Хосилавий кимматли когозлар бозорининг назарий асослари ва жахон тажрибаси - Iqtisodiyot - Diplom ishlar

Хосилавий кимматли когозлар бозорининг назарий асослари ва жахон тажрибаси

Yuklangan vaqt:

27.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

567.7294921875 KB

Ko'chirib olish

МУНДАРИЖА КИРИШ........................................................................................................ 3 I-боб. Ҳосилавий қимматли қоғозлар бозорининг назарий асослари ва жаҳон тажрибаси ......................................................................... 6 1.1. Ҳосилавий қимматли қоғозлар тушунчаси, мазмуни ва аҳамияти ............................................................................................................... 6 1.2. Ҳосилавий қимматли қоғозлар таснифи ва тавсифи ................ 13 1.3. Ҳосилавий қимматли қоғозлар бозори тенденциясининг жаҳон амалиёти ............................................................................................................. 21 II-боб. Ҳосилавий қимматли қоғозлар турларини Ўзбекистон ....... фонд бозорида қўллаш имкониятлари .............................................. 29 2.1. Қимматли қоғозлар бозори фаолияти механизмининг ҳуқуқий асослари таҳлили ............................................................................................... 29 2.2. Ҳосилавий қимматли қоғозлар турларини қўллаш имкониятлари ..................................................................................................... 35 III-боб. Ўзбекистон фонд бозорида ҳосилавий қимматли ............ қоғозларни муомалага киритиш масалалари ................................. 56 Хулоса .......................................................................................................... 59 Фойдаланилган адабиётлар рўйхати ...................................................... 62 Кириш Иқтисодиётни модернизациялаш шароитида мамалакатда олиб борилаётган таркбий ўзгаришларни муҳим натижаларини хўжалик 1

юритувчи субъектларни молиявий бозорга қизиқишларини сезиларли даражада ортиб бораётганлигида кўришимиз мумкин. Бунинг асосий сабаби республикамизда кучли ижтимоий – иқтисодий сиёсатни юритилишидадир. Ҳукуматимиз Президенти И.А. Каримов «… кенг тармоқли бозор инфратузилмасини барпо этишни кузда тутадиган конун хужжатларнинг бутун бир мажмуаси қабул қилинди» 1 деб таъкидлаганларидек, ҳозирда қимматли қоғозлар бозорнинг иқтисодиётдаги ролини янада ошириш муҳимлигини англатади. Иқтисодий муносабатлар иштирокчилари хеджерлаш механизмини – рискларни бошқариш воситаси сифатида аҳамиятини тушуна бошладилар. Уларнинг айримлари эса ҳосилавий молиявий инструментлардан ўз инвестицияларини эҳтимолий йўқотишлардан ҳимоялаш учун фойдалана бошладилар. Буларнинг кўпчилигини мавжуд бўлишига сабабни корхоналарни фойдасига солинадиган солиқ қонунчилигида юз берган ўзгаришларда кўриш мумкин. Инфратузилмани шакллантириш ва муддатли бозорни фаолият юртишини тартибга солиш жараёнидаги савдолар ташкилотчилари орасида юзага келган рақобат техник жиҳатдан самарали савдо ўтказиш механизмини юзага келишига ва савдоси олиб бориладиган инструментларни номенклатурасини кенгайишига ижобий таъсир этди. Опционлар бозори бутун молиявий бозорни самарадорлигини оширади. Кенг маънода бу шуни билдирадики, иқтисодий муносабатлар иштирокчилари орасида молиявий ресурсларни тақсимлашдаги ушлаб қолишлар камаяди. Инвестицияни амалга ошириш қиймати пасаяди, бу эса ўз навбатида иқтисодий ўсиш суръатларини ошишига кўмаклашади шуларни инобатга олгиб битирув малакавий ишни долзарблигини ифодалайди. Битирув малакавий ишнинг мақсади – Ўзбекистонда ҳосилавий қимматли қоғозлар бозорини шакллантиришнинг миллий иқтисодиётга келтирадиган фойдасини ифодалаш. 1 Каримов И.А. Асосий вазифамиз – ватанимиз тараккиёти ва халкимиз фаровонлигини юксалтиришдир//Тошкент: «Узбекистон», 2010. – 9 бет. 2

Битирув малакавий ишнинг вазифаси қуйидагилар ҳисобланади: - иқтисодиётни модернизациялаш шароитида ҳосилавий қимматли қоғозлар бозори ривожланишининг назарий асослари ўрганиш; - ҳосилавий қимматли қоғозларнинг таснифи ва тавсифи ўрганилди; - ҳосилавий қимматли қоғозлар бозори тенденциясининг жаҳон амалиёти таҳлил этиш; - миллий қимматли қоғозлар бозори фаолияти механизмининг ҳуқуқий асослари таҳлили этиш; - Ўзбекистонда ҳосилавий қимматли қоғозларни қўллаш имкониятлари, уларнинг бозорини шакллантириш истиқболлари таҳлилини амалга ошириш; Битирув малакавий ишнинг объекти – жаҳон фонд бозорларида қўлланиладиган муддатли шартномалар ва унинг турлари. Битирув малакавий ишнинг предмети – муддатли шартномалар билан боғлиқ турли муносабатлар ва уларга таъсир этувчи омиллар. Битирув малакавий ишинингназарий ва амалий аҳамияти. Битирув малакавий ишимизнинг назарий асосини иқтисодий жараёнлар, хусусан ҳосилавий қимматли қоғозлар ва уни қўллаш масалаларига доир Ўзбекистон Республикаси Президентининг асарлари, Ўзбекистон Республикаси Президенти Фармонлари, Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг қарорлари, Ўзбекистон Республикаси қимматли қоғозлар бозорига боғлиқ меъерий ҳужжатлар ва йўриқномалар, мавжуд иқтисодий адабиётлар, илмий мақолалар, иқтисодчи олимларнинг фикрлари, шунингдек Республика Президенти томонидан ишлаб чиқилган ва амалга оширилаётган тамойиллар, Жаҳон Банки ва Халқаро валюта фондининг иқтисодиётни модернизациялаш бўйича келтирилган маърузалари малакавий иш ёзишдаги назарий асосини ташкил этади. 3

Битирув малакавий ишнинг амалий аҳамияти шундаки, иқтисодиётни модернизациялаш шароитида ҳосилавий қимматли қоғозлар бозорининг жаҳон фонд бозоридаги ўрни ва вазифаси, миллий фонд бозорида ҳосилавий қимматли қоғозларни қўллашнинг муаммолари ва ва уни такомиллаштириш йўллари алоҳида аҳамиятга эга. Битирув малакавий ишнинг тузилиш ва ҳажми. Ушбу битирув малакавий иши кириш, учта боб, хулоса ва таклифлар ҳамда фойдаланилган адабиётлар рўйхатидан иборат бўлиб узвий кетма-кетликда ифодаланган. I-боб. Ҳосилавий қимматли қоғозлар бозорининг назарий асослари ва жаҳон тажрибаси 1.1. Ҳосилавий қимматли қоғозлар тушунчаси, мазмуни ва аҳамияти. Муддатли бозор иқтисодиётнинг энди жадал ривожланаётган ёш сегменти ҳиобланади. Агар аниқ айтадиган бўлсак, ушбу бозорнинг келиб чиқиши тадбиркорликнинг узоқ ўтмишига бориб тақалади. 1751 йил НьюЙорк озиқ-овқат биржасида уюшган муддатли бозорнинг шаклланиши вужудга келди. Биринчи муддатли биржа – Чикаго савдо палатаси (СВТ) 1848 йил қишлоқ хўжалик маҳсулотларига фьючерс шартномалари тузилган. Лекин жадал ривожланиш 1970-80 йилларга тўғри келади. Шундай қилиб, 1972 йил Ҳалқаро товар биржаси (IMM), Чикаго опционлар биржасининг (CME) бўлимидир. 1973 йил Чикаго опционлар биржасида (CBOE) опционлар савдоси амалга оширилди. Лондон фонд биржаси қошида 1978 йил Лондон бозорида сотилаётган опционлар (LTOM) бўлими очилди. 1979 йил Нью-Йорк фьючерс биржаси очилди (NYFE). 1982 йил Лондон халқаро молиявий фьючерлар ташкил этилди (LIFE). Шу йили Филадельфия фонд биржасида (PHLX) муддатли шартномалар бўйича савдолар амалга оширилди. Францияда 1985 йил молиявий фьючерслар шартномалари Биржаси (MATIF). Японияда биринчи шартномалар 1985 4

йил амалга оширила бошланди. 1980 йиллар муддатли бозорининг янги сегменти – своплар бозори пайдо бўлди. Ҳосилавий қимматли қоғозлар- бу бирламчи қимматли қоғоз (акция, облигация ва ҳ.к.)ларнинг шу бозорда амал килиши натижасида ҳосил бўлган иккиламчи қимматли қоғозлардир. Ҳосилавий қимматли қоғозлар тушунчаси шундайки, улар бўйича жавобгарлик, қимматли қоғозлар бозорида, бошқа қимматли қоғоз - валюта, индекс, процент ва товарлар билан бўладиган операциялар ташкил этади, булар унинг базисини ташкил этади. Бундай инструментлар муддатли бозорда молиявий хавф хатарни суғурталашга хизмат қилади, бу бозода хавф хатардан келиб чиқадиган зарарлар миқдори миллиард долларларга тенг. Ўзининг молиявий рискини чеклаш учун, опцион шартномасига мурожаат қилиш керак бўлади. Опцион шартномалари ёмон ҳолатдан келиб чиққан ҳолда йўқотиш мумкин бўлган белгиланган сумма ҳавфини чегаралашга имкон беради, унинг ютуғи эса чегараланмаган опцион шартномаси асосида турли хил активлар ётиши мумкин. Ҳозирги пайтда ғарб мамлакатлари тажрибасида опцион шартномалар акциялар, индекслар, фоизли қимматли қоғозлар, валюта, фьючерс шартномалари ва товарларга тузилади. “Ҳосилавий қимматли қоғозлар” термини “Қимматли қоғозлар бозори тўғрисида”ги Қонуннинг 3 моддасида қуйидагича таъриф берилган: “Қимматли қоғозларнинг ҳосилалари - ўз эгаларининг бошқа қимматли қоғозларга нисбатан ҳуқуқларини ёки мажбуриятларини тасдиқловчи ва юридик шахслар томонидан эмитентнинг опционлари, қимматли қоғозларга доир фьючерслар ва бошқа молиявий воситалар тарзида чиқариладиган қимматли қоғозлар”. Жаҳон амалиётида ҳосилавий қимматли қоғозларнинг куйидаги турлари мавжуд: - опцион; 5

- фючерс; - депозит тилхатлари; - варрант; - своп; - форвард; - коносамент; - приватизация чеклари, купонлари ва бошқалар. Опцион – маълум муддатга ёки маълум муддат мобайнида (давомида) шартномада келишилган нархда базавий активни сотиш ёки харид қилиш ҳуқуқини, мажбуриятини эмас берувчи хужжат. Опцион нархи, ёки унинг баҳоси (рrice) амалиётда мукофот (premium) деб юритилади. Опционлар савдосида уларнинг тўлиқ эквивалентлигини ҳисобга олиш керак. Шартнома амал қилиш муддати билан ҳамма мажбурият ва хуқуқлар чегараланган, ёки ёки белгиланган муддатнинг тугаши билан (time to expiration ёки time to expiry). Фючерс - бу қимматли қоғозларни ёки товарларни келишилган муддатда, шартнома тузилган кунда ўрнатилган нархда келгусида (маълум бир санада) сотиш ёки сотиб олиш мажбурийлиги тўғрисида шартнома (катъий мажбурият)дир. Опциондан фарқи шундаки, фючерс қимматли қоғозларни сотиш ёки сотиб олиш хуқуқини берувчи шартнома эмас, балки қатъий мажбуриятдир. Фючерснинг ўзига хос хусусияти шундаки, контракт тузиш чоғида сотувчи қўлида ҳеч кандай қимматли қоғоз ёки молиявий инструментлар бўлмайди. Бу ерда контракт шартлари қатъий белгиланган баҳо билан олди- сотди бажариладиган кун баҳоси ўртасидаги фарққа асосланган бўлади. Фючерс шартномаси туғридан туғри сотиб олиш амали билан тугамасдан, балки у қимматли қоғозга айланиб унда белгиланган ҳаракат муддати ичида бир неча маротаба қайта сотилиши мумкин. Шартнома эгаси товарни ўзгарувчан баҳосини олдиндан топиши ёки топа олмаслиги мумкин, фойдани бой бериши ёки даромад олиши мумкин. 6

Фючерс шартномаси товар биржаларида вужудга келган. Фючерс амалларининг соддалиги ва ишончлилиги уларни 1972 йилда Чикаго товар биржасида кенг қўлланилишига асосий омил бўлиб хизмат қилади. Шу йили молиявий активларнинг фючерс савдолари бошланди. Бунда тадбиркорлар валютани, қарз мажбуриятларини ва бошқа қимматли қоғозларнинг биржавий курсларини (нархларини) хаддан ташқари тез ўзгартиришдан ўзларини ҳимоя килиш имкониятига эга бўладилар. Фючерс савдосида клиринг палатасини вазифаси. Фючерс савдоси фючерс савдоси бозорларида сотиш ва сотиб олишга бўлган талабларни очиқ эълон қилиш йўли билан олиб борилади. Фючерс савдосининг муҳим хусусияти шундаки, шартнома муддати тугагандан сўнг ҳисоб-китоб ва товарни етказиб бериш тартиби белгиланади. Бу ҳисоб китобни клиринг палатаси бажаради. Клиринг палатаси фючерслар савдосида воситачи ва суғуртачи вазифасини бажаради. Асосан, клиринг палатаси ҳар бир сотувчи учун сотиб олувчи ролини ўйнайди. Шу йўсинда у очиқ позициялар буйича хавф-хатарни (таваккалчиликни) мувозанатлаштиради. Клиринг палатаси фючерс бозорида шартномавий амалларни бажаришда икки томондан бирининг мажбуриятини ўз зиммасига олади ва шу туфайли шартномавий амалларнинг бажарилишига кафил бўлади. Савдонинг бундай усулида фючерс бозори томонларнинг номи кўрсатилмаган ҳолда фаолият кўрсатади, яъни сотувчи ва сотиб олувчи шартнома мажбуриятларини ўзаро бир-бирлари ўртасида эмас, балки клиринг палатаси берадилар. Шу сабабли клиринг палатаси фючерс бозорида асосий воситачи бўлиб хизмат қилади. Фючерс биржаси: • нархларнинг ноқулай тебраниши хатарини пасайтириш; • ноқулай вазиятлар учун ажратиладиган жамлама капитал ҳажмини камайтириш; 7

