank faoliyatida yuzaga kelishi mumkin bo‘ladigantavvakalchilikni to‘g‘ri baholash juda muhim ahamiyat kasb etadi. Zero, iqtisodiyotni modernizatsiyalash jarayonida, yurtboshimiz ta’biri bilan aytganda,mamlakat iqtisodiyotining

lokomotivi bo‘lgan bank tizimining samarali faoliyatko‘rsatishi mamlakatimiz iqtisodiyotining yanada rivojlantirishga hamda moliyaviyresurslarini qayta taqsimlashni ta’minlashga xizmat qiladi. Shu boisdan bank tizimining faoliyati o‘ziga xos boshqaruvni talab etadi. Bu esa,ularning barqarorligini ta’minlash hamda faoliyat samaradorligini oshirishdakorporativ boshqaruvning huquqiy va institutsial asoslarini xalqaro talablarga mos holdatakomillashtirishni taqozo etadi. Banklarda korporativ boshqaruvining umumiy tamoyillari, aksiyadorlar vamenedjerlar o‘rtasidagi munosablar hamda boshqaruv hisobotlarning taqdim etilishi kabijihatlari Bank nazorati bo‘yicha Xalqaro Bazel qo‘mitasi tomonidan 1999 yil sentyabrdaqabul qilingan "Kredit muassasalarida korporativ boshqaruvni takomillashtirish"tavsiyalarida o‘z aksini topgan. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining "2011-2015 yillarda respublika moliya-banktizimini yanada isloh qilish va barqarorligini oshirish hamda yuqori xalqaro reytingko‘rsatkichlariga erishishning ustuvor yo‘nalishlari to‘g‘risida" 2010 yil 26 noyabrdagi 1438-sonli qaroriga muvofiq, banklarda korporativ boshqaruvning yanada takomillashtirishborasida chora-tadbirlar ishlab chiqilgan bo‘lib, xususan, bank Kengashi a’zolari tartibiga minoritar aksiyadorlarning manfaatlarini himoya qiladigan vakilni majburiy kiritish amalatiyotini joriy qilish; banklarda yirik bitimlarni (jami kapitalning 15 foiz vaundan yuqori bo‘lgan) tuzish va muddatini uzaytirish bo‘yicha Bank kengashi tomonidan majburiy ma’qullash to‘g‘risida tegishli me’yorlar tatbiq etish; bank Kengashigabo‘ysinuvchi bank tavakkalchiliklarini nazorat qilish qo‘mitasini tijorat banklari korporativ boshqaruv tuzilmasiga majburiy tatbiq etish; boshqaruv, boshqaruv a’zolari vaichki audit xizmati rahbarining bank tizimi oldiga qo‘yilgan muhim vazifalarning bajarilishi yuzasidan tayyorlangan hisobotlarini har chorakda ko‘rishni joriy qilish belgilangan. Xulosa o‘rnida, mamlakatimizda amalga oshirilayotgan iqtisodiy modernizatsiyalashuv jarayonida aksiyadorlik jamiyatlari shaklida tashkil etilgan tijorat banklarida samarali korporativ boshqaruvning dolzarbliligi,

