Фонд бозори индексларининг методологик асослари ва жахон тажрибаси - Iqtisodiyot - Diplom ishlar

Фонд бозори индексларининг методологик асослари ва жахон тажрибаси

Yuklangan vaqt:

27.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

384.19921875 KB

Ko'chirib olish

МУНДАРИЖА КИРИШ .............................................................................................................. ... 3 I-боб. Фонд бозори индексларининг методологик асослари ва жаҳон тажрибаси 1.1. Фонд бозори тушунчаси, вазифаси ва функциялари...........................................................................................................7 1.2. Фонд бозори индекси мазмуни, мақсади, турлари ва ҳисоблаш методологияси........................................................................................................13 1.3. Жаҳон фонд бозори индекслари тенденциясининг замонавий ҳолати.....................................................................................................................20 II-боб. Ўзбекистон фонд бозори индекси тенденцияси таҳлили 2.1. «TCI Composite» индексининг шаклланиш шароитлари таҳлили...................................................................................................................30 2.2. Фонд индексларини ҳисоблашда қабул қилинган ёндашувлар таҳлили...................................................................................................................34 III-боб. Ўзбекистон фонд бозори индексларини такомиллаштириш масалалари………………………………………………………………………42 Хулоса...............................................................................................................49 Фойдаланилган адабиётлар рўйхати..........................................................52 Кириш Истиқлол йилларида Ўзбекистонда замонавий қимматли қоғозлар бозорини шакллантириш борасида улкан ишлар амалга оширилди. Бунинг ортида давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштириш, хусусий бизнесни қўллаб-қувватлаш ҳамда иқтисодиётга чет эл сармоясини жалб қилишга йўналтирилган ва изчиллик билан олиб бораётган иқтисодий ислоҳотлар

турибди. Мамлакатимизда қимматли қоғозлар бозорини тартибга солишга доир 165 дан ортиқ норматив ҳужжатлар ишлаб чиқилди ва қабул қилинди. Бугунги кунда қарийб икки мингта акциядорлик жамиятлари фаолият олиб бормоқда. Улар томонидан умумий қиймати тўрт триллион сўмдан ортиқ акциялар муомалага чиқарилди. Бир миллиондан ортиқ юридик ва жисмоний шахслар акциядорлик жамиятларининг акциядорларига айландилар. Савдо ташкилотчилари, икки поғонали депозитарий тизими, уч юздан ортиқ инвестиция институтларини ўз ичига олувчи фонд бозорининг махсус инфратузилмаси фаолият кўрсатмоқда. “Ўтган йил якунларини сарҳисоб қилар эканмиз, авваламбор шуни таъкидлашимиз керакки, глобал жаҳон иқтисодиётида ҳали-бери сақланиб қолаётган жиддий муаммоларга қарамасдан, 2012 йилда Ўзбекистон ўз иқтисодиётини барқарор суръатлар билан ривожлантиришни давом эттирди, аҳоли турмуш даражасини изчил юксалтиришни таъминлади, дунё бозоридаги ўз позициясини мустаҳкамлади” 1 . Бироқ, ҳанузгача қимматли қоғозлар республика иқтисодиётида ўз ўрнини эгаллаб улгурмади. Шу билан бирга фонд бозорининг иқтисодий муносабатлар тизимида тутган ўрнини етарли даражада эътиборга олмаслик ҳоллари ҳам йўқ эмас. Хориждан кириб келаётган ахборотни автомат равишда амалиётимизга жорий қилишга бўлган уринишлар терминлар талқинидаги чалкашликларга ва асосий тушунчалардаги ноаниқликларга олиб келмоқда ҳамда миллий фонд бозори назариясига салбий таъсир кўрсатмоқда. Фонд бозори инфратузилмаси институтлари фаолиятини рағбатлантирувчи самарали молиявий механизмлар мавжуд эмас. Уларнинг ҳудудлар бўйича таркиби номутаносиб. Мамлакатимиз фонд бозорининг 1 “Бош мақсадимиз – кенг кўламли ислоҳотлар ва модернизация йўлини қатъият билан давом эттириш” Ўзбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримовнинг 2012 йилда мамлакатимизни ижтимоийиқтисодий ривожлантириш якунлари ҳамда 2013 йилга мўлжалланган иқтисодий дастурнинг энг муҳим устувор йўналишларига бағишланган Вазирлар Маҳкамасининг мажлисидаги маърузаси/ Т.:Ўзбекистон, 18.01. 2013 й. 3

хорижий сармоя бозорларига интеграциялашуви кузатилмаяпти. Қимматли қоғозлар бозорини давлат томонидан тартибга солиниши самарадорлиги етарли даражада эмас. Фонд бозорининг шаффофлиги таъминланмагани боис сармоядорларнинг ҳуқуқлари тўла ҳимояланмаган. Бу ўз навбатида хорижий инвестицияларни жалб қилиш, мулкдорлар синфини оёққа туриш, кўп укладли иқтисодиётни шакллантириш жараёнларини сустлаштирмоқда. Юқорида келтирилган муаммолар чуқур тадқиқотларни амалга ошириш, қимматли қоғозлар бозори назариясини англаш, жаҳон амалиётида синалган ёндашувларни ижтимоий-иқтисодий ўзгартиришларни бошдан кечираётган мамлакатимиз шароитида жорий этиш имкониятларини баҳолаш, фонд бозори амалиётини истиқболда жамият ривожига салбий таъсир этиши эҳтимоли бўлган заиф томонлар ва хатоликларни аниқлаш нуқтаи назаридан чуқур таҳлил қилишни тақозо қилади. Буларнинг ҳаммаси мазкур битирув малакавий иш мавзусининг долзарблигини белгилаб беради. Битирув малакавий иши мақсади. Ўзбекистонда қимматли қоғозлар бозори тизими ва индикаторларини шаклланишининг назарий ва амалий асосларини ўрганиш, уни фаолият кўрсатиш механизмини фундаментал такомиллаштириш бўйича илмий- амалий ва ташкилий-ҳуқуқий таклиф ва тавсияларни ишлаб чиқиш ҳисобланади. Малакавий иши вазифалари қуйидагилардир: - фонд бозори тушунчаси, вазифаси ва функцияларини ўрганиб чиқиш; - фонд бозори индекси мазмуни, мақсади, турлари ва ҳисоблаш методологиясини кўриб чиқиш; - жаҳон фонд бозори индекслари тенденциясининг замонавий ҳолатини ўрганиш; - «TCI Composite» индексининг шаклланиш шароитлари таҳлил қилиш; - фонд индексларини ҳисоблашда қабул қилинган ёндашувлар таҳлилини амалга ошириш; 4

- Ўзбекистон фонд бозори индексларини такомиллаштириш масалаларини ишлаб чиқиш. Битирув малакавий иш объекти . “Тошкент” Республика фонд биржаси индекси ва уни ҳисоблаш методологияси ҳамда фонд бозори ликвидлигини оширишда биржа индексини такомиллаштириш масалалари ҳисобланади. Битирув малакавий иш предмети қимматли қоғозлар бозорининг индикатори бўлган биржа индексини иқтисодиётдаги ролини ошириш жарёнида содир бўладиган молиявий муносабатлар йиғиндиси ҳисобланади. Битирув малакавий ишнинг назарий ва амалий аҳамияти . Малакавий ишимизнинг назарий асосини иқтисодий жараёнлар, хусусан “Тошкент” РФБ фаолиятининг таҳлили ва уни ривожлантириш масалаларига доир Ўзбекистон Республикаси Президентининг асарлари, Ўзбекистон Республикаси Президенти Фармонлари, Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг Қарорлари, Ўзбекистон Республикаси қимматли қоғозлар бозорига боғлиқ меъерий ҳужжатлар ва йўриқномалар, мавжуд иқтисодий адабиётлар, илмий мақолалар, иқтисодчи олимларнинг фикрлари, шунингдек Республика Президенти томонидан ишлаб чиқилган ва амалга оширилаётган тамойиллар, Жаҳон Банки ва Халқаро валюта фондининг иқтисодиётни модернизациялаш бўйича келтирилган маърузалари иалакавий иши ёзишдаги услубиятнинг асосини ташкил этади. Битирув малакавий ишнинг амалий ахамияти, унда берилган хулосалар Ўзбекистон қимматли қоғозлар бозорини ривожлантиришнинг йўналишларини ишлаб чиқишда, унинг фаолият кўрсатиши самарадорлигини, инвестицион салоҳият ва рақобатбардошликни оширишда фойдаланиш мумкинлиги билан изоҳланади. I-боб. Фонд бозори индексларининг методологик асослари ва жаҳон тажрибаси 5

1.1. Фонд бозори тушунчаси, вазифаси ва функциялари. Иқтисодий адабиёт ва лексикада қимматли қоғозлар бозори ва фонд бозори тушунчалари кўплаб учрайди. Хусусан Е.Ф. Жуков шундай ёзади: «Ҳозирги пайтда қимматли қоғозларнинг иқтисодиётни молиялаштиришда иштирок этувчи учта бозори мавжуд: биржадан ташқари, фонд (биржа) ва кўча» 2 . Бошқа иқтисодчилар эса, масалан Я.М. Миркин, фонд бозори ва қимматли қоғозлар бозори тушунчалари бир тушунча, деб қарайдилар 3 . Лекин ҳар уччала бозорда ҳам «фонд қимматликлари», деб аташ мумкин бўлган айнан бир товар котировкаланишини инобатга олсак «қимматли қоғозлар бозори» ва «фонд бозори» тушунчалари бир бирига айнан ўхшашлиги маълум бўлади. Молия бозорининг энг катта савдо тизимларидан қимматли қоғозлар (фонд) биржалари ва биржадан ташқари электрон савдо тизимлари ҳисобланади. Булардан ташқари қимматли қоғозлар бозорида маҳсус фонд дўконлари, Интернет-брокер (Интернет-трейдер) тармоқлари, “чакана кўча” ва/ёки андеррайтерлик (чакана савдо) тармоқлари мавжуд. Айтиш жоизки, жаҳон савдо амалиётида 50-дан зиёд турли ҳил электрон савдо тизимлари мавжуд бўлиб, уларнинг ярмиси фьючерслар савдосига ҳизмат қилади. Ҳозирда қимматли қоғозлар савдо тизимлари турли базисли (валютали, товар-ҳом ашёли, индексларли, фоиз ставкаларили, қимматли қоғозларли ва ҳ.к.) қимматли қоғозлар муомаласини ташкиллаштиради. Бу эса қимматли қоғозлар бозори савдо тизимларини бошқа савдо тизимлар қараганда анча кенглиги ва салмоқлилигидан далолат беради, демак уларнинг иқтисодиётдаги ва молия бозоридаги роли катталигини билдиради. Фонд биржалари, фонд бўлимини ташкил қилган бошқа биржалар ва қимматли қоғозлар билан биржадан ташқари савдолар ташкилотчиси 2 Рынок ценных бумаг/Под.ред.Е.Ф.Жукова. – М.: ЮНИТИ, 2003. – С.13. 3 Миркин Я.М. Ценные бумаги и фондовый рынок. – М.: Перспектива, 1995. – С.100. 6

савдоларида тузилган қимматли қоғозлар бўйича битимлар улар томонидан тасдиқланган ва қимматли қоғозлар бозорини тартибга солиш бўйича ваколатли давлат органи билан келишилган қоидаларга асосан рўйхатга олинади. Бозорларда савдо тизимларида қимматли қоғозларнинг турларига қараб улар бўйича савдо шакллари, усуллари, методлари ва механизмлари маълум даражада фарқланиши мумкин. Шу муносабат билан савдо тизимларини қуйидагича таснифлаш мумкин: - эмиссияланувчи қимматли қоғозлар савдоси тизими; - эмиссияланмайдиган қимматли қоғозлар савдоси тизими; - базавий қимматли қоғозлар савдоси тизими; - базисли қимматли қоғозлар (деривативлар, яъни ҳосилавий қимматли қоғозлар) савдоси тизими; Савдо тизимларини қимматли қоғозлар бозори сегментлари бўйича ҳам таснифлаш мумкин: - бирламчи тарзда илк бор жойлаштириладиган қимматли қоғозлар савдоси тизими (бирламчи бозор савдо тизими); - иккиламчи бозор (спекулятив) савдо тизими. Ушбу савдо тизимлари биржавий ва биржадан ташқари бозорларда мужассамлашган. Юқорида айтилганлардан кўриниб турибдики, савдо тизимлари молия бозорида муҳим роль ўйнайди. Уларнинг бу роли ўзларида молия бозорининг барча қатнашчилари учун молиявий инструментлар бўйича самарали савдо жараёнини ташкиллаштириш, унда етарли ва қулай шарт-шароитлар яратиш ҳамда бу жарёнда объектив бозор нарҳларни белгилаш билан ифодаланади. Савдо тизимлари қуйидаги вазифаларни бажаради: - ҳар бир савдо қатнашчисига бозордан алоҳида жой ажратиб бериш; - нарҳ-навонинг мувозанат ва объектив даражасини арбитраж асосида аниқлаш; 7

