Молия инженерияси махсулотлари турлари ва унга таъсир этувчи омилларнинг назарий асослари ва жахон тажрибаси - Iqtisodiyot - Diplom ishlar

Молия инженерияси махсулотлари турлари ва унга таъсир этувчи омилларнинг назарий асослари ва жахон тажрибаси

Yuklangan vaqt:

28.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

127.5732421875 KB

Ko'chirib olish

МУНДАРИЖА КИРИШ .......................................................................................................... ....... 3 I-боб. Молия инженерияси маҳсулотлари турлари ва унга таъсир этувчи омилларнинг назарий асослари ва жаҳон тажрибаси 1.1. Молия инжинирингининг иқтисодий мазмуни ва методологик асослари ....……………………………………………………………………….00 1 .2. Молия инженерияси маҳсулотлари тавсифи ва таснифи..........…...00 1.3. Молия инженерияси маҳсулотлари турларининг жаҳон тажрибаси...............................................................................................................00 II-боб. Ўзбекистонда молия инженерияси маҳсулотлари турлари таҳлили ва муаммолари 2.1. Ипотекани секъюритизациялашнинг икки поғонали модели таҳлили...................................................................................................................00 2.2. Активлар секьюритизациясининг бир поғонали модели таҳлили...................................................................................................................00 III-боб. А ктивлар секъюритизация жаҳон тажрибасини Ўзбекистон шароитида қўллаш масалалари Хулоса ва таклифлар.....................................................................................00 Фойдаланилган адабиётлар рўйхати..........................................................00 Илова.......................................................................................................... ......00 Кириш Замонавий шароитларда молия бозорлари ички ва ташқи фундаментал факторлар таъсири остида ривожланадилар, бу факторларнинг муҳим белгиларини жаҳон молия инжиниринги амалиёти кўрсатганидек инновациялар касб этиб келмоқда. Жаҳон амалиётидан келиб чиқиб, Ўзбекистон учун асосий муаммоларни, яъни ишлаб чиқаришни модернизация қилиш, инвестиция ва тармоқлараро индустриал ўсишни таъминлаш ва шу

каби қатор масаларни ечишда банк молия инжинирингига муҳим аҳамият қолдирмоқ зарурдир. Шуни қайд этиш лозимки, молия инжиниринги янги илмий тармоқ сифатида тўлиқ ўрганилмаган иқтисодий фанлар туркумига киради ва умум эътироф этилган ягона концепцияга эга эмасдир. “Тобора ўсиб бораётган бундай муаммолар бугунги кунда глобал инқироз келтириб чиқараётган чуқур жараёнларни фақат эски восита ва принципларни тузатиш билан ҳал этиб бўлмаслигидан дарак бермоқда ва авваламбор молия ва банк тизимининг янги тузилмасини, уни назорат қилиш ва тартибга солиш механизмларини кўп томонлама асосда ишлаб чиқишни тақозо этмоқда” 1 . Молия бозори ва унинг иштирокчилари учун янги махсулотларни синтез, мавжуд махсулотларни оптималлаштириш ва такомиллаштириш, мавжуд молиявий маҳсулотларини танлаш ва уларни комплекслаштириш йули оркали иқтисодиётни ракобатли ривожланишини таъминловчи, инновацион махсулотларни ва инвестицион лойихаларни яратишда илмий услубиёт сифатида куллаш учун молиявий инжинирингнинг умумий концепциясини ишлаб чикиш ҳозиргача долзарб муаммо бўлиб келмоқда. Молиявий инжинирингнинг асосий йўналишларини амалий қўлланилишини шаклантириш ва ривожлантириш асосан банк молия инжинирингининг концепциясини ишлаб чиқиш муаммоси долзарблигича қолмокда. Банк молия инжинирингининг долзарблиги, жаҳон молия бозорларининг ҳозирги шароитларда номутаносиб ҳолатлари ва Ўзбекистон банк шароитида жаҳон молия инжиниринги амалиётидан келиб чиқган ҳолда уни қуллаш учун имкониятлар очилиши ҳамда мазкур йўналиш тўлиқ ўрганилмаганлиги билан боғлиқдир. 1 “Бош мақсадимиз – кенг кўламли ислоҳотлар ва модернизация йўлини қатъият билан давом эттириш” Ўзбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримовнинг 2012 йилда мамлакатимизни ижтимоийиқтисодий ривожлантириш якунлари ҳамда 2013 йилга мўлжалланган иқтисодий дастурнинг энг муҳим устувор йўналишларига бағишланган Вазирлар Маҳкамасининг мажлисидаги маърузаси/ Т.:Ўзбекистон, 18.01. 2013 й.

Инвестиция институтлари инвестиция ва эмиссия сиёсатларини такомиллаштириш, уларни амалга оширишда инновацион маҳсулотларни тадбиқ этиш ва сифатини таҳлил этиш билан боғлиқ муаммолар ва бу муаммоларни келиб чиқиш сабабларини ўрганиш, уларнинг ечимини янги инновацион технологиялардан фойдаланилган ҳолда ишлаб чиқиб амалиётга татбиқ этиш, келажакда Ўзбекистонда инвестиция институтларининг инвестиция фаолиятини ривожлантиришни рағбатлантириб, уларни дунёнинг машҳур институтлари билан рақобатлаша олиш даражасига етказишга бевосита хизмат қилиши мумкин. Шунингдек, инвестиция институтлари ўзининг инновацион потенциалини, яъни жалб қилинган бўш пул маблағларини ва мавжуд инвестиция ресурсларини иқтисодиёт тармоқларига оптимал жойлаштиришда максимал инновациялардан фойдаланиб молиявий инжиниринг маҳсулотлари ва схемалари даромад олиш имкониятига эга бўлишни кўзда тутади. Малакавий ишнинг мақсади бўлиб, жаҳон молия инжиниринги тажрибасининг таҳлили, асосан банк молия инжиниринги маҳсулоти бўлган активлар секъюритизациясини ўз ичига қамраган ҳолда, уларнинг натижаларини тизимлаштириш ва умумлаштириш, хамда уларни Ўзбекистон шароитида тадбиқ этилиши истиқболари ва уларни банк соҳасида фойдаланишдаги назарий таклиф тавсияларни ўз ичига олади. Қуйилган мақсадга эришиш учун қуйидаги вазифалар қуйилди: - молия инжинирингининг иқтисодий мазмуни ва методологик асослари ўрганиб чиқилди; - молия инженерияси маҳсулотлари тавсифи ва таснифи ўрганилди; - молия инженерияси маҳсулотлари турларининг жаҳон тажрибаси таҳлил этилди; - ипотекани секъюритизациялашнинг икки поғонали моделини таҳлили амалга оширилди; - активлар секьюритизациясининг бир поғонали модели таҳлил қилинди;

- активлар секъюритизация жаҳон тажрибасини Ўзбекистон шароитида қўллаш масалалари тадбиқ этилди. Малакавий иши объекти бўлиб Ўзбекистонда инвестиция институтлари миллий молия бозорида ўз фаолиятини амалга оширишда молиявий инжиниринг маҳсулотларини қўлланилиши. Малакавий ишнинг назарий ва амалий асослари сифатида инвестиция институтларида қимматли қоғозлар ёрдамида молиявий инжиниринг маҳсулотларини яратиш фаолиятига ва бошқа иқтисодий муаммоларга тегишли бўлган Ўзбекистон Республикаси Президенти И.Каримовнинг илмий асарлари, Вазирлар Маҳкамасининг қарорлари, Олий Мажлис томонидан қабул қилинган қонунлар, Ўзбекистон Республикаси Марказий Банкининг меъёрий ҳужжатлари ва йўриқномалари, шунингдек хорижий ва ўзбекистонлик иқтисодчи-олимларнинг банклар тизими, инвестиция институтларининг инвестиция фаолияти ва ундаги муаммоларни акс эттирувчи илмий асарлари ташкил қилади. Малакавий иши натижаларининг амалий аҳамияти ишлаб чиқилган тавсия ва амалий таклифлардан республикамиз тижорат банклари рақобатбардошлиги, барқарорлиги ва рейтингини ўрта муддатда оширишга қаратилган чора-тадбирлар дастурини ишлаб чиқишда ҳамда олий ўқув юртлари ўқув жараёнларида молия инжиниринги билан боғлиқ фанларни ўқитишда фойдаланиш мумкинлиги билан белгиланади. I-боб. Молия инженерияси маҳсулотлари турлари ва унга таъсир этувчи омилларнинг назарий асослари ва жаҳон тажрибаси 1.1. Молия инжинирингининг иқтисодий мазмуни ва методологик асослари. Жаҳон иқтисодиётнинг ривожланиши тарихи давомида молия бозори, унинг мазмуни ва унга оид тушунчалар шаклланиб ва узлуксиз ривожланиб келмоқда. Молия бозори ва унинг иштирокчилари учун янги махсулотларни

синтез, мавжуд махсулотларни оптималлаштириш ва такомиллаштириш, мавжуд молиявий маҳсулотларини танлаш ва уларни комплекслаштириш йули оркали иқтисодиётни ракобатли ривожланишини таъминловчи, инновацион махсулотларни ва инвестицион лойихаларни яратишда илмий услубиёт сифатида куллаш учун молиявий инжинирингнинг умумий концепциясини ишлаб чикиш долзарбдир. Ушбу жараёнлар, бизнинг фикримизча, ҳозирда молия инжиниринги 2 ва унинг инновацияларига (маҳсулотларига) асосланган бўлиб, унинг ёрдамида кенг қамровда (мета- 3 , халқаро меза- 4 ва макро- 5 иқтисодий поғона ёки даражада) халқаро миқёсда ва миллий миллий молия-кредит соҳаси (МКС)ларнинг барқарор ва рақобатбардош ривожланиши ҳамда молиявий хавфсизлиги таъминланади. Тор қамровда (яъни миллий меза 6 ва микро 7 иқтисодий даражада) эса МКС институтлари, индивидум ва улар уй хўжаликларининг (яъни нано 8 даражада) молия инжиниринги ҳамда уларнинг инновациялари ёрдамида уларнинг барқарор ва рақобатбардош ривожланиши ҳамда молиявий хавфсизлиги таъминланади. Бунда агарда тизимли ёндашилса, молиявий глобаллашув шароитида замонавий молия инжиниринги (кенг ва тор қамровларда комплекс қаралса) жаҳон ва миллий молия-кредит тизимларининг уйғунликда инновацион ривожланиши катализатори (тезлаштирувчи) ҳамда бундай ривожланишни таъминлайдиган молиявий ижод методологияси ва инновациялар яратиш усуллари мажмуаси эканлиги яққол кўринади. Ўз-ўзидан молия инжиниринги инновацион иқтисодиёт ривожининг бош омилларидан бири эканлиги кўриниб турибди. Айтиш мумкинки, жаҳон глобаллашуви шароитида 2 “Молия инжиниринги” ва “молия инженерияси” синоним терминлар бўлиб, бу ҳақда қуйида келтирилган терминологик аппаратда берилган. 3 Мета поғона – глобал иқтисодиёт миқёсида кўрилувчи масалалар. 4 Халқаро меза поғона – Давлатлар уюшмаси (масалан, Европа итифоқи), МДҲ мамлакатлари доирасида қаралади. 5 Макро поғона – мамлакат иқтисодиёти миқёсида кўрилувчи масалалар. 6 Миллий меза поғона – мамлакат минтақалари ва худудлари доирасида қаралади. 7 Микро поғона – тармоқлар ва хўжалик юритувчи институтлар доирасидаги иқтисодий масалалар. 8 Нано поғона – индивидумлар, яъни инсонлар ва уларнинг уй хўжаликлари доирасидаги иқтисодий фаолияти миқёсида кўрилувчи масалалар.

Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А. Каримов томонидан яратилган, босқичма-босқич ва изчил амалга оширилаётган тараққиётнинг “Ўзбек модели” 8 асосида давлат томонидан муваффақиятли амалга оширилаётган прогрессив макроиқтисодий ва фаол инвестиция сиёсати 9 доирасида жаҳон молия-кредит тизими (МКТ)ни иннновацион ривожлантиришнинг катализатори сифатида намоён бўлган молия инжинирингини ушбу соҳадаги мавжуд концепция-ларни чуқур ва тизимли ўрганиш асосида Ўзбекистон учун фойдали хулосалар, тавсия ва таклифлар ишлаб чиқиш долзарб илмий ва амалий масала ҳисобланади. Зеро давлатнинг бундай сиёсати мамлакатда барқарор иқтисодий ўсиш ва инвестицион ривожланишини таъминлашда молиявий инновацияларини кенг жорий қилиниши талаб қилади. Бу эса Ўзбекистон шароитига мос келувчи молия инжининингининг методологик базисини тақазо этади. Бунинг учун, авваламбор, МКСни инновацион ривожлантирилиши жараёнлари билан боғлиқ молия инжиниринги ҳамда уларда қўлланиладиган дефинициялар ва назарий қарашлар Ўзбекистон учун янги бўлгани учун уларнинг жаҳон амалиётидаги мазмун-моҳиятини таҳлил қилиш асосида уларни Ўзбекистон шароитига мос равишда шакллантириш вазифаси муҳим аҳамият касб этади. Ушбу вазифа нафақат Ўзбекистон меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатларига киритилган ёки киритилиши кутилаётган атама ва тушунчаларга, балки МКС институтлари ва инвесторлар томонидан яқин келажакда кенг қўлланилиши мумкин бўлган махсус терминологиянинг зарурий ҳажмдаги тўпламига ҳам тааллуқли. Чунки фақат молия 8 Каримов И.А. Основные принципы общественно-политического и экономического развития Узбекистана.- Ташкент: Узбекистан, 1996.-37 с.; Узбекистан на пороге XXI века: угрозы безопасности, условия и гарантии прогресса.- М.: Изд.дом Дрофа, 1997.-209 с.; Банк тизими, пул муомаласи, кредит, инвестиция ва молиявий барқарорлик тўғрисида. – Т.: Ўзбекистон, 2005.-252 б.; Мировой финансово-экономический кризис, пути и меры по его преодолению в условиях Узбекистана. -Т.: Узбекистан, 2009.-48 с.; Наша главная задача – дальнейшее развитие страны и повышение благосостояния народа. -Т.: Узбекистан, 2010.-72 с. 9 Указ Президента Р.Уз. №УП-4053 от 18.11.2008 г. “О мерах по дальнейшему повышению финансовой устойчивости предприятий реального сектора экономики”; Указ Президента Р.Уз. №УП-4058 от 28.11.2008 г. “О программе мер по поддержке предприятий базовых отраслей реального сектора экономики, обеспечению их стабильной работы и увеличению экспортного потенциала”; Постановление Президента РУз. №ПП-1438 от 26.11.2010 г. “О приоритетных направлениях дальнейшего реформирования и повышения устойчивости финансово-банковской системы республики в 2011-2015 годах и достижения высоких международных рейтинговых показателей”.

инжиниринги бўйича жаҳон амалиётидаги мавжуд терминология ва қарашларни аниқ тушуниб олган ҳолдагина Ўзбекистонлик молиячи-олим ва мутахассислар улар учун янги бўлган билим ва концепцияларни тўла ўзлаштириши мумкин. Фақат қатъий терминология ва қарашларга асосланган қонун ва стандартлар чиқарувчи органлар молия инжиниринги мазмуни ва фаолиятига мос келадиган методология, қонуниятлар ва хулқ-атвор қоидаларини ифодалашга қодир бўлади. Шу муносабат билан, молия инжиниринги (инженерияси, engineering, муҳандислиги) қуйида берилган тушунча ва қарашларни қабул қилиш ва улар асосида молия инжинирингининг иқтисодий мазмунини очиб бериш мақсадга мувофиқ. Инжиниринг (инглизча engineering сўзи) – техника ва технологияларни яратиш санъатини амалга ошириш жараёни маъносини англатиб, илк бор техника ва қурилиш соҳаларида вужудга келган. Кейинчалик ХХ-асрнинг ўрталаридан бошлаб бу тушунча бошқа – биология (биоинжиниринг), медицина (ген инженерияси), алхимия (трансмутация инжиниринги), молия (молия инжиниринги), валюта спекуляцияси (молия алхимияси 10 ) – соҳаларда ҳам қўлланила бошлади. Ушбу соҳаларнинг барчаси инжинирингни ўзларининг фаолият предмети, мақсади ва вазифаларидан келиб чиқиб қўллашда инженериянинг жаҳон миқёсида тан олинган методологияси, усуллари, тамойиллари ва йўсинларига асосланади. Бунда илмий-тадқиқот (ижод) методологияси ва унинг турли жиҳат (аспект)лари 11 қўлланилади. Умуман олганда, молия инжиниринги билвосита молия соҳасидаги рискларни бошқариш бўйича инновациялар амалиёти (назарияси эмас) сифатида ХХ-асрнинг 30-40 йилларидан бошлаб Англия ва АҚШда 10 Сорос Дж. Алхимия финансов. - М.: Инфра-М, 1996. 11 Улар ўз ичига қуйидагиларни олади: илмий англаш методлари; илм-фан ривожланишининг умуий қонуниятлари (Т.Кун концепцияси, К.Поппер концепцияси ва И.Лакатос концепцияси); илмий изланиш методологияси (илмий муаммони ифодалаш, фикрлар генерацияси, илмий ва ишчи гипотезалар, абдукция, дедукция, индукция, логика (мантиқ), математик формализация, гуруҳлаш, таснифлаш ва тизимлаштириш, гипотезани ишлаб чиқиб текшириш, рад этиш ва қўллаш); илмий назарияларни таҳлил қилиш ва қуриш методлари; тизимли тадқиқ этиш (таҳлил ва синтез) методи.

