Фонд бозорини тартибга солиш ва уларнинг ҳуқуқий асослари

Yuklangan vaqt:

27.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

577.92578125 KB

Ko'chirib olish

Фонд бозорини тартибга солиш ва уларнинг ҳуқуқий асослари 5341500 – “Молия инжиниринги” таълим йўналиши бўйича бакалавр даражасини олиш учун БИТИРУВ МАЛАКАВИЙ ИШИ

МУНДАРИЖА Кириш...................................................................................................................... I. боб. Фонд бозорини мувофиқлаштириш механизмининг назарий асослари ва жаҳон тажрибаси............................................................................. 1.1. Фонд бозорини мувофиқлаштиришнинг аҳамияти, роли ва вазифалари.... 1.2. Фонд бозорини мувофиқлаштириш тамойиллари ва механизми 1.3. Ривожланган мамлакатлар фонд бозорини тартибга солиш механизми….. II боб . Ўзбекистонда фонд бозорини мувофиқлаштириш механизмининг таҳлили 2.1. Фонд бозорини тартибга солишнинг ҳуқуқий-иқтисодий асослари....... 2.2. Қимматли қоғозлар бозори фаолиятини тартиблаштириш механизми таҳлили............................................................................................................. ...... Инқироз шароитида инвестиция институтлари фаолиятини тартибга солиш механизмининг таҳлили............................................................................ III боб. Фонд бозорини мувофиқлаштириш механизмини такомиллаштириш йўналишлари.......................................... 3.1. Фонд бозори транспарентлиги тизимини такомиллаштириш масалалари....................................................................................................... ... 3.2. Фонд бозорини тартибга солишнинг ҳуқуқий механизми самарадорлигини ошириш.................................................................................... 3

Хулоса ва таклифлар.......................................................................................... Фойдаланилган адабиётлар рўйхати............................................................... Кириш Битирув малакавий ишнинг долзарблиги. Хозирги даврда қимматли қоғозлар бозорини тартиблаштириш – давр талаби бўлиб, жахон глобал инқирознинг таъсири натижасида фонд бозоримизни ўлчайдиган асосий индикаторларнинг пасайиши салбий оқибатларга олиб келиши мумкин. Жахон тажрибаси шуни кўрсатадики, молиявий инқироз шароитида қимматли қоғозлар бозоримизни самарали тартиблаштириш учун мавжуд қонуний-меъёрий хужжатларга ўзгартиришлар киритиш, фонд бозори инфратузилмасини ривожлантириш, иштирокчилар фаолиятини юритишда ва ташкил этишда янги иқтисодий нормативларни қўллаш, ўз-ўзини мувофиқлаштирувчи ташкилотлар фаолиятларини такомиллаштириш каби вазифаларни амалга ошириш долзарб ҳисобланади. Бунда Жаҳон банки, Европа тикланиш ва тараққиёт банки, Халқаро валюта фонди, "Ўттизлик гуруҳи" (ўзларининг қимматли қоғозлар бозорларини ташкил этишни бошлаётган барча мамлакатларга ягона бўлган ёндашувлар ва қоидаларни тавсия этган ҳалкаро ташкилот) каби турли йирик ҳалкаро ташкилотларнинг тавсиялари инобатга олинади. 2009-2012 йилларга мўлжалланган инқирозга қарши чора-тадбирлар давлат дастури республикамизда банк-молия тизими барқароррлигини таъминлаш, иқтисодиётни таркибий девирсификациялаш, ахоли турмуш шароитларини яхшилаш, инвестицион фаолликни таъминлаш хамда ялпи ички махсулот хажмини ошириш имконини бермоқда. «Бугунги кунда мамлакатимизни, аввало, иқтисодиётимизни ислоҳ этиш, эркинлаштириш ва модернизация қилиш, унинг таркибий тузилишини 4

диверсификация қилиш борасида амалга оширилаётган, ҳар томонлама асосли ва чуқур ўйланган сиёсат бизни инқирозлар ва бошқа тадқиқодларнинг салбий таъсиридан ҳимоя қиладиган кучли тўсиқ, айтиш мумкинки, мустаҳкам ва ишончли ҳимоя воситасини яратди» 1 . 2009 йилнинг октябрида юртимизга ташриф буюрган Халқаро валюта жамғармаси ижрочи директорлари миссиясининг баёнотида жумладан шундай дейилади: “Ўзбекистон хукумати жаҳон иқтисодлий инқирози шароитида иқтисодий ўсишни таъминлаш учун зарур бўлган кўплпб ресурсларни жамлаган холда, жаҳон молия бозорлари орқали оқилона сиёсат олиб борди. Бундай пухта ўйланган сиёсат мамлакатни глобал иқтисодий инқироз таъсирига самарали қарши тура олишида мухим омил бўлди” 2 Молиявий инқироз шароитида Ўзбекистонда молия бозорини тартибга солиш механизмини ўрганиш, ҳамда фонд бозорида «инвестиция муҳитини» яхшилашда, хорижий ва маҳаллий инвесторларни жалб қила олиш қобилиятини оширишда юқори даромад келтирувчи инструментларни жорий этиш, қимматли қоғозларнинг тез олди-сотди қилиш учун шароитларни яратиш, яъни қимматли қоғозларнинг ликвидлилиги ва айланувчанлигини оширишда, фонд бозорини тартибга солиш механизмини илмий асосда ўрганиш бугунги кунда ҳам ўз долзарблигини сақлаб қолмоқда. Битирув малакавий ишининг асосий мақсади Фонд бозорини мувофиқлаштиришнинг жахон тажрибаси ва уни Ўзбекистон шароитида қўллаш масалаларини илмий асосда ўрганиш, мавжуд холатларни таҳлил этиш асосида тегишли таклиф ва тавсияларни шакллантиришдан иборат. Тадқиқот ишида қуйидаги вазифалар кўзда тутилган: - фонд бозорини мувофиқлаштиришнинг аҳамияти, роли ва вазифаларини кўриб чиқиш; - қимматли қоғозлар бозорини тартиблаштириш тамойиллари ва механизмига тавсиф бериш; - фонд бозорини мувофиқлаштириш моделларини таҳлил қилиш; 5

1 И. А. Каримов «Асосий вазифамиз ватанимиз тараққиёти ва халқимиз фаровонлигини янада юксалтиришдир», Т. : “Ўзбекистон”, 2010, 80 б. 2 2 И. А. Каримов «Асосий вазифамиз ватанимиз тараққиёти ва халқимиз фаровонлигини янада юксалтиришдир», Т. : “Ўзбекистон”, 2010, 80 б. - ривожланган мамлакатлар фонд бозорини тартибга солиш механизми тажрибасини ўрганиш;. - фонд бозорини тартибга солишнинг ҳуқуқий асослари ва хусусиятларини таҳлил қилиш; - фонд бозори фаолиятини мувофиқлаштириш механизмини таҳлил қилиш; - фонд бозори транспарентлилигини такомиллаштириш масалаларини ўрганиш; - қимматли қоғозлар бозорини тартибга солишнинг ҳуқуқий механизми самарадорлигини ошириш истиқболларини ишлаб чиқиш. Битиру малакавий иши предмети Ўзбекистонда фонд бозорини мувофиқлаштириш механизмини таҳлили, молия бозори сегментларини тартибга солишнинг ҳуқуқий механизми самарадорлигини оширишдаги мавжуд муаммолар ва уларни ҳал этиш йўллари. Битиру малакавий иши объекти, қимматли қоғозлар бозоримизни мувофиқлаштириш механизмини ўрганишда ривожланган ва ривожланаётган давлатлар фонд бозорлари ва реал секторига инқирознинг таъсири, G 20 лик гуруҳига кирувчи айрим мамлакатларнинг инқирозга қарши қўллаётган чоратадбирлари, шунингдек, миллий қимматли қоғозлар бозорида инвестиция институтлари фаолияти ва тартибга солишнинг ҳуқуқий асосларидан фойдаланилди ва тадқиқот объекти сифатида ўрганилди. Битирув малакавий иши кириш, уч боб, хулоса ва таклифлар, фойдаланган адабиётлардан иборат. 6