- савдо жараёнида тарафлар томонидан савдо ижросини аниқ, тўлиқ, ўз вақтида ва кафолатли бажарилишини таъминлаш; - савдоларни очиқлик ва ошкоралик асосида ташкиллаштириш; - савдо қатнашчилари томонидан этик нормаларга ва кодексига риоя қилинишини таъминлаш. Савдо тизимларининг функцияси – бу ўзи орқали молиявий ресурсларни самарали ва объектив нарҳларда иқтисодиёт субъектлари ўртасида тақсимланишини ва қайта тақсимланишини таъминлаш. Биржа тушунчаси кенг маънода молия бозори ва савдо тизимларининг мазмуни, вазифалари ва функциясидан келиб чиқиб таърифланади яъни фонд биржаси – бу: - мунтазам регламентланган режимда фаолият юритувчи улгуржи бозорнинг алоҳида ташкилий-хуқуқий шакли бўлиб, унда товар сифатида биржа экспертизасидан ўтган ва савдога киритилган қимматли қоғозлар ҳисобланади; - сотувчи ва ҳаридорни бир-бири билан учраштириш йўли орқали қимматли қоғозларни савдосига кўмаклашувчи механизм; - қимматли қоғозлар савдосини ташкиллаштирувчи ва бунда савдо қатнашчилари учун етарли ва қулай шароитлар яратувчи юридик шахс; - қимматли қоғозларга бўлган талаб ва таклифга биноан белгиланган тартиб-қоида (давлат қонунлари ҳамда биржа Устави ва ички меъёрий ҳужжатлари), очиқлик ва ошкоралик асосида савдоларни маълум вақтда ўтказадиган жой (савдо майдони); - қимматли қоғозларнинг бозор курсини (нарҳини) белгиловчи, мунтазам ва очиқ тарзда жорий биржа котировкаларини эълон қилиб борувчи ташкилот. Умуман олганда, фонд биржаси – юқорида санаб ўтилган ҳоссаларга эга бўлган маҳсус мақомли юридик шахс. 8

Демак, Фонд биржаси – қимматли қоғозлар бозорининг профессионал иштирокчиси бўлиб унинг фаолияти предмети Бозорларданинг профессионал иштирокчилари учун муайян жойда ва белгиланган вақтда қимматли қоғозлар бўйича савдоларини ташкил қилиш, уларнинг бозор нархларини (қимматли қоғозларга бўлган талаблар ва таклифлар ўртасидаги мувозанатни акс эттирувчи нархларни) аниқлаш, улар юзасидан мувофиқ маълумотларни тарқатишдан иборат. Фонд биржаси ўз фаолиятида қонун ҳужжатларига, биржа уставига ҳамда қимматли қоғозлар бозорини тартибга солиш бўйича ваколатли давлат органи билан келишилган биржа савдолари қоидаларига амал қилади. Фонд биржаси қонунчиликка мувофиқ рўйхатдан ўтказилади ва у қимматли қоғозларга доир биржа фаолияти юритиш учун Давлат мулкини бошқариш бўйича ваколатли давлат органидан лицензия олади. Биржа фаолияти юритиш учун лицензия олмаган ташкилот бундай фаолият юртишга ҳақли эмас. Қонун ҳужжатларига мувофиқ фонд биржаларига қўйилган талабларга жавоб берадиган бошқа биржалар қимматли қоғозлар бозорини тартибга солиш бўйича ваколатли давлат органининг ёзма хулосаси асосида ўзининг тузилмасида фонд бўлимларини тузишга ҳақли. Бошқа биржаларда фонд бўлимларини тузишга ва фаолиятига қўйиладиган талаблар қонунчиликда белгиланади. Қимматли қоғозлар бозорида профессионал фаолият олиб бориш ҳуқуқини берувчи рухсатнома (лицензияси) бўлган юридик ва жисмоний шахслар фонд биржаси муассислари бўлишлари мумкин. Фонд биржаларининг аъзолари биржада брокерлик жойини сотиб олган қимматли қоғозлар бозорининг профессионал иштирокчилари бўлишлари мумкин. Фонд биржаси аъзоларининг сони биржанинг бошқарув органлари томонидан бошқарилади. Фонд биржасининг аъзолари давлат бошқарув органлари, прокуратура ва суд, уларнинг рахбар ходимлари ёки мутахассислари бўлиши мумкин эмас. 9

Фонд биржаси аъзоларини савдоларга қўйиш фақатгина уларда қимматли қоғозлар бозорида профессионал фаолият олиб бориш учун тегишли лицензияга эга бўлгандан кейин рухсат этилади. Бошқа биржанинг аъзоси қимматли қоғозлар бозорида инвестицион воситачи сифатида фаолият олиб бориш учун лицензияга эга бўлса фонд бўлимлари томонидан ташкил этилган савдоларда иштирок этиш хуқуқига эга. Қимматли қоғозлар билан биржа савдосини амалга ошириш қоидалари биржанинг олий бошқарув органи томонидан қимматли қоғозлар бозорини тартиблаштириш бўйича ваколатли давлат органи билан келишилган холда тасдиқланади. Қоидаларда қуйидагилар назарда тутилмоғи лозим: - мазкур биржада қимматли қоғозлар олди-сотдиси принциплари; - биржа олди-сотдиси қатнашчиларнинг таркиби ҳамда уларга қўйиладиган талаблар мажмуи; - биржа савдоларининг жойи ва вақти тўғрисида маълумот; - қимматли қоғозларни биржа олди-сотдисига чиқариш тартиби; - биржа битимларининг тавсифи; - мижозлар брокерларга берадиган топшириқ (буйруқ) турлари; - тузилган битимлар бўйича текширув ва хисоб китоб тартиби; - олди-сотдини ташкил этиш; - битимларни рўйхатдан ўтказиш ва расмийлаштириш тартиби; - қимматли қоғозлар муомаласини амалга оширишда фойдаланиладиган шартнома, ҳисобот, буюртма ва хабарномалар ҳамда биржага оид бошқа ҳужжатлар намуналари. Фонд биржалари ва бошқа биржаларнинг фонд бўлимлари низом, қимматли қоғозлар савдоси бўйича ички қоидалар, қимматли қоғозлар 10

бозорини тартиблаштириш бўйича ваколатли давлат органи билан келишилган устав (фонд бўлимининг низоми) асосида харакат қилади. Фонд биржаси қуйидаги хуқуқларга эга: - биржа аъзолигига кириш учун зарур бўлган қимматли қоғозлар бозорининг профессионал иштирокчиларига қўйилган минимал мажбурий талабларни белгилаш; - биржа савдоларида аъзолар вакилларига қўйилган квалификацион талабларни белгилаш; - биржа аъзоларининг мажлисларини чақириш ва ташкиллаштириш; - эксперт, квалификацион, листинг, назорат, арбитраж комиссиялари, маслахат ва маълумот бюроларини ва уларнинг ишлари учун зарур бўлган бошқа муассасаларни таъсис этиш; - ўз уставига мувофиқ биржа аъзолари тўлайдиган кириш ва жорий бадалларни белгилаб, ундириб олиш битимларни рўйхатга олганлик техник хизмат кўрсатганлик учун, доимий ва бир галги мижозлардан биржада бўлганлик учун ҳақ белгилаб, ундириб олиш, шунингдек биржа уставини, биржа йиғилишлари қоидаларини бузганлик, рўйхатдан ўтказиш йиғимини вақтида тўламаганлик учун жарима ва пенялар ундириб олиш; - биржа букетлари, маълумотномалари, тўпламларини чоп этиш; - назорат қилувчи органларнинг қонунга хилоф хатти- ҳаракатлари устидан суд тартибида шикоят қилишга ҳақлидир. Фонд биржаси фаолиятининг молиявий таъминоти: - фонд биржаси акциялари ва пайларини сотиш; - фонд биржасидаги брокерлик ўринларини сотиш; - фонд биржаси аъзолари мунтазам тўлаб борадиган аъзолик бадаллари; - биржа битимларини рўйхатдан ўтказишда олинадиган йиғимлар; 11

- биржа уставида назарда тутилган ахборот хизмати ва бошқа оид хизматлар кўрсатишдан келадиган даромадлар ҳисобидан амалга оширилиши мумкин. Жаҳон савдо амалиётида ҳозирга келиб, традицион биржа тизимига альтернатива сифатида, савдонинг янги шакли, яъни биржадан ташқари электрон савдо тизимлари, кенг тарқалди. Бундай тизимларнинг пайдо бўлишига ва жадал суръатлар билан ривожланишига бозор ҳажми ва талабларини ҳаддан ташқари ошганлиги, замонавий аҳборот коммуникациялар технологияларини (компьютер техникаси, информацион технологиялар ва алоқа телекоммуникациялари) бозор иқтисодиёти ҳаётига ва бизнесга кенг кириб келиши сабаб бўлди. Электрон савдо тизими – бу товарларнинг (савдо объектларининг) биржадан ташқари савдосини ташкилий воситалар ва аҳборот технологик коммуникациялар мажмуаси ёрдамида бир бутун информацион фазода ташкиллаштирувчи ташкилий-хуқуқий шаклда (юридик шахс мақомида) тузилган мураккаб тармоқланган савдо тизими бўлиб, ўз қатнашчиларига битишув тўғрисида шартнома тузиш, тузилган шартнома параметрларини текшириш, клирингни (ҳисоб-китобни) амалга ошириш, битишув талабларини оҳиригача ижро қилиш (тўловни амалга ошириш ва қимматли қоғозларни янги эгасига бериш) бўйича қулай ва етарли имкониятларини берувчи ташкиллашган бозор механизми. Бунда савдо қатнашчилари бирбирлари билан виртуал информацион, узлуксиз савдо режимида реал товарлар савдоси муомаласига кирадилар. Ушбу тизимда турли ҳил товар (жумладан қимматли қоғозлар) муомалада бўлиши мумкин. 1.2. Фонд бозори индекси мазмуни, мақсади, турлари ва ҳисоблаш методологияси. 12

Фонд индекси – бу қимматли қоғозлар бозори ҳолатини баҳолаш кўрсаткичи бўлиб, содир бўлаётган макроиқтисодий жараёнларни комплекс ифодалайди. Иқтисодиётда инқирозлар содир бўлса, унинг миқдори пасаяди. Иқтисодий ўсиш даврида эса унинг миқдори ортиб боради. Шунинг учун фонд индексларини барча мамлакатларда иқтисодиёт ҳолатини умумлашган миқдорий кўрсаткичлари деб қабул қилинган. Яъни фонд индекси қандайдир маълум бир сон бўлиб, қимматли қоғозлар бозорининг ҳолати сифатини тавсифлайди (ифодалайди). Ушбу сонни қандайдир бир вақтда ҳосил бўлувчи оддий бир сон деб қаралса, унда бу сон мазмунан ўзида ҳеч қандай айтарлик муҳим ахборотни мужассамлаштимайди. Муҳими соннинг мазмунида эмас, балки унинг аввалги даврлардаги миқдорларини бир-бирлари билан солиштирма баҳолашдан ҳосил бўладиган натижалардадир. Бу натижалар кетма-кетлиги асосида қизиқтирган вақт оралиғида қимматли қоғозлар бозори ҳолатини ижобий ёки салбий эканлиги тўғрисида аниқ миқдорий тасаввурга эга бўлиш мумкин. Лекин бу сонни ҳосил қилувчи қонуниятнинг математик шаклига қаралса, у ҳолда уни маълум бир мазмун-моҳиятдан келиб чиқишини, демак маъносиз оддий сондан фарқлилигини, кўриш мумкин. Шундай қилиб фонд индекси бир томондан мазмунан объектни – фонд бозоридаги қизиқтирган кўсаткичларини бир-бири билан боғликлиги қонуниятини математик шаклда ифодалайди, иккинчи томондан эса унинг бир неча вақт чераралари учун ҳисоблаб топилган қийматларини бир-бири билан солиштирилганда объектдаги ҳодисаларни қизиқтирган вақт оралиқларида ўзгариши тенденциялари динамикасини намоён қилади. Айнан шунинг учун ҳам фонд индекслари иқтисодиёт учун аҳамиятлидир. Фонд индексларидан фойдаланувчиларнинг мақсадини оқловчи идеал фонд индекси қуйидаги асосий мақсадларга жавоб бериши лозим: - фонд бозоридаги ҳолатни аниқ ва ўз вақтида ифодалаши; - бозор тенденцияси йўналишини прогноз қилиш, тахник таҳлил усуллари ёрдамида бозор ҳолатини башорат қилиш учун қулай ва яхши восита бўлиши; 13

- турли миллий фонд бозорларида йирик стратегик инвестициялар қилиш билан шуғулланадиган инвесторларга айнан қайси бир мамлакат бозорига қайси вақтда ўз сармояларини йўналтириши мумкинлиги тўғрисида тегишли қарор қабул қилиши учун ёрдам бериши; - рискларни на фақат бозор доирасида, балки унинг алоҳида кўрсаткичлари (масалан, фоиз ставкалари) бўйича хеджирлаш мақсадида фьючерс ва опцион шартномалар учун восита бўлиб ҳизмат қилиши; - “ишончлилик-даромадлилик” тоифаларида қимматли қоғозларнинг оптимал портфелини шакллантириш ва самарали бошқаришда қарор қабул қилиш учун асос бўлиб ҳизмат қилиши; - индекс ёрдамида ифодаланувчи фонд бойликлари билан ёки уларнинг ўҳшаш (корреляцияланувчи) бозорида ишловчи трейдер (ёки портфел бошқарувчиси ва ҳ.к.) олиши лозим бўлган даромаднинг минимал базавий миқдорини кўрсатиши; - муайян компаниялар бошқарувчиларининг иш сифатини тармоқлар ва умуман бозор бўйича ўртача қийматлари сифати билан солиштирма баҳолаш воситаси бўлиб ҳизмат қилиши; - индекс портфелида келтирилган инструментлар муомалада бўлувчи мамлакат бозорида уни тартиблаштирувчи органлар фаолиятини тавсифлаши, иқтисодий ҳолат ва инвестицион муҳитни акс этиши керак. Фонд индекслари уларни биржада ёки биржадан ташқари (нобиржавий) бозорда қўлланилишига қараб, мос равишда биржа индекслари ва биржадан ташқари бозор индекслари бўлиши мумкин. Индекслар қимматли қоғозлар турини танлашга боғлиқ бўлган, уларни ҳисоблаб топишда қўлланиладиган маълумот бўйича, умуман қимматли қоғозлар бозори, қимматли қоғозлар турларининг гуруҳлари бозори, иқтисодиётнинг қандайдир тармоғига оид қимматли қоғозлар бозори 14