қўлланилган. Унинг кўлами борган сари кенгайиб илк бор ХХ-асрнинг 80йилларида Лондон банклари томонидан рискларни бошқариш бўлими ишини ташкил этилиши муносабати билан расмий қўлланилган 12 . Рус тилида молия инжиниринги сўзи молия инженерияси деб аталади. Ўзбек тилида эса инженер сўзи мухандислик маъносини билдирсада, айрим ҳолларда унинг инглиз ёки рус тилларидаги (сўзнинг негизи улар учун байналминал ва синоним бўлган) шакли – молия инжиниринги ёки молия инженерияси – қўлланилиши мумкин. Инновация (инлизча innovation) сўзининг ўзбек тилидаги луғавий маъноси – ижодга асосланган янги кашфиётлар, яратилганлик маъноларини ўзида ифода этиб, турли соҳаларга тегишли “ноу-хау” ва янгиликларга хос ибора бўлиб хизмат қилади. Ижод – янгилик, кашфиёт, “ноу-хау” яратишнинг ижодкорлик санъати. Ижод методологияси – ижод санъатини амалга ошириш бўйича жамланган янги билимлар концепцияси (бир-бири билан келиштирилган усул, услуб, ва йўсинлар мажмуаси) билан боғлиқ илмий-фалсафий қарашлар тизими. Ушбу методология – унинг билимлари, методи (ижодий ёндашув) ва ижод тамойиллари – ижод жараёни ва ундаги муносабатларнинг муаммо ва масалаларини тизимли ҳал қилиш учун йўналтирилган. Молиявий ижод – молия-кредит соҳасида инновациялар яратишнинг ижодкорлик санъати ва ундаги молиявий тараққиёт муносабатлари жараёни. Молиявий ижод методологияси – молиявий ижод санъатини амалга ошириш бўйича жамланган янги билимлар концепцияси (бир-бири билан келиштирилган усул, услуб, ва йўсинлар мажмуаси) билан боғлиқ илмийфалсафий қарашлар тизими. Ушбу методология – унинг билимлари, методи (ижодий-амалий ёндашув) ва ижод тамойиллари – МКСнинг муаммо ва масалаларини тизимли ҳал қилиш учун йўналтирилган. 12 Джон Ф.Маршалл, Викул К. Бансал. Финансовая инженерия: Полное руководство по нововведениям: Пер. с англ.-М.: ИНФРА-М, 1998.-с.37.

Молиявий инновациялар – молиявий ижод асосида молия инженери томонидан илмий-амалий асосланиб яратилган инновацион маҳсулотлар, яъни: МКС учун лойиҳаланиб яратилган янги ёки мавжуд аналогларидан устун бўлган молиявий инструментлар, молиявий схема ва технологиялар, молиявий лойиҳалар, молиявий операциялар, молиявий тактика ва стратегиялар, молиявий меъёрлар, регулятив ва молиявий бошқарувнинг усул ва механизмлари, ташкилий тузилмалар ва ҳ.к. Бундай маҳсулотлар молия инженерининг интеллектуал мулки бўлиб, унга эгалик ҳуқуқи давлат томонидан ҳимояланилишини тақазо этилади. Молия инженери (муҳандиси) – молиявий ижод соҳасида яратувчанлик фаолиятини амалга оширувчи шахс (малакали мутахассис ва махсус фирма). Молиявий инновациялар инжиниринги – МКСнинг қисқа, ўрта ва узоқ муддатдаги истиқболда паст рискли (рискнинг талаб қилинган мақбул даражасида) барқарор ва рақобатбардош ривожлантириш ҳамда молиявий хавфсизлигини таъминлашга йўналтирилган молиявий инновациялар яратиш билан боғлиқ молиявий ижод санъати жараёни. Молиявий инновациялар трансформацияси ва трансфери – молия инжинирингининг интеллектуал мулк шаклидаги маҳсулотини реал капиталлашган шаклга ўтиши (трансформацияси) ва МКСга жорий қилиниши (трансфери) жараёни ва муносабатлари. Хорижий адабиётларда молия инновациялари жараёни (инжиниринги) мазмун-моҳиятиига бир қатор чет эл тадқиқотчи-олимлари қуйидагича таъриф беришган. Масалан, молия инновациялари жараёни, бу: “мавжуд регулятив тизим ва унинг догма меъёрларини четлаб ўтишга интилиш”; 14 “молиявий хизматлар ва ишлаб чиқаришни сифатини тубдан ўзгартирувчи технологик ўзгаришлар”; 15 “молия тизими фаолиятини ўзгартиришга қодир молия бозори ва институтлари таркибидаги ўзгаришлар”; 16

“молиявий инструментнинг даромадлилик, рисклилик, муддатлилик ва трансферабеллик ва бошқа элементлари комбинациясини ўзгартириш”; 17 “юқори даромад олишни кўзлаган ҳолда, янги технологияни ривожлантириш ва унинг рискини пасайтириш”; 18 “қимматли қоғозлар потфелини бошқариш учун молиявий технологиялар ва молиявий инструментлар конструкциялаш”; 19 “ҳосилавий қимматли қоғозларни яратиш, уларни “бошқариш” ва улардан фойдаланиш”; 20 “молиявий муаммоларни ечишда инвестиция технологияларидан фойдаланиш”; 21 “молиявий инструментлардан фойдаланиб, мавжуд молиявий вазиятни янада қулайроқ вазиятга ўзгартириш”; 22 “молиявий операцияларни амалга ошириш бўйича янги молиявий инструментлар ёки янги схемаларни яратишнинг мақсадли жараёни”; 23 14 E.J.Kane. Accelerating Inflation, Technological Innovation.-Washington: Journal of Finance. 1981. p.355. 15 V.Niechans. Financial Innovation, Multinational Banking and Monetary Policy.-Washington: Journal of banking and finance. N7. 1983. p.539. 16 V.M.A.Akhtar. Financial Innovations and their Implications for Monetary Policy: an International Perspective.Washington: Basle. Bank for International Settlements. 1983. p.5. 17 V.G.Dufey, J.N.Giddy. The Evolution of Instruments and Techniques and International Financial Markets.Washington: Suerf Series. 1981. p.4. 18 V.G.Dufey, J.N.Giddy. The Evolution of Instruments and Techniques and International Financial Markets.Washington: Suerf Series. 1981. p.4. 19 Швейцария молия инжинерлари Уюшмасининг президенти Мишел Кьепертанинг таърифига кўра. Une publication financiere/ du jornal de Geneva de Lausanne - 1997 20 Женеванинг “молиявий таҳририят” журнали муҳаррири Пол Кудре. Une publication financiere/ du jornal de Geneva de Lausanne - 1997 21 Джон Ф.Маршалл, Викул К.Бансал. Финансовая инженерия: Полное руководство по нововведениям: Пер. с англ.-М.: ИНФРА-М, 1998.-784 с. 22 Л. Галиц. Финансовая инженерия:инструменты и способы управления финансовым риском.- М.: ТВП, 1998.-576 с. 23 И.А. Бланк. Словарь справочник финансового менеджера. Киев. Ника Центр: Эльга 1998. “молиявий бошқарув тизимини ишлаб чиқиш ва молиявий рискларни минимизациялаш”; 13 13 Б.М. Рапопорт, А.И. Скубченко. Инжиниринг и моделирование бизнеса.- М: Тандем, 2001.

“макро- ва микроиқтисодий вазиятдан ва мижозларнинг эҳтиёжларидан келиб чиққан ҳолда, молия институтлари томонидан пул маблағларини, рискларни, ликвидлиликни, даромадни ва ахборотни қайта тақсимлашга мўлжалланган янги молиявий маҳсулотлар”; 14 “компанияларни молиявий фаолиятини бошқаришда янги процедуралар, инструментлар, янги молиявий моделлар ва технологиялар ишлаб чиқиш”; 15 “хеджерлашнинг алоҳида вазифаларини бажариш учун янги ҳосилавий қимматли қоғозларни ишлаб чиқиш ҳамда муомаладаги деривативларни комбинациялаш”; 16 Роберт Колбнинг фикрича, молия инжиниринги – арбитраж имкониятларини яратиш учун рискларни бошқаришга қаратилган мукаммал муаммоларни ечишда мукаммал молиявий маҳсулотларни яратиш билан бирга молиявий инструментлар стандартлари комбинациясида молиявий деривативларни қўллаш. 17 Молия инжинирингининг энг содда таърифи Yahoo Интернет-сайти луғатида қуйидагича берилган: “Молия инжиниринги – янги молиявий маҳсулот яратиш учун мавжуд молиявий инструментларни комбинациялаш ёки декомпозициялаш”. 29 Шу билан бирга, мазкур тушунчалар таърифида молия инжинирингини рискларни бошқариш мазмунининг синоними сифатида кўриб чиқилиши мумкинлиги боис тўлиқ ҳисобланмайди. 18 Тhе Global Economy (США, Бостон, 1998 йил) ҳалқаро иқтисодий анжуманида молия инжинирингини инвесторларга рискларни янада самарали бошқаришда қўмаклашадиган, уларни молия бозорларида кенгроқ 14 Капелинский Ю.И. Финансовый инжиниринг с использованием ценных бумаг. -М.: Финансовая академия при правительстве РФ /Автореферат кандидатской диссертации, 1998. 15 В.В. Бочаров. Финансовый инжиниринг.- СПб: Питер, 2004.-400 с. 16 С.Росс. Основы корпоративных финансов: Пер с англ. -М:. Лаборатория базовых знаний, 2000. 17 Роберт У. Колб Финансовые деревативы. Учебник. Издание 2-е/Пер. с анг. – М.: Информационноиздательский дом «Филинъ», 1997. 29 http://www.biz.yahoo.com 18 Ушбу фикр тарафдорлари қаторига Жаҳон риск-менеджерлари ассоциацияси (Global Association оf Risk Professionals, GARP) мутахассисларини қўшиш мумкин.

диверсификация қилинишини таъминловчи, табиати номаълум янги инструментларни ва техникасини яратувчиси сифатида эътироф этилган. Роберт Кохнинг 19 фикрича молия инжиниринги – компаниянинг бозор қийматини ошириш учун молиявий инструментлардан ақлан тўғри фойдаланиб компанияни стратегик ёки ишлаб чиқариш фаолияти ёрдамида эмас, балки молиявий жиҳатдан ривожлантиришдир. Ф. Мишкин 20 , молия инжинирингини “янги молиявий хизматлар ва молиявий маҳсулотлар яратиш жараёни” сифатида кўриб чиқиб, молиявий инновацияларни қуйидаги учта асосий турини ажратади: 1) омилларни ўзгаришига жавоб сифатида пайдо бўлувчи, талабни аниқловчи инновацион тадбиқлар; 2) омилларни ўзгаришига жавоб сифатида пайдо бўлувчи, таклифни аниқловчи инновацион тадбиқлар; 3) қонунчиликни заифлаштиришга қаратилган инновацион тадбиқлар. Мазкур тушунча молия инжинирингини инновациядан тобе категорияга айлантиради, бу ёндашув бир тарафдан тўғридир, чунки авваламбор у ёки бу молиявий инновацияларга талаб пайдо бўлади, кейинчалик молия инженерлари ўзларининг назарий билимлари ва амалий кўникмалари асосида янги молияивий маҳсулотлар ва хизматларни яратади. Иккинчи томондан, ушбу тушунча таърифи тўлиқ бўла олмайди. Чунки, молия инженерлари нафақат янги молия инструментларнинг яратувчилари сифатида, балки улар инновациялар учун замин яратувчилар бўлиб хизмат қилишлари даркор. Қатор иқтисодчи олимлар томонидан тижорат банкларида молия инжиниринги деганда банклар томонидан кўрсатиладиган молиявий хизматларнинг сони ва сифатини ошириш, тижорат банкининг ликвидлилиги ва молиявий барқарорлигини таъминлаш имконини берадиган тадбирлар мажмуи тушунилади. Бунда банкларда молия инжинирингининг бош мақсади – инновацион банк маҳсулотларини яратиш ва такомиллаштириш йўли билан 19 Р.Кох. Менеджмент и финансы от А до Я.- Ника Центр: Эльга, 1999. 20 F.S. Mishkin. The Economics of Money, Banking and Finance Market.- Washington: Scott&Foresman. Second edition. 1989 p.243.

қўшимча фойда олиш бўлиб, инновацион банк маҳсулотларда риск, даромадликлик ва ликвидлилик ўртасидаги оптимал нисбат таъминланиши керак, деб ҳисобланади. Масалан, Г.С. Панованинг фикрига кўра 21 , молия инжиниринги банкларда, биринчи навбатда, уларнинг депозит базасини етарлилигини таъминлаш имконини бериши лозим. Унинг хулосасига кўра, тижорат банклари депозит базасининг етарлилигини таъминлаш учун трансакцион депозитларнинг брутто депозитлар ҳажмидаги салмоғининг 30 фоиздан ошишига йўл қўймаслик, депозитларнинг кредит операцияларига йўналтирилган қисмига нисбатан Германия банк амалиёти тажрибаларига таянган ҳолда лимитлар жорий қилиш лозим. Германияда муддатли депозитларнинг 60 фоизи, трансакцион депозитларнинг 10 фоизи кредит операцияларига йўналтирилади. В. Бочаровнинг фикрича 34 , молия инжиниринги ўзига капитал жалб қилишнинг ҳамда реал, номоддий ва молиявий активларни молиялаштиришнинг янги шаклларини олади. Шу билан бирга, молия инжиниринги инвестицион лойиҳаларни ҳамда портфел инвестицияларни таҳлил қилиш ва баҳолаш билан боғлиқ йўсинлар мажмуасини жам қилади. Бунда молия инжиниринги компания мутахассисларига уни бошқаришга доир қарорлар қабул қилиш учун қуйидаги зарурий инструментарийни тақдим этади. Компаниянинг жорий (операцион) фаолиятида қуйидаги молиявий моделлар қўлланади: 1) солиқ тўловларини минимизациялаштириш, ўзаро тўловларни амалга ошириш, дебиторлик ва кредиторлик қарзларни бартараф этиш бўйича оптимал шартномавий схемаларни ишлаб чиқиш; 2) компания ва унинг тузилмалари (филиаллари) молиявий ҳолати диагностикасини; 3) харажатлар ва даромадларни бошқариш тизимини қуриш; 21 Панова Г.С. Кредитная политика коммерческого банка. – М.: ИКЦ «ДИС», 1997. – С. 194. 34 Бочаров В. В. Финансовый инжиниринг. - СПб.: Питер, 2004. - 400 с.

4) “директ-костинг” ёки “стандарт-костинг” тизимлари ёрдамида бошқарув ҳисобини жорий қилиш (қўллаш); 5) компания таркибида молиявий жавобгарлик ва молиявий ҳисоб марказларини ажратиш ва улар фаолиятини ташкиллаштириш; 6) ишлаб чиқариш ричаги эффекти ёрдамида зарарсизлик ва молиявий барқарорликнинг критик нуқталарини аниқлаш; 7) фойда контроллинги тизимини ташкиллаштириш ва ҳ.к. Компаниянинг инвестиция фаолиятида қуйидаги молиявий моделлар қўлланади: 1) инвестиция лойиҳаларини молиялаштириш усулларини танлаш; 2) инвестия лойиҳалари самарадорлигини баҳолашнинг оддий ва динамик усулларини қўллаш; 3) лойиҳаларни амалга оширишни оператив бошқариш (мониторинги); 4) капитал қўйилмалар бюджетини оптималлаштириш; 5) лойиҳа рискларини таҳлил қилиш ва баҳолаш. Компаниянинг молиявий фаолиятида қуйидаги молиявий моделлар қўлланади: 1) молиявий инструментлар қийматини баҳолаш; 2) молиявий активлар даромадлилиги ва рискини баҳолаш (САРМ); 3) дисконтланган пул оқимлари (DCF); 4) талаб қилинган даромадни баҳолашнинг арбитраж модели (APT); 5) қимматли қоғозлар портфелини оптималлаштириш; 6) молиявий рисклардан ҳимояланиш ва ҳ.к. Компаниянинг фаолиятида кўчмас мулк билан боғлиқ операцияларда мулкни баҳолаш ёндашув ва усуллари қўлланади. Компания молия инжинирингида капитал, даромад ва харажатларни бюджетлаштириш ёрдамида молиявий бошқариш тизими қўрилади. Фикримизча, Н.А. Лунякованинг банк молия инжинирингига берган таърифи юқорида эътироф этилган бошқа тавсиф ва таърифларга нисбатан

мукаммалроқ ҳисобланади. Аммо ушбу таърифда икки муҳим жиҳат эътибордан четда қолган. Биринчиси – мавжуд банк маҳсулотлари сифатини ошириш, иккинчиси эса – рискларни бошқариш амалиётини такомиллаштиришдир. Фикримизча, “молия инжиниринги” билан “молиявий инновациялар” тушунчаларини бир-биридан ажратиш шартлидир. Чунки иккала концепция ҳам ўз маъносига кўра инновацияларни яратиш ва жорий этишда молиявий ижоднинг ижодий ёндашувига асосланган жараён ҳисобланади, демак улар мазмун-моҳиятининг ўзаро қарама-қаршилиги мавжуд эмас. Юқорида келтирилган тушунчалар ва фикр-мулоҳазаларни таҳлилий умумлаштириш негизида ва улардан фарқли равишда айтиш мумкинки, молия инжиниринги – бу МКС (тизими)нинг 22 паст рискли барқарор ва рақобатбардош ривожланиши ҳамда молиявий хавфсизлигини таъминлаш мақсадида молиявий ижод концепцияси ва унинг ижодий ёндашуви асосида изланиб яратилган инновацион ғояни реал молиявий инновацияга трансформациялаш ва уни ушбу тизимга самарали трансферини комплекс амалга ошириш жараёни бўлиб, иқтисодиёт илм-фанининг алоҳида йўналиши сифатида шаклланиб узлуксиз такомиллашиб бораётган назария ва амалиётдир. Юқорида келтирилган барча қарашлар молия инжинирингининг илмий ва иқтисодий мазмунини ташкил этишини ва бунда берилган тизимли концепцияни уларга нисбатан ҳозирча бир мунча такомил ва умумлашган замонавий назария даражасига етказилганлигини кўриш мумкин. 1 .2. Молия инженерияси маҳсулотлари тавсифи ва таснифи. 22 Фикримизча, МКС тизимли ёндашув асосида мураккаб тизим сифатида қаралса, уни молия-кредит тизими (МКТ) ҳам деб ифодалаш мумкин.