• авансланган (сарфланган) капиталнинг пул шаклида қайтишини тезлаштириш; • савдони кредитлашни арзонлаштириш; • муомала ҳаражатларини камайтиришга ёрдам беради. Биржада фючерс савдосини амалга ошириш тартиби: 1. Брокеркорлик фирмаси ўз мижозидан фючерс шартномасини сотишга ёки сотиб олишга буйруқ олади ва бу буйруқни биржанинг амаллар бажариш залидаги ўзининг вакиллари (брокерлари) орқали бажаради; 2. Шартноманинг бажарилиши клиринг палатасининг аъзоси бўлган брокерлик (воситачилик) фирмасининг номига рўйхатга олинади; 3. Брокерлик фирмаси биржавий клиринг тугашига келиб ўзининг ёпилмаган (бажарилмаган) шартномаси учун клиринг палатаси ҳисобсчªтига кафолат бадалини (бошланғич марта суммасини) ўтказади. Кафолат бадалининг суммаси биржа томонидан товарнинг (қимматли қоғознинг) бозор нахидан келиб чиққан ҳолда белгиланади. Демак, фючерс бозорида олди-сотди ишларини амалга ошириш учун ҳар бир брокер клиринг палатасига бадал суммасини тўлаши лозим. Бу бадал суммаси брокер томонидан биржавий шартномани бажариши учун кафолат бўлиб хизмат қилади. 4. Ҳар бир кейинги кун учун тўланган бадал суммаси шартнома тузиш чоғида ўрнатилган баҳо билан ҳақиқий баҳо ўртасидаги фарқни инобатга олган ҳолда тўлаб борилади. Шу йўсинда ҳар куни бадал суммасини бозор нархига мувофиқлаштириш натижасида брокерлик фирмаси олдинги кун учун тўлаб қўйган бадал суммасига қўшимча тафовут (тафовут фарқи) суммасини тўлайди ва клиринг палатасидаги ҳисобидан талаб килмаган суммадан ортиқча бўлган қолдиқ суммасини қайтариб олади. Худди шу принцип 8

асосида брокерлик фирмаси ва унинг мижози ўртасида ўзаро муносабатлар ўрнатилади. 5. Қайтма (офсет) шартномавий амални бажариш пули билан фючерс шартномаси хоҳлаган кунда ёпилиши мумкин. Айнан депозит сертификатига тузилган фючерснинг ҳаридори клиринг палатаси олдидаги ўз мажбуриятини худди шунга ўхшаш шартномани сотиш пули билан ёпади. Олинган фойда (даромад) ёки бой берилган даромад фючерснинг сотилиши ва сотиб олиниш баҳолари нисбати билан аниқланади. 6. Агар шартнома (фючерс) товар етказиб бериш муддатигача ёпилмаган бўлса, у ҳолда мижоз ўз мажбуриятини бажариш лозим, яъни биржа томонидан қарама-қарши позисияси бўлган савдо иштирокчилари ихтиёрий равишда аниқланадиган контр агенти, товарнинг пулини тўлаши ёки товарни етказиб бериши керак. Бунда товар фючерсидан фарқи шуки молиявий фючерс билан боғлик ҳолатда қимматли қоғозларни эгасига етказиб бериш ишлари (поставка) қўлланилмайди. Якуний муносабатлар савдонинг охирги кунида қўшимча марта суммасини ошириш ёки камайтириш йўли билан ҳал қилинади. Бошқача қилиб айтганда, мижоз фючерсдан тушган даромад сўммасини клиринг палатасидан олади ёки фючерсдан бой берган даромад сўммасини клиринг палатасига ўтказади. Шундай қилиб, фючерс ёрдамида бажариладиган савдо, олди-сотди шароитида: • томонлар мажбуриятининг бажарилиши бўйича қўшимча қабул килинган кафолат хавф-хатари суғурталанади; • эркин нарх билан олди-сотди килиш қонунлаштирилади, яъни легализация таъминланади; • ўзига манфаатли шароитда кредит олиш имконияти бўлади; • олди-сотди бўйича ҳисоб китобларда сарфланадиган вақт қисқаради. 9

Варрант - бу эгасига муайян вақт учун ёки муддатсиз шарт билан шартномада кўрсатилган нархда қимматли қоғозни сотиб олиш хуқуқини берувчи гувоҳнома (сертификат) дир. У амалдаги капитални иктисодиётга сафарбар қилиш учун эмас, кўпроқ уларни қайта тақсимлашда кенг қўлланилади. Айрим ҳолларда варрант қимматли қоғозларни сотиб олишни рағбатлантириш мақсадида улар билан биргаликда берилади. Варрант омборхоналар товарларни сақлаш учун қабул қилинганлигини тасдиқловчи гувоҳнома вазифасини ҳам бажаради. У муайян товарни сотишга ёки кафилликка олинганлигини тасдиқловчи хужжат ролини ўйнаши мумкин. Варрант номи ёзилган ва номи ёзилган (тақдим этувчига тегишли) кўринишларида бўлади. У қимматли қоғоз бозорларида худди акцияга ўхшаб муомалада бўлади. Депозитар тилхат – бу фонд бозорларида эркин муомалада бўладиган хорижий компания акцияларининг ҳосилавий қимматли қоғозидир. Хорижий компания акциялари йирик депозитар банкда депонентланади ва тилхатлар сертификат (бланк) шаклида муомалага чиқарилади . Депозитар тилхатларнини муомалага чиқариш мақсади: - инвестицион лойиҳаларни амалга ошириш ва компанияни ривожлантириш учун капитал жалб этиш; - хорижий ва маҳаллий инвесторлар олдида имиджни яратиш, нимагаки, компания акциясига депозитар тилхатларни жаҳонда таниқли ва ишончли банк чиқаради; - ички бозорда акциянинг курс қийматини ўсиши ва кейинчалик талабни ҳам ошиши; - инвесторлар миқиёсини кенгайтириш, чет эл портфелли инвесторларини жалб этиш. Депозитар тилхатлар моҳияти: 1) депозитар тилхат мулкчилик муносабатини намоён этади; 2) депозитар тилхат ҳосилавий характерга эга; 10

3) депозитар тилхат асосида ётувчи капитал халқаро табиятга эга; 4) депозитар тилхатларни чиқариш ва унинг муомаласи жараёнида пайдо бўладиган иқтисодий муносабатлар иккита (ва ундан ортиқ) ҳуқуқий тизимлар кесимида амалга оширилади. Хулоса қилиб айтиш мумкинки, ҳосилавий қимматли қоғозлар жаҳон фонд бозорида кенг тарқалган спекулятив (иккиламчи) инструмент бўлиб, уларнинг қўлланилиши инвесторлар учун “молиявий рычаг” самарасини, рискларни хеджирлаш, ҳисоб-китобларни келгусида амалга ошириш каби аҳамиятларга эга. 1.2. Ҳосилавий қимматли қоғозлар таснифи ва тавсифи. Ҳосилавий қиматли қоғозлар бошқа қимматли қоғоз сингари бир қанча турларга бўлинади. Бу қимматли қоғозлар иккиламчи инструментлар ҳисобланганлиги билан нобиржавий бозорлар савдоларида олди-сотди объекти сифатида ҳам иштирок этади. Қуйидаги 1-расмда ҳосилавий қимматли қоғозлар таснифини кўришимиз мумкин. 11

1 -расм. Ҳосилавий қимматли қоғозлар таснифи 2 . Юқоридаги таснифда муддатли шартномалар сифатида форвард, фьючерс ва опционлар келтирилган. Бу инструментлар бозори ҳозирги пайтда энг ривожланган бозорлардан бири ҳисобланади. Муддатли шартномалар базисдаги актив (акция, облигация, индекслар, валюта) лар бозорининг ҳажми қанчалик ошса, шунчалик фьючерс ва опционлар бозори ҳам ошади. Ҳозирда муддатли шартномалар бозори базисдаги активлар бозорига нисбатан ҳажми бир неча баробар катта. Бунинг асосий сабаби, муддатли шартномалар белгиланган муддат тугашида ҳисоб-китоб қилинади, яъни базисдаги актив ҳисобланган акцияни инвестор опцион орқали вақтинчалик эгасига айланса, опционда белгиланган муддат келганда ҳамда инвестор шартномадан фойда кўраётган бўлса шундагина ҳисоб-китоб қилинади. Муддатли шартномалр бозори иштирокчиларини қуйидаги турлари мавжуд: 2 www . novgorodov . com сайти маълумотларидан фойдаланилган. 12

- Чайқовчилар. Чайқовчи бу – муддатли шартномалар баҳосининг фарқидан фойда олиш учун риск қилувчи бозор иштирокчиларидир; - Хеджер. Хеджер бу – бозор иштирокчиси бўлиб, унинг мақсади эгалик қилаётган активнинг бозордаги баҳоларини ўзгариши натижасида мавжуд рискларни минималлаштиришдир; - Арбитражчи. Арбитражчи бу – бир марталик олди-сотди операцияларидан рисксиз даромад олишга ҳаракат қилувчи бозор иштирокчилари. Муддатли шартномалар деганда, маълум бир активни келажакда етказиб бериш шарти билан тузиладиган келишувдир. Шартнома шартлари активни сотиш ёки сотиб олиш вақтида келишилади. Шартнома асосида ётувчи актив базис ёки базисли дейилади. Кўпчилик манбаларда ёки хорижий адабиётларда ҳосилавий қимматли қоғозларни базисли инструментлар ҳам дейишади. Қуйидаги 1 жадвалда муддатли шартномалар асосида ётувчи активлар таснифини кўришимиз мумкин. Ҳосилавий қимматли қоғозлар таснифидан кўришимиз мумкинки, битирув малакавий ишнинг объекти кенг бўлганлиги сабабли, муддатли шартномалар, унинг бозори малакавий иш объекти сифатида ўрганамиз. 1 жадвал Муддатли шартномалар асосида ётувчи активлар турлари 3 . Шартнома тури Базавий актив Товарли шартномалар Қишлоқ хўжалик товарлари (буғдой, кофе ва бошқалар), Табиий ресурслар (нефьт, металл), Энергия Қимматли қоғозлар ва муддатли шартномалар Молиявий Валюта (курси) Депозит (фоизли шартномалар) Индексли Фонд индекслари ва бошқа индекслар Об-ҳаво Температура Маълум давр мобайнида ёмғирли кунлар сони 3 www . novgorodov . com сайти маълумотларидан фойдаланилган. 13

Воқеали Эмитент дефолти Суғурта воқеаликлари Президент сайлови ва бошқалар Опцион лотинча “optio” сўзидан олинган бўлиб, ҳоҳиш, ҳоҳишига кўра деган маъноларни англатади. Опционлар бозори профессионал трейдерлар ва унчалик катта тажрибага эга бўлмаган индивидуал инвесторлар учун ҳам фонд бозорининг жуда “ноаник” сегменти хисобланади. Лекин бу фаолият тури кўринганидек қийин эмас, кўпчилик индивидуал инвесторлар бу опционлар савдоси билан шуғулланиб, катта даромад эгаларига айланадилар. Опцион (option) ҳосилавий молиявий инструмент ёки дериватив хисобланади. Бунинг маъноси шундаки, унинг нархи унинг асосида ётувчи бошқа молиявий инструмент ҳосиласи ҳисобланади. Унинг асосида ётувчи инструмент сифатида акциялар, облигациялар, валюта, фоиз ставкалари, биржа индекслари, фьючерс контрактлари бўлиши мумкин. Опционларнинг савдоси биринчи бўлиб Чикаго опционлар бозори (Chicago Board Options Exchange, CBOE )да 1973 йилда ўтказилган ва ҳозир ҳам улар дундёда анча кўп тарқалган ҳисобланади. Энг оддий маънода опцион икки томон – сотувчи (seller, writer) ва (buyer, holder) орасида тузиладиган шартнома тушунилиб, у аниқ бир мукофот учун (лекин мажбуриятни кўзда тутмаган) олдиндан белгиланган вақт оралиғида ва нархда шартнома асосида ётувчи молиявий инструментни сотиб олиш ёки сотиш хуқуқини берувчи хужжат ҳисобланади. Опционни сотиш ёки сотиб олиш опцион шартномалари бўйича позицияларни очиш тушунилади. Сотиб олиш позициясига кирувчи инвестор-харидорлар опцион эгаси (buyer/holder/owner) дейилади ва узун позицияга киради. Бу позиция тескари битим сотиш орқали ёпилади. 14

Сотиш позицияларини очувчи инвесторлар сотувчи ёки опцион ёзувчиси (seller, writer) дейилади ва у қисқа позицияга киради. Бу позиция тескари битим, сотиб олиш орқали ёпилади Опционларни тавсифлашда қуйидаги асосий кўрсатгичлар қўлланилади: 1. Опцион тури (“call” ёки “put”). 2. Опцион асосида ётувчи активлар. 3. Бажарилиш баҳоси. 4. Опцион тугаши муддати. 5. Опцион мукофоти. Опционларнинг иккита асосий кўринишлари мавжуд: “колл” (call) ва “пут” (put). Опцион кол эгасига ёки харидорга бизисдан 100 дона акцияларни қатъий белгиланган баҳо бўйича сотувчидан (опцион ёзувчиси) сотиб олиш ҳуқуқини беради. Агар харидор бу ҳуқуқдан фойдаланса, унда опцион сотувчи акцияларни етказиб беришга мажбур. Опцион пут эгасига базисдаги 100 дона акцияларни қатъий белгиланган баҳо бўйича сотувчига сотиш ҳуқуқини беради. Агар опцион эгаси бу ҳуқуқдан фойдаланса, сотувчи акцияларни сотиб олишга мажбур. Опцион кол харидорга бизисдаги активни сотувчидан белгиланган муддатларда бажариш баҳоси (страйк баҳо) бўйича сотиб олиш ҳуқуқини беради. Масалан, инвестор Европача кол опционни 1 ой муддатга 100 сўм бажариш баҳоси бўйича сотиб олди ва ҳар битта акцияга 5 сўм мукофот пулини ҳам тўлади. Белгиланган муддат тугаётган вақтда бизисдаги акцияларнинг спот курси 120 сўмни ташкил этган бўлса, инвестор шартномани 100 сўм бажариш баҳоси бўйича опцион сотувчидан сотиб олади ва 120 сўмга бозорда сотади. Бундай ҳолда, инвестор-харидорнинг фойдаси қуйидаги суммани ташкил этади: 120 (спот курс) – 100 (бажариш баҳоси) = 20 * 100 (акциялар) = 200 сўм. 15