ҳолатини ифодалаши мумкин. Бу индекслар тенденцияси динамикасини солиштириш у ёки бу тармоқ ҳолатини умуман иқтисодиётга нисбатан қандай ўзгаришини кўрсатиши мумкин. Индекслар ахборот агентликлари ва фонд биржалари томонидан ҳисоблаб топилади ва мунтазам очиқ равишда чоп этилиб борилади. Индекслар молиявий инструментларнинг турли ҳиллари учун ишлаб чиқилган, масалан, акцияларга, қарз муносабатларини мужассамлаштирувчи қимматли қоғозларга, ҳорижий валюталарга ва ҳ.к. Уларнинг ичида акция индекслари энг номдорлиси ҳисобланади. Фонд индексларининг кўп қисми икки гуруҳдан бирига, яъни капитализациялашган ва нарҳли индексларга, мансубдир. Капитализациялашган индекслар компанияларнинг умумий капитализация даражасини ўлчайди. Уларни ҳисоблаб топишда компанияларнинг акциялари тўғрисидаги маълумотлар қўлланилади. Индекснинг ҳисоблаб топилган қийматлари маълум бир базавий санага нисбатан меъёрлаштирилади. Таъкидлаш жоизки, компаниянинг капитализацияси деганда, унинг муомаладаги акциялари сонини бозор баҳосига кўпайтмаси тушунилади. Капитализациялашган индексларга Standard and Poor’s (S&P-500, S&P400), Нью-Йорк фонд биржасининг йиғма ва бошқа шу каби индекслари киради. Ғарб мамлакатлари қимматли қоғозлари бозорининг кўпчилик индекслари шу тоифага мансуб. Нарҳли индекслар, ёки бошқача қилиб айтганда, нарҳга мутаносиб вазнлаштирилган индекслар. Улар индекснинг базавий рўйҳатига кирган компания-лар акцияларининг ўрта арифметик баҳоси кўринишидаги формула асосида ҳисобланиб топилади. Бундай индексларга, масалан, Доу Джонс (Dow Jones) саноат ва бошқа турдаги индекслари, индекс Токио фонд биржаси индекси – Nikkei-225, Америка фонд биржасининг асосий индекси – AMEX ва шуларга ўҳшаш бошқа индекслар. 15

Ҳозирда индекслар деривативлар учун базис актив сифатида қўлланилмоқда (Доу Джонс саноат индексидан ташқари, чунки у «Dow Jones & C o » компанияси томонидан бу мақсадларда, яъни фьючерс ва опционлар базиси сифатида, тақиқланган). Бундай базисли деривативлар қимматли қоғозлар бозори қатнашчиларига турли инвестицион стратегияларни амалга ошириш, операцияларни хеджирлаш, спекулятив ўйинларда фаол иштирок этиш ва ҳ.к. имкониятларини беради. Қимматли қоғозлар бозори индексларини ҳисоблаш методологиясини кўришда қуйидаги саволларга жавоб топиш лозим: - фонд индекслари қайси формулалар ёрдамида ҳисобланиб топилади; - фонд индексларини ҳисоблашда фойдаланиладиган информация қандай талабларга жавоб беради; - информация таркиби ўзгарганда ёки қандайдир корпоратив воқеалар содир бўлганда фонд индексларини ҳисоблаш формулаларига қандай қилиб тузатишлар киритилади. Индекс “моделини” қуришнинг умумий ва тан олинган методикаси қуйидагича: 1. Бозор танлаб олинади. Бозор сифатида одатда алоҳида олинган савдо майдончаси (тизими) ёки қандайдир регион (мамлакат) бозорида муомалада бўлган қимматли қоғозлар тўплами қабул қилинади. 2. Индекс листингига киритиш учун қимматли қоғозлар саралаб олинади. Индекс эгаси бўлган индекс-компания бозорнинг нуфузлилигини (репрезентативлилигини) ифодаловчи аҳамиятга сазовор бўлган қимматли қоғозларни саралаб олишни мақсад қилиб қўяди. Бунда қимматли қоғозларнинг бошқа параметрлари ҳам ҳисобга олинади, масалан, уларнинг ичида энг асосийси сараланган қоғозларнинг ликвидлилиги даражаси. Одатда танлаб олинган савдо тизимининг индекси листингига ушбу савдо майдончасида муомалада бўлувчи барча қоғозлар киритилади. 16

3. Индексни ҳисоблаш учун керак бўлган параметрларни етказиб берувчи информацион шериклар танланади. Одатда савдо майдончалари ёки реал битимлар бўйича ахборот агентликларининг маълумотлари ишлатилади. 4. У ёки бу қимматли қоғозларни индексга қилган таъсирини аниқлаш учун қимматли қоғозларни “мутаносиб вазнлаштирилади”. Одатда методика сифатида бозор капитализациясининг мутаносиблик тамойили (принципи) қўлланилади. Бу принципга асосан, қимматли қоғоз бозор учун шунчалик аҳамиятлики, қачонки унинг жами бозор капиталазацияси даражаси юқори бўлса, ва аксинча – паст бўлса. 5. Индексни бевосита икки методикага асосан ҳисоблаш мумкин. 1) “ Бевосита ҳисоблаш методикаси ”. Ушбу методика бўйича индекс вақтнинг ҳар бир давридаги (моментидаги) котировкалардан шу вақтнинг моментида (даврида) келиб чиққан функциянинг натижасига тенг. Масалан, базавий формула сифатида ўртача вазнлаштирилган арифметик қиймат танлаб олинса, вақтнинг ҳар бир моментидаги индекс = сумма РхВ/сумма В. Бунда: Р – индекс листингига киритилган барча акциялар нарҳи; В – уларнинг (акцияларнинг) вазн коэффициенти; х – кўпайтирув белгиси; / - бўлув белгиси. Агар вазн коэффициентлари 1 (бирга) тенг бўлса, унда Доу Джонс индексларини ҳисоблаш билан боғлиқ ҳолатни кўришимиз мумкин, яъни бунда индекс листингга киритилган барча акциялар нарҳлари суммасини листингдаги акциялар сонига бўлган бўлинмасига тенг. Индекс ҳисобланганидан кейин кўпинча уни мувофиқлаштирувчи коэффициентга кўпайтирилади (ёки бўлинади). 2) “ Индексли ҳисоблаш методикаси ”. Ушбу методика бўйича вақтнинг ҳар бир давридаги (моментидаги) виртуал портфелнинг жами баҳоси акциялар котировкаларидан шу вақтнинг моментида (даврида) келиб чиққан функцияси деб ҳисобланади. Олинган қийматни шунга ўҳшаб индексни ҳисоблашнинг бошланғич вақтига бўлган даврга олинган виртуал портфел 17

баҳосига бўлинади ва уни олдингги қийматига кўпайтирилади (ёки портфелнинг олдинги қийматига бўлинади ва индекснинг олдинги қийматига кўпайтирилади). Индекснинг қийматини мувофиқлаштириш учун шунга ўхшаш методика қўлланилади. Индикатор қайси методика бўйича ҳисобланишидан қатъий назар, агар у мавжуд фонд индекслари таърифларга тўғри келса, унда у фонд индекси деб номланиши лозим. Шундай қилиб, ҳозирги вақтда шаклланган индекс хисобланишининг умумий методикаси унинг бошланишида таклиф этилган методикадан кам фарқланади. Бироқ барча индекслар ўзларига хос бўлган хусусиятларга эга. Олдин индекслар нечта бўлиши мумкун деган саволга жавоб бериш лозим. Индекс листингига умумий белгиларга (умуман олганда белгилар ҳисобсиз бўлиши мумкин) эга фонд инструметлари киритилиши мумкин бўлганлиги учун, мос равишда индекслар ҳам чексиз миқдорда бўлиши мумкин. Бунда фақат иккитадан кам бўлмаган фонд бойлигининг мавжудлиги ягона чеклов бўлиши мумкин, чунки фақат биргина фонд бойлигини мавжудлиги ҳолати салбий (маънога эга эмас) ҳисобланади. Агар индексни ҳисоблашнинг ҳам “вазнлаштириш” ва ҳам “динамика” методикаларини турли усулларга асосланиши мумкинлигидан келиб чиқилса, унда индексларнинг сонига чекловлар йўқлиги маълум бўлади. Нечта индекс бўлиши керак деган савол ҳам соддадир. Чунки ҳозирда индекслардан иқтисодиётда кенг фойдаланилиб келиниши объектив зарурат ва барча истемолчиларига аҳамиятли эканки у доимо керак бўлади ва яшайди. Мухими индекс қандай бўлиши лозим? Ким ундан норози бўлса, ёки қониқмаса янгисини танлашга имконияти бўлиши лозим. Ёки индекснинг қайси бирини таҳлил қилиш учун танлаш лозим? Агар юқорида келтирилган фонд индексларига мурожат этилса, унда бир хил бозорлар ҳолатини акс этувчи ва ўҳшаш методикаларга асосланган жуда кўп индексларни кўриш мумкун. 18

Кореляцияси бирга тенг индекслар гуруҳидан факат биттаси муҳимдир, қолганлари маълумот олиш нуқтаи назардан аҳамиятга эга эмас, улар йўқ бўлиб кетиши мумкун деган фаразлар вужудга келиши мумкин. Бунда ҳато қилмаслик ва тахлилдан мухум бўлган индикаторни назардан қолдирмаслик муҳум аҳамиятга эга. Масалан, вақтнинг маълум даврларида Россия фонд бозори индекслари NASDAQ индекси билан корреляцияланиши (унга мос келиши) ҳолатлари ҳам бўлиб туради. Аммо бунинг муносабити билан РТС индексидан воз кечиш лозим деган маъно келиб чиқмайди. Шунинг учун индексни аниқ танлаш учун узоқ вақт мобайнидаги даврларни (муддатларни) тахлил қилиш зарур. Айтиш жоизки, баъзи индекслар маълум вақтларда истеъмолчилар томонидан талаб қилинади ёки вақтинчалик талаб қилинмайди. Бундай талаб фонд бозорининг қайси жиҳатларини акс этувчи индикаторларга маълум вақтда истеъмолчилар томонидан қизиқиш бор ёки йўқлигига боғлиқ. Лекин ўта ривожланган фонд бозорларида барча индексларга ҳамиша талаб мавжуд, шунинг учун ҳам индексларнинг турлари ва сони ҳаддан ташқари кўп. Бундай ҳолат хар бир истеъмолчига ўзининг талаби ва мақсадларига жавоб берувчи индексларни эркин равишда топиши ва фойдаланиши имкониятини беради. 1.3. Жаҳон фонд бозори индекслари тенденциясининг замонавий ҳолати Ҳозирги жаҳон фонд бозори индекслари нафақат фонд биржаси ҳолатини тавсифловчи индикатор сифатида ишлатилади, балки инвесторлар учун олди-сотди объекти сифатида ҳам қўлланилади. Бу индекслар тенденциясининг салбий ёки ижобий ўзгариши фонд бозори ҳажмининг пасайиши ва ўсишига олиб келиб, спекулятив инвесторлар учун муҳим 19

аҳамият касб этади. Бундай ҳолат, фонд бозорига йирик инвесторлар билан биргаликда майда инвесторларни, яъни оммани жалб этилишига олиб келади. Йирик фонд бозорлари индекслари сифатида қуйидагиларни келтиришимиз мумкин: - Dow Jones индекси; - AMEX (American Stock Exchange) индекси; - NASDAQ (National Association of Dealers Automated Quotation) индекси; - Standard & Poor’s (S & P) 500 индекси; - FTSE-100 (Financial Times Industrial Ordinary Share Index) индекси; - DAX (Франкфурт фонд биржаси индекси); - CAC-40 (Париж фонд биржаси индекси); - Nikkei-225 (Токио фонд биржаси индекси); - Bovespa (Сан - Паулу фонд биржасининг индекси); - Malaysia KLSE. Куал Лумпур (Малайзия) фонд биржасининг индекси; - Hang Seng (Гонконг фонд биржаси индекси) ва ҳакозо; Юқоридаги келтирилган индекслар ҳозирги пайтда Шимолий ва Жанубий Америка, Европа ва Осиё қитъаларининг энг нуфузли индекслари ҳисобланади. Битирув малакавий ишимизда бу индексларнинг айримларини кўриб чиқамиз ва уларнинг тенденциясини таҳлил қиламиз. 1884 йил 3 июл куни илк бор Чарльз Доу томонидан “Wall Street Journal” журналида биржа индекси сифатида таклиф этилган бўлиб, Dow Jones Railroad Average деб аталган ва ҳисоблашда ўз ичига 9 темир йўл ва 2 саноат компаниялари акцияларини олган. Уни ҳисоблаш методикаси жуда содда, яъни 11 компания акциялари нарҳининг ўртача арифметик қиймати ҳисобланган. Бунда биринчи савдо кунининг ёпилиши пайтидаги индекс кўрсаткичи 69,93 пунктни ташкил этган бўлиб, ўша куни унга кирган акцияларнинг жами суммаси 769,23 пунктни ташкил қилган. 20