I. боб. Фонд бозорини мувофиқлаштириш механизмининг назарий асослари ва жаҳон тажрибаси 1.1. Фонд бозорини мувофиқлаштиришнинг аҳамияти, роли ва вазифалари Молия бозорини тартиблаштириш – унинг функционал ва операцион таркибларини уйғунликдаги фаолиятини, ундаги барча қатнашчиларнинг молиявий инструментлар билан боғлиқ барча муносабатларини тизимли тарзда самарали ривожлантириш мақсадида давлат томонидан ваколат берилган органлар томонидан ўрнатилган унга оид меъёрлар мажмуасига мос равишда мувофиқлаштириш ва назорат қилишнинг тартибли жараёнини. Молия бозорини тартиблаштириш тушунчасига мос равишда, қимматли қоғозлар бозорини тартиблаштириш – унинг функционал ва операцион таркибларини уйғунликдаги фаолиятини, ундаги барча қатнашчиларнинг қимматли қоғозлар билан боғлиқ барча муносабатларини тизимли тарзда самарали ривожлантириш мақсадида ваколатли давлат ва ўзини ўзи мувофиқлаштирувчи органлар томонидан ўрнатилган унга оид меъёрлар мажмуасига мос равишда мувофиқлаштириш ва назорат қилишнинг тартибли жараёнини. Дунёнинг барча мамлакатларида давлатнинг молиявий-иқтисодий сиёсатини (инвестицияларни жалб қилиш, модернизациялаш ва индустриал ривожлантириш негизида барқарор иқтисодий ўсишни таъминлаш мақсадида) самарали юритилиши учун молия бозори давлат томонидан тартиблаштиришнинг алоҳида мукаммал ташкиллашган объекти сифатида намоён бўлади, уни мувофиқлаштириш ва назорат қилишда давлат зиммасига катта ваколат, мақсад, вазифалар ва функциялар юклатилади. Молия бозорини давлат томонидан тартиблаштириш – молия бозорининг ривожланиш тенденцияларини макромолиявий даражада, ундаги унинг қатнашчилари фаолиятини эса микромолиявий даражада мамлакатда 7

ўрналилган қонунунчилик меъёрлари доирасида белгиланган тартибда мувофиқлаштириш ва назорат қилиш жараёни. Бу жараёнга давлат ўзининг танлаб олган ривожланиш модели ва тамойиллари, ундаги мақсад ва вазифаларига мос равишда меъёрий тартиблаштирувчи таъсир кўрсатиш асосида давлатнинг молиявий-иқтисодий сиёсатини амалга оширади. Давлатнинг бундай таъсири ўз ичига хуқуқий, иқтисодий, административ, ижтимоий, информацион, техник ва ҳ.к. усулларнинг кенг диверсификациялашган мажмуини олади. Давлат томонидан шакллантирилган ва узлуксиз ривожлантирилиб бориладиган молия бозорини тартиблаштириш тизими молия соҳасида давлат сиёсатининг асосий инструменти ҳисобланади. Давлатнинг молия бозорини тартиблаштириш жараёнидаги иштирокини муҳим хусусияти унда давлат бир вақтнинг ўзида қуйидаги мақсадли стратегик ролларни бажариши билан белгиланади: молия бозорининг бош регулятори; эмитент; инвестор; молия бозорида молиявий муносабатларни ташкиллаштирувчи ва ривожлантирувчи, давлат молиявий- иқтисодий сиёсатини амалга оширувчи профессионал институт. Бунда давлатнинг мақсадлари миллий манфаатлар билан белгиланади. Давлатнинг бош мақсади – молия бозорини тизимли равишда самарали тартиблаштириш асосида миллий манфаатларни комплекс таъминлаш. Бунда давлат молия бозори орқали: - иқтисодиётга инвестицияларни жалб қилишни, реал секторни модернизациялашни ва индустриал ривожлантиришни, умуман барқарор иқтисодий ўсишни таъминлайди; - давлатнинг молиявий-иқтисодий (монетар, фискал) сиёсатини амалга оширади; - молия тизимининг ҳавфсизлиги ва рақобатбардошлигини таъминлайди; - молиявий глобаллашув жараёнларини ривожлантиради. Стратегик нуқтаи назаридан санаб ўтилган мақсадларга эришиш миллий манфаатларга қаратилган бўлганлиги учун молия бозорини тартибли ривожлантириш на фақат ваколатли давлат органларининг, балки молия бозорининг бошқа барча қатнашчиларини ҳам муҳим вазифасидир. Шу сабали молия бозорини давлат томонидан тартиблаштиришнинг бош амалий 8

мақсади – миллий бозорга нисбатан барча қатнашчиларнинг, бунда кўп жиҳатдан инвесторларнинг ишончини таъминлашдан иборатдир. Молия бозорини юқорида таъкидлаб кўрсатилган тартиблаштириш жараёнида давлатнинг бош вазифаси – миллий манфаат ва миллий ғоя доирасида молия бозори фаолиятининг юқори самарали механизмини яратиш ва унга бозорнинг барча қатнашчилари томонидан сўзсиз бевосита риоя қилиниши асосида ривожланишини таъминлашдан иборатдир. Асосий вазифаси - инвесторларнинг ҳуқуқларини ҳимоялаш ва қонуний манфаатларини таъминлаш; бозорларнинг адолатлилиги, самарадорлилиги ва шаффофлилигини қонунчилик билан белгиланган тартибда, усулларда ва шаклларда таъминлаш; рискларни самарали бошқарилишини таъминлаш. Таъкидлаш жоизки, фақат юқорида келтирилган молия бозорининг тартиблаштириш миллий (давлат) тизимини мақсад ва вазифалари ваколатли давлат органлари ва молия бозори қатнашчилари томонидан самарали бажарилганидагина молия бозори ўзининг иқтисодиётдаги вазифаларини, функцияларини ва ролини кўнгилдагидек тўлиқ бажара олади. Юқорида айтилганлар қимматли қоғозлар бўйича комиссияларнинг Халқаро ташкилоти (International Organization of Securities Comissions - IOSCO) томонидан 1998 йил сентябр ойида қабул қилинган “қимматли қоғозлар соҳасида тартиблаштириш мақсадлари ва тамойиллари” номли базавий ҳужжатида келтирилган мақсадлар билан умуман олганда ҳамоҳанг. Хусусан, ушбу ҳужжат билан қуйидаги ўрнатилган: “тартиблаштириш ҳўжаликларда капиталларни шаклланишига ва иқтисодий ўсишга кўмаклашиши зарур”, бунинг асосида қимматли қоғозлар бозорини тартиблаштиришнинг уч мақсади қўйилган: 1. Инвесторларни ҳимоялаш (манипуляция, товламачилик ва инсайдерлик ҳоллардан). 2. Бозорларнинг адолатлилиги, самарадорлилиги ва шаффофлилиги (бозорда қатнашчилар тенглиги, информацияга тенг ва кенг эга бўлиш). 3. Тизимли рискни пасайтириш (қимматли қоғозлар индустриясида рискларни самарали бошқариш). Молия бозорини тартиблаштириш тизими – узлуксиз динамик ривожланиб борувчи, фаолияти иқтисодий-хуқуқий механизм билан таъминланган, алоҳида функционал ва институционал таркибларга эга бўлган, миллий молия тизими фаолиятини миллий манфаатлар, мақсадлар ва 9