ayniqsa, jahon va maxalliy moliya bozori tendensiyalarini o‘zgaruvchanligiga ta’sirchanligini oshirilishi, banklarning reyting darajalarini yuqori ko‘rsatgichlariga erishilishi, banklar uchun potensial investorlarni jalb qilinishida raqobatli kurash muxitini yaratilishi, banklar faoliyatidagi tavakkalchiliklarni to‘g‘ri boshqarilishida, aksiyadorlarning huquqlarini himoyalash vaqonuniy manfaatlarini ta’minlanishini kuchaytirish, foyda olishning kafolatlanganligita’minlash, boshqaruv qarorlarini qabul qilinishida axborot shaffofligi bo‘lishi hamda moliyaviy inqirozlarni oldini olinishida ahamiyatga ega hisoblanadi. Jahon tajribasi shuni ko‘rsatmoqdaki, mamlakatimizda bozor munosabatlari hamda iqtisodiyotimizning rivojlanishining dolzarb muammolarini hal etish, imkoni boricha chet el kapitalining kirib kelishini talab etmoqda, bu jarayon o‘z navbatida, ular uchun zarur va qulay huquqiy muhitning yaratilishini taqozo etadi. Mamlakatimizdagi mavjud banklar faoliyatini milliy korporativ boshqaruv mehanizmini shakllanishini takomillashtirish uchun quyidagilarni amalga oshirish zarur, deb hisoblaymiz:  Aksionerlik tijorat banklarini boshqarish jarayonidagi ma’luotlarning ochiqlik darajasini ta’minlash;  Aksionerlar jamiyati yoki kompaniyalar boshqaruv organlari hissadorlar yoki aksiyadorlar oldida muntazam ravishda xisobot berib borishini ta’minlash;  korporativ faoliyatning amaldagi qonunchilik, ishonchli bank faoliyatiga muvofiqligini ta’minlash;  bank muassasasini boshqaruv tizimi haqidagi bozor ishtirokchilari o‘z fikrlarini shakllantirishlariga imkon beruvchi banklar faoliyati haqidagi ma’lumotni oshkoralik darajasiga muvofiqligiga amal qilish;  korporativ boshqaruv, shu jumladan, xatarlarni boshqarish va ichki nazoratni yaxshilash usullarini etakchi xorijiy banklar hamda moliya institutlarida boshqaruvni tashkil etish tizimini chuqur o‘rganish asosida yanada takomillashtirish;

 banklar aktivlari va kredit portfeli sifatini yaxshilash, bank faoliyati bilan bog‘liq xatarlarni (kredit, valyuta, operatsion, foiz va boshqalar) baholash tizimini yanada rivojlantirish;  tavakkalchiliklarga qarshi bar qarorlikni oshirish, banklar faoliyatida nazorat sifatini va samarasini yanada oshirish;  banklar faoliyatiga sog‘lom va xavfsiz bo‘lgan bank amaliyotini amalga oshirishni o‘z ichiga olgan bank nazorati bo‘yicha Bazel qo‘mitasining yangi tahrirdagi «Korporativ boshqaruvning samarali omillari»ni joriy etish, malaka etikasi andozalarini o‘rnatish, banklar faoliyatining shaffofligini ta’minlash. Qayd etish joizki, aksiyadorlik jamiyatining barqaror rivojlanishi va yuqori daromad keltirishi uning moliyaviy ko‘rsatkichlarida o‘z ifodasini topadi. Natijada aksiyadorlarga dividendlar to‘lash, korxonani modernizatsiya qilish uchun o‘z mablag‘ini ajratish imkoniyatlarini kengaytiradi. Bu esa korporativ boshqaruv organlari, jumladan, kuzatuv kengashi hamda ijroiya organi ma’suliyatlarini yanada oshiradi.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI I. O‘zbekiston Respublikasi Q onunlari 1. O‘zbekiston Respublikasi “Markaz iy banki to‘g‘risida ” gi Qonun. T. “O‘zbekiston”. 1995. 2. O‘zbekiston Respublikasi “ Banklar va bank faoliyati haqida ” giQonuni . T. “O‘zbekiston” 1996. 3. O‘zbekiston Respublikasining “Qimmatli qog‘ozlar bozori to‘g‘risida”gi Qonun 2008 yil 22 iyul . 4. O‘zbekiston Respublikasining «Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlar xuquqlarini himoya qilish to‘g‘risida»gi Qonun 1996 yil 26 aprel. 5. O‘zbekiston Respublikasining “ Bank siri to‘g‘risida ” gi Qonuni . T. “ Adolat” 2003 y 6. O‘zbekiston Respublikasining «Raqobat to‘g‘risida»gi Qonuni Senat . “O‘zbekiston”. 2011 yil 5 dekabr 7. “ Fuqarolarning banklardagi omonatlarini himoyalash kafolatlari to‘g‘risida ” gi O‘zbekiston Respublikasining Qonuni 05.04.2002 y.№360-II. II. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti farmonlari va qarorlari 1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Tijorat banklarining moliyaviy barqarorligini yanada oshirish va ularning resurs bazasini rivojlantirish chora- tadbirlari to‘g‘risida”gi Qarori 2015 yil 6 may, PQ-2344. 2. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2010 yil 26 noyabrdagi “2011- 2015-yillarda respublika moliya-bank tizimini yanada isloh qilish, uning barqarorligini oshirish va yuqori xalqaro reyting ko‘rsatkichlariga erishishning ustuvor yo‘nalishlari to‘g‘risida”gi. PQ-1438-sonli Qarori. “Xalq so‘zi” gazetasi 20 10 y. 27 noyabr 3. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Bank tizimini yanada rivojlantirish va bo‘sh pul mablag‘larini bank aylanmasiga jalb etish chora- tadbirlari to‘g‘risida”gi Qarori. 2007 yil 7 noyabr, PQ-726. “Xalq so‘zi” gazetasi 08.11.2007 y.

4. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “ Fuqarolarning O‘zbekiston Respublikasi tijorat banklaridagi omonatlarini himoyalash kafolatlarini ta’minlashga oid qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida ” gi Farmoni.2008 yil 28 noyabr, №PF-4057.“Xalq so‘zi” gazetasi. 29.11.2008 y. 5. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Iqtisodiyotning real sektori korxonalarini qo‘llab-quvatlash, ularning barqaror ishlashini taminlash va eksport salohiyatini oshirish chora-tadbirlari dasturi to‘g‘risida”gi Farmoni. 2008 yil 28 noyabr, №PF-4058 “Xalq so‘zi” gazetasi 29.11.2008 y. 6. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2007 yil 14 martdagi “Ishlab chiqarishni modernizatsiyalashtirish, texnik va texnologik qayta jihozlashtirishni rag‘batlantirish bo‘yicha qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida” PF-114 sonli Farmoni 7. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2015 yil 25 apreldagi “Aksiyadorlik jamiyatlarida korporativ boshqaruvning zamonaviy usullarini joriy etish chora-tadbirlari to‘g‘risida” gi PF-4720 sonli Farmon va boshqalar. 8. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2015 yil 31 martdagi “Korporativ boshqaruv tizimini takomillashtirish va aksiyadorlik jamiyatlari faoliyatining samaradorligini oshirish bo‘yicha komissiya tashkil qilish to‘g‘risida” gi PQ-2327- sonli qarori; 9. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “O‘zbekiston Respublikasi Davlat-tijorat Xalq bankining kapitallashuv darajasini yanada oshirish chora- tadbirlari to‘g‘risida”gi Qarori. 2008 y. 11 yanvar №PQ-775. “Xalq so‘zi” gazetasi. 12.01.2008 y. 10. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Naqd pul mablag‘larini jalb qilish va unga bo‘lgan ehtiyojni ta’minlash borasidagi qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi Qarori. 2008 yil 27 mart №PQ-822. “Xalq so‘zi ” gazetasi. 28.03.2008 y. 11. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Bank plastik kartochkalaridan foydalanilgan holda hisob-kitob tizimini rivojlantirishni rag‘batlantirish bo‘yicha

qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi Qarori. 20 10 yil 19 aprel. №PQ- 1325 . “Xalq so‘zi” gazetasi. 09.10.2008 y. 12. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2008 yil 16 oktyabrdagi “O‘zbekiston Respublikasi Davlat-tijorat Xalq bankining kapitallashuvini yanada ko‘paytirish va investitsion faolligini oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ- 986-sonli Qarori. “Xalq so‘zi” gazetasi 17.10.2008 y. 13. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Bank tizimini yanada isloh qilish va erkinlashtirishning chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi Qarori Xalq so‘zi. 2005 yil 15 aprel 14. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2006 yil 27 sentyabrdagi “Qimmatli qog‘ozlar bozorini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida” PQ-475 sonli Qarori. 15. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Ipoteka krediti berishni qo‘llab-quvvatlash jamg‘armasi faoliyatini tashkil qilish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi Qarori 16.02.2005 y. № PQ-69. “Xalq so‘zi” gazetasi. 1 7.0 2 .2005 y. 16. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Bank tizimini yanada rivojlantirish va bo‘sh turgan pul mablag‘larini bank aylanmasiga jalb etish chora- tadbirlari to‘g‘risidagi 725-sonli Qarori. “Xalq so‘zi” 2007 yil 7 noyabr. 17. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Banklardagi depozit hisobvaraqlardan naqd pul to‘lovlarini uzluksiz ta’minlash kafolatlari to‘g‘risida”gi Qarori 05.08.2005 y. № PQ-147. “Xalq so‘zi” gazetasi. 06.08.2005 y. 18. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Yosh oilalarni moddiy va ma’naviy qo‘llab-quvvatlashga doir qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi Farmoni 18.05.2007 y. “Xalq so‘zi” gazetasi. 19.05.2007 y. 19. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2010 yil 26 fevralda Monopoliyaga qarshi ishlarni tartibga solish va raqobatni rivojlantirish tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risidagi Farmoni. 20. “Banklarning kapitallashuvini yanada oshirish va iqtisodiyotni modernizatsiyalashdagi investitsiya jarayonlarida ularning ishtirokini faollashtirish

chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Qarori 12.07.2007 y. “Xalq so‘zi” gazetasi. 13.07.2007 y. 21. “ Xorijiy investitsiyalar va kreditlarni jalb qilish hamda o‘zlashtirishni takomillashtirish to‘g‘risida ” gi O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Qarori 24.07.2008 y. “Xalq so‘zi” gazetasi. 25.07.2008 y. 22. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2007 yil 17 maydagi “O‘zbekiston Respublikasida 2010 yilgacha bo‘lgan davrda xizmat ko‘rsatish va servis soxasini rivojlantirish jadallashtirishga oid qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi 640-sonli Qarori . 23. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2009 yil 28 iyuldagi PQ-1166- sonli “Tijorat banklarining investitsiya loyihalarini moliyalashtirishga yo‘naltirilgan uzoq muddatli kreditlari ulushini ko‘paytirishni rag‘batlantirishga borasidagi qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi Qarori. 24. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2010 yil 6 apreldagi PQ- 1317- sonli “ Bank tizimining moliyaviy barqarorligini yanada oshirish va investitsiyaviy faolligini kuchaytirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi Qarori. III. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti asarlari 1. Karimov I.A. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O‘zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo‘llari va choralari. – T.: O‘zbekiston, 2009. - 56 b. 2. Karimov I.A. Barcha reja va dasturlarimiz Vatanimiz taraqqiyotini yuksaltirish, xalqimiz farovonligini oshirishga xizmat qiladi.-Toshkent.: O‘zbekiston. 2011. 3. Karimov I.A. “Asosiy vazifamiz – vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz faravonligini yanada yuksaltirishdir” – T.: O‘zbekiston, 2010, 77-b. 4. Karimov I.A. Bosh maqsadimiz – keng ko‘lamli islohotlar va modernizatsiya yo‘lini qat’iyat bilan davom ettirish .-Toshkent.: O‘zbekiston. 2013. 5. Karimov I.A. 2012 yil - Vatanimiz taraqqiyotini yangi bosqichga ko‘taradigan yil bo‘ladi. //Xalq so‘z, 2012 yil 20 yanvar.

6. Karimov I.A. 2014 yil yuqori o‘sish sur’atlari bilan rivojlanish, barcha mavjud imkoniyatlarni safarbar etish, o‘zini oqlagan islohotlar strategiyasini izchil davom ettirish yili bo‘ladi . – Toshkent: O‘zbekiston, 2014. 7. I.Karimov. 2015 yilda iqtisodiyotimizda tub tarkibiy o‘zgarishlarni amalga oshirish, modernizatsiya va diversifikatsiya jarayonlarini izchil davom ettirish hisobidan xususiy mulk va xususiy tadbirkorlikka keng yo‘l ochib berish – ustuvor vazifamizdir.-T.:O‘zbekiston, 2016 y IV. O‘zbekiston Respublikasi vazirliklarining huquqiy- me’yoriy hujjatlar 1. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2000 yil 24 martdagi 104-son “Bank tizimini isloh qilishga doir qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi Qarori . O‘zbekiston bank tizimini isloh qilish va erkinlashtirish bo‘yicha qonunchilik hujjatlari to‘plami. – to‘ldirilgan 2 chi nashri. – Toshkent: “O‘zbekiston”, 2003 y. 2. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining “ Tijorat banklarida foizlarni hisoblash to‘g‘risida”gi 1306-sonli nizom. 2004 yil 30 yanvar 3. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining “Tijorat banklarida kreditlarning buxgalteriya hisobini yuritish tartibi to‘g‘risida”gi 1435-sonli Nizom 2004 yil 17 dekabr. 4. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining “ Tijorat banklarida aktivlar sifatini tasniflash va aktivlar bo‘yicha ehtimoliy yo‘qotishlarni qoplash uchun zaxiralar shakllantirish hamda ulardan foydalanish tartibi to‘g‘risida ”gi 2696-sonli Nizom. 2015 yil 13 iyun. 5. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining “Foizlarni o‘stirmaslik maqomi berilgan kreditlarning buxgalteriya hisobi Foizlarni o‘stirmaslik to‘g‘risida” 1304-sonli Nizom. 2004 yil 24 yanvar. 6. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining «Tijorat banklari tomonidan yirik investitsiya loyihalarini sinditsiyalashtirilgan kreditlashni amalga oshirish tartibi to‘g‘risida”gi 1509–sonli nizom 2005 yil 20 avgust

7. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining “ Tijorat banklari kredit siyosatiga nisbatan qo‘yiladigan talablar to‘g‘risida ”gi 905-sonli nizom 02.03.2000 yil 8. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining “O‘zbekiston Respublikasi banklarida kredit hujjatlarini yuritish tartibi to‘g‘risida”gi 906 -sonli Nizom 29.03.2000 yil 9. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining “ Tijorat banklarining bank tavakkalchiliklarini boshqarishiga nisbatan qo‘yiladigan talablar to‘g‘risida ”gi 2229 -sonli Nizom 25.05.2011 yil V. Asosiy adabiyotlar 1. Абдуллаева Ш., Файзуллаева М., Галак О. Банковский менеджмент и маркетинг. Учебное пособие./ - Т.:: "ИҚТИСОД-МОЛИЯ", 2007. - 182 с. 2. Abdullaev YO.A., Qoraliev T.M., va bosh q alar “Bank ishi”. Darslik - B.M.: T.: “Iqtisod-Moliya”, 2009. - 576 b. 3. Алавердов Р. “Стратегический менеджмент в коммерческом банке” М: Питер, 2005 4. БеркиновБ. Корпоративные структуры (Основы создания и управления). – Т.: Изд-во Натс.б-ки Узбекистана,2005. – 132 с. 5. арнаухов С. Эффективност корпоративных структур// Риск. – М.:2004. - №1-2, – 4 с. 6. Zaynutdinov SH.N., Raximova D.N. Korporativ boshqaruvasoslari. – T.: Akademiya, 2007. – 48 b. 7. Карнаухов С. Эффективност корпоративных структур// Риск. – М.:2004. - №1-2, – 4 с. 8. Колесников Н.А и др. Маркетинг для начинаю щих свое дело.- Невинномыск: ЗОА «Невинномысская городская типография». 1998. -138 с. 9. Лаврушин О.И.“Банковский менеджмент” Учебник ФиС,2009 г.560 с. 10. Маркетинг- под.ред. Романов А.Н –М.: банки и биржи, 1996.-с. 340.

11. Никова И.А.,Шамгунов Р.Н. Стратегия и стоимост коммерческого банка.-М.:”Алпина Бизнес Букс”, 2004.-304 с. 12. M.M. Tashxodjaev “ Aksiyadorlik jamiyatlarida korporativ boshqaruvning nazariy-uslubiy jihatlari ” “Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 4, may, 2012 yil 13. Основы банковского дела в Российской Федератсии: Учеб,пособие/ под.ред. Семенюты О.Г.-Ростов н/Д: Феникс, 2001,-448 с 14. Павлов а Н.Н. Маркетингов ый подход к отсенке крнкурентоспособности магазина (сервиса)// Маркетинг в России и в зарубежом,-2004 . -№1 . - с. 82-89 15. Тавасиев А.М., Ребелский Н.М. Конкуренсия в банковском секторе России: Учеб. Пособие для вузов/под.ред. А.М.Тавасиев.-М.:ЮНИТИ-ДАНА, 2001.-304 с 16. Тепман Л.Н. Корпоративное управление: учебное пособие . Юнити-Дана 2012 г. 243 с 17. F.Mirzaev. “Banklararo raqobat:mohiyati, shakllanishi va rivojlanish bosqichlari” nomli monografiyasi.T.:Moliya-2008y 18. Хамидулин М.Б. Финансовые механизмы корпоративного управления. Монография. – Т.: Молия, 2008. –204 с 19. “Ahbor-Reyting” agentligining tahliliy ko‘rsatkichlari. 2015 - 2016 yil fevral. VI. Internet saytlari http// www.lex.uz – O‘zbekiston Respublikasi qonun xujjatlari to‘plami. http//www.cbu.uz – O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki veb sayti. http// www.uzreport.com – O‘zbekiston biznes yangiliklari http//www.finance.uz – Moliyaviy-iqtisodiy taxlil portali. http//www.mf.uz – O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi veb sayt i . http//www.stat.uz – O‘zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo‘mitasi veb sayt i http// www.ahbor.uz – Axbor-Reyting reyting agentli.