1896 йил 26 май кунидан бошлаб, бу индекснинг “ўртача саноат” индекси, яъни Dow Jones Industrial Average (DJIA, DJA) деб номланган яна бир тури киритилган. Бу индекс ҳам аввалгисига ўҳшаш ҳисобланиб топилган бўлиб, ўз ичига саноат компаниялари акцияларини олган. 1928 йилда индексни ҳисоблаш методикасига ўзгартиришлар киритилди, яъни маҳсус кўпайтма (жорий вақтдаги бўлувчи – current divisor) киритилди. Бу ўзгартириш янги акциялар эмиссияси, акцияларни майдалаш ёки йириклаштириш (консолидациялаштириш), дивидендлар тўлаш, компаниялар рўйҳатини (листингини) ўзгартилиши ва шу каби ҳ.к. жараёнлар туфайли юзага келган индекс ишорасининг ўзгаришини олдини олиш учун юзага келди. 1929 йилдан бошлаб муомалага 20 коммунал ҳизмат компаниялари акциялари киритилганидан кейин, Dow Jones Utility Average индекси киритилди. Кейинчалик бу компанияларнинг сони 15- тага қисқартирилган. Ундан кейин бу индекс ўзгармай турган. 1970 йилда энг биринчи индекс бўлган Dow Jones Railroad Average индекси номи “транспорт”, яъни Dow Jones 20 Transportations Average, индекси деб номлана бошлаган. Бунга сабаб, листинга темир йўл, юк ташувчи ва авиакомпаниялар киритилган. Ҳозирда ҳар бир уч индекснинг шоҳ супасида Dow Jones Composite Average индекси туради. Унга Dow Jones индекси оиласининг бошқа индексларига кирувчи ва Нью Йорк фонд биржасида савдо қилинувчи аввал 65 йирик компания акциялари кирган. Нью Йорк фонд биржасининг умумлаштирилган (йиғма) индекси – NYSE Composite биржанинг асосий индекси бўлиб ҳизмат қилади. Бу индекс биржа листингидан ўтказилган 2300 компания акцияларини нарҳи бўйича ўлчайди. NYSE Composite индекси моҳиятан биржадаги акцияларнинг ўртача қийматини ифодалаб келади ва Доу Джонс индекси оиласидаги индекслардан фарқли равишда пунктда эмас, балки долларда ўлчайди. NYSE Composite индекси бўйича фьючерслар 21

биржанинг ўзида савдо қилинади, фьючерс шартномалари биржанинг опционлар бўлинмаси бўлган фьючерслар биржасида сотилади. 1988 йилдан бери Доу Джонс индексини 700 компания акциялар бўйича Нью Йорк фонд биржасида ҳисобланиб келинмоқда. Шу билан бирга транспорт ва коммунал ҳизмат компаниялари акциялари ҳамда 40 компания облигациялари бўйича ҳам индекслар ҳисобланмоқда. Бироқ узоқ вақт давомида биржа листингига кирган акциялар бир неча марта ўзгарганига қарамасдан, индексларнинг ҳисоблаш методологияси деярли ўзгармаган. Индекснинг таркиби унга кирган акцияларнинг барқарорлиги ўзгариб турган, масалан, баъзи компанияларнинг акциялари унга бир кириб бир чиқиб турган, General Electric компанияси акциялари эса баъзида бутунлай бозорда йўқ бўлиб кетиш ва яна пайдо бўлиши ҳоллари ҳам бўлган. Таъкидлаш жоизки, индексга “янги иқтисодиёт” компаниялари акциялари узоқ муддат давомида киритилмай келган (масалан, Microsoft компанияси) ва уларни кейинчалик киритилиши индекснинг аҳамиятига бир мунча қийинчиликлар келтириб чиқарган. Лекин, бунга қарамасдан, бундай компаниялар акцияларининг идексга киритилиши унинг аҳамиятини янада оширди ва АҚШ фонд бозоридаги кучларни реал (объектив) тақсимланишига олиб келди. Ҳозирда Dow Jones индексига Чикаго биржасида (Chicago Mercantile Exchange) фьючерслар савдолари амалга оширилмоқда. Қуйидаги 1.1 расмда Dow Jones индексининг 2012 йилдаги динамикасини таҳлил этишимиз мумкин. 22

1 - расм. Dow Jones индексининг 2012 йилдаги динамикаси таҳлили 4 . Юқоридаги расмдан кўриниб турибдики, Dow Jones саноат индексининг 2012 йилнинг 1 чорагидаги тенденцияси 15115,57 пунктни ташкил этган бўлиб, молиявий инқироздан кейинги, яъни 2009 йилги трендига нисбатан 7100 пункт 2 баробар ўсган. 1971 йил 8 феврал куни дунёдаги биринчи қимматли қоғозларнинг электрон савдоси бозори – National Association of Dealers Automated Quotation (NASDAQ) ишга тушди. 1994 йилда NASDAQ бозорининг ўртача йиллик айланмаси (обороти) ҳажми Нью Йорк фонд биржасиникидан ошиб кетди. 1998 йилда NASD ва AMEX ўзаро бирлашиб, ягона NASDAQ AMEX Market Group ташкил топди. NASDAQ индекслари гуруҳига қуйидагилар киради: 1. NASDAQ Composite (кўп ҳолларда уни NASDAQ деб аташади) умум-лашган (йиғма) индекс (капитализация бўйича мутаносиб вазнлаштирилган) бўлиб, листингдан ўтган 4381 америка ва ҳорижий компаниялар (умумий капитализацияси 6000 млрд. доллар бўлган) акциялари ҳолатини ҳисобга олади. Бу бозорда асосан (кўп 4 www . finam . ru сайти маълумотлари. 23

жиҳатдан) “янги иқтисодиёт” компаниялари, яъни янги технологиялар ва техника ишлаб чиқарувчи компаниялар қимматли қоғозлари муомалада бўлади. Бунда ҳорижий компанияларнинг салмоғи Нью Йорк фонд биржаси ва Америка фонд биржасидаги компанияларнинг жамидан ҳам кўп. 2. NASDAQ National Market Composite индекси – Америка миллий бозори биржа тизими қисмининг листинги бўйича NASDAQ бош индекси аналоги. Бу индекс ўзида 4013 компания акциялари бўйича қуйидаги индексларни қамраган: саноат индексини (2860 компания акциялари), банк акциялари индексини (224 банк), суғурта компаниялари индексини (106), транспорт компаниялари индекси (65) ва бошқа индексларни. 3. NASDAQ-100 индекси, унга тармоқлар бўйича гуруҳланган 100 “янги иқтисодиёт” компанияларига оидлари киради. Индексда 1998 йилдан бошлаб ҳар бир компания акцияси бўйича на фақат “капитализация бўйича мутоносиб вазнлаштирилади”, балки оғирлик коэффициентига ҳар чоракда қўшимча тарзда аниқлиқлаштиришлар киритилади. Бундай ҳолат индекс тенденциясида қўшимча ноаниқликларни келтириб чиқаради. Лекин методикани ишлаб чиққан мутаҳассислар бундай ҳолатни фойдили деб фикр билдирганлар. 4. NASDAQ индекси тармоқлар бўйича фарқланиб ҳисобланади, буда қуйидаги индексларни мисол қилиб кўрсатиш мумкин: NASDAQ Financial100, NASDAQ Industrial, NASDAQ Transportation, NASDAQ Bank, NASDAQ Telecommunications, NASDAQ Insurance, NASDAQ Computer, NASDAQ Other Finance, NASDAQ Biotechnology. Бу индекслар Америка иқтисодиёти тармоқларидаги ҳолатни акс эттиради, лекин Off-shore фойдаланувчилар учун қизиқиш уўғотмайди. NASDAQ индексларига фьючерс ва опционлар 24

Чикаго биржасида (Chicago Mercantile Exchange) савдо қилинади. Қуйидаги 1.-расмда NASDAQ 100 индексининг 2012 йилдаги тенденциясини кўришимиз мумкин. 2 расм. NASDAQ 100 индексининг 2012 йилдаги тенденцияси 5 . Юқоридаги расмда NASDAQ 100 индексининг 2012 йилнинг декабрь ойидаги тенденцияси 2960,11 пунктни ташкил этган бўлиб, 2009 йил июнь ойидаги динамикасига нисбатан (1150 пункт) 2,5 марта ўсганлигини кўришимиз мумкин. Дунёда биринчилардан ва катталиги бўйича учинчи бўлган бу фонд индекси оиласига бир нечта индекслар киради. Financial Times агентлиги томонидан жорий этилган Буюк Британиядаги энг қадимий индекс Financial Times Industrial Ordinary Share Index номи билан юритилади. Унинг қисқартмаси FTSE-100 (FTSE-30) кўринишда ишлатилади. Бугунги кунда энг кенг тарқалган машҳур индекс бу FTSE-100 (Footsie). Бу индексларнинг ҳисоби ва нашри билан FTSE International компанияси шуғулланади. 5 www . finam . ru сайти маълумотлари. 25

FT-30 (FTSE-30) йирик саноат ва савдо компанияларини қамраб олган бўлиб, ўрта геометрик формула асосида (листингга кирувчи акция курслари кўпайтмасидан 30-чи даражадаги илдизи) ҳисобланади. FTSE-100 листингига 100 компаниянинг акциялари кирган бўлиб, саноат ва савдо компаниялари билан чекланмайди. Листингга акцияларнинг танланиши мутаҳассислар томонидан амалга оширилади, уларнинг орасида Financial Times газетасининг вакиллари ҳам бор. Ҳозирги вақтда мазкур листингга кирган компанияларнинг капитализацияси Буюк Британия фонд бозорининг 70 фоизи капитализациясини ифодалайди. Индексни ҳисоблаш 1984 йилнинг 3 январидан бошлаб (бу вақтда индекс миқдори 1000 пунктга тенг бўлган) компаниялар акциялари курсларини бозор капитализацияси бўйича бир вазнга мутаносиблаштириш йўли билан амалга оширилади. FTSE Mid 250 листингига компанияларнинг биринчи юзлигидан кейин Буюк Британиянинг 250-та компанияси (бозор капитализацияси бўйича) киради. Бу индекс 1985 йилдан бери ҳисобланиб келинади, шу вақтда унинг миқдори 100 пунктга тенг бўлган. Ушбу индекс Буюк Британия иқтисодиётининг 20 фоизини ташкил этувчи ўрта ҳол компаниялар акциялари бозорини ифодалайди. FTSE-All Share – бошқа индексларга ўҳшаш, барча акциялардан танлаб олинганларини ўз ичига олади. Қуйидаги 1.3 расмда FTSE-100 индексининг 2012 йилдаги тенденциясини кўришимиз мумкин. Юқоридаги расмда FTSE-100 индексининг 2012 йил декабрь ойидаги тенденцияси 6587,51 пунктни ташкил этиб, 2009 йилнинг июнь ойига нисбатан (3650 пункт) 1,8 марта ўсган. Умуман олганда, FTSE-100 индексининг динамикаси 2007 йилги максимумига яқинлашиб келмоқда. 26

3-расм. FTSE-100 индексининг 2012 йилдаги тенденцияси 6 . Осиёнинг энг йирик индексларидан бири бўлган Nikkei-225 (Nikkei Dow Jones Averege) листингига Нью Йорк фонд биржаси ва Токио фонд биржасида муомалада бўлган 225 компаниянинг акциялари кирган. Бу индексни ҳисоблаш методикаси Dow Jones Industrial Averege методикаси билан тўлиқ мос келиб, 1950 йилдан бери чоп этилади. Қуйидаги 1.4 расмда Nikkei-225 индексининг 2012 йилдаги тенденциясини кўришимиз мумкин. Юқоридаги расмда Nikkei-225 индексининг 2012 йилнинг декабрь ойидаги тенденцияси 14191,48 пунктни ташкил этган бўлиб, 2009 йилги динамикасига нисбатан (7800 пункт) 1,8 марта ўсган. Умуман олганда, Nikkei-225 индексининг 2012 йилдаги ойлар бўйича таҳлилида ўсувчи тенденцияга бўйсунганлигини кўришимиз мумкин. Ҳозирги пайтда дўнёнинг кўпчилик йирик индекслари 2008-09 йилги минимумлардан чиқиб ўсувчи тенденцияга бўйсунмоқда. Асосан, АҚШ нинг йирик ва нуфузли индекслари волатилли, ликвидли ҳисобланиб дунёнинг йирик инвесторлари учун асосий даромад олиш манбаи ҳисобланади. 6 www . finam . ru сайти маълумотлари. 27