қонунлар доирасида меъёрлаб ривожлантирувчи мураккаб мажмуавий тузилма. Бу тузилма молия бозори фаолиятини мъёрлаб ривожлантирувчи мураккаб тизим сифатида ўз ичига бир-бири билан ўзаро молиявий бозор муносабатлари бўйича узвий боғланган кўплаб қисм ва элементларни олади. Унинг асосий таркибий қисмларидан бўлиб давлат қонунлари ва уларнинг ижросига молия бозорининг барча қатнашчилари томонидан риоя қилинишини назорат қилиб борувчи ваколатли институтлар ҳисобланади. Давлат қонунлари билан молия бозорида молиявий инструментлар билан боғлиқ барча операция ва муносабатларни ташкил этилиши ва амалга оширилишининг умумий концепция ва тамойиллари ўрнатилади. Давлат қонунлари доирасида молия бозори ривожланиши тенденцияларидаги жорий даврда ва келажакда турли мумкин бўлган ўзгаришларни олдиндан кўзда тутиш қийинлиги сабабли, молия бозорини тартиблаштириш миллий тизимининг узилмас қисмларидан бўлиб тегишли қонуности ҳужжатлар мажмуаси ҳисобланади. Бу мажмуа ўз ичига молия бозорини тартиблаштиришга оид қуйидаги ҳужжатлар тўпламини олади: муассасалараро мажбурий бўлган меъёрий ҳужжатлар (низомлар, инструкциялар, тартиб-қоидалар, стандартлар), ҳукумат қарорлари ва фармойишлари ва ҳ.к. Ваколатли тартиблаштирувчи институтлар қонун ва қонуности ҳужжатларни амалиётга жорий қилиб молия бозори томонидан уларга риоя қилинишини таъминлайди. Бу ҳужжатларнинг ишлаши чоғида ваколатли институтларнинг вазифаси қонунбузарликларни аниқлаш, профилактикасини олиб бориш, ўрнатилган меъёрлар доирасида текширувлар ўтказиш, улардан оғишларни аниқлаб белгиланган тартибда чоралар кўриш. Шундай қилиб, айтиш мумкинки, ҳар қандай, энг самарали бўлган ҳам миллий тартиблаштириш тизими жорий ва келажак даврларда идеал мукаммалллик даражаси талабларига жавоб бера олмаслиги ва мос равишда тартиблаштириш механизмига жорий ўзгартириш ва қўшимчалар киритилиши ҳолатлари мавжуд бўлганлиги сабабли, уларни шартли равишда фақат маълум бир вақт даврида молия бозори талабларига нисбатан жавоб берувчи самарали деб қабул қилиш мумкин. Бундай ҳолат тартиблаштириш 10

тизими институтларига ва молия бозорининг бошқа қатнашчиларига ҳам таъсир кўрсатмасдан қолмайди. Молия бозорини тартиблаштириш миллий тизимлари (жумладан, унсурлари) таснифи бўйича турли ёндашувлар мавжуд. Молия бозори сегментлари бўйича тартиблаштириш уларда муомалада бўлувчи молиявий инструментлар билан боғлиқ операция ва муносабатларни мувофиқлаштириш ва назорат қилишга қаратилган бўлиши мумкин. Масалан, банк инструментлари сегментини тартиблаштириш элементи, суғурта инструментлари сегментини тартиблаштириш унсури, қимматли қоғозлар бозорини (сегментини) тартиблаштириш элементи, валюта сегментини тартиблаштириш унсури. Бу унсурларнинг барчаси биргаликда қўшилиб, уйғунликда бир бутун миллий тартиблаштириш тизимини ташкил қилади. Фаолият турлари бўйича тартиблаштириш молия бозорининг қатнашчилари операцияларини (эмиссион, инвестицион, профессионал молиявий институтлар, савдони ташкиллаштиришни) мувофиқлаштириш ва назорат қилиш билан боғлиқ бўлиши мумкин. Ташкилий тузилиши бўйича тартиблаштириш кўп поғонали мураккаб мувофиқлаштириш ва назорат қилиш тизими кўринишида бўлиши мумкин. Масалан, бир-бири билан боғлиқ тартиблаштиришнинг халқаро, миллий, регионаллараро, регионал ва муниципал поғоналари. Тартиблаштириш институтлари бўйича – давлат органлари (Молия вазирлиги ва Марказий банк), ваколатли давлат муассасаси, квази-ҳукумат ташкилоти (умумиллий макрорегулятор), давлат ва ўзини ўзи мувофиқлаштирувчи ташкилотлар билан биргаликда бўлган, алоҳида макрорегулятордан иборат тизим томонидан тартиблаштирилувчи тизимлар. Тартиблаштириш усуллари бўйича – функционал, институционал, административ, индикатив, ўзини ўзи тартиблаштириш, макрорегулятив (9.5 параграфга қаралсин) ва гибрид (аралаш) усулларига асосланган тизимлар. 11

Тартиблаштиришнинг миллий тизимини ташкиллаштиришда қабул қилинган ёндашувлари бўйича – ҳукумат томонидан тўғридан тўғри тартиблаштириш (масалан, Ирландия, Нидерланды, Португалия), молия ва банк тизимларини регуляторлари бўлмиш органлар томонидан тартиблаштириш (масалан, Бельгия, Дания, Япония, Қозоғистон), маҳсус тузилган ваколатли давлат ташкилоти томонидан тартиблаштириш (масалан, АҚШ, Буюк Британия, Италия, Франция, Испания, Россия), аралаш тизимлар. Тартиблаштириш кўлами (ҳажмининг кенглиги ва чуқурлиги) бўйича – молиявий глобал (халқаро, мета, планетар), макромолиявий ва микромолиявий даражада тартиблаштириш. Тартиблаштириш индикаторлари бўйича – мета-, макро-, микроиндикаторларнинг чегаравий (критик) миқдорлари (энг паст ва энг баланд) даражалари доираси ичида. Тартиблаштириш инфратузилмавий таркиблари бўйича – функционал ва институционал таркибларини уйғунликда тартиблаштириш тизими. Тартиблаштириш функциялари бўйича – у ёки бу даражада молиявий глобал (халқаро, мета, планетар), макроиқтисодий, микроиқтисодий, қонунчилик, инфратузилмавий, индустриал, техник (бозорнинг сифат ва миқдорий параметрларининг оптимал даражасини ушлаб туриш) функцияларга асосланган тартиблаштириш тизимлари. Молия бозорига таъсир кўрсатиш бўйича – умумиқтисодий даражадаги билвосита (кредит-пул, бюджет-солиқ, ижтимоий, валюта, хусусийлаштириш ва ҳ.к. сиёсатлар негизида) ва бевосита (административ) таъсир кўрсатишга асосланган тартиблаштириш тизими. Манфатларни ҳимояланиши бўйича – давлат манфаатларига, йирик (стратегик) инвесторлар манфаатига, миноритар (майда) инвесторлар манфаатларига, аралаш манфаатларга қаратилган тартиблаштириш тизимлари. 12

Иқтисодий тузум шакли бўйича – очиқ ва ёпиқ иқтисодиёт моделларига асосланган тартиблаштириш тизимлари. Тартиблаштириш тузилмасининг ташкил этилиши бўйича – фақат давлат регуляторларининг иштирокига, давлатнинг кўпроқ ва ўзини ўзи тартиблаштирувчи ташкилотларнинг камроқ иштирокига, давлатнинг камроқ ва ўзини ўзи тартиблаштирувчи ташкилотларнинг кўпроқ иштирокига асосланган тизимлар. Тартиблаштириш мақсадлари бўйича – давлат, нодавлат ва бошқа турли мулк шаклидаги юридик шахслар, жисмоний шахслар (асосан инвесторлар) фаолияти (операциялари) ва функцияларини молия бозори қатнашчилари сифатида уйғунликда (интеграллашган ҳолда, тарзда) тартиблаштириш тизими. Тартиблаштириш моделлари бўйича – мумтоз (англо-саксон), континентал (асосан германча), японча-корейсча, исломий (Индонезии, Малайзия, Покистон ва ҳ.к.), аралаш моделларга асосланган тартиблаштириш тизимлари. Қимматли қоғозлар бозорида давлат ва бозорнинг бошқа қатнашчиларининг манфаатлари макродаражада кўпдан бир-бирлари билан мос келсада, лекин индивидуал ҳолларда фарқланиши мумкин. Шунинг учун кўпчилик мамлакатларда фонд бозорини тартиблаштиришда ваколатли давлат органи ва ўзини ўзи тартиблаштирувчи ташкилотлар ўртасида жавобгарлик ажратилиб, лекин биргаликдаги тартиблаштириш механизми қўлланилади. Бунда давлат барибир устувор мавқега эга бўлиб қолади. Бу механизм амалиётда кўпроқ самара бериб келмоқда. Молия бозорини давлат томонидан тартиблаштириш шаклларини икки катта гуруҳга ажратиш мумкин:  тўғридан тўғри ёки административ тартиблаштириш;  билвосита ёки иқтисодий тартиблаштириш. Масалан, қимматли қоғозлар бозорининг давлат бошқаруви: 13