Жаҳон иқтисодиёти амалиёти ривожланишининг муайян даврларида янгидан-янги молиявий муносабатларнинг ва уларнинг ҳар бирига мос келадиган инновацион маҳсулотларнинг пайдо бўлиши билан бирга уларга ҳос равишда иқтисодиёт-молия илмлари қаторига доимо янги йўналиш ва қарашлар кўшилиб борганлиги барчага маълум. Бунда айниқса молиявий инновацияларнинг ўрни аҳамиятлидир. Чунки улар иқтисодиётнинг самарали ва инновацион ривожланиши катализатори бўлиб хизмат қилган. Фикримизнинг тасдиғи сифатида, масалан, бир неча асрлар давомида иқтисодий ва молиявий муносабатларнинг борган сари ривожланиб ва такомиллашиб бориши жарёнининг ҳар бир муайян даврида янгидан янги пул ва кредит шакллари ва турларини яратилиши ёки такомиллаштирилиб борилиши ва бунда уларнинг ҳар бирига мос келувчи янги усуллар, тамойил ва моделлар, дастак ва йўсинлар, инструментлар, технология ва схемалар, механизмлар ва ҳ.к. воситаларнинг пайдо бўлиб борганлигини келтириш кифоя. Худди шундай инновацион ривожланиш молия-кредит соҳасининг барча бўғинларига (давлат, муниципал, корпоратив молияга) ҳам хосдир. Молия инжиниринги маҳсулотларини қуйидагича таснифлашимиз мумкин: - IPO ва PPO инжиниринг маҳсулотлари: - валюта бозори инструментлари ва улар инновациялари билан боғлиқ молия инжиниринги маҳсулотлари; - активлар секьюритизация билан боғлиқ молия инжиниринги маҳсулотлари; - банкларнинг инновацион маҳсулотлари ва очиқ молия бозорларидаги операциялари билан боғлиқ молия инжиниринги маҳсулотлари; - суғурта компанияларининг инновацион маҳсулотлари ва очиқ молия бозорларидаги операциялари билан боғлиқ молия инжиниринги маҳсулотлари;

- ҳосилавий қимматли қоғозлар билан боғлиқ молия инжиниринги маҳсулотлари ва бошқалар. Битирув малакавий ишимда жаҳон амалиётида долзарб бўлган активлар секьюритизация билан боғлиқ молия инжиниринги маҳсулотларини ўрганамиз ва таҳлил қиламиз. Секьюритизация ўзининг иқтисодий мазмунига кўра, банк ва компаниялар активларидан пайдо бўлган тўпламлар (pool)нинг молиявий оборотга кириш имкониятини беради 23 . Унинг ёрдамида тўпламга кирган мажбуриятлар бўйича тўловлар муддати етиб келмасдан, улардан активлар сифатида фойдаланиш мумкин бўлади. Бунда ипотека билан таъминланган қимматли қоғозлар (mortgage-backed securities MBS ва pfandbrief) ва бошқа турдаги активлар (автокредитлар бўйича талаблар, кредит карталари бўйича тушумлар, савдо шартномалари бўйича талаблар, лизинг тўловлари) билан таъминланган қимматли қоғозлар (asset-backed securities ABS) билан боғлиқ операциялар, жумладан тузилмалаштириш, амалга оширилади. Дастлабки ABS чиқариш 1983 йил рўй берган. Шу сабабли адабиётларда мавжуд олдинроқ пайдо бўлган MBS ва кейинроқ фойдаланила бошлаган АBSни бирбиридан фарқлаш соф тарихий жиҳатларга эга. Бироқ бундай фарқлаш, эҳтимол, ипотека кредитлари ва секьюритизацияда фойдаланиладиган бошқа активларнинг тавсифномаси яқинлиги, шунингдек, MBS структуралари ва АBS трансакциялари ўхшашлиги туфайли унчалик мақсадга мувофиқ эмас. Ўз-ўзидан тушунарлики, ипотека кредитлари ҳам активлар ҳисобланади, яъни кредиторнинг баланс активида акс этади ва шунга мувофиқ MBSни ABS 23 Секьюритизация – ноликвид молиявий активларни (масалан, ипотека кредитлари, лизинг шартномалари ва автомобил кредитлари ва бошқа мажбуриятлар) қайта молиялаштириш мақсадида улар билан таъминланган облигациялар чиқариш, яъни уларни қимматли қоғозларга трансформациялаш. Структуризациялаштирилган молиявий маҳсулот – инвестицион инструмент (восита) бўлиб, ўз ичига бир маҳсулотга комбинациялаштирилган қимматли қоғозлар портфели ва бошқа ҳосилавий инструментларни олади (The ABS of Equity Derivatives and Structured Products – Incisive Media Investment Limited, 2006). Структуризациялаштирилган молиявий маҳсулот – молиявий инструмент бўлиб, унинг даромадлийлиги ушбу инструмент таркибига кирувчи янада мураккаброқ инструментларга боғлиқ (Roberto Knop. Structured Product, Complete Toolkit to Face Changing Financial Market – John Willey & Sons Ltd. 2002).

тоифасига киритиш тўғри бўларди. Шу сабабли охирги пайтларда MBS тобора кўпроқ ABS турларидан бири сифатида кўриб чиқилмоқда. Секьюритизация сўзи бежиз ўтган асрнинг сўнги йигирма йиллиги шиорига айланмаган эди. Ушбу сўздан анъанавий банкнинг кредитлаш жараёни ўрнига қимматли қоғозлар чиқарилуви ва унинг муомаласига асоcланган янги молиялаштириш схемасини қўлланилишига урғу бериш учун фойдаланар эдилар. Яъни активларни қайта молиялаштириш натижасида қимматли қоғозларни эмиссияси ва унинг муомалада айланиш жараёнлари турли хил тизилмалаштир схемалари орқали эмитент ва инвесторлар шарт- шароитларини ҳисобга олган ҳолда янада кенгроқ имкониятлар очиб беради. Турли адабиётларда активларни секъюритизацияси тўғрисида кўплаб таърифлар келтирилган. Уларнинг деярли барчасининг моҳияти: секьюритизация жараёнининг инвестицион фаолият юритувчи муассаса (банк ёки фирма) активларини молиялаштириш ва қайта молиялаштириш асосида облигациялар ёки бошқа қарз мажбуриятини англатувчи қимматли қоғозлар чиқариш йўли билан уларни ликвид шаклга ўтказилишини англатади. Х.Бэрнинг 24 таъкидлашича активларни секъюритизациясига унинг қўлланилишидан келиб чиқиб, кенг ва тор маънода таъриф бериш мумкин. Активлар секъюритизациясининг кенг маънодаги моҳияти - бу асосида (таъминоти сифатида) кредит битимлари ётувчи қиматли қоғозлар чиқарилиши билан халқаро молиялаштиришнинг кредит бозоридан пул ва капитал бозорларига кўчиш жараёни тушинилади. Тор маънода: корхоналар балансидаги молиявий активларни улар асосида қимматли қоғозлар чиқариш йўли билан хисобдан чиқариш орқали қайта молиялаштириш механизми тушунилади. Америкалик олим-мутахассисларнинг 38 таъкидлашича, молиявий активлар (масалан, ипотека кредитлари, лизинг шартномалари ва автомобил 24 Ханс Питер Бэр. Секьюритизация активов: секьюритизация финансовых активов – инновационная техника финансирования банков/Пер. с немецкого Ю.М.Алексеева, О.М.Иванова. - М.: Волтерс Клунер, 2006.-624 с. 38 Эндрю Дэвидсон, Энтони Сандерс, Лэн-Линг Вольф, Анне Чинг. Секьюритизация ипотеки: мировой опыт, структурирование и анализ/Пер. с англ. О.В.Смородинова при участии В.Качура.-М.: Вершина, 2007.-592 с.

кредитлари бўйича мажбуриятлар) қайта молиялаштириш учун “ҳом-ашё” хисобланади. Бундай активларнинг баъзилари уларнинг мавжудлиги даврида фақат икки бошланғич тараф орасидаги битим сифатида қолади. Активларнинг бошқа турлари эса кўп миқдорли бир хил мажбуриятлардан ташкил топган тўплам (pool)ларга бирлаштирилиб, бир нечта юридик тузилмалардан ўтади ва пировардида юзлаб ёки минглаб инвесторларга сотилиши мумкин. Айнан молиявий мажбуриятлар тўплам (pool)ларини шакллантириш ва уларга молиявий активларни кўпчилик инвесторлар орасида эркин муомалада бўлиши имконини таъминловчи шакллар бериш жараёни активларни қайта молиялаштириш деб аталади. Қайта молиялаштириш бошланғич мажбуриятлар тўпламини олди-сотти (савдо) объектига айлантириш имконини беради. Яна бир таниқли олим Л.Шварц ўзининг “Активлар секьюритизациясининг алхимияси” 25 асарида активларни қайта молиялаштириш “қайта молиялаштириш ташкилотчисига хос бўлган рисклардан дебиторлик қарздорликларнинг бир қисми ёки хаммасини чиқариб ташлаш йўли билан фонд бозори орқали қиммат бўлмаган маблағни жалб қилиш” имконияти сифатида таърифлайди. Ф.Муллажонов, А.Эрдоноев ва Ф.Комиловларнинг фикрича “секьюритизация – бу ипотека кредитларнинг анча ликвидроқ шаклига айлантирилиши, яъни ипотека гаров хатлари билан таъминланган қимматли қоғозлар чиқарилишидир” 26 . Умуман олганда, активларни секъюритизацияси – молиявий активларни ликвидли қимматли қоғозлар шаклига айлантириш жараёни, механизмидир. Бунда қимматли қоғозлар ушбу активлар билан таъминланади ва улардан олинадиган тўлов оқимлари орқали хизмат кўрсатилади. 25 Steven L. Schwarcz , The Alchemy of Asset Securitization: Stanford Journal of Law, Business & Finance (1994). р. 136 26 Муаллиф изоҳи: бунда активларни қайта молиялаштиришнинг фақат биргина MBS (mortgage-backed securities) тури назарда тутилади.

Бу жараёнда фақат мазкур молиявий инструментга хос қуйидаги холатлар кузатилади: - корхона ёки банкларнинг балансидан диверсификациялашган молиявий активлар тўплами хисобдан чиқарилади. Бу эса ташкилотнинг хўжалик рискларидан активларнинг рискини чиқариб ташлашга, шунингдек, ўз капиталини тежаш имкониятларини яратади; - қимматли қоғозлар чиқарилуви учун таъминотнинг мавжудлиги. Кафолат массаси сифатида активлар “pool”и учун қўлга киритилган талаб қилиш хуқуқи хизмат қилади; - кирувчи (Cash In — Flow) ва чиқувчи (Cash Out — Flow) тўлов оқимларининг мавжудлиги. Муомалага чиқарилган қимматли қоғозлар учун асосий сумма ва фоиз тўловлари активлар “pool”идан келиб тушадган асосий ва фоиз тўловлари ҳисобидан амалга оширлади. Бозорда паст ликвидли, рискли ва муомалада бўлмаган мулк капиталлар ёки пул бозорининг ликвид тузилмалаштирилган (structuring) молия инструментлари шаклига айлантирилади. Жаҳондаги мавжуд секьюритизация бозорини шартли равишда асосан қуйидаги иккита – бир поғанали 27 ва икки поғанали 28 – моделга ажратиш мумкин. Шу ўринда баъзи мамлакатларда қўлланилаётган қўшма – яъни ҳар иккала моделни маълум даражада қўллашга асосланган уларнинг хосса ва имкониятларидан бирдек фойдаланишга йўналтирилган – моделни 29 ҳам шартли равишда ажратиш мумкин. Юқорида келтирилганлар таҳлили асосида Ўзбекистон учун фойдали бўлган қуйидаги хулосаларни чиқариш мумкин: 27 Биринчи модел асосан Европада – Германия, Дания, Франция, Швеция, Норвегия, Финляндия, Испания, Австрия, Нидерландия, Швейцария, Польша, Чехия, Венгрия, Словакия, Словения, Руминия, Болгария, Туркия ва шу каби бошқа континентал мамлакатларда ҳамда Исроилда – қўлланилади. Паст даражада ривожланаётган мамлакатларда эса биринчи шаклнинг асосан биринчи икки усули қўлланилади. 28 Иккинчи модел асосан англо-америка давлатларида – АҚШ, Буюк британия, Канада, Австралия, Хитой, Таиланд, Янги Зеландия, Лотин Америкаси ва Африка мамлакатлари, Хиндистон, Россия, Украина ва шу каби мамлакатларда – қўлланилади. 29 Учинчи, яъни қўшма модел айрим давлатларда, масалан, Япония, Қозоғистонда қўлланилади.

1. Жаҳон амалиётидаги ипотека ва секьюритизация бозори (ундаги шакллар, усуллар ва маҳсулотларнинг молия инжиниринги маҳсулотлари эканлигини хисобга олган ҳолда) ташқи ва ички омилларнинг таъсири қонуниятлари ва даражаси ҳамда бошқа белгиларга қараб фарқланади. 2. Ҳозирда ипотекани кредитлашнинг жаҳон амалиётида асосан икки модел мавжуд бўлиб, уларининг ичида энг ривожлангани, ҳажмли ва мукаммали ҳамда, бир вақтнинг ўзида, глобал риск сабабчиларидан бири англо-америка модели ҳисобланади. 3. Ҳар бир модел ўзига хос хусусиятларга, камчилик ва ижобий тарафларга эга эканлиги, уларни Ўзбекистон шароитида қўллашда тараққиётнинг “Ўзбек модели”га мос давлатнинг ижтимоий-иқтисодий ривожлантириш сиёсатига асосланиш зарур. 4. Ҳар иккала моделни бирдек қўллаш ипотекани қайта молиялаштиришни ривожлантиради, лекин бунда мамлакатдаги мавжуд фундаментал омилларни тўлиқ хисобга олинмаслик глобал инқирозлар гирдобига тортиб кетиш эҳтимолини кучайтиради (мисол учун ипотека ва жаҳон молиявий-иқтисодий инқирози даврида Қозоғистоннинг қўш модели). 1.3. Корпоратив активлар секъюритизациясининг жаҳон амалиётидаги моделлари. Ўтган асрнинг энг қимматли очилмаларидан бири бўлган активлар секъюритизацияси бугунги кунда халқаро молия бозорининг ажралмас

қисмига айланиб улгурди. Унинг бошқа инструментларга қараганда қулайлиги ва кам харжлиги молиявий бозор иштирокчиларининг диққатини ўзига жалб қилди ва ушбу инструмент халқаро бозорни шиддат билан эгаллашига сабаб бўлди. Бунда айтиш жоизки, жаҳон амалиётидаги активлар секъюритизацияси бозорлари (улардаги шакллар, усуллар ва маҳсулотларнинг молия инжиниринги маҳсулотлари эканлигини хисобга олган ҳолда 30 ) ташқи ва ички омиллар (улар қайси мамлакатга оид эканлиги, уни ривожланганлиги даражаси, ундаги жамият томонидан танланган ижтимоий-иқтисодий ва ижтимоий-маданий ривожланиш моделлари ва менталитетига ҳамда улардаги мулкчилик тизими моделига ва шу каби б.)нинг таъсири қонуниятлари ва даражаси ҳамда бошқа белгиларга қараб фарқланиши мумкин. Замонавий активлар секъюритизацияси инструментлари ўзига хослиги билан иқтисодиётда алоҳида ўринга эга бўлганлиги сабабли, жаҳон амалиётидаги мазкур жараён натижасида чиқариладиган қимматли қоғозлар бозорларининг ривожланиши моделларини таснифлаш асосида солиштирма ўрганиш Ўзбекистон учун фойдали хулосалар, тавсия ва таклифлар ишлаб чиқишда муҳим аҳамиятга эга. 1. Активлар секъюритизациясининг балансдан ташқари (икки поғонали) модели 31 . Активлар секъюритизациясининг илк АҚШда пайдо бўлган модели Европада кенг қўлланилуви балансдаги моделдан фарқ қилади. Бу икки поғонали модел бўлиб, уни яна классик ёки анъанавий модел деб ҳам аташ 30 Шохаъзамий Ш.Ш. Основы финансового инжиниринга.-Т.: IQTISODMOLIYA, 2005.-264 с.; Финансовый инжиниринг: основы теории, мировой опыт и концепция развития.//Молия, Т., №1, 2008.- С. 9-16. 31 Ушбу моделнинг шаклланиши ипотека кредитлари тизимининг ўтган асрнинг 30-йилларида АҚШнинг чуқур иқтисодий инқироз (1929-1933 йиллардаги “Буюк депрессия”)дан чиқишига хизмат қилган деб ҳисобланган “Рузвельтнинг янги йўналиши” дастури доирасида ўтказилган уй-жой ислоҳотлари билан боғланади. Унинг асосида ипотека ссудаларнинг иккиламчи бозорини ташкил қиладиган янги (инновацион бўлган) самарали молиявий технологиялар ва кучли молиявий оқимларга эга бўлган уй-жой қурилишини инвестициялаш тизими яратилди. Бунда энг аввал (1932 йилда) АҚШ Ҳукуматининг қарори билан уй-жой учун ссуда масалалари бўйича банклар Федерал кенгаши ташкил этилиб, унинг фаолияти ликвидли банк воситалари манбасини шакллантиришга йўналтирилган.