4-расм. Nikkei-225 индексининг 2012 йилдаги тенденцияси 7 . Ҳозирги пайтда дўнёнинг кўпчилик йирик индекслари 2008-09 йилги минимумлардан чиқиб ўсувчи тенденцияга бўйсунмоқда. Асосан, АҚШ нинг йирик ва нуфузли индекслари волатилли, ликвидли ҳисобланиб дунёнинг йирик инвесторлари учун асосий даромад олиш манбаи ҳисобланади. 2008 йилдаги содир бўлган глобал молиявий инқироз АҚШ нинг йирик индекслари ликвидлигига, ҳамда капиталнинг фонд бозорларидан вақтинчалик чиқиб кетишига салбий таъсир кўрсатган бўлсада, 2012 йилга келиб бу индекслар дунёдаги ўз позицияларини қайтариб олишди. Қуйидаги 1.1 жадвалда дунёнинг йирик, нуфузли фонд бозори индекслари 2013 йилнинг май ойидаги тенденциясини кўришимиз мумкин. 1 - жадвал Дунёнинг йирик фонд бозори индекслари тенденцияси 8 . Индикаторлар Сана Аҳамияти Dow Jones 08.05.2013 15105.12 (+0.32%) S&P 500 09.05.2013 (17:39) 1631.74 (-0.06%) 7 www . finam . ru сайти маълумотлари. 8 www . finam . ru сайти маълумотлари. 28

NASDAQ Composite 09.05.2013 (17:40) 3414.01 (+0.02%) FTSE 100 09.05.2013 (17:24) 6587.59 (+0.06%) DAX 09.05.2013 (17:24) 8251.75 (+0.02%) CAC 40 09.05.2013 (17:39) 3931.63 (-0.62%) Nikkei 225 09.05.2013 14191.48 (-0.66%) SSE Composite 09.05.2013 2232.97 (-0.59%) Hang Seng 09.05.2013 23211.48 (-0.14%) KOSPI 09.05.2013 1979.45 (+1.18%) BSE Sensex 09.05.2013 19939.04 (-0.26%) Юқоридаги жадвалдан кўриниб турибдики, 2013 йилнинг 8 май куни Dow Jones индекси 15105.12 пунктга етган ва ўтган кунлардаги савдо натижаларига қараганда +0,32% га ошган. S&P 500 индекси эса 1631,74 пунктга етган ва ўтган савдо кунига нисбатан сезиларсиз -0,06% га пасайган. Европадаги FTSE 100 ва DAX индекслари 8 май куни ўтган савдо кунига нисбатан 0,06% ва 0,02% га ўсган. Умуман олганда, йирик фонд бозорлари индексларининг ўсиши дунёдаги инвестицион муҳитни янада яхшилайди, ҳамда глобал молиявий инқироз асоратлари босқичидан ўтилганликни намоён этади. II-боб. Ўзбекистон фонд бозори индекси тенденцияси таҳлили 2.1. «TCI Composite» индексининг шаклланиш шароитлари таҳлили Маълумки, дунёнинг кўпгина мамлакатлари фонд биржаларида қимматли қоғозлар бозорининг ҳолатини ҳамда унинг динамикасини сифатли баҳолаб бера оладиган фонд бозори индекси деб номланган қулай ва бир ўлчамли параметр қўлланилади. Бундай индекс кўрсаткичлари инвесторларга қимматли қоғозлар бозорининг ҳақиқий ҳолатини кузатиб бориш имкониятини бериши билан аҳамиятлидир. Индекслар тармоқли, ҳудудий, жамланма ҳамда глобал бўлиб, ҳар қандай бозорда, яъни товар-хом ашё, 29

валюта ва албатта фонд бозорларида қўлланилиши мумкин. Шуни алоҳида таъкидлаш лозимки, статистик кўрсаткич сифатидаги жамланма индекслар биринчи бўлиб фонд бозорида вужудга келган бўлиб, ҳозирги кунга қадар дунё фонд бозорларининг асосий кўрсаткичи сифатида кенг қўлланилиб келинмоқда. Мамлакатимиз Президентининг 2010 йил 26 ноябрдаги “2011-2015 йилларда республика молия-банк тизимини янада ислоҳ қилиш ва барқарорлигини ошириш ҳамда юқори халқаро рейтинг кўрсаткичларига эришишнинг устувор йўналишлари тўғрисида”ги ПҚ-1438-сонли қарорида кўпгина чора-тадбирлар қаторида жаҳон стандартларига жавоб берадиган ва республикамиз фонд бозорининг ҳақиқий ҳолатини тўғри кўрсатиб берадиган — эмитентларнинг фонд биржасидаги фаоллик даражаси кўрсаткичларини ҳисобга оладиган жамланма — фонд индексини ҳисобкитоб қилишнинг янги методикасини ишлаб чиқиш ва уни амалиётга жорий қилиш вазифаси ҳам белгиланган эди. Мазкур қарор ижросини таъминлаш мақсадида «Тошкент» Республика фонд биржасининг расмий листингига кирган акциядорлик жамиятларининг акциялари билан амалга ошириладиган битимлар натижасида шаклланадиган нархлар асосида аниқланувчи ва республикамиз фонд бозори умумий ҳолатининг ўзгарувчанлигини тасвирлаб бера олувчи янги «TCI Composite» индекси ишлаб чиқилди ва жорий йилнинг дастлабки ойидан бошлаб амалиётга тадбиқ этилди. Шу ўринда таъкидлаш керакки, янги индексгача амалда фойдаланиб келинган «Tasix» индекси «Тошкент» Республика фонд биржаси жаҳон стандартларига жавоб бера оладиган тарзда тўлиқ шаклланганидан сўнггина — 1999 йилда ишлаб чиқилиб, 2000 йилдан жорий қилинган эди. «Tasix» индекси фонд биржасининг савдо тизимидаги барча савдо секцияларида, яъни листингга кирган компанияларнинг ҳам, листингдан ташқари компанияларнинг ҳам акциялари билан бирламчи ва иккиламчи бозорда амалга оширилган битимлар бўйича шаклланган нархлар асосида 30

аниқланган. Бундан ташқари, «Tasix» индекси фонд биржасидаги битимлар амалга оширилган барча савдо секциялари якуни бўйича юзага келган нархлар ўртача қийматининг умумий ўзгаришини тасвирлаб берувчи интеграл индекс ҳисобланиб, ундан фақат таҳлилий мақсадларда фойдаланиш мумкин бўлган. Кейинги йилларда мамлакатимиз иқтисодиётида таркибий ўзгаришлар жараёни жадаллашиб боргани сайин қимматли қоғозлар бозорига бўлган талаб ва таклиф ҳам орта бошлади. Фонд биржасида листингга кирган ва кириш истагида бўлган компаниялар сони кўпайди. Худди шу пайтда «Tasix» индексидан фонд бозори кўрсаткичи сифатида қўлланилишида айрим камчиликлар кузатила бошланди. Масалан, мазкур индекснинг хусусийлик характери – фақат амалга оширилган битимлар бўйича ҳисобланиши, унинг листингдан ташқари компанияларнинг қимматли қоғозлари билан амалга оширилган битимлар бўйича ҳам ҳисобга олиниши, шунингдек, ҳар хил нархлар ва ҳар хил номинал қийматга эга бўлган қимматли қоғозлар билан амалга ошириладиган битимлар тузилмасидан келиб чиққани боис индекснинг кескин ўзгариши ҳамда индекснинг хисобланиш базаси ва таркибида компаниялар салмоғининг, биринчи навбатда компанияларнинг бозор капитализацияси даражасидаги ўзгариш динамикасининг тўлиқ акс этилмаслиги кабилар шулар жумаласидандир. «TCI Composite» индекси амалиётига ўтиш орқали ушбу камчиликларни бартараф этиш мумкинлиги аниқланди. Чунки уни ҳисоблашда жорий савдо кунида фақатгина листингга кирган компанияларнинг акциялари билан амалга оширилган ва индекс ҳисобланаётган вақтда савдо тизимида қайд қилинган ҳамда савдо сессиясининг якуни бўйича биржа расмий ҳисоботига киритилган битимларнинг ўртача қийматдаги нархи инобатга олинади. Бундан ташқари «TCI Composite» индекси савдо тизимидаги листингга кирган компанияларнинг акциялари билан амалга ошириладиган секцияларда фақат оддий акцияларнинг бирламчи жойлаштирилиши ва иккиламчи бозорда битимлар амалга оширилган вақтда индекснинг ҳисобланиш базасига 31

киритилган ҳолда кунлик савдо сессияси якунланганидан сўнггина ҳисобланади. Шунингдек, «TCI Composite» индекси кунлик, ҳафталик, ойлик, чораклик ва йил якунлари бўйича ҳам ҳисобланиши ҳамда таҳлилий мақсадлар учун ҳам фойдаланилиши мумкин. Бу индекс қуйидаги формула орқали аниқланади: I = { ∑Pb x Qnt + ∑Pi x Qt} x D, ∑Pb x Qb Бу ерда: Qb = Qa – Qs Qb- акциялар микдори, i-го хисоблаш учун кабул килинган индекс; Qa- эмиссиия акциясининг хажми, i-го куриниши акциядорлик жамиятлари азоларининг қимматли қоғозлар буйича хисоб китоби; Qs,- акциялар микдори, (акциялар пакети) i-го куриниши давлатга тегишли булган акциядорлик жамиятлари ва давлвт томонидан назорат килиниши. Статистик кўрсаткич сифатида қўлланиш жараёнида «TCI Composite» индекси ўзига хос афзалликларга эга эканлигини ҳам алоҳида таъкидлаш жоиз. Чунончи, индекснинг умумийлик характери бўлган ҳисоблаш нафақат амалга оширилган битимлар асосида, балки фонд биржасининг расмий листингига кирган компанияларнинг бозор капитализация даражаси инобатга олинган ҳолда йўлга қўйилади. Шунингдек, индексни ҳисоблаш учун фақат листинг компанияларининг қимматли қоғозлари билан амалга ошириладиган битимлар киритилади. Бундан ташқари, индекснинг листинг компаниялари тўғрисидаги, яъни уларнинг қимматли қоғозлари билан амалга оширилган битимлари ҳажми ва қимматли қоғозларининг миқдорлари ҳам киритилган маълумотлар базаси асосида ҳисобланиши натижасида индекснинг ўзгарувчанлиги кузатилади. Шу билан бирга, индекс таркиби ва базасида компаниялар салмоғи, биринчи навбатда компаниялар бозор капитализацияси даражасининг ўзгариш динамикаси тўлиқ акс эттирилади. 32

Қуйидаги 2.1 расмда «TCI Composite» индексининг 2013 йил апрель ойи динамикасини таҳлил этишимиз мумкин. Динамика индекса TCI Composite по результатам торговых сессий в апреле 2013 года 5 - расм. 2013 йил апрель ойининг савдо сессияси натижалари бўйича «TCI Composite» индексининг динамикаси 9 . 2013 йил апрель ойида «Тошкент» Республика фонд биржасида 22 савдо сессияси ўтказилди. «TCI Composite» индексининг оддий акциялар билан амалга оширилган битимлари (шу даврдаги индексни ҳисоб-китоб базасига кирувчи) бўйича аҳамияти 30 апрель ҳолати бўйича 1000,07 пунктни ташкил этган. Оддий акциялар бўйича энг кўп ҳажмдаги савдолар 11 апрель ҳолатига тўғри келган. Хуллас, «Тошкент» Республика фонд биржаси томонидан янги индекснинг жорий қилиниши нафақат қимматли қоғозлар бозорининг умумий ҳолатини баҳолаш тизимини яхшилайди, балки акциядорлик жамиятларининг молиявий барқарорлигини ва самарадорлигини аниқлаш тизимини халқаро стандартлар талаблари даражасига кўтаради. Бундан ташқари, янги индекс мукаммаллашган статистик кўрсаткич ҳисобланиб, инвесторлар ва қимматли қоғозлар бозори иштирокчилари учун фонд бозорининг умумий ҳолатини аниқ ва ўз вақтида акс эттириш орқали қўшимча афзалликларни беради, салоҳиятли инвесторларнинг инвестиция 9 www . uzse . uz сайти маълумотлари. 33

киритиши учун стратегик аҳамиятга эга бўлган иқтисодиёт тармоқларини танлаш имкониятини яратади, энг муҳими, фонд бозорининг истиқболини белгилаб берувчи самарали восита бўлиб хизмат қилади. 2.2. Фонд индексларини ҳисоблашда қабул қилинган ёндашувлар таҳлили. Индекслар мавжуд бўлган вақтдан бошлаб йиғилган кенг маълумотлар базаси индексларни алоҳида олинган акцияларга қараганда на фақат барқарорлигидан, балки уларни ўсиши динамикаси бир мунча яҳшироқ эканлигидан далолат беради. Бу эса ҳозирги даврда на фақат индексларни динамикада таҳлил қилиш, балки индекс қийматига баҳоси тўғридан-тўғри мутаносиб бўлган қимматли қоғозларни сотиб олиш мумкинлиги имконини берди. Бу имкониялардан иккинчисининг ҳусусиятини қуйидаги механизмдан кўриш мумкин. Реал фонд (одатда ёпиқ) тузилиб, унинг портфелига ўрнатилган методика билан мос равишда (яъни, индексларнинг моделлари методикаси асосида уларни ҳисоблаб баҳолаш) фонд бойликлари сотиб олинади ва уларнинг индекслари динамикасига қараб портфел бошқарилади. Портфелни пассив бошқариш эса портфелнинг тўлдирилишини (тўлиқлигини) кўрсатилган методикага мослигини кузатиб боришдан иборат. Бундай фонднинг акциялари баҳосини тебранишлари базавий инструмент сифатида танлаб олинган индекснинг тебранишларига аниқ мос келади. Агарда ёпиқ фонднинг қимматли қоғозлар портфелини тўлдириш учун маълум бир методика мавжуд бўлса ва бу методика индексли бўлади (яъни, индексли фонд), унда мувофиқлаштириш коэффициентига кўпайтирилган (тескари аналогия бўйича) индекснинг қиймати акцияларнинг бозор баҳосидан кўп бўлмайди. 34