- қимматли қоғозлар бозорининг профессионал иштирокчилари фаолиятига мажбурий талабларни белгилаш; - эмиссиявий қимматли қоғозлар чиқарилулвраини (аввал рўйхатдан ўтказилган чиқарилувларнинг параметрларига қўшимчалар ва ўзгартиришлар), қимматли қоғозлар эмиссия рисоласини рўйҳатдан ўтказиш, ҳамда эмитентларнинг уларда назарда тутилган шартлар ва мажбуриятларга риоя қилишлари устидан назоратни амалга ошириш; - қонун ҳужжатларига мувофиқ қимматли қоғозлар тўғрисидаги ахборот эмитентлар ва қимматли қоғозлар бозори қатнашчилари томонидан маълум қилинишини таъминлаш; - мутахассисларни аттестациялаш, профессионал иштирокчилар фаолиятини лицензиялаш ва назорат қилиш; - инвесторлар ҳамда қимматли қоғозлар бозорининг бошқа иштирокчилари берган шикоятларни кўриб чиқиш ва қимматли қоғозлар бозори иштирокчилари бажариши мажбурий бўлган хулосалар чиқариш, кўрсатмалар бериш; - қонун ҳужжатларида белгиланган тартибда қимматли қоғозлар бозорининг қатнашчилари фаолияти устидан назорат қилиш йўли билан амалга оширилади. Қимматли қоғозлар бозорини давлат томонидан тартибга солиш қимматли қоғозлар бозорини тартибга солиш бўйича ваколатли давлат органи томонидан амалга оширилади. Молия бозорини иқтисодий тартиблаштириш давлат томонидан қуйидаги иқтисодий ричаглар ва капиталлар ёрдамида амалга оширилади: • солиққа тортиш тизими (солиқлар тури ва ставкалари, улар бўйича имтиёзлар); • кредит-пул сиёсати; • давлат капиталлари (давлат бюджетит, бюджетдан ташқари фондлар, молиявий ресурслар ва ҳ.к.); 14

• давлат мулки ва ресурслари (давлат компаниялари, табиий ресурслар ва ерлар). Ваколатли давлат тартиблаштириш органлари томонидан уйғунликда тартиблаштиришнинг функционал ва институционал усуллари амалга оширилади. Институционал усул молия институтларининг мавқеи ва молиявий ҳолатини ҳамда молиявий фаолиятини бошқариш сифатини мувофиқлаштиради. Бунда молиявий институтларга нисбатан иқтисодий талаблар қўйилади, актив ва пассивлари тузилмаси мувофиқлаштирилади, иқтисодий ночорликка олиб келиши мумкин бўлган рискли операцияларда иштирок этиши чекланади ёки маън этилади. Институционал тартиблаштириш усули банклар ва суғурта ташкилотлари ҳамда инвестиция институтлари ва эмитентлар фаолиятини тартиблаштиришнинг асоси ҳисобланади. Тартиблаштиришнинг функционал усули молиявий инструментлар билан боғлиқ операцияларни содир этилиши учун тегишли тартиб-қоидалар, стандартлар, этик меъёрларни ўрнатади. Этик нормаларни асосан ўзини ўзи тартиблаштирувчи ташкилотлар амалиётга киритади. 1.2. Фонд бозорини мувофиқлаштириш тамойиллари ва механизми Турли мамлакатларнинг давлат тартиблаштириш органларини, молия бозорлари қатнашчиларининг нодавлат нотижорат ташкилотларини ва савдо тизимларини бирлаштирувчи бир қатор йирик халқаро ташкилотлар ва уюшмалар тартиблаштиришнинг жаҳон амалиётини энг яхши томонларини умумлаштириш асосида умумий талаблар, стандартлар ва таклифлар ишлаб чиқиб, уларни барча мамлакатлар регуляторларига тавсия этиб келмоқдалар. Бундай халқаро ташкилотлар қаторига қуйидагиларни киритиш мумкин: қимматли қоғозлар бўйича комиссияларнинг халқаро ташкилоти; Биржаларнинг умумжаҳон федерацияси; қимматли қоғозлар соҳасидаги 15

ҳизматлар бўйича халқаро ассоциация; Халқаро ҳисоб-китоблар банки; Жаҳон банки; Халқаро молиявий корпорация; Халқаро валюта фонди; Умумжаҳон савдо ташкилоти; Европа банки; Осиё банки; Иқтисодий ҳамкорлик ва ривожлантириш ташкилоти (ОЭСР) ва ҳ.к. Асосий манба бўлиб қимматли қоғозлар бўйича комиссияларнинг халқаро ташкилотининг 1998 йил сентябрида чоп этилган “Қимматли қоғозлар соҳасида тартиблаштиришнинг мақсад ва тамойиллари” номли ҳужжати ҳисобланади. Ушбу ҳужжат фонд бозорини тартиблаштиришнинг уч бош мақсадга, яъни: а) инвесторлар ҳимояси, б) адолатни таъминлаш, в) тизимли рискни пасайтириш, бўйсундирилган 30 тамойилини белгилаб берган. Бу тамойиллар ҳосилавий молиявий инструментлар бозорини тартиблаштиришга ҳам тегишли. Кўрсатилган мақсадларга мос келувчи тамойиллар қуйидагилар 1 : А. Регуляторга тегишли тамойиллар: 1. Регуляторнинг жавобгарлиги соҳаси (даражаси) аниқ ва объектив ҳамда тасдиқланган бўлиши лозим. 2. Регулятор ўз мажбуриятлари ва ваколатларини бажариши бўйича ҳисоботли бўлганлиги билан бирга операцион ҳолис (боғлиқ бўлмаган) бўлиши зарур. 3. Регулятор адекват ваколатларга, етарли ресурсларга эга бўлиши ва ўз функциялари ва ваколатларини бажариши лозим. 4. Регулятор очиқ, илгарилаган ва қарама-қарши бўлмаган регулятив жараённи таъминлаши лозим. 5. Регуляторнинг ҳизматчилари энг юқори даражадаги профессионал стандартлар талабларига жавоб бериши, жумладан конфиденциаллик стандартларига риоя қилишлари лозим. В. Ўзини ўзи тартиблаштириш бўйича: 1 А.Рот, А.Захаров, Б.Златкис, Я.Миркин, Б.Борн, Р.Бернард, П.Баренбойм, А.Хит. Основы государственного регулирования финансового рынка.-М.: Юридический Дом «Юстицинформ», 2003.-бб.37-40. 16

6. Бозорнинг ҳажми ва мураккаблиги даражаси билан белгиланувчи даражада мумкин бўлган соҳалар устидан тўғридан тўғри назорат функцияларини бевосита ваколатли бажариш учун ўзини ўзи тартиблаштириш ташкилотларини тартиблаштириш схемасига қўшилиши лозим. 7. Ўзини ўзи тартиблаштирувчи ташкилотлар давлат регуляторининг назорат объекти бўлиши керак. Бу ташкилотлар уларга берилган ваколатлар ва мажбуриятларни бажариши чоғида ҳалаллик, адолатдилик ва конфиденциаллик (маҳфийлик) стандартларига риоя қилишлари лозим. С. Қимматли қоғозлар соҳасида регулятив нормаларни (меъёрларни) мажбурий бажарилишини таъминлаш тамойиллари: 8. Регулятор инспекция қилиш, текшириш ва назорат қилиш бўйича кенг қамровдаги турли ваколатларга эга бўлиши керак. 9. Регулятор регулятив нормаларни мажбурий бажарилишини таъминланиши бўйича кенг қамровдаги турли ваколатларга эга бўлиши лозим. 10. Регуляторнинг инспекция қилиш, текшириш ва назорат қилиш бўйича ҳамда регулятив нормаларни мажбурий бажарилишини таъминланиши бўйича ваколатларини қўллашида регулятив тизим ишончлилик ва самардорликни таъминлаши лозим. Бунда молия бозори индустрияси сифатини бошқаришнинг комплекс тизимини (энг кам деганда “комплайенс”, яъни бозор қатнашчилари операцияларини регулятив нормаларга мослигини текшириш ва солиштириш, дастурлари киритилиши мумкин) жорий қилиш мақсадга мувофиқ. D. Тартиблаштириш соҳасида ҳамкорлик тамойили: 11. Регулятор тартиблаштиришга оид очиқ ва ёпиқ информацияни ички ва ҳорижий бозорларда фаолият юритувчи ўз контрагентларига бериш ваколатларига эга бўлиши лозим. 12. Регуляторлар информация алмашиниш механизмларини ўрнатиши лозим. Ушбу механизмлар доирасида тартиблаштиришга оид очиқ ва ёпиқ информация бўйича ички ва ҳорижий бозорларда фаолият юритувчи ўз контрагентлари билан алмашиниш вақти ва тартиби белгиланган бўлиши керак. 17