Опцион харидорнинг умумий даромади 200 сўмни ташкил этди, соф фойдаси эса 150 сўмни ташкил этган, яъни Умумий даромад 200 сўм – Мукофот (5*100 дона акция) = 150 сўм. Опционнинг бажарилиш нархи (striking price, exercise price ) – бу молиявий инструментлар сотиб олиниши ёки сотилиши мумкин бўлган нарх. Опционлар турли хил бажарилиш нархига эга бўлишлари мумкин. Улар орасидаги интервал $25 нархли опцион учун 2,5 пункт ва $25 доллардан кўпроқ нархдаги опционлар учун 5 пунктни ташкил этади. Акциалардан фарқли, опционлар ўзларининг “яшаш муддати”га эга. Опционнинг бажарилиш муддати (expiration date) – бу опционнинг бажарилиши мумкин бўлган охирги кундир. Агар опцион бажарилиш муддати ўтиб кетса ёки бу муддатга қадар у бошка трейдерга сотилмаса, у ўзининг қиймати ва кучини йўкотади, унинг эгаси эса опцион учун тўланган пулни йуқотади. Опционни сотиб олувчи учун риск айнан шу сумма билан белгиланади. Бундан каттароқ риск фақат опцион асосида ётувчи молиявий инструментларни сотиш ёки сотиб олиш билан боғлик бўлади. Опционлар икки модель асосида бажарилиши мумкин: Европа модели (European option) ва Америка модели (American option), бунда уларнинг номланиши географик жойлашишга боғлик эмас. Европа моделидаги опцион унинг бажарилиши муддати етиб келмагунча бажарилиши мумкин эмас, Америка моделидаги опцион бажарилиш муддати аниқ белгилаб куйилган вақтдан олдин бажарилиши мумкин. Масалан, IBM ноябрь 100 “call” опциони IBM компаниясининг 100 акциясини ҳоҳлаган вақда биржа ёпилишидан олдин $100дан сотиб олиш ҳуқуқини беради. Қоида бўйича бу охириги муддат ойнинг учинчи жума куни тушунилади. Ҳозирги кунда опционлар бозоридаги савдо қилинадиган асосий опционлар Америка модели бўйича савдо қилинади. 16

Опцион мукофоти (option premium) – бу савдо иштирокчиси опционни сотишдан олинадиган ёки опционни сотиб олиш вақтида тўланадиган сумма тушунилади. Бу кўрсатгич катталиги турли факторларга боғлик: опцион асосида ётувчи молиявий инструмент нархи, опцион тугаши муддати яқинлиги ва опционнинг волатиллигидир. АҚШда Америка биржаларида савдо қилинадиган ҳамма опционлар учун кафолат олувчи ва клиринг операцияларини бажарувчи Опцион Клиринг Корпорацияси (Options Clearing Corporation, OCC) ташкил этилган. Бу ташкилот опционларнинг сотиб олинишидан унинг сотилишигача бўлган хамма жараёнларни назорат қилади. Агар XYZ ноябрь 100 “call” опцион эгаси уни амалга оширмокчи бўлса, у ўзининг брокериги хабар беради, у эса ОСС га хабар қилади. Ташкилот эса бу опционларни сотмоқчи бўлган қандайдир брокерлик ташкилотини танлаб олади. У эса ўз навбатида бу акциаларга эга бўлган мижозига хабар қилади ва у бу опционни олади. Бу жараён яна бир марта тескарисига бажарилади. Брокерлик фирмасининг мижози икки усулда танлаб олиниши мумкин: ихтиёрий танлов ва FIFO методи (first in, first out) – биринчи сотиш буюртмасини юборган мижоз опционини сотиш. Опцион асосида ётувчи активлар нархига нисбатан опцион сотилиши жиҳатидан уч турда булиши мумкин: “at-the-money” (пул билан) , “in- themoney”(пул ичида), “out-of-money”(пулсиз). Агар опцион XYZ ноябрь 100 “call” 100 нархда сотилса, у пул билан сотилади дейилади. Агар у сотилаётган нарх 100 дан ошса, у пул ичида сотилади ва агар у 100дан паст сотилса, у пулсиз сотилади дейилади. “Put” опциони билан эса ҳолат тескари. Шундай қилиб, опционнинг бажарилиш нархи “пул ичида” опцион эгаси учун кўпрок маблағ келтиради. Опционларнинг ҳар хил турлари учун плюс ёки минусда ифодаланиши амал килиш нархидан паст ёки юқори турадиган акцияларга нисбатан белгиланилади. 17

2-жадвал Опцион асосида ётувчи молиявий инструментнинг ҳозирги нархи 4 IBM may 150 call. IBM may 150 put. $152 - 2та пункт плюсда. $152 - 2 та пункт минусда $151 - 1 та пункт плюсда. $151 - 1та пункт минусда. IBM=150 ўзгаришсиз. IBM=$150 ўзгаришсиз. $149 - 1 та пункт минусда. $149 - 1 пункт плюсда. $148 - 2 та минусда. $148 - 2 та пункт плюсда. Опцион асосида ётувчи молиявий инструментнинг ҳозирги нархи билан опцион бажарилиши вақтидаги нархи орасидаги фарқ – ички нарх (intrinsic value) дейилади. Мисол учун XYZ ноябрь 100 “put” ва ”call” опцонларини олайлик. Агар XYZ акциялари 102дан савдога чиқса, бунда кўрсатилган колл бу акцияларга 2га тенг ички нархга эга. Агар XYZ 97 дан савдога чиқса, бунда ички пут опциони ички нархи 3га тенг булади. Агар XYZ акциялари 99дан савдо килинса, бунда XYZ ноябрь 100 опциони ички нархга эга эмас ва аксинча. Ички нархга эга бўлиши учун опцион “нарх ичида” бўлиши керак. Мукофот хажми опционнинг ички нархинидан ошган қисмини вақтинча опцион нархи дейилади (time value). Масалан, XYZ ноябрь 100 колл опцион ҳолатида, акция 102 дан савдо қилинса ва опцион 4 ½ дан сотилса, бунда ички нарх 2 пунктни ташкил этади ва 2 ½ - вақтинча нарх. Агар худи шу акциялар 99 дан сотувда бўлса ва мукофот 2 га тенг бўлса, опцион ички нархга эга эмас, вақтинча нарх 2 га тенг. Агар мукофот 3га тенг бўлса ва акциялар 99 сотилса, бунда ички нарх 1 пункт ва вақтинча 4 Манба: мавжуд малумотлар асосида муаллиф томонидан тузилди 18

нарх 2 пунктга тенг бўлади. Агар худди шу пут учун мукофот 2 ва акциялар 101 дан сотилса, ички нарх йуқ, лекин вақтинча нарх 2га тенг бўлади. Шундай қилиб, опцион нархи (опцион мукофоти) унинг ички нархига ва вақтинча нархга тенг. Вақтинча нарх опционнинг бажарилиши муддатига яқинлашган сари камайиб боради. Юқорида айтиб ўтганимиздек, опцион нархига турли факторар таъсир кўрсатадилар: молиявий инструмент нархи, опцион бажарилиши нархи, бажарилишигача муддат, опцион волатиллиги. Булардан ташқари яна, иккита катта бўлмаган кўрсатгичлар мавжуд: рисксиз инструментлар ставкалари ва опцион асосидаги дивиденд ставкаси. Опцион асосидаги қимматли қоғоз нархи опцион нархига бирламчи таъсир килади. Агар бажарилиш муддатига акция XYZ 95 дан сотилса, бу холда XYZ наябрь 100 колл хеч нарса турмайди, чунки унинг эгасина бу опционни бажариш маъносиз. Бошқа тарафдан, агар XYZ акциялари бажарилиш муддатига 102 дан сотилса, баҳо бу ерда энг камида 2 га тенг бўлади. Опционлар ўзларининг ҳар бир кунида қадрсизланадилар. Бу жараён опционнинг бажарилиш муддатиги қараб тезлашиб боради. Опционнинг қадрсизланиш тезлиги қолган вақтнинг квадратга оширлганига тенг бўлади. Бажарилиш муддати 2 ой колган опцион қадрсизланиш тезлиги 4 ой қолган опцион қадрсизланиш тезлигидан икки баробар катта. Волатиллик компоненти аник бир оралиқда опцион асосида ётувчи молиявий инструмент нархининг маълум оралиқда тебраниши билан характерланади. Волатиллик ўлчагичи бўлиб кун ичида инструментнинг нархдаги ўзгариши асос бўлади. Амалиётда опционнинг нархина шакллантиришнинг турли моделлари қўлланилади, лекин Блэк-Шоулз модели (Black Scholes Option Pricing Model) ҳозирги пайтда кенг қўлланилмокда. Олдин Блэк-Шоулз модели Европа моделидаги опционлар учун ишлатилар эди, лекин кейинчалик 19

Америка моделидаги опционлар учун ҳам модификация қилинди. Шу пайтдан бошлаб, бу моделнинг жуда куп вариациалари ишлаб чиқилган эди. Америка моделидаги опционларни баҳолаш учун бошқа моделлар ҳам қўлланилади (Cox Rubenshtein, Tates models). Ҳақиқатда опционлар трейдерга одатий инвесторлик методларидан фарқли ҳимояланиш ва ҳаракатчанлик устунлигини беради. Улар орқали бозорда опцион асосида ётувчи молиявий инструмент баҳоси тушиши ёки ошиши ёрдамида даромад кўриш мумкин. Пул ичида опционлар бажарилиши инвесторлар учун акцияларни пастроқ нархда сотиб олиш имкониятини беради. Опционлар комбинациялари ёрдамида бозорда “буқа”, “айиқ” трендлари учун стратегия ишлаб чиқиш имкониятини яратади. 1.3. Ҳосилавий қимматли қоғозлар бозори тенденциясининг жаҳон амалиёти. Бозор иқтисодиёти шароитида пул ресерслар бозори ҳамда молия бозорлари муҳим аҳамият касб этади. Бу бозорларда асосий ролни молия бозорининг сегменти бўлган ссуда бозори ўйнайди. Ссуда бозорининг инструментларидан бири бўлиб, кредитлар ҳисобланади. Масалан, пул капитали шаклидаги кредитларнинг қайтариш шартлари олдиндан белгиланади ва муддати етганда эгасига фоиз кўринишида фойда келтиради. Агар халқаро кредит тўғрисида гапирадиган бўлсак, бу инструмент капитални бир мамлакатдан кейинги мамлакатга, ишлаб чиқаришнинг норентабел секторидан рентабелли, даромадли соҳасига кетма кетлик билан кўчиб юриши имкониятини таъминлайди. Шу билан кредит капиталнинг қайта тақсимланишини ва даромадлар меъёрини тўғрилашга туртки бўлади, шунингдек, ишлаб чиқариш жараёнини тўхтовсизлигига. Кредит нафақат ишлаб чиқариш кенгайтириш учун 20

шароитлар яратади, балки капитал жамғариш миқдорини оширади ва марказлашган ҳолда битта жойга тўпланишига ёрдам беради. Молия бозорининг асосий сегментларидан бири бўлиб қимматли қоғозлар бозори ҳисобланади. молия бозорларида уларнинг қатнашчилари (V-VII бобларга қаралсин) томонидан турли операциялар тегишли битишувлар асосида амалга оширилади. Операцияларнинг турлари ҳар бир қатнашчининг молия бозоридаги функциясига мос равишда тартибли тарзда бажарилади. Операциялар молия бозорининг у ёки бу сегментида бажарилишига қараб турланиши мумкин. Масалан, валюта сегментида – валюта операциялари, фонд бозорида – қимматли қоғозлар билан боғлиқ операциялар, кредит-пул сегментида – пул, пул воситалари ва кредит операциялари, суғурта бозорида – суғурта операциялари ва ҳ.к. Молия бозори сегментларидаги операцияларни умуман олганда икки катта гуруҳга ажратиш мумкин: тижорат (бизнес) операциялари, регулятив операциялар. Тижорат операциялари битишув предмети бўйича эмиссион, инвестицион, савдо-сотиқ ва ҳизмат кўрсатиш операцияларига бўлинади. Регулятив операциялар савдо-сотиқ ва ҳизмат кўрсатиш операцияларини микро- ва макродаражада тартиблаштиришга (лицензион битишувга асосан регулятив меъёрларга мос равишда) қаратилган бўлиши мумкин. Келтирилган операциялар турлари ички (миллий) бозорда ва халқаро (ташқи) молия бозорларида бажарилиши мумкин. Молия бозорларида ҳар қандай операцияларни бажариш регулятив тарзда меъёрланган бўлади. Операцияларнинг ҳажми молия бозоридаги талаб ва таклифга боғлиқ бўлиб, амалга оширилиши сифати эса молия бозори талабларидан келиб чиқади. Регулятив операциялар молия бозорини тартиблаштирувчи институтлар томонидан амалга оширилади. Эмиссион, инвестицион ва ҳизмат кўрсатиш (сервис) операциялари молия бозорларининг тегишли қатнашчилари (институтлари) томонидан амалга оширилади. 21