1- i l ova O‘zbekistonda korporativ boshqaruv amaliyotining rivojlanish bosqichlari Bos- qichl ar Oraliq davrlari Belgilari Mohiyati natijalari 1 1990-1992 yillar Mulkchilik munosabatlarini shakllantirish Mulkiy munosabatlarning huquqiy asoslari shakllantirildi Korporativ boshqaruvning institutsional asoslarini yaratish bo‘yicha ilmiy izlanishlar boshlandi 2 1993-1997 yillar Mulkiy munosabat-larni isloh etish Ko‘p ukladli iqtisodiyot yuzaga keldi. Dastlabki aksiyadorlik jamiyatlari paydo bo‘ldi O‘zbekiston Respublikasi “Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlar huquqlarini himoya qilish to‘g‘risidagi”gi qonuni qabul qilindi 3 1998-2002 yillar Korporativ boshqaruv munosabat- larining shakllanishi O‘zbekistonda korporativ boshqaruv tizimining to‘laqonli shakllanishi hal qiluvchi bosqichga kirdi Aksiyadorlik jamiyatlari boshqaruviga korporativ boshqaruv elementlari joriy etildi. Qimmatli qog‘ozlar bozori shakllandi 4 2003-2007 yillar Korporativ boshqaruv tizimini takomillash- tirish Jamiyatda korporativ boshqaruv to‘g‘risidagi yondashuvlar paydo bo‘ldi. Mulkdorlar sinfining shakllanishi hisobiga iqtisodiyotda korporativ tuzilmalarning ahamiyati oshdi Aksiyadorlik jamiyatlari yiriklashtirildi, kuzatuv kengashi vakolatlari kengaytirildi, korporativ maslahatchi, auditor xizmati institutlari joriy etildi. 5 2008-2010 yillar Xalqaro korporativ boshqaruv standartlari va tamoyillarini joriy etish Mahalliy va xorijiy investorlar uchun imtiyozlar berish tizimi shakllantirildi Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi salbiy oqibatlari ta’siri bartaraf etildi Aksiyadorlik jamiyatlarining investitsion jozibadorligi oshdi 6 2011-2014 yillar Mulkchilik sohasida muayyan institutsional to‘siqlarni bartaraf etish, sog‘lom raqobat muhitini yaratish Davlat ulushi mavjud aksiyadorlik jamiyatlarida korporativ boshqaruv mexanizmlari takomillashtirildi Investorlar mulkining daxlsizligi ta’minlandi, mulkka egalik qilishi hamda uni tasarruf etish tizimi kuchaytirildi. Aksiyalashtirish jarayoni ko‘lami miqdoran o‘sdi 7 2015 yildan keyingi davr Tarmoq va soha miqyosida korporativ boshqaruv samaradorligini oshirish mezonlarini ishlab chiqish Tarmoq va soha miqyosida korporativ boshqaruv holati va uning samaradorligini oshirish mezonlari ishlab chiqiladi. Korporativ boshqaruvning namunaviy tuzilmalari yaratiladi. “Korporativ boshqaruv kodeksi” joriy etiladi Korporativ boshqaruvning xorijiy uslubiyotiga asoslangan tajribalari chuqur o‘rganiladi. Ishlab chiqarish, tashqi iqtisodiy va investitsiya jarayonlariga zamonaviy xalqaro korporativ menejment standartlari tatbiq etiladi

O'xshashlar

Замонавий банк технологияларидан Ўзбекистон банк амалиётида фойдаланиш имкониятлари

Банкларнинг ички бозорда рақобатбордошлик фаолияти

Корпоратив молия инжиниринги курсаткичларини бахолашнинг методологик асослари

Молия бозорида банкларнинг фаолияти ва уни тартиблаштиришнинг назарий асослари

Кимматли когозлар бозорида депозитар тизими фаолиятининг назарий асослари ва жахон тажрибаси