13. Регулятив тизим ҳорижий регуляторлар берган сўрови (талаби) бўйича ўз функцияларини бажариш ва ваколатларини амалга оширишларига кўмаклашиш имкониятини бериши лозим. E. Эмитентларга оид тамойиллар: 14. Инвесторлар учун молиявий натижалари тўғрисидаги информацияни ҳамда бошқа зарурий (“материалли”) бўлган информацияни тўлиқ, ўз вақтида ва аниқ очиб берилишини таъминлаши керак. 15. Эмитентларнинг ўз қимматли қоғозлари эгалари билан муомаласи адолат, ҳалоллик ва тенглик асосида кечиши лозим. 16. Қўлланиладиган ҳисоб ва аудит стандартлари халқаро миқёсда тан олинган ва юқори сифатга эга бўлиши керак. F. Коллектив инвестициларни амалга оширувчи схемаларга оид тамойиллар: 17. Регулятив тизим коллектив инвестициялар билан шуғулланувчи схемаларни (компанияларни, фондларни) бошқарувчилар ва бозорда тарқатувчилар учун мўлжалланган руҳсат бериш стандартларини ва тартиблаштириш тартиб-қоидаларини ўрнатиши лозим. 18. Регулятив тизим коллектив инвестициялар билан шуғулланувчи схемаларнинг юридик шакли ва тузилмасини тартиблаштирувчи ҳамда клиентлар активларини бўлаклаштирилиши ва ҳимояланиши тартибқоидаларни жорий қилишлари лозим. 19. Тартиблаштириш тизими эмитентлар томонидан конкрет инвестор учун зарурий информацияни талаб даражасида очиб берилишини назарда тутиши лозим. Бундай информация инвестор учун коллектив инвестициялар билан шуғулланувчи схемаларни қай даражада унинг талабларига жавоб беришини ва иштирок улуши миқдорини баҳолашда зарур бўлади. 20. Тартиблаштириш тизими коллектив инвестициялар билан шуғулланувчи схемалар доирасида унинг активларини зарурий ва шаффоф баҳоланишини, схемалардаги иштирок улушини баҳолаш ва сўндирилишини (схема томонидан қайтариб сотиб олинишини) таъминлаши керак. G. Бозор воситачиларига оид тамойиллар: 21. Тартиблаштириш тизими молиявий воситачиларни бозорга руҳсат берилиши учун минимал стандартларни ўрнатиши лозим. 22. Бозор воситачилари учун уларнинг капиталига бошланғич ва жорий даврдаги талаблар ҳамда бошқа пруденциал талабларни ўрнатилиши 18

лозим. Пруденциал талаблар ўзларида воситачилар томонидан зиммаларига олинувчи рисклар даражасини акс этиши керак. 23. Бозор воситачилари ички ташкиллаштириш ва операцион ҳаракатлар стандартларига мос равишда фаолият юритишлари лозим. Бу стандартлар клиентлар манфаатларини ҳимоялашга, рискларни керакли даражада бошқарилишига қаратилган бўлади. Бунда воситачи менежменти клиентлар манфаатини ҳимоялашга ва рискларни зарурий бошқаришга бўлган бевосита мажбуриятларни зиммасига олади. 24. Бозор воситачиси ўз мажбуриятларини тугатганида, клиентлар учун зарар ва йўқотишларни минималлаштириш ҳамда тизимли рискларни чегаралаш имконини берувчи йўсинлар мавжуд бўлиши лозим. H. Иккиламчи бозорга оид тамойиллар: 25. Савдо тизимларни, жумладан фонд биржаларини, таъсис этиш жараёни авторизацияланиши ва назорат қилиниши зарур. 26. Регуляторнинг биржалар ва савдо тизимлари устидан узлуксиз жорий назорати бозорнинг ҳалоллилиги ва адолатлилигини ушлаб турилишини таъминлаши лозим. Бундай сифатлар бозорнинг турли қатнашчилари манфаатлари ўртасидаги зарурий балансни ҳосил қиладиган барча тарафлар учун тенг бўлган қоидаларига асосан таъминланади. 27.Тартиблаштириш трейдингнинг транпарентлигини (шаффофлигини) таъминлаши зарур. 28. Тартиблаштириш шундай ташкиллаштирилиши зарурки, токи унинг ёрдамида манипуляциялар (кўзбўямачиликлар) ва тобламачиликларни ҳамда савдо амалиётининг бошқа ҳалол бўлмаган (нопок) ва адолатсиз турларини аниқлаш ва олдини олиш мумкин бўлсин. 29. Тартиблаштириш бозорда мажбуриятларни бажарилмаслиги ва кризис ҳолатлар рискларини керакли даражада бошқарилишини таъминланишига қаратилган бўлиши лозим. 30. Қимматли қоғозлар билан боғлиқ битишувлар бўйича клиринг ва ҳисоб-китоблар тизимлари регулятив назорат объекти бўлиши зарур. Бу тизимлар шундай ташкиллаштирилиши зарурки, токи уларда савдо битишувларининг ҳалоллилиги, адолатлилиги, самарадорлилиги ва натижавийлиги таъминлансин. Ушбу тартиблаштириш тамойиллари Ўзбекистонда молиявий иқтисодий инқироз шароитида олиб борилаётган инқирозга қарши чоралар 19

давлат дастурида хам ўз аксини топган. Айниқса банк-кредит тизми барқарорлигини таъминлаш, тўлов интизомини мустахкамлаш хамда инвестицион фаолликни ошириш борасида олиб борилаётган ислохотлар бунга яққол мисол бўлиши мумкин. Қимматли қоғозлар бозори профессионал иштирокчилари қонунчиликка мувофиқ инвесторлар олдида уларга етказилган зарар учун қуйидаги ҳолатлар бўйича мулкий жавбогар: - инвесторлар талабига асосан қимматли қоғозлар бозорида инвесторлар ҳуқуқларини ҳимоя қилиш тўғрисидаги қонунчиликда белгиланган маълумотларни тақдим қилмаслик ёки нотўғри маълумотлар тақдим қилиш; - қимматли қоғозлар эмиссиясининг белгиланган тартибини бузиш; - қимматли қоғозларнинг инсофсиз рекламасини амалга оширганлик, қимматли қоғозларнинг қонун ҳужжатларида белгиланган тартибда рўйхатдан ўтказилмаган чиқарилишининг рекламаси, шунингдек муомалада бўлиши қонун билан тақиқланган қимматли қоғозларнинг рекламаси учун; - инвесторлар билан уларнинг қимматли қоғозлар бозорида инвесторлар ҳуқуқларини ҳимоя қилиш тўғрисидаги қонун ҳужжатларида назарда тутилган ҳуқуқларини чеклайдиган, эмитентлар ва қимматли қоғозлар бозори профессионал иштирокчиларининг жавобгарлигини чеклайдиган шартномаларни тузиш; - аниқланган ҳийла-найранг ишлатиш фактлари ва қимматли қоғозлар бозоридаги бошқа қоидабузарликлар, шунингдек қимматли қоғозлар, қимматли қоғозларнинг эмитентлари, қимматли қоғозларга доир нархлар тўғрисида, шу жумладан рекламада қасддан бузиб кўрсатилган ахборотни тақдим этиш йўли билан инвесторларни қимматли қоғозларни сотиб олиш ва сотишга даъват қилганлик учун; - инвесторлар билан тузилган шартномалар шартларини бажармаганлик ёки лозим даражада бажармаганлик, 20