Савдо операциялари савдо тизимлари ёрдамида амалга оширилади. Эмиссион, инвестицион, сервис ва савдо операцияларида молия бозорининг барча қатнашчилари меъёрий тарзда белгиланган тартибда бевосита ва билвосита иштирок этадилар. Ҳозирги пайтда жаҳон молия бозори валюта бозори, акциялар бозори, кредит, деривативлар бозори каби бозорларга ажралади. Деривативлар бозорининг ривожланишида асосий сабаблардан бири бу базисдаги активларнинг бозордаги курсларини ўзгаришлари ва ликвидлик даражаларининг ошишига боғлиқдир. Охирги 10 йилликда фонд бозори ҳажмининг 20 мартага ошиши деривативлар бозорининг ҳам ошишига олиб келди. Ҳозирги пайтга келиб, деривативлар бозори вертуал бозор шаклига айланган ва бозорда амалга ошириладиган битимлар интернет орқали бажарилади. Масалан, экзотик опцион тури бўлган бинар опционлар савдоси вертуал бўлиб, ўрнатилган савдо платформаси орқали амалга оширилади. Қуйидаги 2 жадвалда биржавий деривативлар бозорининг ҳудудий тузилмасини кўришимиз мумкин. 3- жадвал Биржавий деривативлар бозорининг ҳудудий тузилмаси, битимлар сони 5 . Регион 2010 2011 Ўсиши Осиё 6 206 896 074 8 865 036 759 42,8% Шимолий Америка 6 353 460 256 7 169 690 209 12,8% Европа 3 838 022 268 4 418 537 986 15,1% Лотин Америка 1 020 820 724 1 526 946 057 49,6% Бошқалар* 325 404 696 315 036 438 -3,2% Жами 17 744 604 018 22 295 247 449 25,6% Изоҳ: * Туркия, ЖАР, Исроил, Дубай биржа савдоларини ўз ичига олади. Юқоридаги жадвалдан кўриниб турибдики, Осиё қитъасида биржавий деривативлар бозорининг ҳажми 2011 йилда 2010 йилга нисбатан 42,8% га ўсган, Лотин Америкасида эса бу кўрсаткич 2011 йилда 49,6% га ошган. Глобал молиявий инқироздан кейинги биржавий опционлар бозорининг асосий улуши ривожланаётган мамлакатлар улушига тўғри келар экан. 5 The Futures Industry Association, Report on trading volume in the global listed derivatives markets, 2011. Ҳисоботлари бўйича тайёрланган. 22

Опцион ва фьючерслар акциялар бозорини ва бошқа активлар бозорини амалга оширилаётган битимлар ҳажми бўйича олдинлаб кетган. Жаҳонда ҳосилавий қимматли қоғозлар бозорида амалга оширилаётган битимлар сони бўйича Кореа биржаси етакчилардан бири ҳисобланади. Бу биржа ўтган йили 3,8 млрд. дона битимлар сонини қайта ишлаган. Асосий улуш Kopsi 200 индексига опционларга тўғри келади. Шуни ҳам айтиш муҳимки, ҳозирги вақтда жаҳондаги деривативлар савдосининг 85% нобиржавий деривативлар бозорига, фақатгина 15% и биржавий деривативлар бозорига тўғри келади. Шунингдек, нобиржавий деривативлар бозорининг 70-80% муддатли бозорнинг фоизли инструментларига, улар ичида 75% и фоизли свопларга тўғри келади. Биржавий бозорнинг 90% и фоизли деривативларга тўғри келади. Охирги йилларда фьючерс шартномаларининг биржавий бозори опционлар бозорига нисбатан шартномалар 1,5-2 марта кам тузилган. Ҳозирги пайтда уларнинг улуши тенглашганини қуйидаги 3 жадвалда кўришимиз мумкин. 4- жадвал. Жаҳон биржавий деривативлар бозори, 78 та биржалардаги битимлар сони 6 . Инструментлар 2010 2011 Ўсиши Фьючерслар 8 188 016 317 11 182 528 178 36,6% Опционлар 9 556 587 701 11 112 719 271 16,3% Жами 17 744 604 018 22 295 247 449 25,6% Юқоридаги жадвалда фьючерслар бозорида бажарилган битимлар сони 2011 йилда 2010 йилга нисбатан 36,6% га ошганлигини кўришимиз мумкин. Опционлар бозори эса 2011 йилда 2010 йилга нисбатан фақатгина 16,3% га ошган. Айтиш жоизки, биржалар ташкилий нуқтаи назардан кўпинча бир қанча махсус секторларни ташкил этади: товар, валюта, фонд секторлари. Шунинг учун, биржаларнинг расмий номлари бозор муомаласидаги барча 6 The Futures Industry Association, Report on trading volume in the global listed derivatives markets, 2011. Ҳисоботлари бўйича тайёрланган. 23

инструментларнинг турларини акс эттирмайди. Бундан ташқари, ҳозирги вақтда кўпчилик товар биржаларида муддатли шартномалар савдолари амалга оширилмоқда, шу жумладан қимматли қоғозларга шартномалар тузиш билан ҳам. Бундай ҳолат товар ва фонд бозорларининг бирлашувини кўрсатмоқда. Қуйидаги 4 жадвалда жаҳондаги йирик биржаларда дериватив шартномалар сонини кўришимиз мумкин. 5- жадвал Жаҳондаги йирик биржаларда дериватив шартномалар сони 7 . Биржалар 2010 2011 Ўсиши Korea Exchange 3 102 891 777 3 748 861 401 20,8% CME Group (CBOT + Nymex) 2 589 555 745 3 080 492 118 19,0% Eurex (includes ISE) 2 647 406 849 2 642 092 726 -0,2% NYSE Euronext (includes U.S. and EU markets) 1 729 965 293 2 154 742 282 24,6% National Stock Exchange of India 918 507 122 1 615 788 910 75,9% Юқоридаги жадвалдан кўриниб турибдики, 2011 йилга келиб тузилган дериватив шартномалар сони National Stock Exchange of India биржасида 2010 йилга нисбатан 75,% га ошган. Korea Exchange биржасида дериватив шартномалар сони 2011 йилда 20,8% га (2010 йилга нисбатан) ошган. Шунингдек, NYSE Euronext биржасида 24,6% ошгалигини кузатишимиз мумкин. Хулоса қилиб айтиш мумкинки, инвесторлар глобал 7 The Futures Industry Association, Report on trading volume in the global listed derivatives markets, 2011. Ҳисоботлари бўйича тайёрланган. 24

молиявий инқироздан кейин мавжуд рисклардан қўрқмасдан деривативлар бозорининг фаол иштирокчиларига айланишган. Глобал молиявий инқироз АҚШ ипоетка бозорининг қулашидан бошланиб, кейин фонд бозорларга ўтган бўлса, акциялар бозорига нисбатан деривативлар тенденцияси анча пасайиб кетди. Акциялар, биржа индекслари дериватив шартномаларининг базиси ҳисобланганлиги сабабли, уларнинг курсини пасайиши дериватив шартномаларининг бажарилмаслигига, рискнинг ошиб кетишига ва шу орқали бозор иштирокчиларини зарар кўришига олиб келган. Ҳозирда дериватив шартномалари бозорини 2 йиллик инқироздан кейин ошганини кузатишимиз мумкин. Муддатли шартномалар бозори асосий иштирокчиларидан бири бўлиб инвестиция банклари ҳисобланади. Деривативлар бозори бу банклар учун максимал даромад олиш манбаи ҳисобланади. АҚШ нинг 4 та инвестицион банки (JPMorgan, Goldman Sachs, Citi, Bank of America) мамлакатда эмиссия қилинган барча деривативларнинг 94% ни назорат қилишади. Бу дегани JPMorgan, Goldman Sachs, Citi, Bank of America банклари 215 трлн.долл суммадаги деривативларга эгалигини таҳлил қилишимиз мумкин 8 . Умуман олганда глобал ялпи ички маҳсулот 63 трлн.долл.ни ташкил этса, юқоридаги инвестицион банкларнинг ихтиёрида шунча катта суммадаги деривативлар мавжуд. Шундай экан, дериватив шартномалари инвесторларга бир қанча имконият ва қулайликларни яратади: - базисдаги активлар билан ҳисоб-китобларни келажакда амалга ошириш мумкинлиги; - базисдаги активлар курси тенденциясини таҳлил қилиш орқали максимал даромад олиш мумкинлиги; - мавжуд рискларни хеджирланиши. www.biz.org сайти маълумотларидан фойдаланилган. 25

8 Қуйидаги 2 расмда АҚШ ва бир нечта Европа банкларининг деривативлар бозоридаги иштирокини кўришимиз мумкин. 2- расм. АҚШ ва бир нечта Европа банкларининг деривативлар бозоридаги иштироки 9 . Юқоридаги расмда АҚШ нинг JPMorgan, Goldman Sachs, Citi, Bank of America инвестицион банклари 2011 йилнинг 4 чорагида деривативлар савдосидаги иштироки 215 трлн.долларни, қолган банкларнинг савдоси 15 трлн.долларни ташкил этган. Савдоларнинг асосий улушини своплар ташкил этганлигини кўришимиз мумкин. Айтиш мумкинки, жаҳоннинг йирик банклари деривативлар бозорида асосан фоизли своплар билан савдоларни амалга оширган. Фоизли своплар депозит фоизларига, валюта своплари валюта курслари ўзгаришига тузилади. Масалан, ҳозирда EUR/USD нисбатан курси 1.3220 пунктни ташкил этаётган бўлса, шу курс www.biz.org сайти маълумотларидан фойдаланилган. 26

свопнинг базиси ҳисобланади. Агар базисдаги евронинг курси долларга нисбатан ошса, своп харидори фойда кўради ёки аксинча. Қуйидаги 3 9 расмда америка банкларининг трейдингдаги даромадларини кўришимиз мумкин. 3- расм. Америка банкларининг трейдингдаги чораклар бўйича даромадлари 10 . Юқоридаги расмда АҚШ банкларининг деривативлар савдоларидаги даромадлари 2011 йилнинг 4 чорагида 3 чоракка нисбатан пасайиб кетган. Шунингдек, глобал молиявий инқироз шароитида америка банкларининг деривативлар бозоридан 10 трлн.доллардан ошиқ зарар билан чиққанларини кўришимиз мумкин. Хулоса қилиб айтганда, дериватив шартномалар инвестиция институтларининг асосий даромад манбаи сифатида намоён бўлмоқда. Шу билан бирга банклар томонидан дериватив шартномалар бозорида иштироки шу банкларнинг мижозларига кўрсатадиган хизмат турларини, маҳсулотларини ошишига олиб келмоқда. www.biz.org сайти маълумотларидан фойдаланилган. 27

10 www.biz.org сайти маълумотларидан фойдаланилган. 28

II-боб. Ҳосилавий қимматли қоғозлар турларини Ўзбекистон фонд бозорида қўллаш имкониятлари 2.1. Қимматли қоғозлар бозори фаолияти механизмининг ҳуқуқий асослари таҳлили. Қимматли қоғозларнинг бир маромда ва хатарсиз муомалада бўлиши учун мазкур соҳага оид қонуний-меъёрий ҳужжатларни барпо этиш ҳамда уларни доимий равишда такомиллаштириб боришни, оддий фукародан тортиб, то давлат органларигача қимматли қоғозлар бозорининг барча иштирокчилари томонидан қонунчиликка риоя этилишини назорат килишни ўзида уйғунлаштирувчи тизим зарур. Тизим сармоядорларнинг қонуний ҳуқуқларини ҳимоя килишга ва сақлашга йуналтирилиши лозим, чунки айнан улар қимматли қоғозлар бозори иштирокчиларининг ичида энг заиф ҳамда кўп сонли унсур ҳисобланишади. Ушбу тизимда танглик ҳолатини соғломлаштиришга ёки фонд бозори иштирокчиларининг турли қатламлари ўртасидаги иқтисодий муносабатлар тизимида содир бўладиган номутаносибликларни, фонд бозори ва бозор иқтисодиёти бошқа секторларининг ўзаро алоқалари соҳасидаги келишмовчиликларни қидириб топиш, қимматли қоғозлар бозорига тузатиб бўлмайдиган зарарлар келтиришга, мавжуд барқарорликни бузишга қодир бўлган омилларни ўрганишга йуналтирилган чора-тадбирлар қўлланишига алоҳида ўрин берилиши керак. Фонд бозорини давлат томонидан тартибга солишдан мақсад, қимматли қоғозларнинг бир маромда ва хатарсиз муомалада бўлиши, қимматли қоғозлар олди сотдиси орқали иқтисодиётга инвестиция қилиш учун шароитлар яратиш, инвестицияни амалга оширишда сармоядорлар томонидан мумкин бўлган йўқотишларни энг кам ҳолатга келтириш, савдолар ташкилотчилари ва фонд бозорининг профессионал иштирокчиларининг барқарор ишлашини таъминлашдир. Фонд бозорида барқарорликка эришган холда, давлат бу билан иқтисодиётнинг ўзини ўзи 29

тартибга солиши, пул маблағларининг бир тармоқдан бошқасига оқиб келиши учун шароит яратади, шу тариқа халк хўжалиги мустаҳкамланади (қимматли қоғозлар бозорининг бир маромда фаолият кўрсатиши иқтисодиётга самарали таъсир кўрсатади). Ривожланган мамлакатларнинг тажрибалари шундан далолат бермокдаки, қимматли қоғозлар бозорини тартибга солиш нуктаи-назардан тартибга солишни давлат ва профессионал (яъни махсус ташкил этилган қимматли қоғозлар бозорининг профессионал иштирокчиларининг ташкилотлари томонидан амалга ошириладиган) бўлакларга бўлиш энг мақсадга мувофиқ усул саналади. Бундай таксимотга мувофиқ қимматли қоғозлар бозорини тартибга солишнинг бир неча асосий моделлари мавжуд. Биринчи модел қимматли қоғозлар бозорининг асосан давлат идоралари томонидан тартибга солинишини ва бундай тартибга солиш бўйича ваколатларнинг кичик қисмини ўзини-ўзи тартибга мувофиқлаштирувчи ташкилотларга берилишини назарда тутади (Францияда бу амалиёт қўлланилади). Иккинчи модел, аксинча, фонд бозорини тартибга солиш бўйича мавкеларнинг энг катта ҳажмини ўзини ўзи тартибга солувчи ташкилотларга берилишини назарда тутади, бунда давлат фақат асосий назорат қилиш ваколатларини сақлаб колади (Буюк Британия амалиёти). Кўпчилик холларда эса биринчи ва иккинчи моделларнинг уйғунлашуви кўзга ташланади. Қиммматли коғозлар бозорини мувофиқлаштириш жараёнида давлат қуйидаги асосий вазифаларни бажаради: 1. Қонун чиқариш вазифаси (қимматли қоғозлар бозорини ривожлантириш концепциясини, уни амалга ошириш дастурини ишлаб чиқиш, дастурни бошқариш) — фонд бозоридаги муносабатлар ривожланишининг мақсади ва асосий йўналишларини белгилаш, қимматли қоғозлар бозоридаги муносабатларнинг 30