мумкин. Ушбу модел (1.1-расм) асосан англо-саксон хуқуқчилик тизими 32 мамлакатларида қўлланилади. 1.1 расм. Активлар секъюритизациясининг классик (америкача) моделининг ташкилий схемаси. 33 Бу модель “true sale” – “хақиқий сотув”га асосланган модел ҳисобланади, яъни икки поғонали модел бир турдаги активларни ягона тўплам (pool)га жамлаш ва уни хуқуқий мустақил махсус ихтисослашган муассаса(МИМ)га сотишни тақозо этади. Демак, бу моделнинг бир поғонали моделдан энг асосий фарқи шундаки, активлар уларнинг асл эгаси балансидан чиқиб кетади. Ушбу модел асосида амалга оширилган битимни икки босқичга бўлиш мумкин: 1. Оригинатор ўз балансида бир турдаги активлардан (pool) хосил қилади ва уни МИМга сотилади. 32 Англо-саксон ҳуқуқчилик тизими остида асосан АҚШ ва Буюк Британия фаолият олиб боради. 33 Ханс Питер Бэр. Секьюритизация активов: секьюритизация финансовых активов – инновационная техника финансирования банков/Пер. с немецкого Ю.М.Алексеева, О.М.Иванова.-М.: Волтерс Клунер, 2006.-624 с. МИМ Активлар “ pool ” и Қарз олувчилар Кредит ташкилоти Инвесторлар

2. МИМ, ўз навбатида, активлар (pool)ини ўз балансига олиб, унинг таъминоти остида қимматли қоғозларни эмиссия қилиш ва ушбу қимматли қоғозларга активлардан келиб тушадиган пул оқимлари ҳисобидан тўловларни амалга ошириш каби махсус вазифаларни бажаради. Чиқарилган қимматли қоғозларнинг рейтинги фақатгина уни таъминлаётган кредитлар (pool)ининг сифати билангина белгиланади. Сабаби қимматли қоғозлар бўйича барча тўловлар ушбу активлардан келиб тушадиган пул оқимлари ҳисобидан амалга оширилади. Эндиликда секъюритизацияланган активларнинг эгаси ҳисобланмаган оригинатор ушбу активлар бўйича хеч қандай талаб хуқуқига эга бўлмагани каби, инвесторлар ҳам зарарларни қоплаш ва шу кабилар сабабли оригинатор ва МИМ устидан даъво билан судга мурожаат қила олмайдилар. Активлар секъюритизациясини амалга оширишнинг бу хусусияти битимнинг икки томони учун ҳам қўл келади. Оригинатор банкротликка учраган холда, активлар бўйича эгалик ҳуқуқи МИМга ўтганлиги сабабли, унинг кредиторлари секъюритизацияланган активга нисбатан хеч қандай хуқуқга эга бўлмайдилар. Секъюритизация натижасида чиқарилган ҚҚни қўлга киритган инвесторлар эса шартномада белгиланган тартибда активлар пул оқимлари ҳисобидан тўловларни олишда давом этаверадилар. Оригинатор эса, ўз навбатида, ушбу активлар билан боғлиқ барча рискларни инвесторларга юклаш йўли билан улардан халос бўлади. Секъюритизацияланган активлар тўпламидаги барча кредитлар кредиторлари турли тўлов қобилиятига эга бўлганлиги, яъни ушбу кредитларнинг кредитор тўловга лаёқатлиги билан боғлиқ рисклари турлича бўлганлиги сабабли, улар таъминотидаги қимматли қоғозларни ушбу рисклар даражасига кўра қуйидаги синф(транш)ларга бўлиб чиқарилади:

- олий даражадаги 34 – ижобий кредит тарихига эга ва тўловга лаёқатлилик даражаси юқори кредиторларнинг кредитлари тўплами таъминоти остидаги ҚҚ; - олий даражада бўлмаган – олий даражадагига нисбатан юқорироқ рискка эга бўлган ва кредит сўндириш тезлиги пастроқ бўлган кредиторлар кредитлари тўплами таъминоти остидаги ҚҚ; - қуйи сифатли (синфдаги) – кам даромадли, салбий кредит тарихига эга кредиторларга берилган кредитлар тўплами таъминоти остидаги ҚҚ. Қисқача қилиб айтганда, қимматли қоғозлар асосидаги активнинг рисклилик даражасига қараб бир неча тўплам(транш)ларга ажратилиши мумкин ва нечта тўплам бўлса, шунча турдаги қимматли қоғозлар чиқарилади, яъни бир эмиссия доирасида бир неча хил рискли (рейтингли) қимматли қоғозлар чиқарилади. Олий даражадаги қимматли қоғозлар рисклилик даражаси кичик бўлганлиги сабабли, улар бўйича фоиз тўловлари кичик бўлади. Бундай қимматли қоғозлар эмитент (оригинатор) молиявий холатидан қатъий назар рейтинг компанияларининг юқори рейтингига эга бўлади ва улар бўйича тўловлар биринчи навбатда амалга оширилади. Олий даражада бўлмаган қимматли қоғозлар бўйича фоиз тўловлари юқорироқ бўлади. Улар бўйича фоиз тўловлари инвесторларга олий даражадаги қимматли қоғозларга тўлангандан сўнгина амалга оширилади. Қуйи синфдаги қимматли қоғозлар асосан, рисклилик даражаси юқори бўлганлиги сабабли, уларга хеч қандай рейтинг белгиси берилмайди. Уларни одатда оригинаторларнинг ўзлари сотиб оладилар. Демак, активлардан кутиладиган зарарлар риски асосан 2- ва 3синфларга тўғри келади. 34 Жаҳон амалиётида бундай қимматли қоғозларга халқаро рейтинг компаниялари – Standart&Poor`s, Fitchва Moody`s баҳолаш компаниялари асосан мос равишда ААА, ААА ва Ааа рейтингларини берадилар.

Умуман, бозор коньюктураси, эмитентнинг ўз ёндашуви ва активларнинг сифатига қараб қимматли қоғозларни турли синфларга бўлиб чиқариш мумкин. Бунда биринчи синф активлари остида чиқариладиган юқори рейтингли қимматли қоғозлар молиялаштиришнинг энг кам харжли усули ҳисобланади. Одатда, олий даражадаги қимматли қоғозлар бир ёки бир неча халқаро рейтинг агентликларнинг рейтингларини қўлга киритади. Қимматли қоғозга рейтинг олишдан асосий мақсад – уларнинг инвесторлар учун жозибадорлигини ошириш ва нархларни белгиловчи кўрсаткични аниқлашдан иборат. Рейтинг агентлиги ушбу битимнинг хуқуқий тузилмасини, хусусан “Хақиқий сотув” элементларини, қайта молиялаштиришда иштирок этаётган активлар (pool)и сифатини ва оригинаторнинг активларга хизмат кўрсатишни таъминлай олиш қобилиятини таҳлил қилади. Активлар секъюритизациясининг битимида, шунингдек, хизмат кўрсатучи агент ҳам иштирок этади. У қарздорлардан тўловни ундиради, уларнинг муаммолилари устида иш олиб боради ва тўловлар белгиланган тартибда амалга оширилмаган тақдирда, активнинг гаровга қўйилган мулкини сотиш ишларини амалга оширади. МИМ хизмат кўрсатувчи ва инкассавий вазифаларни амалга ошира олмайди, сабаби у фақатгина оригинатор ва инвестор ўртасидаги воситачи сифатида тузилган. Хизмат кўрсатувчи агент сифатида одатда бундай вазифани бажариш учун зарур инфратузилма ва тизимга эга бўлган оригинаторнинг ўзи фаолият юрита олади.Айрим холларда ушбу вазифа махсус кредитларга хизмат кўрсатувчи мустақил ташкилотга юклатилиши мумкин. Амалга оширилган активлар секъюритизацияси операциясида иштирок этган ҳар бир томон ўзига тегишли даромадни олади Оригинатор даромади қуйидаги формула орқали ҳисобланади: Д о = Ф – Ф`– Х бунда,

Д о –Оригинатор даромади Ф –Ўртача умумий кредитлар фоиз тўловлари Ф`–ўртача умумий қимматли қоғозлар фоиз тўловлари Х–сервис хизматлари учун харажатлар МИМ одатда активларни қайта молиялаштириш опреацияларини амалга ошириш мақсадида ташкил этилган даромад олмайдиган ташкилот ҳисобланади. Хизмат кўрсатувчи агент ўз хизматлари учун хақни МИМдан олади. Пул тўловларининг тақсимланишига кўра активларни анъанавий қайта молиялаштиришни иккига бўлиш мумкин: тўғридан-тўғри тақсимлаш(passthrough) усулли ва тўловларни бошқариш орқали тақсимлаш (pay-through) усулли. Биринчи усулли секъюритизацияни амалга оширишда кредит тўпламларидан келаётган пул оқимларини тўғридан-тўғри қимматли қоғозлар учун тўловларга трансформациялаш амалга оширилади. Яъни келаётга пул оқимлари хизмат кўрсатиш хақи ва бошқа харажатлар чиқарилиб ташлангандан сўнг ўша вақтнинг ўзидаёқ тўлиқ сумма инвесторлар улушларига пропорционал равишда тақсимлаб берилади. Иккинчи усулда тўловлар секъюритизация структурасига биноан кредит тўловларидан қатъий назар барча инвесторларга МИМ томонидан олдиндан белгиланган вақтда амалга оширилади. Пул оқимлари ва қимматли қоғозлар учун фоиз тўловлари ўртасидаги муддати ва хажмидаги номутаносибликни бартараф этиш учун МИМ кафолатланган инвестицион шартнома ва/ёки қўшимча таъминотдан фойдаланади. Кафолатланган инвестицион шартнома инвестицион капитал учун фиксирланган даромадни таъминлайди. Икинчи усулда оригинатор дебиторлари ва инвесторлар ўртасидаги пул оқимларини мутаносибликни сақлаш учун ва тўлиқ амалга оширилишини таъминлаш учун МИМ вақтинча ортиқча капитални қайта инвестициялашга мажбур. Бунинг учун у фоиз

ставкалари ўзгариши рискини олдини олиш мақсадида Банк билан кафолатланган инвестицион шартнома тузади. Қўшимча таъминот – оригинатор томонидан қимматли қоғозлар қийматини ошириш мақсадида амалга ошириладиган бир ёки бир неча чоратадбирлар йиғиндисидир. Бунда у активларни секъюритизацияси инструментининг рейтингини ошириш учун ликвид заҳира маблағлар, учинчи томон кафолати қўшимча таъминотни таклиф қилиши ва қимматли қоғозлар ўртасидаги субординация даражасини ошириш каби чоратадбирларни кўллаши мумкин. Қўшимча таъминот активларни секъюритизациясининг барча кўринишларида қўлланилиши мумкин. Аммо тўловларни бошқариш йўли билан тақсимлаш усули учун бу зарурий шартлардан бири ҳисобланади. Юқоридаги усуллардан қайси бири танланиши одатда қандай актив секъюритизацияланётганлигига боғлиқ. Масалан, автокредит ва талабалар кредитларини секъюритизациялашда биринчи усулдан, кредит карталарини секъюритизациялашда иккинчи усулдан фойдаланиш мақсадга мувофиқ бўлади. 2. Активлар секъюритизациясининг бир поғонали модели. Европадаги активлар секъюритизацияси бозори АҚШдан сўнг катталиги бўйича иккинчи ўринда туради 35 (1-Илова 1-Жадвалдага маълумотга асосан, 2010-2011 йилларда АҚШга нисбатан Европа СҚҚнинг эмиссияси мос равишда 30% ва 34%ни ташкил этган). АҚШдан фарқли ўлароқ, Европада активлар секъюритизацияси бозорининг пайдо бўлишига молиявий воситачиларнинг паст самарадорлиги ва иқтисодий зарурат сабаб бўлмади. Ушбу молиявий инструментнинг кириб келишига Европадаги америка инвестицион банклари ва инвестицион маслахатчиларнинг ушбу интрументни фаол тарғибот қилишлари сабаб бўлди. 35 Энг йирик бозор –АҚШда, 2-ўринда Европа, 3-ўринда Лотин Америкаси ва 4-ўрин Осиё/ Ханс Питер Бэр. Секьюритизация активов: секьюритизация финансовых активов – инновационная техника финансирования банков/Пер. с немецкого Ю.М.Алексеева, О.М.Иванова.-М.: ВолтерсКлунер, 2006.-624 с. (423с.)

П.Бэр Европа секъюритизация инструментлари ривожланишини 3 босқичга бўлишни таклиф этади 36 : - эйфория босқичи (1987-93 йиллар) - ўзига келиш ва пухта тайёргарлик (93-95й.) - шиддатли ривожланиш ва операцияларнинг кенг урф бўлиши (95 йилдан хозирги кунгача). Ушбу босқичларнинг номлариёқ, бу йилларда секъюритизация бозорининг қандай ривожланганлигини кўрсатиб турибди. Деярли 8-10 йил давомида бу бозор жуда шиддат билан ривожланди. Улар секъюритизация опрецияларини амалга оширишдаги қуйидаги муаммоларни бартараф этишга эришишди: - инвесторлар билан муносабатлар даражасидаги; - хуқуқий даражадаги; - оригинаторлар даражасидаги. Қимматли қоғозлар энг аввало маблағ жалб қилиш учун чиқарилади. Демак, уларни сотиш учун инвесторлар керак. Бунинг учун ушбу молиявий инструментнинг нақадар мукаммал, юқори даромадли ва самарали эканлигига ишонтириш, унинг рисклилк даражаси билан тўлиқ таништириб чиқиш керак бўлди. Хуқуқий даражадаги муаммолар, афсуски хозирги кунгача, нафақат Европа мамлакатларида, балки бошқа мамлакатларда хам мавжуд. Кўпгина Европа давлатларида Махсус ихтисослашган муассаса(МИМ)ни тузишнинг, активларни уларга сотилишининг иложиси йўқ. Агар активлар сотилган тақдирда, бу тўғрисида шартноманинг иккинчи томонига албатта маълум қилиниши керак. Шунингдек, активларни МИМга сотилиши маълум тижорат сирларининг ошкор қилинишига олиб келади. Бу эса ўз навбатида банк ва бошқа молиявий муассасалар фаолияти билан боғлиқ қонунчиликка зид келади. МИМнинг тузилиши солиқ ва бошқарув харажатларини келтириб 36 Ханс Питер Бэр. Секьюритизация активов: секьюритизация финансовых активов – инновационная техника финансирования банков/Пер. с немецкого Ю.М.Алексеева, О.М.Иванова.-М.: ВолтерсКлунер, 2006.-624 с.

чиқаради. Бу муаммоларнинг барчаси секъюритизация битимларини ўтказиш бесамар эканлигини, иқтисодий ўзини оқламаслигини кўрсатади. Оригинаторлар даражасидаги муаммолар асосан битим ўтказиш учун активларнинг етарли даражада сифатли эмаслиги, секъюритизация ўтказиш талабига жавоб бермаслиги билан боғлиқ эди. Яъни кредит шартномаларининг стандартлаштирилмаганлиги, бир турдаги активлар тўпламларининг мавжуд эмаслиги, активларнинг тарихий хусусиятларининг етарли даражада ўрганилмаганлиги, шунингдек, банк ва бошқа молиявий тизим иштирокчилари етарли даражада компьютерлаштирилмаганлиги каби муаммоларни хал қилиш керак эди. Юқоридаги муаммолардан келиб чиқиб, Европада активлар секъюритизациясининг бир мунча соддароқ иккинчи модели ишлаб чиқилди. Бу – активларни балансда қайта молиялаштириш моделидир (1.2-расм). 1.2 расм. Активларни қайта молиялаштиришнинг классификацияси Ушбу модел ўз ичига кўплаб инвестицион технологияларни киритиб (1.3расм), мазмунан қуйидагича ифодаланади: Таъминланган облигациялар (covered bonds) – бу оригинатор балансидаги активлар тўплами таъминоти асосида чиқариладиган қимматли қоғозлардир. Ушбу моделда активлар хеч қандай МИМга сотилиши кўзда тутилмайди. Оригинаторнинг ўзи қимматли қоғозларнинг эмитенти сифатида намоён бўлади ва уларни инвесторларга тўғридан-тўғри сотади. Активларни Активлар секъюритизацияси Балансдаги секъюритизация модели Анъанавий секъюритизация модели Синтети к секъюритизаци Таъминланган облигациялар

секъюритизациялашда айнан шу модель бир поғонали тузилмага эга бўлади. 1.3-расм. Активлар секъюритизациясининг балансдаги (бир поғонали) моделининг ташкилий схемаси Эмитент банкротликка учраган тақдирда активлар тўплами сотилади ва облигация бўйича мажбуриятлар амалга оширилади. Активлар сотилишидан келиб тушган маблағ облигация бўйича мажбуриятларни тўлиқ амалга оширишга етмаган тақдирда, қолган қисми бўйича инвесторлар оригинатор кредиторлари умумий навбатига туради, яъни улар таъминотга нисбатан ҳам, эмитентга нисбатан ҳам регресс ҳуқуқи 37 га эга бўладилар. Ушбу қимматли қоғозлар муомала муддати уларни таъминловчи активлар тўпламининг сўндирилиш муддатигача бўлиши шарт эмас, яъни эмитент бир активлар тўплами муомала муддати доирасида бир эмас бир неча бор қимматли қоғозлар эмиссиясини амалга ошириш имконига эга бўлади. Шунингдек, активлар тўпламидаги бир актив таназзули рўй бериши ёки олдиндан сўндирилиш холатлари юз берган тақдирда, ушбу актив рейтинга таъсир қилмаслиги учун бошқаси билан алмаштирилиши мумкин. Қўшимча таъминот сифатида ортиқча таъминланиш (credit enhancement) усули қўлланилади, яъни кредитлар тўплами хажми унинг ёрдамида чиқарилган қайтамолиялаштириш объектига нисбатан каттароқ бўлади. Ушбу моделни қўллаш учун биринчи ўринда мос активлар тўплами шакллантирилиши лозим. Аммо бунда ҳам турли давлатларда турлича 37 Регресс ҳуқуқи – амалдаги қонунчиликка ёки шартномага асосан жисмоний ёки юридик шахснинг мажбуриятни ўз зиммасига олган иккинчи шахс томонидан мажбурият ёки заранинг қоланишини талаб қилиш ҳуқуқи. Инвестор лар Кредит ташкилотлари Қарз олувчи лар

ҳуқуқий ёндашув мавжуд. Масалан, Германияда ушбу модель бўйича фақат уч турдаги активларни секьюритизациялаш мумкин: ипотека кредитлари бўйича талаб қила олиш хуқуқи, кемасозлик бўйича ипотекалар ва давлат секторига тегишли қарз маблағлари. Шунингдек, активлар ҳам маълум сифат стандартларига (масалан, АА дан паст бўлмаган рейтинга(2-Илованинг 2жадвали) эга бўлиши ва қарз мажбуриятининг активларга нисбатан улуши (loan-to-value) (60%дан кам бўлмаслиги) мос келиши керак. Яна бир ўзига хос хусусияти шундан иборатки, тўловлар активлардек келиб тушадиган пул оқимлари ҳисобидан эмас, балки оригинаторнинг умумий фаолиятидан келиб тушадиган пул оқимлари ҳисобидан амалга оширилади. Ушбу ҚҚларнинг рейтинги активлар секъюритизациясининг бошқа моделларидан фарқли ўлароқ уларнинг эмитенти рейтингига қараб белгиланади. Аммо Ғарбий Европадаги кўпгина мамлакатлар амалдаги қонунчилиги томонидан инвесторларнинг оригинатор банкротликка учраш рискидан ҳимояланиши, таъминловчи активларниннг юқори сифати, яъни активлар билан активлар тўплами хажмининг қимматли қоғозлар қийматидан юқори бўлиши, активлар тўплами сифатининг доимий ушлаб турилиши, тўплам таркибидаги активларни алмаштириш имконининг мавжудлиги, таъминлаётган активларга нисбатан қонунчилик талабларига амал қилиниши ушбу қимматли қоғозларнинг энг юқори рейтинг (одатда ААА) олишига олиб келади. Бир эмиссия доирасида чиқарилган барча қимматли қоғозлар бир хил рейтинга ва бир хил фоиз ставкаларига эга бўлади. Халқаро амалиётда балансдаги секъюритизациянинг яна бир тури синтетик секъюритизация мавжуд. Синтетик секъюритизация – активлар секъюритизациясининг ушбу тури бошқа турларидан фарқли ўлароқ, бевосита активлар тўпламини сотишни ўз ичига олмай, балки кредит рискини деревативлар ёрдамида ўтказилишини англатади. Бунда активлар оригинаторнинг балансида қолади. Синтетик моделнинг энг кенг тарқалган деревативлар – бу кредит таназзули