шунингдек инвестор билан тузилган шартномада қайд этилганидан фарқ қиладиган шартларда битим тузганлик учун. Инвестиция муассасаларининг фаолияти бўйича ҳуқуқий иқтисодий нормативлар давлатнинг иқтисодий сиёсати ва стратегик дастурларига мувофиқ холда янгилаб борилади. Бу эса уларнинг фаолиятини доимий давлат томонидан ва ўз-ўзини мувофиқлаштирувчи ташкилотлар хамкорлигида жахон тажрибаларига мувофиқ ташкил этишни тақозо этади. 2009 йил давомида Ўзбекистон Республикаси Давлат Мулк қўмитаси қошидаги Қимматли қоғозлар бозорини назорат қилиш ва мувофиқлаштириш Марказида, Республика ҳукумати томонидан белгиланган, қимматли қоғозлар бозорини келажакдаги ривожига йўналтирилган муҳим мақсадлар ва вазифаларни бажариш бўйича ишлар амалга оширилди. 2009 йил 31 декабр ҳолатига кўра, қимматли қоғозлар эмиссияси бўйича ягона Давлат реестри 13766 акция чиқариш регистрациясига, уларнинг умумий миқдори 5150.2 млн. дона ва умумий эмиссия ҳажми 5852.2 млрд. сўм бўлган акциялар ёзувини қўшиб қўйди, шу жумладан 2009 йилда 128 акция нашри умумий миқдори 1071.7 млн. дона ва умумий эмиссия ҳажми 1277.6 млрд. сўм бўлган акциялар ёзуви қўшиб қўйилди. Жумладан, нашрини рўйхатга олиш ҳхисоботи даврида "Ўзтрансгаз" АК 334.1 млрд. сўмлик, "Асака" ДАТБ 293.4 млрд. сўмлик, "Хал банки" ДАТБ 80.0 млрд. сўмлик, "Ўзсаноатурилишбанк" АТБ 65.4 млрд. сўмлик, "Микрокредитбанк" АТБ 64.6 млрд. сўмлик, "Пахтабанк" ОАТБ 50.0 млрд. сўмлик, "НБУ инвест гроуп" ОАЖ 32.0 млрд. сўмлик, "Ўзбек металлургия комбинати" 29.3 млрд. сўмлик ва бошқа эмитентлар ўз акцияларини чиқаришди. 2009 йил 31 декабр ҳолатига кўра, 118 та нашрда 87 та корпоратив эмитент умумий миқдори 72.4 млрд. сўмлик облигациялар нашри рўйхатга олинди. 118 та нашрдан 77 таси қоплаб берилди ва 16 таси бекор қилинди. 21

Умумий 22.0 млрд. сўмлик 25 та нашр муомалада. Ххисобот даврида "Ипак йўли" ОИТБ 5 млрд. сўмлик облигациялари рўйхатга олинди. Ҳисобот даври учун ҳужжатларда намоён бўлган камчиликлар билан алоқадор ҳужжатларни кўриб чиқиш босқичида ҳукумат рўйхатга олиши учун тақдим қилинган акция ва облигациялар нашри учун ҳужжатларни қайта ишлашга 74 эмитентнинг қимматли қоғозлари тақдим этилди. Йил якуни бўйича қайта кўриб чиқилган 46 та қимматли қоғоз чиарувчилари рўйхатга олинди. Хисобот даври мобайнида 284 та шикоятлар ва инвесторларнинг мурожатлари кўриб чиқилди. Шикоят ва мурожаатларни кўриб чиқиш натижасида қимматли қоғозлар бозорининг 48 та иштирокчисига мавжуд қоида бузарликларни бартараф қилиш тўғрисида буйруққ берилди, 27 та қонун-қоидаларни бузиш ҳолати бўйича эса ҳужжатлар суд ва ҳуқуқни ҳимоя қилиш органларига топширилди. Бундан ташқари, давлат ва инвесторлар фойдасига 3 650.3 млн. сўмлик маблағларни ундириш таъминлаб берилди. Мисол учун, АТБ "Транстбанк" акциядори аризасини кўриб чиқиш давомида юқоридаги тижорат банки акциядорларининг реестрини юритиш тартиби "Диларес" ЁАЖ ва "Ватқ" МД томонидан бузилиш ҳолати аниқланди, натижада "Диларес" ЁАЖ ва "Ват" МД мансабдор шахсларига маъмурий санкция қўлланилди. 2009 йил давомида қимматли қоғозлар бозорида 1490 та ққонунбузарлик аниқланган, 146 та акциядорлик жамиятлари ва қимматли қоғозлар бозори профессионал иштирокчилари фаолияти устидан текширувлар олиб борилди. Қимматли қоғозлар бозоридаги қонунбузрликлар тўғрисидаги маълумотлар мониторинг ва таҳлили, умумий қонунбузурликларнинг асосий қисмини қимматли қоғозлар бозорида қатнашчилар маълумотларини фош этиш билан боғлиқ, акциядорларга дивидендларнинг тўланмаслиги, ҳамда акциядорлар реестрини юритиш тартибини бузиш қонунбузурликлари ташкил этаётганлигини кўрсатди. 22

Жумладан, ххисобот даврида чоп этилмаган 125 та факт умумий акциядорлар йиғилишини ўтказиш ва йиллик хисобот ҳақидаги оммавий эълонлар маълумотлари кўрсатилди, 59 та факт акциядорлар реестрини юритиш тартибини бузилиши, 57 та факт эса акциядорларга дивидендларнинг тўланмаганлиги ҳақида. Мисол учун, "Республика ўсимликларни ҳимоя қилишнинг кимёвий воситалари базаси" ОАЖ фаолиятини режа текшируви ўтказилиш жараёнида мавжуд далиллар ҳақидаги маълумотларни чоп этмаслик, ҳамда акциядорларга дивидендларнинг тўланмаслиги ҳолатлари аниқланди. ОАЖ мансабдор шахслари муомалалари ишини кўриб чиқиш натижасида маъмурий қарзни ундириш бўйича материаллар судга оширилди, жамиятга қимматли қоғозлар бозоридаги қонунбузурликларни бартараф қилиш ҳақида буйруқ берилди. Булар қаторида, "Ўзтемирйўлконтейнер" ОАЖ фаолиятини режа текширувидан ўтказиш давомида акциядорларга тегишли дивидендлар тўланмаслик, мавжуд фактлар ҳақидаги маълумотлар ва хисоботларни чоп этмаслик, ҳамда назорат органлари маълумотлари ўз вақтида намойиш қилинмаслиги оҳлатлари аниқланди. Натижада "Ўзтемирйўлконтейнер" ОАЖ мансабдор шахсларининг муносабатларида қимматли қоғозлар бозоридаги қонунбузурликлари тўғрисидаги ҳужжатлар суд органларига топширилди. Бир вақтнинг ўзида, қимматли қоғозлар бозоридаги қонунбузурликлари учун "Ўзтемирйўлконтейнер" ОАЖ га 8.35 млн.сўм миқдорида иқтисодий санкция жорий этилди. Шу билан бирга, "Тошнефтегазурилиш" ОАЖ фаолиятида режа текширувини ўтказиш жараёнида хисоботларни чоп этмаслик ҳолатлари, қимматли қоғозлар бўйича муомалалар хисоботи ва ўрнатилган ҳисобга олиш тартибининг бузилиш ҳолатлари аниқланди, ҳамда қонунбузарлик белгилари, шунингдек даромадларни тақсимлашда ўрнатилган тартибнинг бузилиши каби салбий натижалар аниқланди. 23