Келажакда пассив бошқариладиган фондлар ва фонд индексларини ўзаро бирлашуви тенденцияси кузатилмоқда. Бу ҳолат умуман олганда, инвесторлар, аналитиклар ва барча фонд ҳамжиҳатлиги учун фойдалидир. Ҳозирда индекснинг барқарор харакат тенденцияси динамикасига қараб инвесторлар унинг яхши баланслаштирилган (мутаносиблаштирилган) ва дефференциацияланган (тақсимланган) портфелини шакллантиришга интилишади. Индексларга таклиф мос равишда уларга талабни келтириб чиқаргани сабали, индексларнинг реал мужассамлашуви сифатида аввал индексларни ташкил этувчи акциялар портфеллари, кейин эса индексли акциялар (Indexes Shares), индексли фондлар (Indexes Funds) ва реал индекслар (Real Indexes) кўринишидаги портфеллар пайдо бўлдилар. Бундай инструментлар савдо-сотиқ объекти бўлгани билан, улар ўз базислари (листингга кирувчи акциялар) нарҳларига қараб амалга оширилади (яъни, нарҳ бўйича базис ва инструментнинг ўзаро эквивалентлилик даражасига қараб). Мисол тариқасида (Nasdaq-100 Indaxes) индексига боғлиқ бўлган Nasdaq-100 Shares “акцияларини” келтириш мумкин. Бундай акцияларнинг дастлабки нарҳи унинг индексни 1/40 қисмини ташкил қилган. Яна мисол тариқасида NASDAQ фонд биржасида муомалада бўлувчи бошқа инструментларни келтириш мумкин, масалан, Standart & Poor’s 500 Composite Stock Price Index индексига боғланган SPDRS депозитар тилҳатлари; Standart & Poor’s 400 Mid-Cap Index, Select Sektor SPDR Funds, Dow Jones Industrial Average ва World Equite Benchmark индексларига боғланган акциялар. Фонд индексларини ҳисоблашнинг қуйидаги ёндашувлари мавжуд: Мутаносиб вазнлаштирилмаган ўрта арифметик индекс. Бу индекс қуйидаги формула асосида ҳисобланади: N I t  b  P j , t , j  1 35

бунда I t – фонд индексининг t вақтдаги қиймати; P j,t – қимматли қоғозлари фонд индексини ҳисоблашда фойдаланиладиган j -чи компания акциясининг t вақтдаги курс нарҳи; N – акциялари фонд индексини ҳисоблашда ишлатиладиган компанияларнинг умумий сони; b – мувофиқлаштирувчи коэффициент ( b= 1/ η ). Бу формула Доу Джонснинг саноат бўйича ўртача фонд индексини ҳисоблашда қўлланилади. Мутаносиб вазнлаштирилган ўрта арифметик индекс. Формула мутаносиб вазнлаштириш методикаси бўйича фарқланади. 1) Танланган тўпламдаги акцияларни нарҳ бўйича мутаносиб вазнга келтирилган индекс: N  P j , t I i  j N  1  ,  P j ,0 j  1 бунда P j,0 – қимматли қоғозлари фонд индексини ҳисоблашда фойдаланиладиган j -чи компания акциясининг бошланғич вақтдаги курс нарҳи; μ – индекснинг бошланғич вақтдаги базавий қиймати. 2) Танланган тўпламнинг баҳоси бўйича мутаносиб вазнлаштирилган индекс: N  P j , t n j , t I t  j N  1  ,  P j ,0 n j ,0 j  1 бунда n j,t ва n j,0 – қимматли қоғозлари фонд индексини t вақтда ( t =0 бўлган бошланғич вақтда) ҳисоблашда фойдаланиладиган j -чи компания акцияларининг сони. Бунда кўриш мумкинки, йирикроқ компаниялар акциялари нарҳларининг ўзгариши одатда индекс қийматига кўпроқ таъсир кўрсатади (майда компаниялар қиммматли қоғозлари баҳоси тебранишларига қараганда). Ушбу 36

1 0, N j jPформула S&P-500 индексини ҳисоблашда қўлланилади, бунда бошланғич вақт сифатида 1941 ва 1943 йиллар оралиғи олинади, индекснинг базавий қиймати эса 10-га тенг деб олинган. 3) Компаниялар акциялари вазнларини тенглаштириш йўли билан мутаносиб вазнлаштирилган индекс: P j , t  P j ,0 I t  N  100.  n j , t j  1 Мутаносиб вазнлаштирилмаган ўрта геометрик индекс. Бу индекс қуйидаги формула ёрдамида ҳисобланади: N I t  N  P j , t . j  1 Ҳозирда ушбу формула асосида Буюк Британиянинг қадимий фонд индексларидан бўлган ФТ-30 (FT-30 Share Index, Financial Times International Ordinary Index) индекси ҳисобланади (у 1935 йилдан бери чоп этилиб келади). Мутаносиб вазнлаштирилган ўрта геометрик индекс қуйидагича ҳисобланади: N P j , t I t  N  j  1 P j , t  1 , бунда P j,t-1 – қимматли қоғозлари фонд индексини ҳисоблашда фойдаланиладиган j -чи компания акциясининг бир кун олдинги савдо кунида белгиланган курс баҳоси. Ушбу формула асосида АҚШ фонд бозорида қўлланиладиган «Вэлью Лайн» ( Value Line Composite Average ) композит индекси ҳисоблаб топилади. Индексларга тузатишлар киритиш методикаси. Қимматли қоғозлари фонд индексини ҳисоблашда фойдаланиладиган компанияларнинг бозордаги аҳволига қараб фонд индексларини ҳисоблаш 37

методикаси маълум вақтларда ўзгариши мумкин. Уларнинг аҳволи айниқса янги акциялар эмиссияси, акцияларни майдалаш ёки йириклаштириш (консолидациялаштириш), дивидендлар тўлаш, компаниялар рўйҳатини ўзгартилиши ва шу каби ҳ.к. жараёнларда вужудга келади. Индексни ҳисоблаш методикасига ўзгартириш киритиш корпоратив воқеалар таъсири остида эмас, балки бозор омилларини компаниялар акциялари нарҳига таъсири остида амалга оширилади. Индексни ҳисоблаш методикасига акциялар эмиссияси (акцияларни майдалаш, дивиденлар тўлаш) муносабати билан ўзгартириш киритиш қуйидагича бўлиши мумкин. Агар индекс акциялар баҳоси бўйича оддий ўрта арифметик кўринишида ҳисобланса (масалан, Доу Джонс индекси), у ҳолда формуланинг маҳражи мувофиқлаштирувчи коэффициент ролини бажаради. Унда индекс акцияларни майдалашдан олдинги ва кейинги ҳолларда ўзгариши мумкин эмас: 1 N 1 N  P   P  ,  j  1 j , t   j  1 j , t бунда P` j,t – j -чи компания акцияларини майдалашдан (ёки янги эмиссияни чиқаришдан) кейинги курс нарҳи; η `- мувофиқлаштирувчи коэффициентнинг янги қиймати. Келтирилган формуладан мувофиқлаштирувчи коэффициентнинг η ` янги қийматини топиш мумкин, яъни: N  P j  , t     jN  1 .  P j , t j  1 1928 йилда Доу Джонс индексини 30 компания акциялари бўйича ҳисоблаш чоғида, унларга 1/30 сонига тенг бир ҳил вазнлар белгиланган эди. Лекин вақт ўтиши билан акцияларни майдаланиши, қимматли қоғозларнинг 38

янги эмиссиялари ва ҳ.к. содир бўлганлиги сабабли 1991 йилга келиб вазн миқдори 1/0,505 сонига тенг деб қабул қилинди. Индекс бозор капитализацияси бўйича ўртача мутаносиблаштирилган катталик (ўзгарувчан) сифатида ҳисоблаб топилиш чоғида (масалан, S&P-500 индекси), акцияларни майдалаш (янги эмиссияни амалга ошириш) индексни ўзгаришига (компания капитализацияси ўзгармаганда) олиб келмайди. Индесларни ҳисоблаш чоғида информация сифатига (яъни аниқлиги, тўғрилиги, тўлиқлиги, миқдори, нуфузлилиги, ишончлилиги, ўз вақтидалилиги, объективлилиги даражаларига) юқори талаблар қўйилади. Информациянинг сифати қуйидагиларда ҳам намоён бўлади: компанияларнинг танланган тўплами ўлчами (ҳажми), уларнинг тўғрисидаги маълумотларни нуфузлилиги (репрезентативлилиги), компаниялар қимматли қоғозлари тўғрисидаги информацияни ишончлилиги, компаниялар ҳолатини ифодаловчи молиявий маълумотларни объективлилиги ва ҳ.к. Индексларни Кенг танилган индексларнинг солиштирма характеристикалари ва уларнинг бир-бири билан боғлиқлигини 2.1-чи жадвалда келтирилган. 2-жадвал Кенг танилган индексларнинг солиштирма характеристикалари 10 . Индекснинг номи Мамла -кат Ҳисоблаш усули Компани ялар сони Изоҳ Саноат бўйича Доу Джонс АҚШ Мутаносиб вазнлашти- рилмаган ўрта арифметик 30 Дунёда машҳур (1884 йилдан буён) индекс. Йирик 30 компания акциялари бўйича ҳисоб топилади S&P-500 АҚШ Мутаносиб вазнлашти- 500 Ҳисоблашда акцияларнинг 1941-1943 йиллар рилган ўрта арифметик ҳолатии учун базавий баҳоси 10-га тенг деб 10 www . micex . ru сайти маълумотлари. 39

олинган FT-30 Буюк Британия Мутаносиб вазнлашти- рилмаган ўрта геометрик 30 Буюк Британиянинг энг қадимий индекси бўлиб, 1935 йилдан бошлаб чоп этилади. FT-100 (FTSE-100 – Футси-100 ) Буюк Британия Мутаносиб вазнлашти- рилган ўрта арифметик 100 Ҳисоблашда акцияларнинг 03.01.1984 йил ҳолати учун базавий баҳоси 1000-га тенг деб олинган Nikkei Япония Мутаносиб вазнлашти- рилмаган ўрта арифметик 225 1950 йилдан буён чоп этилади. Акцилар Токио биржасининг (ТФБ) 1-чи секциясида котировкада бўлади DAX Германия Мутаносиб вазнлашти- рилган ўрта арифметик 30 Ҳисоблашда акцияларнинг 1987 йил ҳолати учун базавий баҳоси 1000-га тенг деб олинган Таъкидлаш зарурки, ривожланган мамлакатлар қимматли қоғозлари бозорларида қўлланиладиган индекслар бир-бирларидан юқорида келтирилган белгилар билан фарқ қилсаларда, улар ўзаро кучли корреляциланади. Бу эса уларнинг бир-бирлари билан кучли боғлиқлигидан далолат беради. Ҳозирда мумтоз ҳисобланган фонд индекслари юқорида келтирилган маълумотларга асосан қуйидагиларни кўрсатади: - индекслар миллий ва жаҳон фонд бозорларидаги жараёнларни объектив акс эттирмоқда; - индекслар ривожланган фонд бозорларини бир ҳил қонуниятларга бўйсўнувчи умумий глобал савдо муҳити сифатида намоён бўлганлигидан далолат бермоқда. Ривожланган мамлакатлар 40

фонд бозорлари динамикаси кўп ҳолларда барча учун умумий бўлган жараёнлардан келиб чиқади. Индексларнинг бир-бирлари билан боғлиқлиги (коореляцияси) фонд бозорларининг ҳолатига боғлиқ. Масалан, фонд бозорларининг ҳолати барқарор бўлса, уларнинг индекслари ўртасидаги корреляция миқдори ижобий бўлади, яъни бозорлардаги жараёнлар ўҳшаш тарзда кечади. Инқирозлар даврида эса ижобий корреляция сақланиб қолади. Аммо кризислардан чиқиш даврида эса индекслар ўртасидаги корреляция манфий миқдорга эга бўлади, яъни бунда ривожланган фонд бозорлари кризисдан ривожланаётган бозорлар ҳисобига чиқади. 41