свопи (credit defalt swap - CDS) ва кредит ноталари (credit linked notes - CLN). Кредит танназули свопи – у икки томон ўртасида тузиладиган шартнома бўлиб , учинчи томоннинг қарз мажбуриятларини амалга оширилмаслик рискини суғурталайди . Шу йўл билан оригинатор инвесторларга риск учун мукофот тўлайди , инвесторлар эса кредит портфели бўйича кўрилиши мумкин бўлган зарарларни қоплаб берадилар . Ушбу инструментдан одий кафолат тамойили бўйича қўлланилади . Кредит нотаси – кафолат харидори томонидан чиқариладиган қимматли қоғоз ( облигация ) бўлиб , активлар тўпламига нисбатан олдиндан келишилган холат юз бермаган тақдирда, тўлов муддатида номинал қийматида сўндирилади. Агар келишилган холат юз берган бўлса, у холда қимматли қоғозлар аниқ белгиланган муддат давомида зарарни қоплаш бадали (масалан, облигациянинг номинал қиймати билан оригинатор томонидан қарздорлардан қарзни қоплаш учун тўланган хақиқий сумма орасидаги фарқ) чиқариб ташланиб сўндирилади. Кредит нотаси ўзида фиксирланган фоиз ставкали облигациялар ва таназзул свопи афзалликлари ва хусусиятларини жамлайди. Таназзул свопидан фарқли ўлароқ, нафақат белгиланган кредит рискини, балки эмитентнинг кредит рискини ўз ичига олади. Ушбу қўшимча риск спред (фарқ)нинг мос равишда оширилиши билан қопланади. Кредит ноталари эмитенти эса аксинча таназзул свопларига хос бўлган контрагент (кафолат берувчи) рискидан халос бўлади. Ушбу деревативларнинг киритган энг катта ўзгариши шунда бўлдики, улар айнан активлар, кредитлар рискини хеджирлаш учун қўлланила бошланди. Кредит деревативларга янада аниқроқ таъриф берадиган бўлсак, бу шундай молиявий инструментларки, бунда активларни (кредитларни) балансдан чиқармай (сотмасдан) туриб, уларнинг рискларини ажратиш мумкин. Синтетик секьюритизациялаш уч турда молиялаштирилиши мумкин:

- тўлиқ молиялаштириш; - молиялаштирилмаган; - қисман молиялаштирилган. Тўлиқ молиялаштирилган структурали МИМ таназзул своплари ёрдамида активлар тўпламининг барча рискини қўлга киритади. Қўлга киритган кредит рискини қайта молиялаштириш учун кредит ноталарини чиқаради ва уларни капитал бозоридаги инвесторларга сотади. Молиялаштирилмайдиган структурани қўллашда МИМ томонидан кредит риски қўлга киритилмайди. Бунда оригинаторнинг ўзи таназзул свопларини тўғридан-тўғри инвесторларга сотадилар. Аммо ушбу модель активларни қайта молиялаштиришни кўзда тутмаганлиги сабабли амалиётда унча кенг тарқалмаган. Синтетик секъюритизациянинг энг кенг тарқалган тури бу қисман молиялаштирилган, яъни аралаш туридир. Бунда активлар тўплами рискининг асосий қисми инвесторларга энг олий даражадаги таназзул своплари (super senior swap) ёрдамида ўтказилади. Оригинатор тўпламининг қолган риски эса МИМ томонидан иккинчи таназзул свопи ёрдамида кафолатланади. Кейин эса МИМ капитал бозорига кредит ноталарини чиқариш йўли билан ўзини қайта молиялаштиради. Кредит ноталари ҳам балансдан ташқари (икки поғонали)қайта молиялаштириш асосида чиқарилган қимматли қоғозлар каби рейтинг ва муомала муддатига қараб траншларга бўлиб чиқарилади. Умуман, синтетик модель ушбу операцияни амалга ошириш харажатларининг камлиги билан секъюритизациянинг бошқа моделларидан ажралиб туради. Синтетик модел арзон ва барқарор секъюритизация базасига эга бўлган корхона ва муассасалар учун ўз кредит портфеллари рискини камайтиришга, капитал етарлилик даражаси кўрсаткичларини яхшилашга ва рискларини диверсификациялашга хизмат қилувчи энг мақбул ва самарали инструмент ҳисобланади.

II-боб. Ўзбекистонда молия инженерияси маҳсулотлари турлари таҳлили ва муаммолари 2.1. Ипотекани секъюритизациялашнинг икки поғонали модели таҳлили. Ўзбекистонда борган сари аҳолининг уй-жойга бўлган талаби кескин равишда ошиб бормоқда. Буни сўнгги уч йил давомида уй-жой бозоридаги нарҳларнинг таҳлилидан яққол кўришимиз мумкин. 38 Бунда нарҳлар индекси деярли 10 баробардан ошиб кетди. Мавжуд ҳолат аҳолининг банк кредитларига бўлган талабини кўпайтирди. Бу эса, албатта Ўзбекистон Республикаси Ҳукумати, Марказий банки ва тижорат банклари раҳбариятининг диққат назиридан четга қолгани йўқ. Бунда ипотека кредити қуйидаги тартибда берилади: Ипотека кредитлари тижорат банклари томонидан қайтаришлик, тўловлилик, таъминланганлик ва муддатлилик шартлари асосида қуйидаги мақсадлар учун берилади: - қонун ҳужжатларида белгиланган тартибда келишилган якка тартибдаги ва намунавий лойиҳа асосида, қурилишнинг белгиланган нормалари ва қоидаларига риоя қилиб якка тартибда уй-жой қуриш ва реконструкция қилиш; - ҳовлили уй-жойни ёки кўп қаватли уйдаги хонадонни сотиб олиш. Банклар томонидан ипотека кредитлари қуйидагилар ҳисобидан берилади: 1) ипотека кредити беришни қўллаб-қувватлаш жамғармасининг имтиёзли кредит линиялари; 38 Доклад ЦЭИ по проекту «FAM-2009» ПРООН. Активы домохозяйств как важнейший инвестиционный ресурс.//Экономическое обозрение, №3, 2010.-сс.20-25; Покачалов Г. Основные игроки затаились в ожидании ценового «дна».//Экономическое обозрение, №3, 2010.-сс.48-50; Рузметов Б. Обзор рынка жилой недвижимости Ташкента.//Экономическое обозрение, №3, 2010.- сс.51-53; Азимов С. Риелтор – это как семейный доктор.//Экономическое обозрение, №3, 2010.- сс.54-55; Лебедь Д. Спрос пошатнулся, но потребность в жилье не снизилась.//Экономическое обозрение, №3, 2010.-сс.63-65.

2) кредит линиялари, шу жумладан имтиёзли кредит линиялари, халқаро ва хорижий молия институтларининг ипотека кредити учун берилган грантлари ва инвестициялари; 3) тижорат банкларининг ўз маблағлари ва жалб қилинган маблағлари. Одатда Жамғарманинг имтиёзли кредит линиялари ҳисобидан бериладиган кредитлар уч йиллик имтиёзли давр ва фоиз ставкаси билан камида 15 йил муддатга берилади, фоиз ставкаси миқдори ипотека кредити беришни қўллаб-қувватлаш жамғармасини бошқариш бўйича Васийлик Кенгаши томонидан ҳар бир кредит линияси бўйича тасдиқланади ва у йилига 5 фоиздан ортиқ бўлиши мумкин эмас. Тижорат банки томонидан Жамғарманинг имтиёзли кредит линиялари ҳисобидан бериладиган ипотека кредити миқдори: - якка тартибда ҳовлили уй-жой қурилиши ва сотиб олиши учун қонун ҳужжатларида белгиланган энг кам ойлик иш хақининг 3000 бараваригачани; - якка тартибда қурилган уй-жойни реконструкция килиш, шунингдек куп квартирали уйдаги квартирани сотиб олиш учун энг кам ойлик иш ҳақининг 2500 бараваригачани ташкил этади. Қарз олувчи ипотека кредити олиш учун буюртманома тақдим этганда банкнинг ипотека кредити олиш учун буюртманомаларни қабул қилиш бўйича масъул ходими мижозга ипотека кредитининг асосий йўналишлари бўйича изоҳ беради. Шунингдек у мижознинг барча саволларига жавоб беради ҳамда унга ипотека кредити бериш юзасидан буюртманомани расмийлаштириш учун талаб этиладиган барча ҳужжатлар рўйхатини тақдим этади. Қарз олувчи ипотека кредити олиш учун банкка мурожат қилгандан кейин банк қарз олувчини ипотека кредитини олиш жараёнидаги тахминий харажатлар турлари билан таништиради. Қарз олувчи ипотека кредити олишда қўйидаги харажатларни амалга ошириши керак: - ипотека кредити тўғрисидаги шартномани нотариал тасдиқлаш учун давлат божи;

- гаровга қўйилган кўчмас мулкни суғурталаш билан боғлик харажатлар; - мулк қийматини баҳолаш учун тўлов; - ипотека тўғрисидаги шартномани рўйхатдан ўтказиш учун тўлов. Қарз олувчи томонидан якка тартибда уй-жой қуришга кредит олиш учун тижорат банкига сўралаётган кредит суммасини кўрсатган ҳолда кредит олишга буюртманома билан бирга қўйидаги ҳужжатлар тақдим этилади: - якка тартибда уй-жой қуриш учун ариза берувчининг ер учаткасига бўлган ҳуқуқини тасдиқловчи ҳужжатнинг нотариал тасдиқловчи ҳужжатнинг нотариал тасдиқланган нусхаси; - ариза берувчининг ва у билан бирга яшайдиган оила аъзоларининг даромадлари тўғрисидаги охирги 12 ой учун доимий иш жойидан берилган маълумотномалар; - якка тартибда уй-жой қуришга қонун ҳужжатларида белгиланган тартибда келишилган ва қарз олувчи томонидан тасдиқланган лойиҳанинг нусхаси; - ариза берувчининг номига очилган жамғарма омонат ҳисоб рақамида пул маблағлари жойлаштирилгани тўғрисидаги банк маълумотномаси; - ариза берувчининг оиласи таркиби тўғрисидаги яшаш жойидан берилган маълумотнома ва унинг паспорти нусхаси. Банк томонидан ипотека кредитлари ссуда ҳисоб рақамидан маблағларни қарз олувчининг банк кредит карточкаларига ўтказиш йўли билан ҳам берилиши мумкин. Бунда банк кредит карточкаси қарз олувчи номига алоҳида шартномани расмийлаштириш йўли билан берилади. Шартномада ушбу банк кредит пластик карточкасидаги маблағлардан фақат якка тартибда уй-жой қуришга ёки якка тартибдаги уй-жойни реконструкция қилиш учун қурилиш материалларини сотиб олишда фойдаланилиши белгилаб қўйилиши керак.Ушбу банк кредит пластик карточкаларидан нақд пул берилишига йўл қўйилмайди. Қарз олувчи банк кредит пластик карточкаси воситасида амалга оширилган операциялар тўғрисида ҳар ойда банкка терминаллар чеклари,

сотиб олинган товарлар учун чакана савдо ташкилотлари ва якка тартибдаги тадбиркорлар томонидан бериладиган счётлар, квитанциялар, юкхати ёки қонун ҳужжатларида белгиланган бошқа ҳужжатлар илова қилган ҳолда ҳисобот тақдим этиши керак. Банк ҳисоботга илова қилинган ҳужжатларни таҳлил этиш жараёнида банк кредит карточкаси воситасида ҳисоб-китоб қилиш вақтида кредитдан бошқа мақсадларда фойдаланилганини аниқлаган тақдирда банк кредит карточкаси тўғрисидаги шартнома бекор қилинади, банк кредит карточкаси ҳисоб рақами ёпилади ва банк кредит карточкаси олиб қўйилади. Кредитнинг бошқа мақсадлар учун фойдаланилган қисми учун кредит шартномасида белгиланган миқдорда жарима солинади ва уни ундириб олиш чоралари кўрилади. Ипотека кредитларининг қуйидаги афзалликларини айтиб ўтиш жоиз. Маълумки, ипотека кредитининг асосий афзаллиги, унинг қурилаётган ёки сотиб олинаётган уй-жой, квартира, ишлаб чиқариш объектини гаровга олган ҳолда, кредитлаш имкониятининг вужудга келишидадир. Бу Ўзбекистон шароитини, яни уй-жойга бўлган катта талаб мавжудлигини инобатга олган ҳолда янада муҳим аҳамият касб этади. Бу ҳолатда уй-жой қуриш учун кредит олаётган жисмоний шахснинг ёки ишлаб чиқариш объектини қуриш учун кредит олаётган юридик шахснинг кредит қайтариши таъминоти сифатида қўшимча мол-мулки мавжудлиги талаб этилмайди. Ипотека кредитига хизмат кўрсатиш банкдан ушбу кредитнинг мақсадли ишлатилиши устидан доимий назорат ўрнатишни талаб этади, чунки бундай назоратнинг йўлга қўйилмаслиги банкка берилган кредитлар учун йўналтирилган маблағларни йўқотиш хавфини туғдиради. Жаҳон банкчилик амалиётидан маълумки, ипотека кредитлари узоқ вақтда, одатда 10-30 йилгача муддатга берилади. Ҳозирги вақтда Ўзбекистонда ипотек кредитининг муддати 15 йилгача белгиланган. Ипотека кредитининг муддати қанчалик узоқ бўлса, уни қайтариш муддатининг чўзилиши ҳисобига қарздор томонидан асосий қарзнинг ҳар ойлик тўлови миқдори кичиклашиб, бу ипотека кредитидан фойдаланувчилар доирасининг

кенгайишига олиб келади. Иккинчи томондан, ипотека кредити муддати қанчалик узоқ бўлса, қарздор томонидан тўланадиган фоизнинг умумий миқдори хам шунчалик ошиб боради. Агар инфляциянинг йиллик даражаси ипотека кредити учун ўрнатилган фоиз даражасидан юқори бўлса, оқибат-натижада бу ҳолат банклар томонидан берилган ипотека кредитларига инвестиция қилинган маблағларнинг қадрсизланишига олиб келади. Шунинг учун банклар томонидан фоиз сиёсатини ишлаб чиқишда инфляция даражаси ҳисобга олиниши тақозо этади. Уй-жой қурилишини, умуман бошқа қурилишларнинг ривожланиши биринчи навбатда, қурилиш материаллари ва конструкциялари ишлаб чиқариш, қурилиш машинасозлиги ривожланиши,ёғочни қайта ишлаш саноати ва маиший электр буюмлари ишлаб чиқариш ҳамда бошқа қурилиш соҳалари билан боғлиқ бўлган тармоқлар ривожланишига бевосита таъсир курсатади. Юқорида санаб ўтилган тармоқлар билан ишлаб чиқариш кооперацияси оркали боғлиқ бўлган бошқа барча саноат тармоқлари, яъни уларга хом-ашё, материаллар, ускуналар, техника етказиб берадиган тармоқлар маҳсулотларига бозорда талаб кўпайиши натижасида ушбу тармоқларда ҳам барқарорлашув ва ишлаб чиқаришнинг ўсишига эришилади. Минглаб янги ишчи ўринлари вужудга келиши натижасида истеъмол товарлари учун харидга қодир талаб объектив тарзда ўсади. Бу эса, ўз навбатида, истеъмол товарлари ишлаб чиқарувчи саноат тормоқлари ва қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари ишлаб чиқаришнинг жадаллашувига олиб келади. Демак, ипотека кредитининг ривожланиши, бутун иқтисодиёт ривожланиши учун дастлабки туртки вазифасини бажаради, десак, хато бўлмайди. Ишлаб чиқариш соҳасини ривожлантириш учун ипотека кредити бериш, ушбу кредит ҳисобига қурилаётган ишлаб чиқариш биноларини

гаровга олган ҳолда кредитлаш билан боғликдир. Ишлаб чиқариш соҳасини, биринчи навбатда, саноатни ипотека асосида кредитлаш уни модернизация қилиш, маҳсулот сифатини оширишга олиб келади. Ипотека кредити иқтисодиётнинг барча соҳаларини, жумладан, хизмат кўрсатиш ва савдо соҳасини ҳам ривожлантиришга туртки бериши шубҳасиз. Аммо, ипотека кредитининг кичик тадбиркорликни ривожлантиришдаги ўрни беқиёслигини алоҳида таъкидлаш лозимдир. Кичик тадбиркорлик субъектлари ўз ишлаб чиқаришларини ташкил этиш учун бевосита банк кредитига эҳтиёжи катта бўлгани ҳолда, кредитни қайтариш таъминоти сифатида гаровга қўйиш учун етарли мол-мулкка эга эмаслиги, улар учун банк кредити олиш имкониятини чеклайди. Бу энди иш бошлаётган барча кичик тадбиркорлик субъектлари учун хос бўлган умумий ҳолатдир. Ипотека кредити эса, ушбу муаммони ечишга имконият яратади ва натижада мамлакатда кичик тадбиркорлар қатлами ҳамда уларнинг ЯИМдаги улушининг ошишига таъсир кўрсатади. Ипотека кредитининг энг муҳим афзалликларидан бири - мамлакатда иқтисодий барқарорлик мастаҳкамланиши ва иш билан банд бўлган аҳоли сонининг ошишига ижобий таъсир таъсир этиши бўлса, иккинчи томондан, у аҳолининг уй-жойга бўлган талабини қондиради. Ўз уйи ёки квартираси бор инсон руҳан тетик бўлиб, у оила қуриш ва фарзандларини вояга етказиш имкониятига эга бўлади. Ёш оилаларни моддий ва маънавий қўллаб-қувватлаш Ўзбекистон Республикаи Президентининг 2007 йил 18 майдаги “Ёш оилаларни моддий ва маънавий қўллаб-қувватлашга доир қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида”ги Фармонида ёш оилаларни моддий ва маънавий қўллаб-қувватлашни янада кучайтириш, ёшларимизнинг меҳнат фаолиятини бошлашларида ва мустакил ҳаётга кириб боришларида уларга зарур ёрдам кўрсатиш, оилаларини таъминлашлари учун уларнинг барқарор даромад манбаларини шакллантириш йўллари ва амалий рағбатлантириш омилларини яратиш

ҳамда уларни уй-жой ва маиший шароитларини яхшилашга доир кўплаб масалалар камраб олинган. Шунингдек, Фармонда республикамиздаги тегишли вазирлик ва идоралар, банклар ва жамоа ташкилотлари зиммасига мамлакатимизнинг ҳар бир ҳудудида Янги иш ўринлари очиш, ёшларнинг кичик бизнес ва тадбиркорлик ишларига фаол жалб қилиш, ёш оилаларнинг уй-жой билан таъминланиши ишларини ташкил этишлари учун микрокредитлар ажратиш, касаначиликни ривожлантириш ва ёш оилаларнинг барқарор даромад манбаларини шакллантиришлари учун зарур шароитлар яратиш вазифалари юклатилган. Тижорат банклари, “Камолот” ёшлар ижтимоий-ҳаракати, Савдосаноат палатаси, Ўзбекистон Республикаси Иқтисодиёт вазирлиги ва Молия вазирлигининг тижорат банклари томонидан имтиёзли шартлар асосида ёш оилаларга ипотека, истеъмол кредитлари ва микрокредитлар шаклларида қўйидаги мақсадлар учун берилади: 1) кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни ташкил қилиш; 2) уй-жой қуриш, таъмирлаш ва сотиб олиш; 3) уй хўжалигини йўлга қўйиш; 4) мебел ва бошқа узоқ муддат фойдаланиладиган ҳаётий зарур товарлар сотиб олиш. Юқорида келтирилган асосида қуйидаги таклифларни бериш мумкин. Кўриб чиққанимиздек, ипотека кредитларини расмийлаштириш ва тақдим этиш жараёни унчалик мураккаб жараён эмас. Аммо, реал банк амалиёти таҳлили бу соҳада ҳал этилмаган баъзи муаммолар мавжудлигини кўрсатади. Бу биринчи навбатда, ипотека кредитларини бериш учун зарур бўладиган кредит ресурслари ва уларнинг самарали бозоридир. Тижорат банклари олдида турган энг оғир муаммо ипотека кредитлари бериш бўйича талаб даражаси арзон бўлган ресурсларни топишдир. Ҳамда мавжуд инфляция даражаси сақланиб қолса, даромадни йўқотмаслик чоратадбирларини амалга оширишдир.