тамойилларига, бозор инфратузилмаларининг фаолият кўрсатишига, профессионал иштирокчилар ҳамда савдолар ташкилотчиларининг мақомига, сармоядорлар ҳуқуқ ва манфаатларини ҳимоя килишга тааллуқли асосий (фундаментал) ҳуқуқий меъёрларни белгилаш. 2. "Ўйин қоидалари"ни белгилаш (эмитентларга, сармоядорларга, профессионалларга қўйиладиган талаблар, операция ва ҳисоб андозаларини тасдиклаш). 3. Бозорнинг молиявий баркарорлиги ва хавфсизлигини назорат қилиш (қимматли қоғозларни рўйхатга олиш, инвестиция муассасаларининг молиявий аҳволини назорат килиш, ҳуқуқий ва ахлокий меъёрларга риоя этилишини назорат килиш, жазолар қўллаш). 4. Фонд бозори иштирокчиларини мазкур бозорнинг аҳволидан хабардор килиш, эмитентлар, сармоядорлар, инвестиция муассасалари, фонд биржалари ва шу кабилар томонидан ахборотнинг ошкор этилишини таъминлаш, йўқотишлардан суғурталаш. 5. Фонд бозорида сармоядорларнинг ҳуқуқ ва қонуний манфаатларини ҳимоя қилиш бўйича чора тадбирлар ишлаб чиқиш, шу жумладан, эмиссияларни рўйхатга олиш, чет эл қимматли қоғозларини миллий бозорларда муомалада бўлишига рухсат бериш, эмитентлар ва қимматли қоғозлар бозори профессионал иштирокчиларининг фаолиятини назорат килиш, шунингдек, қимматли қоғозлар бозори тўғрисида қонун ҳужжатларини қабул қилиш. Инвестиция муассасаларини қимматли қоғозлар бозоридаги фаоллигини янада ошириш учун мавжуд қонунчиликлардаги камчиликларни бартараф этиш, ҳозирги кунда фонд бозорининг қонуниймеъёрий базасини янгилаш ва муаммоларни бартараф этиш мақсадида қимматли қоғозлар бозорига оид 1993-2001 йиллар мобайнида 31

қабул қилинган мавжуд 4 та қонун ўрнига, жаҳон тажрибасини ва миллий фонд бозоримиз хусусиятларини ўрганган ҳолда, ягона қонунни ҳукуматимиз томонидан кабул килинди. «Қимматли қоғозлар бозори тўғрисида» Ўзбекистон Республикасининг Қонуни Қонунчилик палатаси томонидан 2008 йил 13 февралда қабул қилинган, Сенат томонидан 2008 йил 27 июнда маъқулланган. Буни қуйидаги 4 расмда кўришимиз мумкин. 4- расм. Қимматли қоғозлар бозори фаолияти механизмининг ҳуқуқий асосларини такомиллашуви 8 . Шуни айтиш жоизки, «Акциядорлик жамиятлар ва акциядорларни ҳуқуқларини ҳимоя қилиш тўғрисида» ги Қонун ҳам такомиллаштирилмоқда, яъни 2007-2012 йилларда бу қонунга қўшимча ва ўзгартиришлар киритилди. Бундан ташқари, «Қимматли қоғозлар бозорини мувофиқлаштириш ва назорат қилиш» Маркази томонидан мавжуд меъёрий ҳужжатларни такомииллаштириш борасида ишлар амалга оширилмоқда. 2007 йилда қуйидаги норматив ҳужжатларга ўзгартиришлар ва қўшимчалар киритилди: 8 www . biz . org сайти маълумотларидан фойдаланилган. 32

- «Корпоратив облигацияларни чиқариш, давлат рўйхатидан ўтказиш ва улар бўйича қарзларни узиш тартиби тўғрисида» ги Низом; - «Акциядорлик жамиятлари акцияларини чиқариш, давлат рўйхатидан ўтказиш ва чиқарилган акцияларни бекор қилиш тартиби тўғрисида» ги Низом; - «Тижорат банклар томонидан қимматли қоғозларни чиқариш, давлат рўйхатидан ўтказиш ва улар бўйича қарзларни узиш (бекор қилиш) тартиби тўғрисида» ги Низомларга ва бошқалар. Бундан ташқари, 2008-2009 йилларда «Қимматли қоғозлар бозорини мувофиқлаштириш ва назорат қилиш» Маркази томонидан қуйидаги меъёрий ҳужжатлар амалиётга жорий этилди: • «Қимматли қоғозлар билан биржадан ташқари битимларнинг ҳисоб регистри тўғрисида» ги Низоми; • «Қимматли қоғозлар бозорининг профессионал иштирокчилари бирлашмалари (уюшмалари) фаолияти тўғрисида» ги Низоми; • «Акциялар эгалари реестри ва корпоратив облигациялар эгалари реестри тўғрисида»ги Низоми; • «Қимматли қоғозлар бозорида профессионал фаолиятни бирга қўшиб олиб боришга доир чеклашлар ва бирга қўшиб олиб бориш тартиби, қимматли қоғозлар бозори профессионал иштирокчиларининг мажбурий нормативлар тизими тўғрисида » ги Низоми; • «Қимматли қоғозлар бозори профессионал иштирокчисининг ички назорати тўғрисида» ги Низоми ва бошқалар. Ўзбекистан Республикаси Қонунчилик палатаси томонидан тасдиқланган "Қимматли қоғозлар бозори тўғрисида"ги қонун лойиҳасида қимматли қоғозлар ҳисоби тизими ҳисоб институтларининг барчасини ўз ичига олади Булар депозитар фаолиятни амалга оширувчи ташкилотлар ва Марказий депозитарийдир Марказий депозитарий, ўзининг мавжуд вазифаларига қўшимча тарзда, марказий регистратор вазифасини ҳам 33

бажаради. Бу функция қимматли қоғозлар эгалари реестрларини тўплаш ва шакллантиришдан иборат Марказий депозитарийнинг депозитар ҳисоби бир вақтнинг ўзида реестрни юритиш тизими ҳам бўлиб, бу икки томонлама ҳисобни бартараф этади. Ягона қонуннинг қабул қилиниши қимматли қоғозлар бозорининг замонавий инфратузилмасини яратишга имкон беради ва нафақат Марказий депозитарийнинг, балки иккинчи даражадаги депозитарийларнинг функцияларини кенгайтиради. Бугун республикамиз қимматли қоғозлар бозорида фаолият юритадиган иккинчи даража депозитарийлари ўз мижозларига фақат қимматли қоғозларни сақлаш ва уларга бўлган ҳуқуқни ҳисобга олиш бўйича хизматлар кўрсатмоқда, яъни ихтисослашган ташкилот сифатида ҳаракат қилмоқдалар. Инвесторга эса фонд бозорида қимматли қоғозлар билан операциялар олиб бориш учун қўшимча тарзда бошқа иштирокчилар, масалан, инвестициявий маслаҳатчи, инвестициявий воситачи, банк билан муносабатга киришиш керак. Бу хизмат кўрсатиш бўйича қулайсизликларга ва инвесторлар харажатларининг ошиб кетишига олиб келади. Бундай ҳолат қонунчилик даражасида мавжуд қимматли қоғозлар бозорида профессионал фаолият турларини қўшиб олиб боришга мавжуд чекловлар билан изоҳланади. Қонун лойиҳасида фақат инвестиция фонднинг қимматли қоғозлар бозоридаги бошқа фаолият билан қўшиб олиб борилишига йўл қўйилмайди. Мазкур фаолиятнинг қимматли қоғозлар бозорида инвестициявий воситачиликни қўшиб олиб бормайдиган депозитарийлар томонидан амалга оширилиши ҳоллари бундан мустасно. Депозитарийлар учун ҳам брокерлик хизматларини, ҳам инвестициявий маслиҳатчи хизматларини кўрсатиш имконияти туғилади. Инвестор битта инвестициявий институт доирасида комплекс хизмат кўрсатилишидан баҳраманд бўлади, бу эса ўз навбатида хизмат кўрсатишда қулайликлар туғдиради ва табиийки, эмитентларнинг қимматли қоғозлар билан битимлар тузишдаги харажатларини камайишига олиб келади. 34

Депозитарийлар ҳам кенг фаолият соҳасига эга ташкилотларга айланишга интилмоқдалар, яъни инвесторлар билан "битта ойна" тамойилига мувофиқ фаолият юритиш. Бугунги кунда инвестицион ресурсларни қайта тақсимлашнинг муносиб механизми бўла оладиган сифат жихатдан бошқача бозорга талаб пайдо бўлмоқда. Бунинг учун катта миқдордаги қимматли қоғозлар билан ишлашга мўлжалланган замонавий савдо тизимлари, шунингдек, қимматли қоғозларга хуқуқни ҳисобга олиш ва пуллик ҳисоб-китобларни юритиш бўйича кастодиан ташкилот керак. Кастодиан ташкилотлар инвесторлар учун афзалроқдир. Чунки улар ихтисослашган депозитарийдан фарқ қилиб, кенг кўламдаги хизматларни кўрсатади. Ўзбекистонда кастодиан ташкилотларни ташкил қилиш учун, мутахассисларнинг таъкидлашича, депозитарийларнинг нокредит молия институтлари мақомини ва чекланган банк лицензиясини олиш масаласини ҳал қилиш керак. Бу масала ҳозирча очиқлигича қолмоқда. «Қимматли қоғозлар бозори тўғрисида» га Қонуннинг қабул қилиниши натижасида бу камчиликлар бартараф этилди. Албатта, бу бозорга ўз қимматли қоғозлари билан кириб келаётган тадбиркорлар учун ҳам, уларни сотиб олиш истагидаги инвесторлар учун ҳам катта қулайлик туғдиради. 2.2. Ҳосилавий қимматли қоғозлар турларини қўллаш имкониятлари. “Тошкент” Республика фонд биржаси мамлакатимиз қимматли қоғозлар бозорининг асосий савдо майдони ҳисобланади. 2012 йил мобайнида 917 та биржавий битимлар тузилди, унинг натижасида 129 та акциядорлик жамиятларининг умумий миқдори 110,5 млрд. сум бўлган 35

227993,5 минг дона акциялари ҳамда 4та эмитентнинг умумий миқдори 60,1 млрд.сумлик 80,5мингта облигациялари реализация қилинди. Умумий биржа айланмасида қимматли қоғозлар айланмасининг иккиламчи бозори сезиларсиз даражада устунликка эга – умумий биржа айланмасининг 50,9% ёки 86,8 млрд.сўм. Шуни таъкидлаш лозимки, иккиламчи бозор 2011 йилга нисбатан 1,3 мартага пасайган (53% ёки 112,9 млрд. сўм). Иккиламчи бозорнинг фаоллигини пасайиш омилларидан бири, юқори ликвидлик ва инвестицион жозибадорлик билан ажралиб турувчи молиявий барқарорликка эга йирик компанияларнинг акцияларини иккиламчи бозоридаги таклиф дефицити бўлганлигини кўрсатиш мумкин, шу билан бирга акцияларнинг асосий қисми давлат мулки хисобида бўлганлиги учун иккиламчи бозори ресурси бўлиб хисобланмайди. 5-расм. 2007-2012 йй. “Тошкент” РФБнинг айланма структураси 9 . Биржаларнинг бирламчи бозорида қўшимча эмиссиясининг жойлаштирилишида солиштирма кўрсаткичи 49,1% ёки 83,9 млрд. сўмни ташкил этди, бу эса 2011 йилга нисбатан 1,2 марта пастлигини кўрсатади (100,2 млрд. сўм). 9 www . uzse . uz «Тошкент»Республика фонд биржа 2012 йиллик хисобот маълумоти. 36

Қимматли қоғозлар биржа айланмасининг умумий структураси қуйидаги кўринишга эга: Жойлаштириш миқдори: акцияларнинг қўшимча эмиссияси - 59,3 млрд. сўм (в 2011 г. – 59,0 млрд. сўм); корпоратив облигациялар– 24,6 млрд. сўм (в 2011 г. – 34,4 млрд.сўм); Жойлаштириш айланмаси: иккиламчи бозордаги акциялар - 51,2 млрд. сўм (в 2011 г. – 77,3 млрд. сўм); корпоратив облигациялар – 35,5 млрд. сўм (в 2011 г. – 35,7 млрд.сўм). 2012 йил қимматли қоғозларнинг биржа айланмасининг умумий структурасининг асосий тармоқлари бўйича қуйидаги кўринишга эга: - иқтисодиётнинг молиявий сектор корхоналаридаги улуши биржа айланмасининг 55,9% ёки 95,4 млрд. сумни, шу жумладан биржа айланмасида банклар – 51,6% ёки 88,1 млрд. сумни, суғурта ва лизинг компаниялари 3,6 млрд. сумни (2,1%) ва 3,7 млрд.сум (2,2%) ташкил қилди. Ўтган йили 2011 йилнинг молиявий сектордаги улуши 67,7% или 144,6 млрд.сумни ташкил этди. - саноат секторининг улуши – биржа айланмасида 29,3% ёки 49,9 млрд.сум ( 2011 й. – 21,6% ёки 46,0 млрд.сум ); - қурилиш тармоғидаги корхоналар улуши - 2,1% ёки 3,5 млрд.сум (2011 й. – 1,04% ёки 2,2 млрд.сум); - агросаноат комплексининг улуши – 4,2% ёки 7,1 млрд.сум (2011 й. – 2,0% ёки 4,2 млрд.сум). Қуйидаги расмда кўриниб турибдики, биржанинг тармоқлар тузилмаси бўйича айланмаси тижорат банкларнинг улуши 51,6% ни ташкил этади. Бу дегани тижорат банклар фонд бозорининг асосий иштирокчиларидан бири ҳисобланади. Агарда биржа кўрсаткичларининг инвесторлар категорияси бўйича кўриб чиқсак, унда юридик шахсларнинг инвестиция ҳажми биржа айланмасининг асосий қисмини, яъни 158,7 млрд. сум ёки 93%ни ташкил этади. 37