III-боб. “Тошкент” РФБ фаолияти механизмини ривожлантириш масалалари Миллий қимматли қоғозлар савдо тизими (ҚҚСТ)нинг иқтисодиётдаги аҳамияти ва роли пастлигини, прогрессив ривожланаётган мамлакатлардаги каби иқтисодиётга инвестицияларни жалб қилиш (жамғармаларни инвестицияларга трансформация қилиш) вазифасини кутилган даражада тўлиқ бажара олмаётганини кўрсатганлиги сабабли, миллий иқтисодиётимизнинг реал секторига фонд бозори, айниқса унинг ташкиллашган савдо тизими орқали узоқ муддатли инвестицияларни жалб қилиш масаласи давлатимиз макроиқтисодий сиёсатининг диққат марказида турибди. Чунки бу масала ҳозирги мамлакат иқтисодиётини, хусусан реал сектор корхоналарида ишлаб чиқаришни модернизациялаш ва техник қайта жиҳозлаш, саноат ва иқтисодиётнинг барқарор ўсишига эришишни таъминлаш шароитида жуда ҳам муҳимдир. Зеро ушбу масаланинг ечимига стратегик (портфел) ва ҳорижий инвесторларнинг катта ҳажмдаги капиталини юқори даражада ташкиллашган савдо тизими орқали жалб қилмасдан эришиш қийин. Бунда таъкидлаш жоизки, мамлакат иқтисодиётини модернизациялаш ва инновацион ривожлантириш шароитида ушбу молиявий манбани ҚҚСТлари орқали инвестицияларга айланиши учун қулай инвестицион муҳит ва рағбатларга эга бўлган миллий ва ҳорижий жамғармалар ифодалайди. Бу эса ҚҚСТ орқали инновацион ўсишни, натижада жаҳон молиявий-иқтисодий инқирози ва глобаллашув шароитида мамлакатнинг барқарор иқтисодий ривожланишини сезиларли даражада таъминлаши мумкин бўлган лойиҳаларни молиялаштириш мақсадларига ушбу манбадан самарали фойдаланиш механизми сифатида намоён бўлади. 42

Реал иқтисодиёт эквиваленти сифатида ҚҚСТ энг муҳим функциялари туфайли унда қимматли қоғозлар билан муносабатлар қатнашчилари ўртасида соғлом рақобатга асосланган самарали эмиссион-инвестицион жараён таъминланади. Бироқ Ўзбекистон ҚҚСТ етарли даражада тўлиқ фойдаланилмаган имкониятлар салоҳиятига эга бўлсада, бу жиҳатдан ҳали етарли даражада ривожланмаган. Бошқача қилиб айтганда, у ҳали илғор мамлакатлардаги каби асосий иқтисодий муаммоларни, масалан, саноат ва иқтисодиёт ўсишини зарур ҳажмда молиялаштириш; молиявий ва номолиявий корхоналарнинг эмиссион-инвестицион фаоллигини ошириш; макроиқтисодий мувозанатга эришиш; капиталнинг тармоқлараро самарали кўчишини таъминлаш; ҚҚСТлари орқали молиялаштириш ҳисобига кичик бизнесни ривожлантириш муаммоларини ҳал этадиган даражага етмаган. Ушбу ҳолатни ҚҚСТ тузилмавий моделининг тарқоқлиги ва оптимал даражада эмаслиги билан изоҳлаймиз. Чунки, ушбу алоҳида олинган ҚҚСТлари айланмаларининг ҳажми жуда ҳам паст ва бу кўрсаткичлар уларни жаҳон ҚҚСТларига интеграциялашувини, халқаро стандартлар ва талабларга жавоб беришини қийинлаштиради. Бунда республикамиз ҚҚСТнинг салмоқли қисми уюшмаган савдо тизими ҳиссасига тўғри келади. Уюшган савдо тизимининг таркибий қисми ҳисобланган “Тошкент” РФБ да эса давлат қисқа муддатли облигациялари (ДҚМО) ва давлат ғазна мажбуриятларининг (ДҒМ) муомаласи умуман йўқ. Ушбу турдаги қимматли қоғозлар республика валюта биржасининг фонд бўлимида сотилмоқда. Ҳосилавий қимматли қоғозлар ва уларнинг муомаласи учун ҳуқуқий-меъёрий асослар етарли бўлсада, амалда ҳамон уларнинг савдоси амалга оширилмаяпти. Бундан келиб чиқадики, “Тошкент” РФБда фақатгина корпоратив қимматли қоғозлар билан савдо (асосан акциялар)лар амалга оширмоқда. “Эльсис-савдо” биржадан ташқари электрон савдо тизими ва банклараро савдо тизими эса амалда фаолият кўрсатмаяпти. Бу эса ҚҚСТнинг модели оптимал эмаслиги ва уни ислоҳ қилиш кераклигини кўрсатади. 43

Юқорида айтилган муаммоли ҳолатни бартараф этиш учун Ўзбекистондаги ҚҚСТ тузилмасининг максимал даражада оптималлашган ва унификациялашган моделига ўтиш зарур. Бунда миллий ҚҚСТнинг унификацияланган, яхлит, оптимал моделини шакллантиришда ушбу жараёнга таъсир этувчи иккита муҳим омилни қайд этиш лозим. Биринчи омил - жаҳонда сўнгги ўн йилликларда юз бераётган интеграциялашув (унификация, бирлашиш, яхлитликка эришиш) тенденцияси 11 . Иккинчи омил – Алоҳида олинган қимматли қоғозлар савдо тизимларининг иқтисодиётдаги аҳамияти, роли ва улар айланмалари (ҳажми) ўта пастлиги ҳамда уларни амалда деярли фаолият кўрсатмаётганлиги, ўзини оқламаётганлиги таъкидлаш лозим. Ушбу омилларни хисобга олган ҳолда, тарқоқ савдо тизимларини унификациялашни (бирлаштиришни) ва ягона (бир бутун) ҚҚСТ моделида “Тошкент” РФБ негизида барча савдо тизимлари бирлашишини кўзда тутилган (3.1-расм). Бу орқали эса юқорида айтиб ўтилган муаммоларни имкон қадар бартараф этиш мумкин бўлади. 3.1-расмда келтирилган моделдаги савдо майдончалари қуйидагича таснифланади ва тавсифланади. Листингга киритилган акциялар савдо майдончасида листинг тоифаси талабларига жавоб берадиган акциялар бўйича савдо амалга оширилади. Валютага (ЭКВ) сотиладиган қимматли қоғозлар савдо майдончасида муомалага қўйилган миллий эмитентларнинг акцияларини ҳорижий (эркин конвертирланадиган) валютада олди–сотдиси амалга оширилади. Ушбу майдончада бир вақтнинг ўзида ҳорижий эмитентларнинг қимматли қоғозлари савдоси ҳам амалга оширилади. 11 Маълумки, кейинги йилларда жаҳонда фонд биржаларининг бирлашиш жараёни юз бермоқда ва бунинг натижасида уларнинг умумий сони камаймоқда. Масалан, Буюк Британияда фаолият кўрсатувчи барча фонд биржаларининг шартли равишда бирлашиши 1973 йилда, Австралияда 1987 йилда, Францияда 1991 йилда, Швеция ва Италияда ўтган асрнинг 90–йиллари ўрталарида содир бўлди. АҚШда ўтган асрнинг 30йилларида 38 та фонд биржалари фаолият кўрсатган бўлса, бугунги кунда 8 та (НАСДАКни ҳисобга олмаган ҳолда) қолди. 44

3.1-расм. Миллий фонд биржаси модели 12 . Корпоратив облигациялар савдо майдончасида биржа томонидан қўйиладиган муайян талабларга жавоб берувчи корпоратив облигациялар савдоси амалга оширилади. Давлат қимматли қоғозлари савдо майдончасида турли муддат ва фоизларга чиқариладиган Давлат облигациялари (асосан ДҚМО – Давлатнинг қисқа муддатли облигациялари) ва ғазна мажбуриятлари (асосан ДЎМҒМ – Давлатнинг ўрта муддатли ғазна мажбуриятлари) бўйича битимлар амалга оширилади. Деривативлар савдо майдончасида базис активи турли манбалардан ташкил топган ҳосилавий қимматли қоғозлар савдоси амалга оширилади. Электрон савдо майдончасида листинг тоифаси талабаларига жавоб бера олмаган акциялар савдоси (чакана ва улгуржи савдо) амалга оширилади. Миллий фонд биржаси бошқарув органлари таркибига акциядорлар умумий йиғилиши, биржа кенгаши, тафтиш ҳайъати, ижроия органи ва унинг тузилмавий бўлинмалари киради. 12 манба: Мавжуд маълумотлар асосида маллиф томонидан тузилди 45 Миллий фонд биржасининг бошқарув органлари ва тузилмавий бўлимлари Листингга киритилган акциялар савдо майдончаси Валютага (ЭКВ) сотиладиган қимматли қоғозлар савдо майдончаси Электрон савдо майдончаси Корпоратив облигациялар савдо майдончаси Давлат қимматли қоғозлари савдо майдончаси Деривативлар савдо майдончаси

Миллий фонд биржасининг тузилмавий бўлинмаларига листинг, котировка, малака ва низолар бўйича ҳайъат (арбитраж), маклериат, ҳисоб– клиринг палатаси, эксперт-таҳлил маркази, биржа аъзоларини аккредитациялаш ва акциядорлар билан ўзаро алоқалар сектори, методология сектори, Қорақалпоғистон Республикаси ва вилоятлардаги филиаллари киради. Бундан ташқари миллий фонд биржа таркибида барча ташкилотларда бўлганидек девонхона, бухгалтерия, ҳуқуқий, хўжалик, ахборот технологиялари, халқаро алоқалар, алоқа ва ахборот хавфсизлиги каби бўлимларнинг фаолият юритиши кўзда тутилган. ҚҚСТнинг оптимал моделини шакллантириш юзасидан қуйидаги чоратадбирлар ўринли: 1. Республикамиздаги мавжуд барча акциядорлик жамиятларини, уларнинг молиявий имкониятидан келиб чиқиб, тегишли листинг тоифаларига қабул қилинишини таъминловчи ҳуқуқий-меъёрий ҳужжатларни ишлаб чиқиш; 2. Миллий ҚҚСТ фаолиятини ривожлантиришда маркет– мейкерлар ва трансфер агентлар фаолиятини жонлантирувчи, улар фаолиятини рағбатлантирувчи чора-тадбирларни ишлаб чиқиш; 3. Иқтисодиётда ҚҚСТ орқали инвестицияларни диверсификациялаш йўли билан муомалада бир неча тармоққа тегишли акциядорлик жамиятлари қимматли қоғозларининг айланишини таъминлаш (амалда банклар ва саноат тармоқлари бозор ҳажмининг 70 % дан ортиғини ташкил этади) ва бу орқали самарали рақобат муҳитини сақлаб қолишга эришиш; 4. Янги молиявий инструмент турларини бозорга жорий қилиш (биржа муомаласига молия инжиниринги асосида синтез қилинадиган инновацион маҳсулотлар - секьюритизация, IPO, PPO, SPO, деривативларни) орқали ҚҚСТ сегментларининг ҳажмини ошириш; 46

5. Миллий ҚҚСТни ҳорижий мамлакатлар прогрессив ҚҚСТларига интеграциясини таъминловчи меъёрларни ишлаб чиқиш; 6. ҚҚСТнинг ягона ахборот базасини яратиш ва бу орқали инвесторларга тез, аниқ, тўлиқ ва қулай тарзда ахборотларни комплекс тақдим этиш; Келтирилган чора-тадбирларни амалга ошириш учун авваламбор Ўзбекистон Республикаси Президентининг Фармони ёки Ҳукумат Қарори қабул қилиниши ва унинг асосида тегишли меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатларга ўзгартириш ва қўшимчалар киритилиши лозим. Буларнинг барчаси ҚҚСТни қайта тузиш орқали унинг бир бутун самарали бозор архитектурасини яратилиши ва унда инфратузилмавий институтларнинг молиявий барқарорлигини таъминлашга эришилади. Ушбу чора-тадбирларни амалга ошириш асосида давлатнинг макроиқтисодий сиёсатига ҳамоханг тарзда 3.1расмда кўрсатилган Ўзбекистон учун янгича, миллий фонд биржаси моделини шакллантириш мумкин бўлади. Ҳозирги пайтда Ўзбекистон Республикасида фақат битта расмий фонд индекси – фақат белгиланган даврда барча битимлар ўртача ўлчанган нархининг бошланғич даражасига нисбатан ўзгаришини акс эттирадиган «Тошкент» РФБ – «TCI Composite» фонд индекси мавжуд. «TCI Composite» индекси тузилган битимлар таркибида акциядорлик жамиятлари акцияларининг нархлари кескин ўзгариб туриши туфайли юқори ўзгарувчанликка мойил бўлади. Фонд индексини объектив ҳисоб-китоб қилиш учун «А» ёки «В» тоифа бўйича расмий биржа листингига камида 50 та акциядорлик жамиятини киритиш ва улар акцияларнинг камида 5%ини бир чорак давомида мажбурий котировка қилиш зарур. Жаҳон амалиётида индекслар ҳисоб-китобини мустақил консалтинг ва рейтинг агентликлари билан амалга ошириш қабул қилинган бўлиб, ҳозирги пайтда бизнинг қимматли қоғозлар бозорида бундай компаниялар сони жуда 47