Банк ресурсларининг асосини ташкил этувчи аҳоли омонатлари ўртача йиллик 14 фоиздан қабул қилинган. Иккинчидан, 2009 йил якунларига кўра инфляция даражаси 7,8 фоизни ташкил этди. Бу икала фактор Низомда кўзда тутилган шартлар, яъни 15 йил муддатга 5 фоиз миқдорли кредитларни имтиёзли давр билан берилишини деярли йўққа чиқаради. Чунки, тижорат банклари даромад олиш учун ташкил этилган муассасадир. У зарарга ишламайди. Бундай муаммоларни ҳал этишнинг йўналишлари тариқасида қўйидагиларни таклиф этиш мумкин: 1. Тижорат банклари халқаро молия-кредит институтларидан ипотека кредитларини бериш шартларида мос келувчи маблағларни жалб қилиш бўйича ишларни жадаллаштириш. 2. Аҳолига уй-жой қурилишини молиявий жиҳатдан қўллаб- қувватлаш ишида актив фойдаланишини таъминлаш учун махсус узоқ муддатли камида ўн йиллик депозит сертификатларини муомалага чиқариш ҳамда ипотека кредитларини кредит объекти суммасининг 20 фоизидан кам бўлмаган миқдордаги депозит сертификатларига эга бўлган шахсларга бериш. Депозит сертификатлари ва аҳоли омонатларини йўқотишлари олдини олиш учун ҳар молия йили охирида тижорат банклари томонидан реал инфляция даражасида компенсация тўловларини амалга ошириш. 3. Икки поғонали ипотека бозорини 2.1-расмда келтирилган модел тузилмаси бўйича амалда жорий қилиш. 4. Секьюритизация қоғозларининг фоиз ставкалари ўзгармас бўлиши ва бозор муомаласида уларнинг таъминот базиси бозор қиймати (баҳоси) ва иккиламчи бозор нарҳи ўзаро эквивалентлиги 39 қатъиян таъминланиши зарур. Бунинг учун ҳолис баҳоловчи компанияларини 2.1-расмдаги моделга биноан жалб қилиш лозим. 39 Шохаъзамий Ш.Ш. Концепция сущности рынка ценных бумаг.// Молия, Т., №1, 2009.-сс.82-91.

5. Ипотека кредитларини бериш жараёнига риелторларни жалб қилиш. Бунда улар банк ва кўчмас мулк учун ипотека кредитларини олувчилар билан ишлаш жараёнида секьюритизация қоғозларининг бозор муомаласида уларнинг таъминот базиси (яъни кўчмас мулк) бозор қиймати (баҳоси) ва иккиламчи бозор нарҳи ўзаро эквивалентлиги қатъиян таъминланишини ҳисобга олиб фаолият юритишлари лозим. Икки поғонали ипотекани қайта молиялаштириш бозори (2.1-расм) давлат даражасида ипотека кредитларини қайта молиялаш билан шуғулланувчи махсус Агентлик тузилишини тақазо этади. Агентликнинг мақсади, шундай ипотекали кредитлаш механизмини шакллантириш ҳисобланадики, у бир томондан, ипо-тека кредитларининг фоиз ставкаларини аҳоли учун қулай даражада шакллан-тириш имконини беради, иккичи томондан эса, ипотекани кредитлаб молиялаш-тириш жараёнига узоқ муддатли ресурсларни жалб қилиш имконини беради. 2.1-расм. Ўзбекистонда икки поғонали ипотека ва уни қайта молиялаштириш моделини амалда жорий қилиш схемаси. 40 40 Шохаъзамий Ш.Ш. «Тизимли молия инжиниринги» Монография. -Т.: «Fan va texnologiya», 2012.-795 с.

Давлат қўллаш маблағлари Гаров қоғозини гаровга бериш Ипотека қимматли қоғозларига кафолат Кучмас мулк ва қарз олувчининг солиқ имтиёзлари Таъсисчи ва хаётини банк фойдасига суғурталаш молиявий П ул Ипотека суб сидия қиматли қоғозлари ва имтиёзлар бериш Ипотека кредити сотиб олиш ҳуқуқи Кўчмас мулкни Уй - жой олди - сотдисини Кўчмас мулкнинг Таъсисчи ва молиявий қўллаш С уғурта ташкилоти Инвестор Банклар кредит ( ташкилоти) Давлатнинг махсус ипотка Агентликги Риелторлик компанияси Баҳолаш компанияси Мижоз ( Ипотека кредитини олувчи) Ма ҳаллий хокимиятлар Молия вазирлиги( ) Рейтинг агентлиги

ўтказиш бозор қийматини баҳолаш Фикримизча, икки поғонали модел (2.1-расм) нисбатан такомиллашган механизм ҳисобланади. Бунда тижорат банклари ипотека кредитларини мижоз-ларга мақбул бўлган фоиз ставкаларида берадилар. Ундан кейин, кредитлар Агентлик томонидан сотиб олинади ва Агентлик ипотека мажбуриятлари таъминоти асосида ипотека облигацияларини чиқариш асосида секьюритиза-цияни амалга оширади. Агар мазкур облигациялар бўйича муаммо юзага келса, давлат тўлов юзасидан кафилдор хисобланади ва тўловни амалга оширади. Тижорат банклари ипотека кредитларининг фоиз ставкалари Агентликнинг ипотека облигациялари бўйича белгиланган фоиз ставкалари асосида шаклланади. Бунда, албатта, банкнинг 1,25 – 2,0 фоиз миқдоридаги маржаси ҳам ҳисобга олинади. Фикримизча, Ўзбекистон Республикаси Марказий банкининг қайта молиялаш ставкаси Агентликнинг ипотека мажбуриятлари бўйича белгилайдиган фоиз ставкалари учун асос бўлиб хизмат қилиши лозим. Шунингдек, ипотека облигациялари реал қийматининг пасайишига йўл қўймаслик ва бунда унинг объектив бозор нарҳига эквивалентлилик

даражасини таъминлаш даркор. Акс ҳолда, ипотека облигацияларининг жалбдорлиги кескин пасаяди. Бунда ипотека облигацияларининг жалбдорлигига путур етишининг олдини олиши учун куйидагича йўл тутиш мақсадга мувофиқ: - инфляциянинг кучайишига, миллий валютанинг қадрсизланишига йўл қўймаслик; - ипотека облигацияларига шундай даражада фоиз тўлаш керакки, ушбу фоиз облигацияларнинг инфляция ва миллий валютанинг алмашув курси таъсирида пасайган қийматини қоплаш имконини берсин. Таъкидлаш жоизки, Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодекси, “Гаров тўғрисида”ги, “Мулк тўғрисида”ги, “Ипотека тўғрисида”ги қонунлари Ўзбекистон Республикаси Президенти томонидан белгиланган муҳим йўналишларидан бири бўлган уй-жой қурилиши ва ипотеа бозорини янада ривожлантиришни амалга ошириш учун шарт-шароитлар яратишга хизмат қилмоқда. Ушбу қонунлар Ўзбекистонда мазмунан ипотеканинг икки поғнали моделига (9-илова) асос бўлиб, аммо уни тўлиқ жорий қилиниши учун қушимча тарзда “Ипотека облигациялари тўғрисида”ги ва “Секьюритизация тўғрисида”ги янги қонунларни ишлаб чиқилиб қабул қилинишини ҳамда “Қимматли қоғозлар бозори тўғрисида”ги, “Биржалар ва биржа фаолияти тўғрисида”ги”, “Суғурталаш тўғрисида”ги, ва “Риэлторлик тўғрисида”ги ва “Банклар ва банк фаолияти тўғрисида”ги қонунларни мос равишда улар билан уйғунликда такомиллаштирилишини тақазо этади. Шундай қилиб, икки поғонали ипотекани кредитлаш ва қайта молиялаштириш механизми давлатнинг молиявий қўллаб-қувватланишига асосланган мукаммал молиявий муносабатлар механизми ҳисобланади. 2.2. Активлар секьюритизациясининг бир поғонали модели таҳлили Мамлакатлар ижтимоий-иқтисодий ривожланиши нафақат реал сектор, балки молия-кредит тизими (МКТ)нинг ривожланиши билан белгиланади.

Бунда самарали молиявий инновациялар рақобатли ривожланиш учун катта имкониятлар очиб беради. Ўзбекистон учун бундай инновациялардан бири – бу жаҳон амалиётида кенг ривож топган активлар секьюритизацияси ва унинг бозори (АСБ) бўлиб, ушбу амалиётни Ўзбекистон учун маъқул шароитларда ва давлатнинг замонавий макроиқтисодий сиёсати контекстида қўллаш муҳим масалалардан бири ҳисобланади. Чунки АСБни шакллантириш – МКТ институтлари ва инвесторлар учун даромад олишнинг улкан манбаини ҳосил қилиш демакдир. Айнан бунинг учун мамлакатимизда етарли шарт- шароитлар ва ресурслар мавжуд бўлиб, уларни АБС инфратузилмасини шакллантириб ривожлантиришга йўналтириш мумкин. Энг аввало, Ўзбекистон шароитида АСБ инфратузилмасини шакллантириш учун активлар секьюритизациянинг Ўзбекистон учун энг маъқул бўлган моделини танлаб олиш керак. Бунинг учун халқаро амалиёт шуни кўрсатмоқдаки, секьюритизациянинг икки поғонали классик модели Ўзбекистон шароитида ипотекани қайта молиялаштиришга кўпроқ тўғри келмоқда. Лекин айтиш мумкинки, ҳўжалик юритувчи бизнес субъектлари (банклар, суғурта ва лизинг компаниялари, фирмалар)нинг активлари секьюритизацияси учун эса бир поғонали моделни ҳам қўллаш унинг бир қатор имкониятлари ўлароқ мумкин. Ўзбекистон шароити учун бир поғонали моделнинг афзалликлари бир мунча кўп бўлганли мамлакатимизнинг босқичма-босқич ривожланланиб бораётган қимматли қоғозлар бозорида инвесторлар эътиборини айнан секьюритизация инструментига жалб қилиш муҳим масала ҳисобланади. Бунда бир поғонали моделда инвесторнинг манфаатлари нуқтаи назаридан кредит ва кредиторнинг қарзларни муддатидан илгари сўндириш рисклари айнан инвесторга юкланмаслиги ижобий ҳолатдир. Шунингдек, бир поғонали молелнинг таъминланган облигациялар турининг моҳияти ва чиқарилиш жараёни мамлакатимиз фонд бозорида кенг тарқалган корпоратив облигациялар билан боғлиқ тажрибага яқин бўлганлиги сабабли, бундай секьюритизация инструментини амалиётга тадбиқ этиш мумкин. Яна бир масала, таъминланган облигацияларни

чиқариш тузилмаси икки поғонали модел инструментларига нисбатан соддароқ ва кам ҳаражатлироқ бўлиши айнан биринчи моделнинг танланиши учун асос бўлиши мумкин. Бунда оригинаторнинг активлар секьюритизациясининг бир поғонали моделини танлашига қуйидагилар сабаб бўлиши мумкин: - қонунчилик билан боғлиқ муаммоларга дуч келмаслик учун; - оригинатор ўз активларини учинчи томонга бера олмаслиги; - оригинатор кредиторлар билан муносабатларини сақлаб қолиши учун; - оригинаторнинг арзон молиялаштиришга эхтиёжи йўқ, у фақат рискларни хаджирлаш тарафдори. 41 Шу билан бирга таъкидлаш жоизки, Ўзбекистондаги МКТ институтлари кредитлаш жараёнида хўжалик юритувчи субъектларнинг ўзаро муносабатларини бевосита ҳамда билвосита тартибга солувчи бир қатор қонунчилик ва қонун ости меъёрий хужжатлар амал қилмоқда. 42 Улар Ўзбекистонда активлар секьюритизациянинг бир поғнали балансдаги моделига минимал асос бўла олади. Шундай қилиб айтиш мумкинки, Ўзбекистонда АСБнинг шаклланиши учун қуйидаги 2.2-расмда берилган схемавий модел мақсадга мувофиқ. 2.2-расм. Ўзбекистонда (бир поғонали) балансдаги активлар секюритизацияси моделини жорий қилиш схемаси 41 Жан Жоб Де Вриз Робе, Поль Али: Секьюритизация и право/Пер. с анг.-М.: Волтерс Клувер, 2008.-600 с. 42 Уларнинг асосийлари Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодекси, Ўзбекистон Республикасининг “Фуқаролик кодекси”, “Банк ва банк фаолияти тўғрисида”, “Гаров тўғрисида”, “Мулк тўғрисида”ги, “Лизинг тўғрисида”ги, “Истеъмол кредитлари” “Қимматли қоғозлар бозори тўғрисида”ги, “Суғурта фаолияти тўғрисида”, “Инвестиция фаолияти тўғрисида” қонунлари.

гаровгв бериш Кучмас мулк ва қарз олувчининг солиқ имтиёзлари, хаётини банк фойдасига суғурталаш таъсисчи вамолиявийқўллаш субсидия ва имтиёзлар бериш кредит суммаси ёки лизинг объекти Пулмаблағлари Кўчмас мулкни секьюритизациялашган қиматли қоғозлар Кўчмас мулкнинг бозор қиймат ини баҳолаш С уғурта ташкилоти Инвестор Банклар, суғурта ва лизинг компа - ниялари (молия - кредит муассасаси) Баҳолаш компанияси Мижоз кредит ( ёки лизи нг олувчи) Давлат ( Молия вазирлиги ) Рейтинг агентлиги Фонд биржаси

Фикримизча, бу моделнинг (2.2-расм) тузилмаси бир мунча содда ва нисбатан арзонлиги ушбу механизмни жорий қилиниши ва самарали фаолият кўрсатишини таъминлайди. Қуйидаги 2.1-жадвалда 2.2-расмдаги моделни шакллантирилишидан олинадиган натижа ва самаралар берилган. 2.1-жадвал. Ўзбекистонда (бир поғонали) балансдаги активлар секюритизацияси моделини жорий қилиниши натижасида олиниши мумкин бўлган натижа ва самара т/р Олинадиган натижа ва самара Ким олади 1 Айланма маблағлар тезлиги ошади, мос равишда олинадиган даромад даражаси ҳам ўсади, активлар сифати яхшиланади, автоматизациялаш даражаси ортади Молия-кредит ташкилотлари (эмитент) 2 Бозорда ишончли қоғознинг пайдо бўлиши натижасида инвестицион портфели диверсификацияси ортади ва унинг сифати ошади Инвесторлар 3 Савдо хажми ошади, ривожланиш босқичининг кейинги фазасига ўтади Миллий фонд бозори 4 Унинг сегментлари ўртасидаги боғлиқликни ва кўчмас мулк бозори билан боғланиш имконини беради, натижада уларда инвестицион фаоллик даражасини оширади, инвестициялар ҳажми ва оқимини кўпайтиради. Миллий молия бозорининг бундай ривожланиши уни халқаро молия бозорларига интеграциялашуви жараёнини тезлаштиради, инновацион юқори сифатли инструментларни халқаро бозорга олиб чиқиш учун асос яратади. Миллий молия бозори 5 Молия-кредит ташкилотлари учун мазкур инструмент арзон молиялаштириш манбаларини яратилиши фоиз ставкаларини пасайишига олиб келади. Инфляция ва фоиз ставкаси даражаси 6 Молия-кредит ташкилотлари айланма маблағлари ва уларнинг тезлиги ошиши реал иқтисодиётга ва аҳоли эхтиёжи учун кредит бериш имконини кенгайтиради, инвестицион йирик лойиҳаларни молиялаштириш ҳажми ортади, натижада иқтисодиётни модернизациялаш жараёни тезлашади ва иқтисодий ўсиш ортади. Иқтисодий ўсиш даражаси Умуман олганда АСБни шакллантиришда инвестиция муҳитини, мавжуд қонун хужжатларини ҳамда микроиқтисодий сиёсатни ҳисобга олиш талаб этилади.