6-расм. 2012 йилда тармоқлар тузилмаси бўйича қимматли қоғозларнинг биржа айланмаси 10 Агарда биржа кўрсаткичларининг инвесторлар категорияси бўйича кўриб чиқсак, унда юридик шахсларнинг инвестиция ҳажми биржа айланмасининг асосий қисмини, яъни 158,7 млрд. сум ёки 93%ни ташкил этади. Ҳисобот даврида жисмоний шахсларнинг инвестицион фаоллигини ўсиши кузатилмоқда, яъни биржа айланмасида уларнинг улуши 7%гача ёки сумма хисобида эса 11,9 млрд.ни ташкил этди (2011 йилда инвесторлар улуши – жисмоний шахслар улуши 6,3% ёки умумий биржа айланмасида 13,4 млрд.сум). Таҳлиллар шуни кўрсатадики, тармоқлар кесимида ўтган давр ичида жисмоний инвесторлар орасида молиявий соҳалардаги қуйидаги корхоналар ишонч қозонган: банклар – 47,5%, суғурта компаниялари – 7,3% ва лизинг компаниялари – 2,1%; савдо соҳаси (дехқон бозорлари) – 7,6%; ҳамда қурилиш тармоқлари – 4,8% жисмоний шахсларнинг умумий инвестиция миқдоридан. Юридик шахсларда иқтисодиётнинг молиявий сектордаги қимматли қоғозлар юқори ишончга эга. Юридик шахсларнинг иқтисодиётнинг ушбу 10 www . uzse . uz «Тошкент»Республика фонд биржа 2012 йиллик хисобот маълумоти 38 И жтим . соҳа ; 0,2% Қурилиш ; 2 ,1% Суғурта ; ,1%2 Саноат ; ,3%29 Агросаноат мажмуаси ; 4,2% Лизинг; 2,2% Банклар ; 51,6%Бошқалар ; 8,5% Алоқа ; 0,01%

сегментидаги қимматли қоғозларга бўлган инвестициялари солиштирма хажми 55,8%ни, ундан 51,9% тижорат банкларнинг қимматли қоғозлари, 2,2% - лизинг компаниялари акциялари ва 1,7% эса суғурта компаниялари акциялари хисобланади. Қуйидаги 5 жадвалда 2012 йилдаги фонд биржадаги эмитентларнинг савдо ҳажмлари бўйича кучли 10 талигини таҳлил қилишимиз мумкин. 6- жадвал 2012 йилдаги ТОП 10 та эмитентларининг савдо ҳажми 11 . Эмитентларнинг номи Тармоқ Миқдори, млрд.сўм АК O''ZAVTOSANOAT Ўзавтосаноат 46,7 Агробанк Банк 30,1 Асака Банк 19,0 Капиталбанк Банк 10,6 Алокабанк Банк 5,1 Markaziy Ippodrom Ихтиёрий асосда ташкил этилган ташкилотлар 4,9 Kapital Sug`urta Ихтиёрий асосда ташкил этилган ташкилотлар 4,8 Samarkand Банк 4,1 O''zsanoatqurilishbank Банк 4,0 Трастбанк Банк 3,6 Юқоридаги жадвалдан кўриниб турибдики, кучли 10 та эмитентларнинг 7 тасини тижорат банклари ташкил этиб, уларнинг савдо ҳажмидаги иштироки 76,5 млрд.сўмлик инвестицион фаолиятни амалга оширишган. 2012 йил 30 декабр ҳолатига кўра расмий биржа ҳисоботида 113 та листинг компаниялари мавжуд. 2012 йил бошида листинг компаниялари акционерлик жамиятлари сони 13 татага ўсди. 11 www . uzse . uz «Тошкент»Республика фонд биржа 2012 йиллик хисобот маълумоти 39

Листинг компаниялари таркибида – тижорат банклари, суғурта компаниялари, нефт ва газ саноат корхоналари, енгил саноат, қурилиш материаллари ишлаб чиқариш, агросаноат комплекси, энергетика, металлургия, ва бошқалар киради. Биржа листинги тоифалари кесими таҳлили “А” листинги талабига жавоб берадиган акциядорлик жамиятларининг сони – 17 та, “В” тоифа талабига жавоб берадиган акциядорлик жамиятларининг сони – 20 та, ҳамда “С” тоифа талабига жавоб берадиган акциядорлик жамиятларининг сони – 76 тага етганлигини кўрсатмоқда. Ушбу орқали, “С” листинг талабларига жавоб берувчи акциядорлик жамиятларининг салмоқли қисми, яъни эмитент устав фонди Ўзбекистон Республикаси Марказий банкининг қайта рўйхатдан ўтказилган кунидаги курсига асосан 400 минг АҚШ доллари эквиваленти миқдорини ва уларнинг охирги иккита молиявий йил якунлари натижалари яхши кўрсаткичларга эга бўлган эмитентлар ташкил этади. Расмий биржа листингига кирувчи акциядорлик жамиятлари акциялари бозор капитализациясининг кўрсаткичлари 2013 йил 1 январ ҳолатига кўра 5 448,9 млрд сўмни ташкил этди. Листинг компаниялари капитализация салмоғи умумий акциядорлик жамиятларининг капитализация ҳажмининг 59,7% ини ташкил этади, биржа бозорида кимнинг акцияси айланса, инвесторлар учун листинг корхоналари қимматли қоғозларнинг кўпроқ жозибадорлигини кўрсатмоқда. Айтиш жоизки, фонд бозорининг асосий иштирокчилари сифатида тижорат банклари намоён бўлар экан, уларда вақтинчалик бўш пул маблағлари мавжудлиги сабабли, бу маблағларнинг ликвидлигини, даромадлигини таъминланиши бозор инструментларининг камлиги туфайли муҳим муаммолардан бири ҳисобланади. Уюшган савдо тизимининг таркибий қисми ҳисобланган “Тошкент” РФБ да давлат қисқа муддатли облигациялари (ДҚМО) ва давлат ғазна 40

мажбуриятларининг (ДҒМ) муомаласи умуман йўқ. Ушбу турдаги қимматли қоғозлар республика валюта биржасининг фонд бўлимида сотилмоқда. Ҳосилавий қимматли қоғозлар ва уларнинг муомаласи учун ҳуқуқий-меъёрий асослар етарли бўлсада, амалда ҳамон уларнинг савдоси амалга оширилмаяпти. Бундан келиб чиқадики, “Тошкент” РФБда фақатгина корпоратив қимматли қоғозлар билан савдо (асосан акциялар)лар амалга оширмоқда. “Элсис-савдо” биржадан ташқари электрон савдо тизими ва банклараро савдо тизими эса амалда фаолият кўрсатмаяпти. Бу эса қимматли қоғозлар бозорининг модели оптимал эмаслиги ва уни ислоҳ қилиш кераклигини кўрсатади. Юқорида айтилган муаммоли ҳолатни бартараф этиш учун Ўзбекистондаги қимматли қоғозлар бозорида тузилмасининг максимал даражада оптималлашган ва унификациялашган моделига ўтиш зарур. Бунда миллий қимматли қоғозлар бозорининг унификацияланган, яхлит, оптимал моделини шакллантиришда ушбу жараёнга таъсир этувчи иккита муҳим омилни қайд этиш лозим. Биринчи омил - жаҳонда сўнгги ўн йилликларда юз бераётган интеграциялашув (унификация, бирлашиш, яхлитликка эришиш) тенденцияси 12 . Иккинчи омил – жаҳон тажрибасидан келиб чиққан ҳолда эмитентларнинг ҳам эмиссион, ҳам инвестицион имкониятларини ошириш учун ҳосилавий қимматли қоғозлар турларини муомалага киритиш. Ушбу омилларни хисобга олган ҳолда, тарқоқ савдо тизимларини унификациялашни (бирлаштиришни) ва ягона (бир бутун) қимматли қоғозлар моделида “Тошкент” РФБ негизида барча савдо тизимлари бирлашишини кўзда тутилган (7-расм). Бу орқали эса юқорида айтиб 12 Маълумки, кейинги йилларда жаҳонда фонд биржаларининг бирлашиш жараёни юз бермоқда ва бунинг натижасида уларнинг умумий сони камаймоқда. Масалан, Буюк Британияда фаолият кўрсатувчи барча фонд биржаларининг шартли равишда бирлашиши 1973 йилда, Австралияда 1987 йилда, Францияда 1991 йилда, Швеция ва Италияда ўтган асрнинг 90–йиллари ўрталарида содир бўлди. АҚШда ўтган асрнинг 30-йилларида 38 та фонд биржалари фаолият кўрсатган бўлса, бугунги кунда 8 та (НАСДАКни ҳисобга олмаган ҳолда) қолди. 41

ўтилган муаммоларни имкон қадар бартараф этиш мумкин бўлади. 7- расмда келтирилган моделдаги савдо майдончалари қуйидагича таснифланади ва тавсифланади. Листингга киритилган акциялар савдо майдончасида листинг тоифаси талабларига жавоб берадиган акциялар бўйича савдо амалга оширилади. Валютага (ЭКВ) сотиладиган қимматли қоғозлар савдо майдончасида муомалага қўйилган миллий эмитентларнинг акцияларини ҳорижий (эркин конвертирланадиган) валютада олди–сотдиси амалга оширилади. Ушбу майдончада бир вақтнинг ўзида ҳорижий эмитентларнинг қимматли қоғозлари савдоси ҳам амалга оширилади. 7- расм. Миллий фонд биржаси модели 13 . Корпоратив облигациялар савдо майдончасида биржа томонидан қўйиладиган муайян талабларга жавоб берувчи корпоратив облигациялар савдоси амалга оширилади. Давлат қимматли қоғозлари савдо майдончасида турли муддат ва фоизларга чиқариладиган Давлат облигациялари (асосан ДҚМО – Давлатнинг қисқа муддатли облигациялари) ва ғазна мажбуриятлари 13 www . biz . org сайти маълумотларидан фойдаланилган. 42 Миллий фонд биржасининг бошқарув органлари ва тузилмавий бўлимлари Листингга киритилган акциялар савдо майдончаси Валютага (ЭКВ) сотиладиган қ имматли қоғозлар савдо майдончаси Электрон савдо майдончаси Корпоратив облигациялар савдо майдончаси Давлат қимматли қоғозлари савдо майдончаси Деривативлар савдо майдончаси

(асосан ДЎМҒМ – Давлатнинг ўрта муддатли ғазна мажбуриятлари) бўйича битимлар амалга оширилади. Деривативлар савдо майдончасида базис активи турли манбалардан ташкил топган ҳосилавий қимматли қоғозлар савдоси амалга оширилади. Электрон савдо майдончасида листинг тоифаси талабаларига жавоб бера олмаган акциялар савдоси (чакана ва улгуржи савдо) амалга оширилади. Миллий фонд биржаси бошқарув органлари таркибига акциядорлар умумий йиғилиши, биржа кенгаши, тафтиш ҳайъати, ижроия органи ва унинг тузилмавий бўлинмалари киради. Миллий фонд биржасининг тузилмавий бўлинмаларига листинг, котировка, малака ва низолар бўйича ҳайъат (арбитраж), маклериат, ҳисоб– клиринг палатаси, эксперт-таҳлил маркази, биржа аъзоларини аккредитациялаш ва акциядорлар билан ўзаро алоқалар сектори, методология сектори, Қорақалпоғистон Республикаси ва вилоятлардаги филиаллари киради. Бундан ташқари миллий фонд биржа таркибида барча ташкилотларда бўлганидек девонхона, бухгалтерия, ҳуқуқий, хўжалик, ахборот технологиялари, халқаро алоқалар, алоқа ва ахборот хавфсизлиги каби бўлимларнинг фаолият юритиши кўзда тутилган. Қимматли қоғозлар савдо тизимининг оптимал моделини шакллантириш юзасидан қуйидаги чора-тадбирлар ўринли: 1. Мамлакатимиз қимматли қоғозлар иккиламчи савдо тизимини ривожлантириш муаммоларини ҳал этишга қаратилган чора-тадбирларни ишлаб чиқиш; 2. Миллий қимматли қоғозлар савдо тизими фаолиятини ривожлантиришда маркет–мейкерлар ва трансфер агентлар фаолиятини жонлантирувчи, улар фаолиятини рағбатлантирувчи чора-тадбирларни ишлаб чиқиш; 43

3. Қимматли қоғозларга йўналтириладиган узоқ муддатли қўйилмаларга бўлган талабни ички манбалар, айниқса аҳоли жамғармалари ҳисобига таъминлаш ва уларни рағбатлантириш; 4. Қимматли қоғозлар савдо тизими фаолиятини спекулятив инвесторлар ҳаракатларига боғланиб қолишини чегаралаш мақсадида назорат усулларини минималлаштириш; 5. Иқтисодиётда қимматли қоғозлар савдо тизими орқали инвестицияларни диверсификациялаш йўли билан муомалада бир неча тармоққа тегишли акциядорлик жамиятлари қимматли қоғозларининг айланишини таъминлаш (амалда банклар ва саноат тармоқлари бозор ҳажмининг 70% дан ортиғини ташкил этади) ва бу орқали самарали рақобат муҳитини сақлаб қолишга эришиш; 6. Янги молиявий инструмент турларини бозорга жорий қилиш (биржа муомаласига молия инжиниринги асосида синтез қилинадиган инновацион маҳсулотлар - секьюритизация, IPO, PPO, SPO, деривативларни) орқали қимматли қоғозлар савдо тизими сегментларининг ҳажмини ошириш; 7. Акциядорлик жамиятларнинг эмиссион, инвестицион имкониятларини оширувчи молиявий инструментларни, яъни ҳосилавий қимматли қоғозларни муомалага киритиш; 8. Миллий фонд бозорини ҳорижий мамлакатлар прогрессив фонд бозорларига интеграциясини таъминловчи меъёрларни ишлаб чиқиш; 9. Қимматли қоғозлар савдо тизимининг ягона ахборот базасини яратиш ва бу орқали инвесторларга тез, аниқ, тўлиқ ва қулай тарзда ахборотларни комплекс тақдим этиш; Келтирилган чора-тадбирларни амалга ошириш учун авваламбор Ўзбекистон Республикаси Президентининг Фармони ёки Ҳукумат Қарори 44