"Тошнефтегазурилиш" ОАЖ мансабдор шахсларига тегишли иш кўриб чиқилиши натижасида маъмурий қарзни ундириш кўрсатмалари бўйича ҳужжатлар судга оширилди, жамиятга қимматли қоғозлар бозоридаги қонунбузарликларини бартараф этиш тўғрисида буйруққ берилди. Шулар қаторида, Ўзбекистон Республикаси Давлат солиқ қўмитасига қонунбузарлик белгилари бўйича "Тошнефтегазурилиш" ОАЖ даромадларни тақсимлашда ўрнатилган тартибнинг бузилиши бўйича, ҳамда Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлигига "Тошнефтегазурилиш" ОАЖ фаолиятини текширувдан ўтказган аудиторлик ташкилотларининг муносабатларида меъёрлар белгилаш учун маълумотлар юборилди. Бир вақтнинг ўзида, қимматли қоғозлар бозоридаги қонунбузурликлари учун "Тошнефтегазурилиш" ОАЖга 10.0 млн. сўм миқдорида иқтисодий санкция белгиланди. Шунингдек, "Сувмахсустаъмир" ОАЖ фаолиятини режа текширувидан ўтказиш жараёнида маълумотларни ошкор қилиш тартибини бузиш ҳолатлари, қимматли қоғозлар операциялари бўйича жавобгарлик ва ўрнатилган хисоб тартибини бузиш, аниқ ишониб бўлмайдиган маълумотларни муқаддам тақдим этиш орқали инвесторларни адаштириш ҳолатлари намоён бўлди. "Сувмахсустаъмир" ОАЖ мансабдор шахсларига тегишли иш кўриб чиқилиши натижасида маъмурий қарзни ундириш кўрсатмалари бўйича ҳужжатлар судга оширилди, жамиятга қимматли қоғозлар бозоридаги қонунбузурликларини бартараф этиш тўғрисида буйруқ берилди. Шу билан бирга, инвесторлар, назорат органлари ва тафтиш органларини аниқ ишониб бўлмайдиган маълумотларни муқаддам тақдим этиш орқали адаштирганликлари учун суддаги даъво аризасига "Сувмахсустаъмир" ОАЖга энг кам ойлик иш ҳақининг 400 баробари миқдорида иқтисодий санкция қўллаш ҳақида аризақ ўшиб қўйилди. 24

Хаммаси бўлиб, қимматли қоғозлар бозорида салбий ҳолатларни текшириш натижасида қонунбузурликларни бартараф этиш тўғрисида 108 та фармойиш берилди, қимматли қоғозлар бозорининг 14 қатнашчисига жами 51.7 млн. сўмлик иқтисодий санкция эълон қилинди. 2009 йил 31 декабр ҳолатига кўра қимматли қоғозлар бозорида мавжуд профессионал фаолиятга лицензиялар миқдори 221 тани ташкил қилди, шунингдек 2009 йилда 13 та лицензия берилди (фаолияти чўздирилди). Энг кўп қимматли қоғозлар бозорида инвестиция воситачи фаолиятини амалга ошириш учун лицензия берилди. Шу билан бирга, 2009 йилда, фонд бозори профессионал иштирокчиларига қимматли қоғозлар бозорида профессионал фаолиятни амалга ошириш учун олдин берилган 26 та лицензия фаолияти тугатилди.Қуйидаги 1-жадвалда профессионал фаолиятнинг 31.12.2009 й ҳолатига кўра мавжуд лицензиялар миқдори, яъни 2009 йилда берилган лицензиялар миқдорини кўришимиз мумкин. 1-жадвал. Профессионал фаолият турларига 2009 йилда берилган лицензиялар миқдори 2 . № Профессионал фаолият 31.12.2009 й. ҳолати бўйича амалдаги лицензиялар сони 2009 й мобайнида берилган лицензиялар сони 1. Инвестиця воситачиси 99 9 2. Инвестиця маслаҳатчиси 21 2 3. Депозитарий 37 – 4. Бошқарувчи компания 51 2 5. Инвестиця фонди 9 – 6. Хисоб-китоб клиринг палата 2 – 7. Нобиржавий савдо ташкилотчиси 2 – 2 Манба: deponent.uz сайти маълумотлари 25

8. Трансфер-агент – – Жами: 221 13 Манбаа. Қимматли қоғозлар бозори фаолиятини мувофиқлаштириш ва назорат қилиш Маркази, 2009 Жадвалда кузатишимиз мумкинки, 2009 йил мобайнида трансфер-агент фаолият тури амалда 2009 йилнинг 27 июлидан кейин қонуний фаолият турини юритиши мумкин бўлсада, лекин лицензия эгасига айланмаган. Энг кўп 99 та лицензияга эгасига ҳар доимгидак сон жиҳатдан устун бўлган инвестиция воситачилари айланишган. Шу билан бирга, Ўзбекистон Республикаси "Қимматли қоғозлар бозори тўғрисида"ги Қонунига мувофиқ инвестиция компаниялари, реестр юритувчи, қимматли қоғозларни номинал сақловчиси фаолиятлари энди лицензияланадиган фаолият турига киритилмайди. 2009 йилда 339 та даъвогарлар квалификация аттестати олиш учун зарур ҳужжатларни топширдилар. Булардан тест натижалари бўйича 135 кишига аттестация берилмади, 40 киши аттестация ўтказиш учун келмади, 164 кишига аттестация берилди (аттестат фаолиятини узайтириш учун қайта аттестация қилинди), шунингдек 63 та квалификация аттестати I даражали, 101 таси еса II даражали. 2009 йил 31 декабр ҳолатига кўра қимматли қоғозлар бозори мутахасислари томонидан берилган мавжуд квалификация аттестатларининг жами миқдори 686 бирликни ташкил этади, шулардан 350 таси I даражали аттестатлар ва 336 таси II даражали. Хозирги молиявий инқироз шароитда давлатнинг бевосита қимматли қоғозлар бозорига аралашувидан мақсад битта, бу ҳам бўлса инвесторларни манфаатини кўзлаган, мавжуд қонунбузарликларни олдини олган ёки чеклаган, акциядорлар ҳуқуқларини ҳимоялаган ҳолатларда фонд бозорини инфратузилмасини янада ривожлантиришдан иборатдир. 1.3. Ривожланган мамлакатлар фонд бозорини тартибга солиш механизми 26

Молиявий-иқтисодий инқироз бу банклар ликвидлиги, яъни тўлов қобилиятининг заифлиги билан боғлиқ муаммонинг кескинлашуви, кредит бозоридаги танглик, содда қилиб айтганда, пул маблағларининг етишмаслиги билан изоҳланади. Иқтисодий инқироз товар ва хизматларга бўлган ялпи талаб ва ялпи таклиф ўртасидаги номутаносиблик, макроиқтисодий мувозанатнинг бузилиши оқибатида вужудга келади 3 Ҳозирда аксарият мамлакатлар бир бутун глобаллашган жаҳон иқтисодиётини ташкил этганлиги учун ушбу инқироз барчага салбий таъсир кўрсатмасдан қолмаяпти. Айниқса бундай таъсир, биринчи навбатда, халқаро даражада интеграллашган қимматли қоғозлар бозори (ҚҚБ)да намоён бўлаяпти. Чунки бу бозор қимматли қоғозларнинг талаб ва таклифи функцияси сифатида иқтисодиётнинг “барометри” ролини ўйнайди ва иқтисодиётда муҳим ижтимоий ва иқтисодий функцияларни бажаради. Шунинг учун ҚҚБ дунё миқёсида оғир кечаётган глобал молиявийиқтисодий инқирозни ўзида объектив акс эттиради. Лекин шунга қарамай, “Ҳеч кимга сир эмаски, тарқалиб бораётган жаҳон молиявий-иқтисодий инқирозининг асосий сабабларидан бири - бу банклар ликвидлиги, яъни тўлов қобилиятининг заифлиги билан боғлиқ муаммонинг кескинлашуви, кредит бозоридаги танглик, содда қилиб айтганда, пул маблағларининг етишмаслиги билан изоҳланади” 6 . Бундан ташқари жаҳон қимматли қоғозлар ва молия бозоридаги таъминланмаган қимматли қоғозлар бўйича савдо битимлари ва уларнинг базисга эквивалентлилигини бузилишини келтириш мумкин. Ҳалқаро даражада интеграллашган ҚҚБ ҳозирда нафақат кенг кўламли молиявий нобарқарорлик, иқтисодиётдаги салбий ўзгаришлар, ижтимоий тушкунлик (стресс) ва хатарли рисклар манбаси сифатида намоён бўлиши ва бир вақтнинг ўзида уларнинг барчасига ўта таъсирчан бўлиши мумкин, балки иқтисодиётлардаги негатив ҳолатларни текислашга 3 “Жаҳон молиявий-иқтисодий инқирози, Ўзбекистон шароитида уни бартараф этишнинг йўллари ва чоралари” мавзусида семинар-тақдимот материаллари. 27