Таъкидлаш зарурки, Ўзбекистонда икки поғонали моделни ҳам жорий қилиниши учун минимал базис мавжуд. Лекин ҳар иккала модел имкониятларидан максимал фойдаланиш мақсадга мувофиқ. III-боб. А ктивлар секъюритизация жаҳон тажрибасини Ўзбекистон шароитида қўллаш масалалари Шунга эътиборни қаратиш лозимки, активлар секьюритизациясини ривожлантириш истиқболлари секьюритизациянинг ҳуқуқий аспектини кўриб чиқишда алоҳида ажратилгани бекорга эмас. Масалан, Россияда секьюритизация истиқболлари ҳуқуқий тўсиқларнинг қанчалик тез бартараф қилиниши ва қулай шароитлар яратилишига боғлиқ. Ушбу бозор сегменти ривожланиши ҳуқуқий базанинг такомиллаштирилиши, яъни стандартлаштирилган ҳужжатлар ва ривожлантириш моделлари билан бирга бир хилдаги активлар «пул»ининг мавжудлиги, қимматли қоғозлар бозорининг умумий ривожи, оригинаторлар, харидорлар, хизмат кўрсатувчи тузилмалар ва энг муҳими, бу турдаги мураккаб қарз турларига маблағ қўйишга тайёр инвесторлар каби бозор қатнашчилрининг мавжудлигига боғлиқ. Шундай қилиб, Ўзбекистонда секьюритизация жараёнининг тезроқ ривожланиши учун қуйидагилар зарур: 1. Секьюритизация қилиниши мумкин бўлган банк кредитлари «пул» ларининг етарли ҳажмларини шакллантириш; 2. Харидорнинг ва сотувчининг ўзаро манфаатларини ҳисобга оладиган қонунчилик асосини яратиш. Ҳозирги кунда банк активлари етарлича шаклланиб, 2008 йилда 13560 млрд. сўмни ташкил қилди. Тижорат банкларнинг кредит қўйилмалари миқдори 2008 йилда 4757,4 млрд. сўмга етди. Иккинчи шартга келадиган бўлсак, Россияда 2003 йил 11 ноябрдаги 152-ФЗ сонли “Ипотека қимматли қоғозлари тўғрисида”ги Федерал қонун қабул қилиниши билан

секьюритизациянинг ҳуқуқий механизмларини ўрнатиш йўлида дастлабки қадам қўйилди, бироқ ушбу қонун қайта ишлаб чиқилиши лозим. Шу сабабли, Россияда секьюритизация жараёни ривожланишининг истиқболлари ҳозирги босқичда қонунчиликни такомиллаштиришга боғлиқ бўлиб, фақатгина ҳуқуқий омиллар билан чегараланган. Россия Федерацияси молия бозорини ривожлантириш стратегиясида молиявий активларни секьюритизациялаш воситаларини ва ипотека қимматли қоғозлари бозорини ривожлантириш зарурати таъкидланади. Секьюритизация туфайли бозорга янги қатнашчиларнинг кириб келиши ва ўз навбатида капитал бозорининг кенгайиши кўзда тутилмоқда. Стратегияда белгиланишича, секьюритизация жараёнини муваффақиятли бошқариш учун қонунчиликнинг қуйидаги асосий йўналишларини такомиллаштириш лозим: • секьюритизация мақсадларида фойдаланилиши мумкин бўлган активлар рўйхатини кенгайтириш; • секьюритизация мақсадларида фойдаланилиши мумкин бўлган талаб ҳуқуқлари доирасини кенгайтириш; • талаб қилиш ҳуқуқидан воз кечишни ҳақиқий эмас деб тан олиш имкониятларини қонуний чекловлар киритиш; • секьюритизация жараёнида чиқариладиган қимматли қоғозлар эмитентларига талабларни белгилаб қўйиш; • қимматли қоғозларнинг кредит қобилиятини оширувчи механизмларни яратиш; • Ўзбекистонда қимматли қоғозлар қонунчилигининг активлар билан таъминланган қимматли қоғозларга доир қисмига аниқлик киритиш. Ипотека қимматли қоғозлар бозорининг тўлақонли шаклланиши учун Стратегия қуйидаги биринчи даражали чора-тадбирларнинг амалга оширилиши лозимлигини белгилайди:

• ипотека қимматли қоғозлари бозорининг меъёрий-ҳуқуқий базасини ишлаб чиқишни якунлаш; • ипотека қимматли қоғозларига йирик муассасавий инвесторларни жалб қилиш имкониятларини таъминлаш; • ипотека қимматли қоғозлари бозорини давлат томонидан қўллабқувватлаш чора-тадбирларини амалга ошириш; • ипотека қимматли қоғозларининг кредит қобилиятини ошириш механизмларини ишлаб чиқиш ва амалиётга тадбиқ этиш; • ипотека кредитларини стандартлаштириш ва «пул» ларни самарали шакллантириши ҳисобига ипотека қимматли қоғозларига инвестицион талабни ошириш; • ипотека қимматли қоғозлари бозорини ривожлантириш, янги муассасаларни шаклантириш (ипотека агентлари, сервис агентлари, ишончли бошқарувчилар). 2007 йил мартда Халқаро Молия Корпорациясининг (ХМК) ишчи гуруҳи Россия қонунчилигини такомиллаштиришга доир тавсиялар билан ўзининг якуний Маърузасини эълон қилди. Маърузада ХМК томонидан РФ қонунчилиги таҳлил қилинади ва Россияда активлар секьюритизациясининг ривожини рағбатлантирадиган ўзгартишлар киритиш таклиф қилинади. ХМК фикрича, Россия қонунчилигини ислоҳ қилишнинг асосланган ва ишончли йўли активлар секьюритизациясига бағишланган алоҳида қонун қабул қилиниши ва бир қатор амалдаги қонунларга ўзгартириш киритишдан иборатдир. Маърузада ХМК барча масалаларни комплекс таҳлилини ўз олдига мақсад қилиб қўймади, балки фақатгина Россияда активлар секьюритизацияси бўйича битимларни амалга оширишга ҳуқуқий ва тартибга солувчи тўсиқларни қисқача муҳокама қилди. Амалда, Европанинг барча мамлакатларида фуқаролик кодификацияси (умумий ҳуқуқ эмас) мавжуд. 8 та европа мамлакатида – Франция, Испания, Бельгия, Италия, Греция, Люксембург, Португалия ва Германияда

секьюритизацияга оид махсус қонунчилик қабул қилинган. Бу мамлакатларнинг барчасида қонунчилик бизнес ва ҳуқуқнинг муайян эҳтиёжларидан келиб чиққан ҳолда ривожланган, кўп ҳолларда янги ҳолатларнинг юзага келиши билан ўзгартишлар киритилган. Ушбу қонунларни тайёрлаш кўп вақтни талаб қилади, кўпинча ягона “Секьюритизация тўғрисида”ги Қонуннинг ўзи йўқ, балки банкротлик, солиқ, қимматли қоғозлар ва банк фаолияти тўғрисидаги қонунчиликка ўзгартиришларнинг тўплами мавжуд бўлади. Россия ҳам афтидан, мана шу йўлдан боряпти, чунки Россияда активлар секьюритизацияси бозорини ривожлантириш мақсадида амалдаги қонунчиликка ўзгартишлар киритишга йўналтирилган Қонун лойиҳасини тайёрлади. Қонун лойиҳаси секьюритизацияга оид алоҳида қонун қабул қилишни кўзда тутмайди, балки РФ Фуқаролик кодекси, Банкротлик тўғрисидаги Қонун, Қимматли қоғозлар бозори тўғрисидаги Қонун, Банклар ва банк фаолияти тўғрисидаги Қонун, Солиқ Кодекси каби қонунларга ўзгартишлар киритишни мақсад қилади. Таклиф қилинаётган ўзгартишлар ҳам ички, ҳам халқаро келишувларда турли активлар секьюритизациясини ривожлантириш, Россияда молиялаштиришни амалга оширувчи инвесторлар ва кредиторлар учун қулай муҳит яратишга қаратилган. Ипотека секьюритизациясига оид қонунчиликдан ташқари, ушбу қонун лойиҳаси Россияда секьюритизацияга оид меъёрий базани яратиш йўлидаги дастлабки салмоқли уринишдир. Ҳозирги кунда қонун лойиҳаси турли вазирликлар ва идоралар муҳокамасида бўлиб, ушбу қонун қабул қилинишидан олдин унинг матнига сезиларли ўзгартишлар киритилиши мумкин. Таклиф қилинаётган ўзгартишлар ҳам ички, ҳам халқаро келишувларда турли активлар секьюритизациясини ривожлантириш, Ўзбекистонда молиялаштиришни амалга оширувчи инвесторлар ва кредиторлар учун қулай муҳит яратишга қаратилган.

Қонун лойиҳаси билан юридик шахснинг янги тури – “ихтисослашган молия жамияти”ни киритиш таклиф қилинмоқда, у қуйидаги хусусиятларга эга бўлади: 1. Акциядорлик жамияти шаклида ташкил этилади, бу жамиятнинг асосий фаолият тури фақат активлар сотиб олиш ва бу активлар билан таъминланган облигациялар чиқариш бўлади. 2. Қўшимча фаолият турлари билан шуғулланишга ҳам ҳақли – бошқарув, маслаҳат хизматлари, бухгалтерия ҳисобини юритишга доир шартномалар тўзиш. 3. Қайта ташкил қилиниши мумкин эмас, фақат облигациялар бўйича қарзларни ўзгандан сўнггина ихтиёрий асосда тугатилиши мумкин. 4. Ўз ходимларига эга бўлиши мумкин эмас, Марказнинг инвестицион нотижорат пенсия жамғармаларини бошқариш бўйича лицензиясига эга бўлган ихтисослашган компания томонидан бошқарилиши лозим. Бухгалтерия ҳисоби функцияси бошқарув компаниясига эмас, бошқа ташкилотга топширилиши лозим. 5. Таъсис ҳужжатларида жамият тўзилиши мўлжалланаётган облигацияларнинг умумий сони кўрсатилиши лозим. Бу сон кейинчалик ўзгартирилиши мумкин эмас. 6. Чиқарилаётган облигациялар номинал қиймати устав капиталидан 20 баравардан ортиқ кўп бўлиши мумкин эмас. Ўзбекистонда активлар секъюритизациясининг жахон тажрибасини қўллашда амалдаги мавжуд қонунчиликларга, жумладан Фуқаролик Кодексига (ФК) ўзгартишлар киритиш таклиф этилмоқда, бунда (талаб қилиш) ҳуқуқидан воз кечишга ўзгариш киритилмайди. Асосий таклифлар қуйидагилардир: a) Қонун лойиҳаси факторинг шартномаларини давлат рўйхатидан ўтказишни кўзда тутади. Рўйхатдан ўтказувчи орган ва рўйхатдан ўтказиш тартиби ҳукумат томонидан белгиланади. Рўйхатдан ўтказиш ихтиёрий бўлиб, рўйхатдан ўтмаганлик факторинг

ва талабдан воз кечиш шартномаларининг ҳақиқийлигига таъсир этмайди. Бироқ, рақобат ҳолларида рўйхатдан ўтган шартнома устунликка эга бўлади. b) Қонун лойиҳаси билан белгиланмоқдаки, келгусидаги (талаб қилиш) ҳуқуқидан уларнинг вужудга келиши пайтида воз кечилади, агар факторинг шартномасида кечроқ вақт кўрсатилмаган бўлса. Шунингдек, бошқа қонунлар келгусидаги (талаб қилиш) ҳуқуқидан факторинг шартномасини тўзиш пайтида воз кечиш имкониятини кўзда тутиши мумкин. c) Қарздорнинг ҳисобга олиш ҳуқуқини тартибга солиш бўйича қонунчиликка ўзгартиш киритиш таклиф этилмоқда, бунда унга ўз мажбуриятининг миқдорини молиявий агентнинг талабини ҳисобга олган ҳолда камайтириш имконияти берилади. Ҳисобга олиш ҳуқуқи қарздор билан шартномада чиқариб ташланиши ҳам мумкин. Қонун лойиҳаси иқтисодий ночорлик тўғрисидаги қонунчиликка ҳам ўзгартиш киритишни таклиф этмоқда, жумладан, ихтисослашган молия жамияти ёки ёпиқ пай инвестицион фондлар фойдасига талабдан воз кечиш битимларини ҳақиқий эмас деб тан олишга таъқиқлов киритиш, агар сотиш : 1) тарафлар томонидан тўлиқ ёки қисман бажарилмаган бўлса; 2) баъзи кредиторлар талабининг бошқа кредиторлар талабидан имтиёзли қондиришга олиб келса, шу шарт биланки, бундай талаблар билан таъминланган облигациялар оммавий жойлаштирилган ёки оммавий муомалада юрган бўлса, ушбу талаблар қиймати облигациялар бўйича мажбуриятлар миқдоридан 20%дан кўп бўлмаса. Қонун лойиҳаси билан Ўзбекистон ФК га гаров ҳақидаги бобга талаб қилиш ҳуқуқининг гаровини киритиш ҳақидаги параграф киритиш таклиф қилинмоқда. Секьюритизацияга доир қуйидаги муҳим ўзгаришлар ҳам киритилмоқда: a) Келгусидаги талаб қилиш ҳуқуқини, шунингдек талаб қилиш ҳуқуқининг бир қисмини гаровга қўйиш имконияти тўғридан-

тўғри белгиланмоқда. Бундан ташқари битта гаров шартномаси бўйича жами талаб қилиш ҳуқуқларини гаровга қўйиш тўғридан-тўғри кўзда тутилмоқда. Бу ҳолда, шартномада томонлар гаровга қўйилаётган ҳуқуқлар ҳақидаги ҳар қандай умумий маълумотларни, жумладан, қарздорлар, асосий шартномаларнинг амал қилиш муддати ва тури ҳақида ахборот бериш йўли билан. b) Агар гаров шартномасида бошқа нарса кўзда тутилмаган бўлса, гаровга қўювчи қарздорни талаб қилиш ҳуқуқининг гарови тўғрисида шартнома тўзилгандан сўнг 7 кун ичида ёзма тарзда хабардор қилиши лозим бўлади. Хабардор қилмаслик гаровга олувчига таъминланган мажбуриятнинг муддатидан олдин ижросини талаб қилиш ҳуқуқини беради. c) Бошқа мулкнинг гаровидан фарқли ўлароқ, гаровга қўйилган ҳуқуқни ундириб олиш, оммавий савдолар ўтказиш йўли билан эмас, балки воз кечиш йўли билан амалга ошиши мумкин. Қонун лойиҳаси билан секьюритизация жараёнида қўлланиладиган 2 турдаги янги банк ҳисобрақамлари киритилмоқда: гаров ҳисобрақами ва номинал ҳисобрақам. Гаров ҳисобрақами банк ҳисобрақами шартномасига асосан талаб қилиш ҳуқуқининг гарови учун махсус киритилади. Бу ҳисобрақам мижоз (гаровга қўювчи) томонидан гаровга олувчининг розилигисиз бир томонлама ёпилиши мумкин эмас. Гаров шартномаси ҳисобрақамни бошқариш бўйича гаровга қўювчининг ҳуқуқларини маълум миқдорда чеклаши мумкин. Кредитор ўз талабларини қондириш учун гаров ҳисобрақамидан пул маблағларини ечиб олиш йўли билан ундиришни гаровга қаратиш мумкин. Номинал ҳисобрақам, ҳисобрақам эгаси бўлмаган учинчи томонга тегишли бўлган маблағлар билан операциялар учун фойдаланиладиган банк ҳисобрақамидир. Номинал ҳисобрақам шартномасида бу ҳисобрақамнинг

манфаат кўрувчиси кўрсатилиши лозим. Ҳисобрақамнинг манфаат кўрувчиси ҳисобрақамдаги маблағларни тасарруф этиш ҳуқуқини чеклаши мумкин. Қонун лойиҳаси Солиқ кодексига ҳам маълум ўзгаришлар киритишни таклиф қилмоқда. Бу таклифлар ихтисослашган молия жамияти ва талаб қилиш ҳуқуқининг олди сотдиси бўйича солиқ режимининг фаолиятига ижобий таъсир кўрсатади. Қонун лойиҳаси қўшилган қиймат солиғига тортилмайдиган (ипотека кредити, автокредит, истеъмол кредити) талаб қилиш ҳуқуқининг олди сотдисида қўшилган қиймат солиғи ҳисоб-китоби учун солиқ солиш базасини аниқлаш процедурасини киритмоқда. Моҳиятига кўра, Қонун лойиҳаси билан таклиф этилаётган ўзгартишлар солиқ базаси талабларни сотишдан даромад ва талаблар суммаси ўртасидаги фарқ сифатида аниқланганда амалиётни тасдиқлайди, шу сабабли, талаблар номинал қийматида сотилса, ушбу битимлар қўшилган қиймат солиғига тортилмайди. Қонун лойиҳаси билан қимматли қоғозлар бозорини келгусида ривожлантиришга йўналтирилган қимматли қоғозлар бозори ҳақидаги Россия қонунчилигига бир қатор ўзгартишлар, жумладан, облигацияларнинг турли эмиссиялари ўртасидаги субординация имконияти ҳам киритилади. Облигация эгалари ва облигация эгалари умумий йиғилишининг вакили тўғрисидаги янги концепциялар киритилмоқда. Хулоса қилиб шуни айтиш мумкинки, айрим МДҲ давлатларида секъюритизацияни амалга ошириш жуда қийин жараёндир. Сабаби бу давлатларда фонд бозоригина эмас, балки ипотека кредити, моддий капиталнинг баҳолаш механизмлари ҳам тўлиқ ишламайди. Жумладан, инфляциянинг салбий даражасида ҳам, фоиз ставкаларнинг сунъий туширилиши каби факторлар таъсирида банклар узок муддатли кредитларни беришни, банклар иқтисодиётдаги энг молиявий барқарор эмитент бўлишларига қарамай, инвесторлар узоқ муддатга ўз инвестицияларни киритишни мақбул кўрмайдилар. Инновацион банк инструментлари банклар

ва инвесторларда ҳадик ҳиссинигина уйғотади, холос. Сабаби уларни амалга оширишнинг ҳуқуқий жараёни жуда мураккаб ва қимматдир. Келажакда ривожланган мамлакатлар сингари МДҲ мамлакатларида, жумладан Ўзбекистонда ҳам ушбу инновацион усул ва инструментлар ўз ривожини топиши аниқ. Хулоса ва таклифлар Жаҳон молия бозорида активлар секъюритизацияси технологияси ўтган асрнинг 70 йилларида юзага келади. Ўтган даврда секъюритизацион активлар жадал суръатларда ўсиш тенденсиясини ифодаломоқда. Ҳозирги кунда активлар секъюритизацияси Шимолий Америка, Лотин Америкаси (Аргентина, Бразилия), Европа, Авсралия, Жануби–Шарқий Осиё давлатларда самарали қўлланилмоқда. Ривожланаётган давлатларнинг секъюритизация бозорида бозорга киришга интилиши кўчайиб бормоқда. Активлар секъюритизацияси банкларга нафақат соф фойда келтириш учун балки бошқа маълум сабабларга кура ўз мақсадларига эришиш йўлида самарали қўлланмоқда. Маълум турдаги банк активлари ўзликсиз маблағларни қайта молиялаштиришни талаб қилади. Банк ушбу талабни қодириш учун турли усулларда молиявий манбаларни жалб қилади. Айнан активлар секъюритизацияси молиялаштиришнинг арзон усули сифатида қўлланилиши банкларнинг бизнес фаолияти самарали юритилишини таъминлайди. Активлар секъюритизацияси бошқа анъанавий молиявий инстирументлардан молиявий маблағни жалб қилишда бир қатор устунликларга эга.