қабул қилиниши ва унинг асосида тегишли меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатларга ўзгартириш ва қўшимчалар киритилиши лозим. Буларнинг барчаси ҚҚСТни қайта тузиш орқали унинг бир бутун самарали бозор архитектурасини яратилиши ва унда инфратузилмавий институтларнинг молиявий барқарорлигини таъминлашга эришилади. Ушбу чоратадбирларни амалга ошириш асосида давлатнинг макроиқтисодий сиёсатига ҳамоханг тарзда 6.6-расмда кўрсатилган Ўзбекистон учун янгича, миллий фонд биржаси моделини шакллантириш мумкин бўлади. Хорижий фонд биржаларнинг листинг талаблари таҳлили шуни кўрсатадики, деярли барча биржалар учун расмий листингга киришда асосий талаблар компания ҳажми (низом фонди, компания капиталлашуви), компаниянинг молиявий ҳолати (компания рентабеллиги ва зарар кўрмаслиги), акциядорлар сони, шунингдек, битимлар ҳажми ва бошқа кўрсаткичлар ҳисобланади. Эмитентлар ва уларнинг қимматли қоғозларига листинг талаблари «Тошкент» РФБ расмий биржа бюллетени ҳақидаги Қоидалар билан белгиланади ва бошқа биржаларнинг талаблари билан таққослаганда нисбатан юмшоқ ҳисобланади. Масалан, «Тошкент» РФБнинг акциядорлик жамиятлари учун низом фонди ҳажмига қўйиладиган талаблари 500 млн.сўм (400 минг АҚШ доллари «С» категория учун) ва камида 500 та акциядор бўлиши талаб қилинади. Расмий биржа листинги тўртта «А»,«В»,«С»,«D» тоифадан иборат, листинг талабларига жавоб бермайдиган қолган эмитентлар листингдан ташқари тоифага киради («E» ва «F» тоифадагилар расмий биржа листинги талабларига жавоб бермаган эмитентларнинг қимматли қоғозлари киради). Ҳозирги пайтда расмий биржа листинги «А» тоифасида ўн тўртта акциядорлик-тижорат банки ва ягона акциядорлик жамияти мавжуд. Европа фонд индекслари таҳлили шуни кўрсатадики, индексни ҳисобкитоб қилишда базавий таркиб сифатида асосан листингдан ўтган компанияларнинг акциялари ёки фонд бозорида энг кўп савдо қилинадиган компаниялар акциялари қабул қилинади. Бундан кўриниб 45

турибдики, базавий таркиб сифатида ўн тўртта жамиятнинг акцияларини қабул қилиш фонд бозорининг ҳолати ҳақида объектив тасаввур бера олмайди. 14 Бунда биржа котировкаларини ташкил қилиш ва иккитомонлама котировкаларни жорий этиш бўйича қуйидаги таклифлар ўринли. Ҳозирги пайтда биржада қимматли қоғозлар котировкаси бўйича асосий меъёрий ҳужжатлар «Тошкент» РФБ да қимматли қоғозлар бўйича биржа савдоси Қоидалари ва «Тошкент» РФБ расмий биржа бюллетени ҳақидаги Қоидалар ҳисобланади. Ушбу ҳужжатларга мувофиқ қимматли қоғозларни котировкалаш – амалдаги Қоидаларга асосланган ҳолда талаб ва таклиф асосида қимматли қоғозларнинг нархини аниқлаш, уни қайд этиш ва нашр қилиш. Расмий биржа листингига киритилган қимматли қоғозлар учун расмий котировка нархи ҳар бир савдо сессиясининг якунлари бўйича охирги битим нархи, сессия якунлангандан сўнг қониқтирилмаган харид учун энг яхши буюртма нархи, сессия якунлангандан сўнг қониқтирилмаган сотиш учун энг яхши буюртма нархи нисбатидан келиб чиқиб аниқланади. «Тошкент» РФБ расмий биржа бюллетенига киритилган эмитентлар қимматли қоғозлари котировка тизимининг камчиликлари қуйидагилар ҳисобланади: - қимматли қоғозлари расмий биржа бюллетенига киритилган эмитентлар сони камлиги; - расмий биржа бюллетенига кирадиган қимматли қоғозлар ва листингдан ташқари корхоналар қимматли қоғозлари билан битимлар тузиш тезлигининг пастлиги; - расмий биржа бюллетенига киритилган қимматли қоғозлар бўйича расмий дилерлар (маркет-мейкерлар) амалда фаолият кўрсатмаётганлиги туфайли иккитомонлама котировкаларнинг таъминланмаганлиги; 14 «Ўзсаноатқурилишбанк» АТБ, «Қишлоқ қурилиш банк» АТБ, «Агробанк» ОАТБ, «Ипотека-банк» АТИБ, «Ипак йўли банк» АТИБ, «Хамкорбанк» АТБ, «Капиталбанк» АТБ, «Алоқабанк» АТБ, «Туронбанк» АТБ, «Трастбанк» АТБ, «Ўктамбанк» ХОАТБ, «Туркистонбанк» АТБ, «Охангаронцемент» ОАЖ. Ушбу маълумотлар 25.06.2010 йил ҳолатига келтирилган. 46

- эмитентларда қимматли қоғозларининг расмий котировкасини белгилаш ва мос равишда ушбу қимматли қоғозларнинг курс қийматини аниқлашга бўлган қизиқишнинг пастлиги. Ўзбекистон Республикаси акциядорлик жамиятлари (ҳозирги пайтда 1402-та) акциялари расмий котировкасининг йўқлиги туфайли уларнинг реал бозор қийматини ва мос равишда Ўзбекистон Республикаси бутун фонд бозорининг бозор капиталлашувини аниқлашнинг имкони йўқ. Шу билан бирга, ялпи ички маҳсулотда (ЯИМ) сезиларли улушга эга бўлган йирик корхоналарнинг расмий биржа листингида етарли даражада мавжуд эмаслиги унинг динамикаси мамлакатдаги реал иқтисодий вазиятнинг ва ҚҚСТнинг ўзгаришларини акс эттирадиган фонд индексини яратишга имкон бермайди. Ўзбекистон Республикасида фаолият юритаётган акциядорлик жамиятларининг расмий котировкасини таъминлаш учун қуйидагиларни амалга ошириш зарур: 1. Мамлакатимиз ЯИМда катта улушга эга бўлган, юқори рентабелли ва ликвидли корхоналарнинг акцияларини фонд биржаси листингининг “Зангори фишкалар” тоифасига киритиш бўйича махсус давлат Дастурини ишлаб чиқиш (эмитентлар сони 30 тадан кам бўлмаган ҳолда) лозим. Бунда: 47

- «зангори фишкалар» ликвидлилгини қўллаб-қувватлаш учун низом фондининг камида 20 фоизини ташкил қиладиган акцияларни эркин сотувга қўйиш ва кўрсатилган акциялар пакетини расмий дилерлар (маркет-мейкерлар) орқали фонд биржасида жойлаштириш; - «зангори фишкалар» қимматли қоғозларини муайян расмий дилерлар (маркет-мейкерлар) белгиланган тартибда расмий биржа листингига мажбурий киритиш. 1. Устав фонди 500 млн. сўмдан (ҳозирги кунда АЖлари устав фондининг энг кам миқдори 400 АҚШ доллари қийматига тенг) ортиқ бўлган ва листинг талабларига жавоб берадиган корхоналарнинг қимматли қоғозларини расмий биржа листингига киритилишини таъминлаш. Бунинг учун: - давлат улуши 25 фоиздан ортиқ бўлган корхоналар учун қарор қабул қилиш ва тегишли давлат вакиллари орқали қимматли қоғозларнинг расмий биржа листингига киритилишини таъминлаш; - акциялар пакетини жойлаштириш учун давлат улуши мавжуд бўлган корхоналарда акциялар қўшимча эмиссиясини ташкил қилишга йўналтирилган рағбатлантирувчи характерга эга бўлган чора-тадбирлар мажмуини қабул қилиш; - акциялар қўшимча эмиссиясини рўйхатдан ўтказишда устав фондини ошириш мақсадида акциядорлик жамиятининг эмиссия проспектида акциялар пакетини мажбурий жойлаштириш ва фонд биржасида расмий котировка олишини кўзда тутиш; - эмиссия қилинган акциялари фонд бозорида котировка қилинадиган эмитентлар учун солиқ имтиёзлари кўринишида давлат томонидан рағбатлантириш чоралари тизимини кўзда тутиш ва жорий қилиш. 48

- 4. Иккитомонлама котировкани амалга оширишга қодир бўлган йирик, тўлақонли хизмат кўрсата оладиган инвестиция институтларининг ривожланиши учун шароитлар яратиш. Бунинг учун қуйидагиларни кўзда тутиш зарур: уларга бўйсунадиган корхоналар иккитомонлама котировкасини таъминлаши лозим бўлган холдинг компаниялари ва йирик корхоналар томонидан расмий дилерлар (маркет-мейкерлар) гуруҳларини ташкил қилиш; - уларни зарур молиявий воситалар, маблағлар ва уларга мос келувчи миқдордаги номинал қийматда акциялар пакетлари билан таъминлаш; - стартегик аҳамиятга эга бўлган юқори ликвидли корхоналар акциялари расмий котировкасини таъминлаш учун «зангори фишкалар» гуруҳлари ва расмий дилерлар (маркет-мейкерлар) гуруҳларини ташкил этиш бўйича мос келувчи ҳукумат қарорларини қабул қилиш; - инвестиция институтлари фаолиятини солиқ имтиёзлари билан рағбатлантиришни кўзда тутиш. 5. Инвестиция фондлари (афсуски ҳозирги кундаги сони бор-йўғи 9 тани ташкил этади) акцияларининг реал бозор қиймати ва нархини аниқлаш ҳамда ликвидлилигини ошириш, уларнинг акцияларини фонд биржасида мажбурий котировка қилишни тартибга соладиган махсус меъёрий ҳужжат жорий қилиш. Бунда инвестиция фондлари устав фонди ҳажмининг камида 5 фоизига тенг бўлган акциялари биржа котировкаси асосида иккиламчи бозорда (савдода) йилнинг ҳар чораги давомида таъминланиши лозим. Маълумки, Ўзбекистон Республикаси қимматли қоғозлар бозори ҳозирги пайтда бирламчи савдода асосан номинал нархи билан мос келмайдиган нархдаги давлат акция пакетлари ва иккиламчи бозорда 49

- республикадаги мавжуд акциядорлик жамиятлари умумий акциялари ҳажмининг 4 фоиздан кам бўлган акциялари улуши билан ифодаланади. Ҳозирги пайтда қонунчилик асослари қуйидаги сабабларга кўра савдо сессияси давомида акциялар билан кўп марта савдо қилишга имкон бермайди: амалдаги қонунчиликка мувофиқ, акциядор уни акциядорлар рўйхатига киритилган пайтдан бошлаб қимматли қоғозлар эгасига айланади; - биржа таркибида субдепозитарий ва клиринг (субклиринг) йўқлиги; - инвестиция воситачилари учун мижозлар нуқтаи назаридан қимматли қоғозларнинг ҳисобини юритиш учун рухсатнинг йўқлиги ва б.қ. Молиявий глобаллашув жараёнини кучайганини ва бунда капиталларнинг эркин ҳаракатини таъминловчи халқаро миқёсда интеграллашган фонд бозори (айниқса унинг ривожланган савдо тизимлари) молиявий глобаллашувнинг бош шаклларидан бири эканлигини кўрсатди. Бунда миллий қимматли қоғозлар савдо тизимини келажакда Ўзбекистон учун мақбул бўлган шарт-шароитлар асосида ва давлатнинг прогрессив макроиқтисодий сиёсати доирасида жаҳон фонд бозорларига интеграллашувини изчил таъминловчи мос механизмни ишлаб чиқиш муҳим масалалардан бири ҳисобланади. Таъкидлаш жоизки, ушбу масалага Ўзбекистонда бир неча йил илгари ҳам аҳамият берилган бўлсада, ушбу муаммони ҳал этишнинг долзарблиги ҳозирда давлат томонидан самарали олиб борилаётган макроиқтисодий ва фаол инвестиция сиёсати талаблари билан белгиланади. Ушбу масалани Ўзбекистон шароитига мос равишда ҳал этишда ривожланган ва прогрессив ривожланаётган мамлакатлар ҳамда халқаро 50

- молия ташкилотларнинг 15 тажрибаси мамлакатимиз қимматли қоғозлар савдо тизимини ривожлантириш учун аҳамиятлидир. Бунда таъкидлаш жоизки, халқаро молия институтлари фаолияти эвазига халқаро капиталлар 15 Умуман олганда, халқаро молия ташкилотлари – бу жаҳон молиясининг интеграллашган фаолият соҳасини ўз ичига олиб, жаҳон ва миллий молия бозорларини иқтисодий (молиявий) жабҳаларда жаҳон глобаллашуви йўлида ҳаракатлантирувчи молиявий институтлар ҳисобланади. Бундай институтларга Бирлашган миллатлар ташкилоти (БМТ) ҳузуридаги Жаҳон банки (ЖБ), Халқаро молия корпорацияси (ХМК), Умумжаҳон савдо ташкилоти (УСТ), Халқаро валюта фонди (ХВФ), бундан ташқари Европа тикланиш ва тараққиёт банки (ЕТТБ), Осиё тараққиёт банки (ОТБ), Халқаро ҳисоб-китоблар банки (BIS), Иқтисодий ҳамкорлик ва ривожланиш ташкилоти (ИҲРТ), Халқаро фонд биржалари федерацияси (WFE), IOSCO ва бошқалар. 51