ҳам кам ва фаолият кўрсатаётганлари ҳам амалий жиҳатдан оммавийлашмаган бўлиб, эндигина ўз ўрнини топиб бормоқда. Ҳозирда ҚҚБда мавжуд «TCI Composite» индекси – республикадаги барча эмитентлар бўйича акциялар ўртача ўлчанган нархи динамикасини ҳисоблаб чиқишга имкон берсада, лекин унда юқори волатиллик динамикаси намоён бўлади. Ушбу индекс доирасида ҳисоб-китобларни аниқлаштириш мақсадида қуйидаги индексларни жорий қилиш таклиф қилинади: - TCI (L) индексини – расмий биржа листингига киритилган эмитентлар бўйича акциялар ўртача ўлчанган нархи динамикасини ҳисоблаб чиқишга имкон беради; - TCI (V) индексини – биржа листингидан ташқари барча эмитентлар бўйича акциялар ўртача ўлчанган нарх динамикасини ҳисоблаб чиқишга имкон беради. Шундай қилиб айтиш мумкинки, юқорида келтирилган чора- тадбирларни комплекс тарзда амалга оширилиши миллий фонд бозори ва унинг савдо тизимини келажакда Ўзбекистон учун маъқул бўлган шартшароитлар асосида халқаро миқёсда интеграллашган ҚҚСТларга давлатнинг прогрессив макроиқтисодий сиёсати доирасида интеграллашувини таъминлаши мумкин бўлган муқобил механизмнинг ишлаб чиқилишига кўмаклашади. 48

Хулоса Ўзбекистон қимматли қоғозлар бозори савдо тизимлари фаолиятини такомиллаштириш учун жаҳон тажрибасини тахлил қилиш натижасида аниқланган мавжуд муаммоларни ечиш, унинг истиқболларини белгилаш мақсадида амалга оширилган ишларимиз натижаларидан келиб чиқиб қуйидаги хулосаларни келтирамиз: - хар бир мамлакатнинг қимматли қоғозлар бозори савдо тизимлари иқтисодиётининг ажралмас бўғини хисобланиб, унинг самарали фаолият кўрсатиши жахон тажрибаси натижалари асосида амалга оширилишини талаб қилади; - қимматли қоғозлар бозори савдо тизимлари иқтисодиётда катта ролга эга бўлиб, у бир қатор вазифаларни, яъни иқтисодиётнинг секторларидаги вақтинчалик бўш молиявий ресурсларни жалб қилиш, молиявий – инвестицион ресурсларни иқтисодиётнинг истиқболли сохаларига самарали тақсимлаш ва қайта тақсимлаш, давлат қарзига хизмат қилиш, ишлаб чиқариш воситаларига эгалик хуқуқини қайта тақсимлаш, бизнесни ривожлантириш ва қўшимча иш ўринларини яратиш, инвесторлар томонидан қўйилган молиявий маблағларнинг қайтарилишини таъминлаш, инвесторларга инвестиция қилинган маблағларининг ортиши имкониятини тақдим қилиш кабиларни бажаради; - қимматли қоғозлар бозорининг савдо тизимларининг иқтисодиётдаги функцияси ва ролига бир қатор омиллар ва кўрсаткичлар таъсир қилади, жумладан уларга умумий ва шахсий омиллар, объектив ва субектив омиллар, табиий ва сунъий омиллар, бошқариб бўлмайдиган ва бошқарилувчи омиллар, ташқи ва ички 49

фундаментал омилларнинг таъсири сабабли юзага келиши ривожланувчи ходисаларни қимматли қоғозлар бозори ва унинг иштирокчилари орасида юзага келадиган жараёнларга тааллуқли бўлган қонуниятлар ва мохиятининг хар қандай ўзгаришининг натижаси сифатида қараш мумкин; - фонд биржаси фаолият механизмини жаҳон стандартлари даражасига кўтариш, қимматли қоғозлар листинги ва котировкаси тартибини жорий этиш, фонд бозорини асосий тузилмалари: биржалари, депозитарийлар ва ҳисоб - китоб клиринг ташкилотларининг автоматлаштирилган алоқа тизимларини яратиш зарур; - қимматли қоғозларининг иккиламчи бозоридаги фаоллигини, жумладан акциялар бўйича олди-сотди битимларинигина ҳажмини ошириш мақсадида, савдолар тизимини ҳамда савдоларни иккиёқлама аукцион усулида олиб бориш, бир вақтнинг ўзида пул маблағлари ва қимматли қоғозларни бир мижоздан иккинчисига ўтказиш имконини берадиган электрон дастурини яратиш даркор; Молия бозори қатнашчиларининг фаоллиги суст, муомаладаги молиявий инструментларининг тури кам, рисклилиги ва ваколатлилик даражаси баланд, капитализацияси ва ликвидлилиги паст, ҳажми кам, обороти секин, тартиблаштириш механизми такомил эмас ва ҳ.к. Буларнинг барчаси вақтинчалик ҳолат бўлиб, келажакда бошқа ривожланаётган мамлакатларнинг молия бозорлари сингари рақобатбардошлик даражасига эришиши муқаррар. Айтиш мумкинки, ўрта ва узоқ муддатда Ўзбекистон молия бозорининг омилларнинг ижобий таъсири шароитида кескин ривожланишини башорат қилса бўлади. Бунинг учун барча имкониятлар мавжуд. Ўзбекистон фонд бозори индексларини такомиллаштириш масалаларини ривожлантириш борасида бир нечта амалий таклифлар мавжуд: 50

1. Республикамиздаги мавжуд барча акциядорлик жамиятларини, уларнинг молиявий имкониятидан келиб чиқиб, тегишли листинг тоифаларига қабул қилинишини таъминловчи ҳуқуқий-меъёрий ҳужжатларни ишлаб чиқиш; 2. Миллий ҚҚСТ фаолиятини ривожлантиришда маркет– мейкерлар ва трансфер агентлар фаолиятини жонлантирувчи, улар фаолиятини рағбатлантирувчи чора-тадбирларни ишлаб чиқиш; 3. Иқтисодиётда ҚҚСТ орқали инвестицияларни диверсификациялаш йўли билан муомалада бир неча тармоққа тегишли акциядорлик жамиятлари қимматли қоғозларининг айланишини таъминлаш (амалда банклар ва саноат тармоқлари бозор ҳажмининг 70 % дан ортиғини ташкил этади) ва бу орқали самарали рақобат муҳитини сақлаб қолишга эришиш; 4. Янги молиявий инструмент турларини бозорга жорий қилиш (биржа муомаласига молия инжиниринги асосида синтез қилинадиган инновацион маҳсулотлар - секьюритизация, IPO, PPO, SPO, деривативларни) орқали ҚҚСТ сегментларининг ҳажмини ошириш; 5. Миллий ҚҚСТни ҳорижий мамлакатлар прогрессив ҚҚСТларига интеграциясини таъминловчи меъёрларни ишлаб чиқиш; 6. ҚҚСТнинг ягона ахборот базасини яратиш ва бу орқали инвесторларга тез, аниқ, тўлиқ ва қулай тарзда ахборотларни комплекс тақдим этиш; 7) TCI (L) индексини жорий этиш расмий биржа листингига киритилган эмитентлар бўйича акциялар ўртача ўлчанган нархи динамикасини ҳисоблаб чиқишга имкон беради; 8) TCI (V) индексини жорий этиш биржа листингидан ташқари барча эмитентлар бўйича акциялар ўртача ўлчанган нарх динамикасини ҳисоблаб чиқишга имкон беради. 51

Юқорида келтирилган таклифларни амалиётга тадбиқ этилиши иқтисодиётни модернизациялаш шароитида республика қимматли қоғозлар бозорини фаолият механизмининг ривожланишига, уларнинг муаммоларни ечилишига ва Ўзбекистон қимматли қоғозлар бозори муҳитини яхшиланишига сабаб бўлиши мумкин. Фойдаланилган адабиётлар рўйхати. I. Ўзбекистон Республикаси қонунлари. 1. Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси.-Т.: Ўзбекистон, 1992 й 2. «Марказий Банки тўғрисида» ги Ўзбекистон Республикасининг Қонуни, 21.12. 1995 йил. 3. “Банклар ва банк фаолияти тўғрисида”. Ўзбекистон Республикаси Қонуни. 1996 йил 25 апрел. 4. «Қимматли қоғозлар бозори тўғрисида». Ўзбекистон Республикасининг Қонуни. 22.07.2008 йилда қабул қилинган. 5. “Акциядорлик жамиятлари ва акциядорлар хуқуқларини ҳимоялаш тўғрисида” 26.04.96 й., №223-I, 27.09.2008 й. №190 (4569) 6. “Фонд бозорини янада ривожлантириш чора-тадбирлари тўғрисида” ги” Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2012 йил 19 мартдаги Қарори, ПҚ–1727-сонли. II- Ўзбекистон Республикаси Президент фармонлари ва қарорлари, Вазирлар Маҳкамасининг қарорлари. 7. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2010 йил 26 ноябрдаги “2011-2015 йилларда республика молия-банк тизимини янада ислоҳ қилиш ва барқарорлигини ошириш ҳамда юқори халқаро 52

рейтинг кўрсаткичларига эришишнинг устувор йўналишлари тўғрисида”ги ПҚ-1438 сонли Қарори. 8. “Банк тизимининг молиявий барқарорлигини янада ошириш ва инвестициявий фаоллигини кучайтириш чора-тадбирлари тўғрисида” ги Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2010 йил 6 апрелидаги Қарори, ПҚ–1317-сонли. 9. “Тижорат банклари депозитларига аҳоли ва хўжалик субъектлари бўш пул маблағларини жалб этишни янада рағбатлантириш қўшимча чоратадбирлари тўғрисида” ги Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2009 йил 6 апрелидаги Қарори, ПҚ–1090-сонли. III - Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримовнинг асарлари. 10. Каримов И.А. Ватанимизнинг босқичш-босқич ва бар-қарор ривожланишини таъминдаш — бизнинг олий мақсадимиз. -- Т.: «Узбекистан», 2008. -48 б. 11. Каримов И.А. Инсон манфаатлари устуворлигини таъмин- лаш - барча ислоҳот ва ўзгаришларимизнинг бош мақсадидир. - Т.: «Узбекистан», 2008. -64 б. 12. Каримов И.А. Юксак маънавият — енгилмас куч. — Т.: «Маънаният», 2008. - 176 б. 13. Каримов И.А. Жаҳон молиявий-иқтисодий инқирози, Ўзбекистон шароитида уни бартараф этишнинг йўллари ва чоралари / И.А.Каримов. – Т.:Ўзбекистон, 2009. - 56 б. 14. Каримов И.А. Асосий вазифамиз – ватанимиз тараққиёти ва халқимиз фаровонлигини янада юксалтиришдир/ Т.:Ўзбекистон, 2010. - 77 б. 53

15. Каримов И.А. “2012 йил ватанимиз тараққиётини янги босқичга кўтарадиган йил бўлади” Ўзбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримовнинг 2011 йилнинг асосий якунлари ва 2012 йилда Ўзбекистонни ижтимоий-иқтисодий ривожлантиришнинг устувор йўналишларга бағишланган Вазирлар Маҳкамасининг мажлисидаги маърузаси/ Т.:Ўзбекистон, 19.01. 2012 й. IV Асосий ва қўшимча адабиётлар. 16. Б.М. Рапопорт, А.И. Скубченко. Инжиниринг и моделирование бизнеса.- М: Тандем, 2001. 17. В.В. Бочаров. Финансовый инжиниринг.- СПб: Питер, 2004.-400 с. 18. Джон Ф.Маршалл, Викул К. Бансал. Финансовая инженерия: Полное руководство по нововведениям: Пер. с англ.-М.: ИНФРА-М, 1998.-с.37. 19. И.А. Бланк. Словарь справочник финансового менеджера. Киев. Ника Центр: Эльга 1998. 20. Килячков А.А., Чалдаева Л.А. Рынок ценных бумаг и биржевое дело: Учеб.пособие. 2-е изд., с изм. – М.: Экономистъ, 2005. – 687 с. 21. Л. Галиц. Финансовая инженерия:инструменты и способы управления финансовым риском.- М.: ТВП, 1998.-576 с. 22. Лунякова Н.А. Финансовый инжиниринг в банке как инструмент активизации привлечения клиентов. Авт. дисс. на соис. к.э.н. – СНТУ, 2004. – С.11. 23. Масленченков Ю.В. Финансовый менеджмент в коммерческом банке. Технология финансового менеджмента клиента. – М.: Перспектива, 1997. – С. 214. 54

24. Мороз А.Н. Банковские операции – Киев: KHEY, 2002 - С. 379. 25. Роберт У. Колб Финансовые деревативы. Учебник. Издание 2-е/Пер. с анг. – М.: Информационно-издательский дом «Филинъ», 1997. 26. Р.Кох. Менеджмент и финансы от А до Я.- Ника Центр: Эльга, 1999. 27. Шохаъзамий Ш.Ш. «Тизимли молия инжиниринги» Монография. -Т.: «Fan va texnologiya», 2012.-795 с. 28. Сорос Дж. Алхимия финансов. - М.: Инфра-М, 1996.. 29. Фондовый рынок и мир: Учебник/Под ред. К. С. Царихин – М.: Издательский дом «Социальные отношения» 2008 г. V - Интернет сайтлари. 30. http://www.uzse.uz . 31. http://www.its.uz . 32. http://www.bankir.uz . 33. http://www. micex . ru . 34. http:// www.rbc.ru 55

O'xshashlar

Хосилавий кимматли когозлар бозорининг назарий асослари ва жахон тажрибаси

Кимматли когозлар бозорида депозитар тизими фаолиятининг назарий асослари ва жахон тажрибаси

Молия инженерияси махсулотлари турлари ва унга таъсир этувчи омилларнинг назарий асослари ва жахон тажрибаси

Фонд бозорини тартибга солиш ва уларнинг ҳуқуқий асослари

Бозорни мувофиқлаштиришда принциплардан фойдаланиш чора-тадбирлари