Активлар секъюритизацияси банкларнинг риск бошқарувида ҳам муҳим восита ҳисобланади. Банклар активлари рискини секъюритизацион қимматли қоғозларга кўчириш орқали маълум рисклардан халос бўлиши имконини беради. Банк рискли активларни секъюритизациялаш орқали балансдаги дебиторлик мажбуриятларини мутлоқ ликвид пул маблағларига айлантириш имкониятига эга бўлади. Бу эса молиявий натижага ижобий таъсир этади. Банкнинг турли кўрсаткич коэффициентлари назорат остида бўлади. Уларга рислкли активларга қарши маълум фоизларда мажбурий захира ушлаб туриш ҳам киради. Секъюритизация битимига кўра рискли активлар сотилиши ёки уларнинг риски қимматли қоғозларга кўчиши туфайли унга бириктирилган тақдирда бўлмайди. Бунинг оқибатида банкнинг инвеститцион молиявий маблағи ортади. Булардан ташқари агар банк ўзининг асосий фаолият қирраларини ўзгартиришга қарор қилган бўлса, активлар секъюритизацияси диверсификациянинг самарали усули сифатида фойдаланса бўлади. Инсон учун айтайлик банк ахолини ипотека кредитлашга ихтисослашган бўлса, ҳамда балансида катта ҳажмдаги ипотека кредитлари мавжуд . Қайсидир сабабларга кўра банк ўзининг асосий фаолиятини лизинг тақдим этиш билан боғлаш нияти бор. У холда банк ипотека кредитларини ананавий тарзда секъюритизациялайди, жалб қилинган маблағни янги фаолиятига (лизинг тақдим этишга ) йўналтирилади. Шунингдек яна бир қатор афзалликлар эвазига активлар секъюритизацияси жаҳон молия борзорида қўлланилиш хажмлари ортиб бормоқда. Мазкур технологияни Ўзбекистонда қўллаш самарали натижаларни юзага келтиради. Активлар секъюритизациянинг турли усул ва шакллари мавжуд эканлиги, уларнинг хар бири маьлум мақсадларда маьлум иқтисодий самараларни тақозо этади. Ўзбекистон молия бозори учун нотаниш бўлган ушбу усул ва шакллар даставвал содда кўринишда жорий этилиши керак. Жаҳон тажрибасидаги активлар секъюритизациясини

ўрганиб шундай хулосага келдимки Ўзбекистон активлар секъюритизацияси бозорига киришда дастлабки секъюритизацион инстумент сифатида боғланган облигация (связанная облигация) жорий қилиниши мақсадга мувофиқ. Бундай фикрда тўхталишга иккта сабабни келтириш мумкин. Биринчи сабаб бу ушбу кўринишдаги секъюритизациясининг қонуний асосини яратишда жорий Ўзбекистон қонунчилигига минимал ўзгартиришлар киритиларди. Бошқа шаклларни жорий қилинишидан фарқли ўлароқ, алохида махсус қонун ёки қўшимча қонунларни ишлаб чиқиш чуқур изланишни талаб қилгани сабабли бир оз ўзоқ вақт талаб қилинади. Боғланган облигацияларни муомалада бўлишини таъминловчи қонунларга минимал ўзгартиришлар қўйдагилардан иборат: - Фуқаролик Кодексига шартли асосда қарзга оид янги банд киритилиши, қонунларда келтирилган банк эмиссия қила олиши мумкин бўлган қимматли қоғозлар таркибига боғланган облигацияларни киритиш, ва шунингдек банк мажбуриятлари ва ҳуқуқларига тегишли ўзгартиришлар киритиш. Қонунларда боғланган облигациянинг моҳиятини очиб берадиган, улар билан боғлиқ хусусиятларни ифодалайдиган қўшимчалар. - Банкротликка оид қонунларга облигация эгалари ҳуқуқини таьминловчи қўшимча ва ўзгартиришлар киритиш, яъни эмитент банк банкротлиги ҳолатида қимматли қоғозлар орасида етувчи банк активлари конкурс массасига киритилмаслигини таъминлаш, ҳамда ушбу ҳолатдаги базис активлар (таъминоти) ҳаётийлигини таъминлашни белгиловчи ўзгартириш ва қўшимчалар киртиш. Мазкур операцияларга оид Марказий банк ва мувофиқлаштирувчи органлар томонидан тегишли низом ва нормативлар ишлаб чиқилиши керак. Секъюритизациянинг бошқа шаклларида фойдаланиладиган воситачи ташкилот трастлар ҳақида ҳали тўлиқ тушунча ташкил этилмаган.

Шунингдек АҚШ дагидек сингари айрим активларни қайта молиялаштиришга хизмат қилувчи агентликлар (ипотека агентлиги, лизинг агентлиги ва бошқалар) ҳали Ўбекистонда фаолият юритмаяпти. Ўзбекистон молия бозорида синтетик секъюритизацияни жорий қилиш имкониятларининг ҳали ўзига яраша муаммолари мавжуд. Активлар секъюритизацияси жуда катта ўзгармас харажатларни талаб қилгани сабабли, таъминот пули ҳам катта ҳажмда бўлиши талаб қилинади. Пулга йиғилган кредитлар бир турда бўлиши амал қилиш муддати ва бошқа бир қанча параметрлар бўйича бир бирига жуда яқин бўлиши кеак. Ўзбекистон тижорат банкларида эса ҳали ўз балансида ушбу кўрсаткичларга жавоб берадиган активлар мавжуд эмас. Мазкур муаммони қўйидагича ҳал қилиш мумкин, пулга бир банкнинг эмас балким бир қанча тижорат банкларнинг активини жамлаш муҳим. Пул назорати ва бошқарувчи ҳамда қимматли қоғоз эмиссиясини бир банк ўз зиммасига олган ҳолда, жалб қилинган маблағни эса пулдаги активларга орасида тақсимланган. Бунда пулга йиғиладиган активларнинг стандарт параметлари, тижорат банкларининг ўзаро муносабатлари аниқ пухта белгиланиб олиниши лозим. Мазкур операцияларни тўғри йўлга қўйилиши орқали Ўзбекистон тижорат банкларининг молиявий ҳолатини кўтариш, улар тақдим этадиган кредитларнинг фоиз ставкаларининг пасайишига эришиш мумкин. Шунингдек, Ўзбекистон молия бозорига, қимматли қоғозлар бозорига янги турдаги риски паст бўлган қимматли қоғоз муомиласи орқали унинг суръатини оширишга ҳисса қўшиш иконияти пайдо бўлади. Мавзуни ўрганиб шундай хулосаларга келдим:  жаҳон молия бозорида активларни секъюритизациялаш молиявий маблағ жалб қилишнинг самарали йўли сифатида кенг фойдаланилмоқда;

 тижорат банклари активларини секъюритизациясини амалга ошириш орқали молиялаштиришнинг бошқа шаклларига нисбатан арзон молиявий маблағни жалб қилиш имконига эга бўлади;  шунингдек арзон молиялаштириш имкониятида ташқари активлар секъюритизацияси тижорат банкларининг баланс ликвидлилигини бошқариш, банк рискини бошқариш, активлар қайта молиялаштиришнинг ўзликсизлигини таъминлаш, тижорат банклари кўрсаткичларини ошириш, диверсификация ҳамда бошқа жараёнларда муҳим восита ҳисобланилади;  активлар секъюритизацияси нисбатан янги технология бўлганлиги сабабли ҳали ўзининг тўлиқ якуний шаклланган механизимига эга эмас;  активлар секъюритизациясини Ўзбекистонда жорий этилиши орқали тижорат банкларининг иқтисодий фаолиятини, қимматли қоғозлар бозори активлилигини оширишш мумкин;  Ўзбекистонда секъюритизациянинг синтетик усулини амалга ошириш имкониятлари кўпроқ;  синтетик секъюритизациянинг қонуний асосини яратишда Ўзбекистон қонунчилигига бошқа усул ва шакларига нисбатан минимал ўзгартиришлар талаб қилинади. Корпоратив активлари секъюритизациясини Ўзбекистонда қўлланилиши бўйича қуйидаги тавсия ва таклифларни келтирдим. 1. Активлар секъюритизацияси талаб этадиган иқтисодий муҳитни инобатга олган ҳолда, унга эришиш мумкин. Бунинг учун фонд бозорида иккиламчи инструментлар турларини кўпайтириш, активлар секъюритизацияси битимлари бўйича солиқ имтиёзларини жорий этиш ва қонуний-ҳуқуқий базани яратиш лозимдир. 2. «Секъюритизация тўғрисида» ги Қонуннинг қабул қилиш лозим, яъни қонунни қабул қилиниши секъюритизация жараёнида иштирок

этувчи томонлар фаолиятини мувофиқлаштириш, ўзаро ҳисоб- китобларни амалга оширишдаги операцияларни тартиблаштиради. 3. «Ипотека қимматди қоғозлари тўғрисида» ги Қонуннинг қабул қилиниши тижорат банклари активларини секъюритизациясини амалга оширишда, яъни ноликвид активларини ликвид активларга (ипотека облигациялари кўринишида) трансформациясини бажариш ва фонд бозорига янги инструментларни жорий этишда долзарб ҳисобланади. 4. Облигацияларни инвестицион жозибадорлигини ошириш мақсадида ҳоҳлаган облигация турларини субординациялашга рухсат этиш. Бу таклифни амалиётда қўлланилиши эмитентлар учун ижобий ҳолат бўлиб, таъминланган облигациялар ҳажмининг қисқаришига олиб келади. Бундай ҳолат облигацияларни эмиссия қилиш жараёнининг арзонлашувига ва соддалашишига олиб келади. 5. Активларини секъюритизация битимлари бўйича мавжуд рискларни хеджирлаш имкониятини жорий этиш. 6. Активлар секъюритизацияси жараёнида иштирок этаётган юрдик шахсларни банкротлик тадбирлари хусусиятларини аниқлаш лозим. 7. Секъюритизация мақсадлари учун қўлланиладиган тижорат банк активлари турларини кенгайтириш. Тижорат банклари фақат ипотека активларини секъюритизациялашдан ташқари, кредит портфелини, истеъмол активлари, автомобил ва лизинг кредитларини секъюритизациялашда қўллаши мумкин. 8. Таъминланмаган облигацияларни чиқаришда устав капитал миқдори ёки учинчи шахс томонидан кўрсатилган таъминланганлик миқдори каби белгиланган чекловларни бекор қилиш. 9. Хизмат кўрсатиш банк зиммасида қолиш шарти билан инвесторларга секъюритизациялаш амалга оширилган кредитлар бўйича талаблар қўйиш имконини бериш ёки секъюритизация операцияларини траст операциялари схемасига асосан амалга ошириш.

10. Активлар секъюритизация операцияси ва трансакцияларини амалга оширишнинг солиққа тортилиш тартибини ишлаб чиқиш ва х.з. Юқоридаги келтирилган таклиф ва тавсиялар корпоратив активлар секъюритизациясини амалга оширишда, фонд бозорининг инвестицион жозибадорлигини инвесторлар нигоҳида яхшилашда, банкларнинг капиталлашув даражасини оширишда, молиявий инструментлар турларини кўпайтиришда муҳим аҳамият касб этади деб умид қиламан. Фойдаланилган адабиётлар рўйхати.

1. Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси.-Т.: Ўзбекистон, 1992 й 2. «Марказий Банки тўғрисида» ги Ўзбекистон Республикасининг Қонуни, 21.12. 1995 йил. 3. “Банклар ва банк фаолияти тўғрисида”. Ўзбекистон Республикаси Қонуни. 1996 йил 25 апрел. 4. «Қимматли қоғозлар бозори тўғрисида». Ўзбекистон Республикасининг Қонуни. 22.07.2008 йилда қабул қилинган. 5. “Акциядорлик жамиятлари ва акциядорлар хуқуқларини ҳимоялаш тўғрисида” 26.04.96 й., №223-I, 27.09.2008 й. №190 (4569) 6. “Фонд бозорини янада ривожлантириш чора-тадбирлари тўғрисида” ги” Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2012 йил 19 мартдаги Қарори, ПҚ–1727-сонли. 7. “Банк тизимининг молиявий барқарорлигини янада ошириш ва инвестициявий фаоллигини кучайтириш чора-тадбирлари тўғрисида” ги Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2010 йил 6 апрелидаги Қарори, ПҚ–1317-сонли. 8. “Тижорат банклари депозитларига аҳоли ва хўжалик субъектлари бўш пул маблағларини жалб этишни янада рағбатлантириш қўшимча чоратадбирлари тўғрисида” ги Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2009 йил 6 апрелидаги Қарори, ПҚ–1090-сонли. 9. Каримов И.А. “2012 йил ватанимиз тараққиётини янги босқичга кўтарадиган йил бўлади” Ўзбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримовнинг 2011 йилнинг асосий якунлари ва 2012 йилда Ўзбекистонни ижтимоий-иқтисодий ривожлантиришнинг устувор йўналишларга бағишланган Вазирлар Маҳкамасининг мажлисидаги маърузаси/ Т.:Ўзбекистон, 19.01. 2012 й.

10. Каримов И.А. Асосий вазифамиз – ватанимиз тараққиёти ва халқимиз фаровонлигини янада юксалтиришдир/ Т.:Ўзбекистон, 2010. - 77 б. 11. Каримов И.А. Жаҳон молиявий-иқтисодий инқирози, Ўзбекистон шароитида уни бартараф этишнинг йўллари ва чоралари / И.А.Каримов. – Т.:Ўзбекистон, 2009. - 56 б. 12. Каримов И.А. Ватанимизнинг босқичш-босқич ва бар-қарор ривожланишини таъминдаш — бизнинг олий мақсадимиз. -- Т.: «Узбекистан», 2008. -48 б. 13. Каримов И.А. Инсон манфаатлари устуворлигини таъмин- лаш - барча ислоҳот ва ўзгаришларимизнинг бош мақсадидир. - Т.: «Узбекистан», 2008. -64 б. 14. Каримов И.А. Юксак маънавият — енгилмас куч. — Т.: «Маънаният», 2008. - 176 б. 15. Шохаъзамий Ш.Ш. «Тизимли молия инжиниринги» Монография. -Т.: «Fan va texnologiya», 2012.-795 с. 16. Сорос Дж. Алхимия финансов. - М.: Инфра-М, 1996.. 17. Ханс Питер Бэр. Секьюритизация активов: секьюритизация финансовых активов – инновационная техника финансирования банков/Пер. с немецкого Ю.М.Алексеева, О.М.Иванова.-М.: Волтерс Клунер, 2006.-624 с. 18. Джон Ф.Маршалл, Викул К. Бансал. Финансовая инженерия: Полное руководство по нововведениям: Пер. с англ.-М.: ИНФРА-М, 1998.-с.37. 19. Л. Галиц. Финансовая инженерия:инструменты и способы управления финансовым риском.- М.: ТВП, 1998.-576 с. 20. И.А. Бланк. Словарь справочник финансового менеджера. Киев. Ника Центр: Эльга 1998.

21. Б.М. Рапопорт, А.И. Скубченко. Инжиниринг и моделирование бизнеса.- М: Тандем, 2001. 22. В.В. Бочаров. Финансовый инжиниринг.- СПб: Питер, 2004.-400 с. 23. С.Росс. Основы корпоративных финансов: Пер с англ. -М:. Лаборатория базовых знаний, 2000. 24. Роберт У. Колб Финансовые деревативы. Учебник. Издание 2-е/Пер. с анг. – М.: Информационно-издательский дом «Филинъ», 1997. 25. Р.Кох. Менеджмент и финансы от А до Я.- Ника Центр: Эльга, 1999. 26. Балашов В. Г., Ириков В. А. Технологии повышения финансового результата предприятий и корпораций. М.: Приор, 2002. 27. Ойхман Е.Г., Попов Э.В. Реинжиниринг бизнеса: реинжиниринг организаций и информационные технологии.-М.: Финансы и статистика, 1997. 28. Панова Г.С. Кредитная политика коммерческого банка. – М.: ИКЦ «ДИС», 1997. – С. 194. 29. Масленченков Ю.В. Финансовый менеджмент в коммерческом банке. Технология финансового менеджмента клиента. – М.: Перспектива, 1997. – С. 214. 30. Мороз А.Н. Банковские операции – Киев: KHEY, 2002 - С. 379. 31. Лунякова Н.А. Финансовый инжиниринг в банке как инструмент активизации привлечения клиентов. Авт. дисс. на соис. к.э.н. – СНТУ, 2004. – С.11. 32. Капелинский Ю.И. Финансовый инжиниринг с использованием ценных бумаг. -М.: Финансовая академия при правительстве РФ /Автореферат кандидатской диссертации, 1998. 33. http://www.uzse.uz .

34. http://www.bankir.uz . 35. http:// www.rbc.ru Илова-1 1-Жадвал. 2010-2011 йилларда Европада секьюритизация эмиссияси хажми (млрд. евро) Давлат/йиллар 2010 йил 2011 йил Белгия 17,7 0 Дания 1,5 0 Франция 9 6,5 Германия 13,4 5,3 Греция 1 1,2 Ирландия 6,6 0 Италия 16 10,2 Нидерландия 138,5 49,1 Португалия 16,9 9,2 Испания 54,9 35,9 Буюк Британия 102,6 54,4 ПанЕвропа 2,6 1,1 бошқалар 1,6 1,9 давлараро 0,7 5,9 Жами 383 180,7

АҚШдажами 1276,7 522,9 Европанинг АҚШга нисбатан улуши 30% 34,6% Илова-2 2-Жадвал. Европада 2010-2011 йилларда чиқарилган СҚҚларнинг рейтинги. Рейтинг белгиси/йилчораклар 2010 йил I- чорак 2010 йил II- чорак 2010 йил III- чорак 2010 йил IVчора к 2011 йил I- чорак 2011 йил II- чорак Жами ААА 61,2 26,7 84,5 142 87,3 51,6 453,3 АА 1 0,3 1,5 3,3 7,9 2,5 16,5 А 1,5 1,6 2,4 5,3 2,7 1,7 15,2 BBB вабошқ. 0,7 0,7 6,8 3,6 4,3 3,8 19,9

Рейтингсиз 11,2 2,9 16,2 9,4 12,4 6,7 58,8 Жами 75,6 32,2 111,4 163,6 114,6 66,3 563,7

O'xshashlar

Хосилавий кимматли когозлар бозорининг назарий асослари ва жахон тажрибаси

Кимматли когозлар бозорида депозитар тизими фаолиятининг назарий асослари ва жахон тажрибаси

Фонд бозори индексларининг методологик асослари ва жахон тажрибаси

Молия бозорида банкларнинг фаолияти ва уни тартиблаштиришнинг назарий асослари

Фоиз ставкаси ва унга таъсир килувчи омиллар таҳлили