қодирлигини кўриш мумкин. Демак, бу инқирознинг сабаблари ва характерини жаҳон ҚҚБ ҳаракати (тенденциялари) динамикаси ва уни иқтисодиётдаги ролини ифодаловчи индикаторлар асосида кўриш мумкин. Америка Қўшма Штатларида (АҚШ) 2008 йилнинг ўрталарида (июльавгуст ойларида) очиқ фазага кирган ва ҳозирда бутун дунёга тарқалган жаҳон молиявий-иқтисодий инқирознинг халқаро ҚҚБ индикаторлари ва характерида намоён бўлган қуйидаги асосий сабабларини алоҳида кўрсатиш мумкин. Жаҳон молиявий-иқтисодий инқирозининг келиб чиқиш сабабларининг асосий қисмини қимматли қоғозлар бозори ва унда инвестиция муассасаларининг фаолиятига боғлаб ўрганиш мумкин. Ҳозирда барча мамлакатларнинг ҚҚБ ҳаракати тенденциялари синхрон бўлгани сабабли миллий ҚҚБ ўзаро узвий боғлиқлигини тан олиш зарур. Ушбу боғлиқликни 10 йил муддат ичида 86 мамлакат (жумладан, 10 ривожланган ва 76 ривожланаётган мамлакатлар) ҚҚБ фонд индексларининг 6 Ислом Каримов “Жаҳон молиявий-иқтисодий инқирози, Ўзбекистон шароитида уни бартараф этишнинг йўллари ва чоралари”Т.”Ўзбекистон” НМИУ, 2009. 56 б. нормаллаштирилган қийматлари бўйича ҳисоблаб топилган ўртача чизиқли жуфтлик корреляция коэффициентларидан кўриш мумкин. Бу мамлакатлар ҚҚБ улуши жаҳон капитализациясининг 97 фоизидан ортиқ. Хусусан, бу коэффициент бўйича ривожланган мамлакатларнинг ўзаро боғлиқлиги даражаси +0,81, ривожланаётган мамлакатларнинг ўзаро боғлиқлиги даражаси +0,55, ривожланган ва ривожланаётган мамлакатларнинг ўзаро боғлиқлиги даражаси эса +0,57. Ушбу натижалар ҳозирги вақтда молиявий глобаллашувнинг асосий шаклларидан бири сифатида бир бутун жаҳон ҚҚБ архитектурасини шаклланганлигини ва унинг тузилмасида барча мамлакатларнинг ҚҚБлари ўзаро синхрон ҳаракат қилишини тасдиқлайди. 28

Қимматли қоғозларнинг бозор нарҳини реал баҳосидан(комплекс (бизнес) базисидан) кескин узилиб қолганлиги. Ушбу сабабнинг негизи компаниялар томонидан чиқарилган акциялар ва уларнинг бизнес-базисини ҳамда шу билан бирга давлатлар томонидан миллий ҚҚБ ва реал иқтисодиётнинг ўзаро эквивалентлилиги тамойилига риоя эмаслик деб қараш мумкин. Бунинг тасдиғини 86 мамлакат ҚҚБ спекулятив савдо обороти ҳажми ва фонд индекслари охирги 10 йил давомида ўзгариши динамикасида кўриш мумкин. Хусусан, ривожланаётган мамлакатлар ҚҚБнинг спекулятив савдо обороти ҳажми ва фонд индекслари қиймати 2008 йилга келиб 1998 йилга нисбатан 2,7 баробарга ошди. Бунда Осиё мамлакатлари бўйича 2,4 баробарга, Лотин Америкаси бўйича – 2,8 баробарга, Шарқий Европа ва Яқин Шарқ бўйича – 2,6 баробарга ошди. G7 мамлакатлари бўйича эса – 2,8 баробарга (жумладан, АҚШ бўйича – 3,2 баробарга ортди. Демак, ҚҚБ охирги йилларда ҳаддан ташқари “қизиб” кетган ва акциялар ҳаддан ташқари “пуфак сингари шишиб” кетган, яъни акциялар спекулятив ҚҚБ томонидан ҳаддан ташқари юқори баҳоланган. Бунинг натижасида молиявий-иқтисодий инқироз намоён бўлиб, фақат 2008 йилда биржа индекслари камида 50 фоизга, 2008 йилнинг ичида эса ўртача 50-60 фоизга кескин пасайиб кетди. Айтиш жоизки, 2008 йилдаги ипотека билан боғлиқ инқироз аслида молиявий-иқтисодий инқирознинг яширин шаклидаги сабабий асосга эгалиги ҳозирда намоён бўлди. Ҳозирги вақтда (нуфузли халқаро ташкилотларнинг – World Bank, World Federation Exchang, OECD, Standard & Poors, BIS (Bank International Settlement), Росбизнесконсалтинг – маълумутлари асосида) ривожланган мамлакатлар молиявий активларининг катта қисми қимматли қоғозларда мужассамлашган. Хусусан, 2009 йилга келиб, жаҳонда акциялар ва облигациялар бозорининг капитализация ва қарз миқдори бўйича ҳисобланган умумий ҳажми таҳминан 110 трлн.доллардан ошиб кетди (шу жумладан, акциялар бозори ҳажми 50 трлн.долл., облигациялар бозори 60 29

$трлн.долл.). Бу кўрсаткич жаҳон ялпи ички маҳсулоти (ЯИМ) умумий ҳажмидан 2,7 баробар ва М2 (нақд пул ва банклардаги ҳисоб рақамларида сақланаётган талаб қилинажак маблағлар) пул массасидан 3 баробар ортиқ демакдир. Деривативлар (ҳосилавий қимматли қоғозлар) жаҳон бозори умумий ҳажми эса 1990-чи йиллар бошларидаги 20 трлн.доллардан 2009 йил бошига келиб та\минан 585 трлн.долларгача ортди. Миллий молия бозорлари давлат регуляторларининг Базель қўмитаси ва қимматли қоғозлар бўйича комиссиялар халқаро ташкилоти (IOSCO) томонидан тавсия этилган “етакчи регуляторлар” ва кейинчалик кросссекторли тартиблаштиришга ўтиш масаласи бўйича (функционаллик тамойилини сақлаб қолган ҳолда) консервативлиги, ҳаракатларида ўзаро келишмовчилиги ва пассивлиги. Натижада, миллий макрорегуляторларни бир бутун жаҳон молия бозори доирасида ўзаро самарали фаолиятини амалга оширилишини таъминловчи ягона халқаро органнинг (IOSCO ташкиотининг жаҳон иқтисодиётидаги роли ва мавқеини кескин ўзгартира оладиган) ҳанузгача йўқлиги. Ушбу тавсия макроиқтисодий даражада миллий ҚҚБда намунали (S-I)-муҳит 4 яратувчи ҳамда мамлакатларда ўзаро боғланган миллий ҚҚБ ва реал иқтисодиётнинг эквивалентлилиги тамойилига риоя қилиниши ва ҚҚБ томонидан ижтимоий ва иқтисодий функцияларининг тўла-тўкис бажарилишини таъминловчи миллий молия бозорларининг умумдавлат макрорегуляторларини тузилишини талаб қилади. Айнан, ставканинг ўсиши ҚҚБда спекулятив ҳолатни кучайишига, яъни, қимматли қоғозларнинг бозор нарҳини ўз бизнес-базиси баҳосидан кескин узилиши даврига, ва аксинча, ставканинг пасайиши ҚҚБнинг инқирозий ҳолатига, яъни, қимматли қоғозларни кескин қадрсизланиши даврига тўғри келади. Шуниси қизиқарлики, АҚШ хукумати ва банклари ФРТдан олган қарзларини бошқа давлатларга ҳам кредит сифатида ўтказиб бу мамлакатлар иқтисодиётини долларга боғлаб қўйиб “эксплуатация” қила 4 Понятие (S-I) климата исходит из положения о необходимости в экономике соблюдения условия эффективного баланса между накопленными сбережениями и потребными инвестициями. 30$