бозори фаолият юритади ва ривожланади. Улар давлатларнинг пул- кредит, бюджет-солиқ, эмиссия, инвестиция ва валюта сиёсатини олиб боришда фаол ва билвосита қатнашадилар. Шу билан бирга, улар халқаро молия бозори қатнашчилари ва давлатларнинг молиявий инструментлари ва ресурслари билан боғлиқ операциялар институтлари ва маълум маънода халқаро регуляторлар, халқаро молиявий ресурслар ва инструментлар аккумулятори ҳамда мос равишда йирик инвестициялар манбаи, институционал инвестор, профессионал эмитент ва воситачи сифатида фаол фаолият юритади. Бундай фаолият негизида халқаро молия институтлари ўзаро боғлиқликда жаҳон молия бозори инфратузилмасини ҳосил қилиб, халқаро шартномалар доирасида молия бозорлари орқали миллий иқтисодиётларда давлат ва нодавлат ташкилотлар томонидан халқаро меъёрларга тўла мос келадиган сиёсат юритилишига кўмаклашади. Бу эса молия бозорларининг рисксизлилик, жалбдорлилик, барқарорлик ва молиявий ҳавфсизлик даражасини таъминлаган ҳолда инвестициялар ҳажми ва сифатини оширишга ҳизмат қилади. Шунинг учун ҳам халқаро молия институтлари умуман жаҳон иқтисодиётида, хусусан молия бозорларида қуйидаги ролларни бажаради: - жаҳонда глобаллашув жараёнлари ривожланишини таъминловчи ва давлатларнинг бозорларига ташқи омил сифатида таъсир кўрсатувчи институтлар; - жаҳон молия бозори қатнашчилари сифатида валюта, кредит, бошқа молиявий инструментлар ва ресурслар билан боғлиқ операциялар бўйича профессионал тарзда фаолият юритувчи институтлар; - давлатлар томонидан мамлакатда монетар (пул-кредит) ва бюджетсолиқ (фискал) сиёсатларини халқаро глобаллашув қонуниятларига мос иқтисодий ва ижтимоий ўсишни уйғунликда таъминлашга ёрдам берувчи институтлар; 52

- халқаро миқёсда тартибга солинадиган (регулятив) меъёрларни белгиловчи институтлар; - халқаро даражадаги молиявий ресурслар ва инструментлар аккумулятори, йирик халқаро инвестициялар манбаи; - халқаро даражадаги институционал инвестор; - халқаро қимматли қоғозлар эмитенти. Хусусан, бу борада Иқтисодий ҳамкорлик ва ривожланиш ташкилотининг (ИҲРТ) турли мамлакатлар ҚҚБ ва уларнинг савдо тизимлари фаолиятини стандартлаштиришга оид халқаро ўттизлик гуруҳи тавсиялари муҳим аҳамиятга эга. Бу тавсиялар асосан қимматли қоғозлар бўйича халқаро ҳисоб-китобларни, савдо операциялари ва депозитар ҳисобларни самарадорлигини оширишга ва янада кўпроқ стандартлаштиришга, рисклар даражасини пасайтиришга йўналтирилган 16 . Тавсиялар мамлакатлар фонд бозори (жумладан савдо тизимлари) фаолиятини стандартлашиши, сифати ва самарадорлигини оширишга, барқарорлаштириш ва ўзаро интеграциясини таъминлаш ва глобаллашув сари йўналтиришга қаратилган. Шу сабабли, мамлакатимиз ҚҚБ ва унинг савдо тизимини халқаро фонд бозорларига интеграциясини таъминлашда юқорида таъкидлаб ўтилган 20 тавсияни ушбу бозор фаолиятида имкон даражасида амал қилишини таъминлаш зарур. Мамлакатимиз ҚҚБ (хусусан унинг савдо тизими)нинг интеграцияси ҳақида гап кетганда, дастлабки босқичда МДҲ давлатлари молия бозорларининг ўзаро интеграциясини амалга ошириш мумкин. МДҲ давлатлари молия бозорлари интеграциясининг мақсади бўлиб, қуйидагилар ҳисобланади: - аъзо-мамлакатлар инвестицион потенциалининг ўсиши, уларнинг молия бозорлари ликвидлилигининг ошиши ва рискининг 16 Ушбу тавсиялар дастлаб 1985 йилда ишлаб чиқилган бўлиб, уларнинг сони 9 тани ташкил этган. Кейинчалик жаҳон қимматли қоғозлар бозорида бўлаётган ўзгаришларни ҳисобга олган ҳолда 2003 йилда 20 тавсия ишлаб чиқилган. 53

пасайиши; - инструментларнинг диверсификацияси; капитал жалб қилиш ҳаражатларининг қисқариши; - трансмиллий мулкнинг ривожланиши; Европа Иттифоқи (ЕИ) давлатларининг тажрибаси ушбу мақсадларнинг реал эканлигини тасдиқлайди: инвестиция институтулари ва молиявий институтлар учун «Европа паспорти»; қимматли қоғозлар соҳасидаги қонунчиликнинг уйғунлашуви (гармонизация); мамлакатлараро капитал ҳаракатининг эркинлиги; ўзаро эмиссия ва савдо қилиш фаоллиги, шу билан боғлиқ ҳолда, инвестициялар, жалб қилинган пул маблағлари ва халқаро молия бозорларида ЕИ улушининг ортиши. Келтирилган фикрларнинг ижобий томонларини инкор этмаган ҳолда айтиш мумкинки, ЕИга аъзо мамлакатларнинг баъзиларида юз берган иқтисодий нохуш ҳолатлар ва бунинг бутун ЕИ иқтисодиётига салбий таъсири мавжуд 17 , аммо, бундан керакли хулосаларни чиқариб, пухта ўйланган режа асосида уларнинг фойдали тажрибаларини МДҲ давлатлари молия бозорларининг интеграцияси амалиётида қўллаш мумкин. Мамлакатимиз Қимматли қоғозлар савдо тизими интеграциясининг дастлабки элементи ва катализатори сифатида «Тошкент» РФБнинг Евроосиё фонд биржалари федерациясига аъзолигини таъкидлаш лозим. Жаҳонда рўй берган молиявий-иқтисодий инқироз даврида ушбу ташкилотнинг расмий маълумотларида биржа айланмасига оид кўрсаткичлар бўйича «Тошкент» РФБ ташкилот аъзолари ичида етакчи ўринни эгаллади. Аммо ушбу ташкилот фақатгина маълум ҳудудда жойлашган (кичик ва ўрта) биржаларнигина ўзига аъзо сифатида олганини инобатга олсак, «Тошкент» РФБ бу билан чекланиб қолмаслиги керак. Юқорида келтирилган тавсияларни амалиётга босқичма-босқич жорий этиш орқали мамлакатимиз ҚҚБни ривожлантиришга (бозор капитализацияси, индекси, иштирокчилари ва листинг талабларининг 17 Грециянинг улкан қарз гирдобидан қутула олмаётганлиги ва бундан Европа иқтисодиётининг «локомотив»и ҳисобланган Германия иқтисодиёти ҳам азият чекаётганини кўрсатиш мумкин. 54

ошиши) эришишимиз мумкин. Бу орқали эса «Тошкент» РФБ кўрсаткичларини жаҳондаги йирик биржаларнинг индикаторларига яқинлаштириш ва яқин келажакда WFEга аъзо бўлишини кутишимиз мумкин бўлади. Бунда «Тошкент» РФБ келажакда WFEга аъзо бўлиши орқали бир қанча афзалликларга эга бўлиши мумкин, булар қуйидагилардир: - «Тошкент» РФБни халқаро даражада интеграциялашган фонд биржалар билан бир қаторда WFEнинг тенг ҳуқуқли аъзоси бўлиши; - «Тошкент» РФБнинг кўрсаткичларини яхшилаш (биржа капитализацияси, листинги, айланмаси, индекси ва б.қ) орқали ҳорижий инвесторларнинг қизиқишини ортиши; - миллий инвесторларга ҳорижий фонд биржаларда сотилаётган қимматли қоғозларни сотиб олиш имкониятини яратиш ва аксинча; - миллий фонд бозоримизнинг халқаро даражада нуфузининг ошиши; - мамлакатимиз иқтисодиётига фонд биржаси орқали ҳорижий инвестицияларни жалб қилиш имконияти ва ҳ.к. Ушбу натижаларга эришиш учун мамлакатимизда акциядорлик капитали таркибини такомиллаштириш ва ўзбек компанияларининг халқаро инеграллашган қимматли қоғозлар савдо тизимига чиқишини рағбатлантириш ҳамда ҳорижий эмитентларнинг қимматли қоғозларини миллий фонд биржаси листингига киритиш бўйича меъёрларни ишлаб чиқиш зарур. Бунинг учун юқорида берилган тавсия ва таклифлар билан бирга қуйидаги чора-тадбирларни амалга ошириш лозим: - компанияларнинг акциядорлик капитали тузилмаси таркибини диверсификацияланишига эришиш; - компаниялар фаолиятининг транспарентлилигини таъминлаш ва уларни ҚҚБдаги эмиссион ва инвестицион фаолиятини рағбатлантирувчи механизм яратиш; 55

- фонд бозорини иқтисодиётни модернизация қилиш мақсадида инвестицияларни жалб қилишга йўналтириладиган асосий механизмлардан бири сифатида ривожлантиришга эришиш; - фонд бозоридаги транзакцион харажатларни кескин (камида 10 баробарга) камайтириш; - фонд бозорида қимматли қоғозларнинг иккиламчи бозорини ривожлантириш; - миллий компанияларнинг депозит тилхатлари ва IPO орқали (мамлакат фонд биржасида акция ва облигациялар бўйича бозор котировкасини олиш шарти билан) халқаро қимматли қоғозлар савдо тизимига чиқишини рағбатлантириш; - устав фонди 2 млн. АҚШ доллардан ошадиган барча акциядорлик жамиятларининг мамлакат фонд биржасида мажбурий листингини (“А” категория) ўрнатиш ва молиявий барқарорлик даражасини мониторингини мунтазам амалга ошириб бориш; - акциядорлик капитали таркибида меҳнат жамоасининг улушини ишончли бошқарувчи (траст) институтларига топшириш механизмини давлатнинг махсус қарори асосида жорий қилиш; - мамлакатимиз фонд бозори ва унинг савдо тизимини халқаро фонд бозорларига интеграциясини таъминлашда юқорида таъкидлаб ўтилган ИҲРТнинг халқаро ўттизлик гуруҳи томонидан ишлаб чиқилган 20 та тавсиясини ушбу бозор фаолиятида жорий этиш ва амал қилишини таъминлаш; - «Тошкент» РФБнинг яқин келажакда WFE (дунё фонд биржалари федерацияси)га аъзо бўлишини таъминлаш ва бунинг асосида ушбу ташкилотдан миллий Қимматли қоғозлар савдо тизими учун максимал афзаллик ва самарага эга бўлиш. Шундай қилиб айтиш мумкинки, юқорида келтирилган чоратадбирларни комплекс тарзда амалга оширилиши миллий фонд бозори ва унинг савдо тизимини келажакда Ўзбекистон учун маъқул бўлган 56

шартшароитлар асосида халқаро миқёсда интеграллашган қимматли қоғозлар савдо тизимларга давлатнинг прогрессив макроиқтисодий сиёсати доирасида интеграллашувини таъминлаши мумкин бўлган муқобил механизмнинг ишлаб чиқилишига кўмаклашади. III-боб. Ўзбекистон фонд бозорида ҳосилавий қимматли қоғозларни муомалага киритиш масалалари Қимматли қоғозлар бозори замонавий бозор иқтисодиётининг ажралмас қисми ҳисобланиб, ўзида молиявий ресурсларга эга бўлган инвесторлар ва эмитентларнинг манфаатлари ва қизиқишларини ўзида мужассам этади. Аммо, шу билан бирга у спекуляциялар воситаси ва инқирозларнинг катализатори ҳам бўлиши мумкин. Айнан шунинг учун ҳам Ўзбекистонда мустақиллигимизнинг илк кунлариданоқ мустаҳкам ва мувозанатлаштирилган қимматли қоғозлар бозорини яратишга катта эътибор қаратилмоқда. Бироқ, айни пайтда фонд бозорининг халқаро капитал бозорига интеграцияси етарли даражада эмас. Миллий фонд бозоримизда шаффофликнинг йўқлиги ва инвесторларнинг хуқуқларини ҳимоя қилиш механизми суст ривожланганлигини кўришимиз мумкин. Бу эса бозорнинг ўз функцияларини амалга ошириш самарасини пасайтиради, молиявий йўқотишлар рискини оширади ва инвестициялар жалб қилиш жараёнини секинлаштиради. Бугунги кунда яратилиб, ривожланиб келаётган янги ғояларнинг хорижий тажрибаси ўрганилиб, амалиётга тадбиқ этиш масалалари қўриб чиқилаётганлиги ривожланишларнинг бир жойда тўхтаб қолмаётганлигидан далолат беради. Бозор иқтисодиётига ўтиш шароитида корхонанинг ривожланиши учун, ўзининг молиявий воситаларнинг етишмовчилиги учраб туради. 57

Бундай ҳолатда компания турли хил йўллар билан қўшимча капитал жалб қилиши мумкин. Оҳирги йилларда ҳосилавий қимматли қоғозлар дастурида иштирок этиш қўшимча инвестиция жалб қилишнинг замонавий ва қулай усулларидан бири бўлиб ҳисобланмоқда. Компания халқаро бозорга чиқиш йўли билан бозор капитализациясининг юқорилигига эришади. Одатда, халқаро бозорга чиққан компаниялар, “ёпиқ” хусусий компанияларга нисбатан юқори ликвидлилиги билан ажралиб туради ва компания тўғрисидаги информацияларни олиш ҳам анча осон кечади. Ҳосилавий қимматли қоғозлар дастури Ўзбекистон Республикасида ҳали қўлланилмаган, аммо хорижда тезкор ва самарали ривожланаётган инновациялардан бири бўлиб, уни мамлакатимизда қўллаш имкониятини кўриб чиқиш мақсадга мувофиқ. Битирув малакавий ишини бажариш жараёнида ҳосилавий қимматли қоғозлар муомаласи бозорида ўрганилган жаҳон тажрибаси амалиётидан келиб чиқиб, Ўзбекистон Республикаси фонд бозорида молия инжиниринг маҳсулоти бўлган депозитар тилхатларн, опцион, своп, форвард каби инструментларни қўллаш учун қуйидаги масалаларни ечимини топиш зарур: 1. “Қимматли қоғозлар тўғрисида”ги Қонунига қўшимчалар киритиш, “Ҳосилавий қимматли қоғозларни муомалага чиқариш, муомаласи ва тугаши тўғрисида” ги Низомни ишлаб чиқиш ва унда ҳосилавий қимматли қоғозлар ва унинг турлари тўғрисида тушунча, унинг муомаласи ва иштирокчиларига таърифлар бериш ҳамда юридик асосига тавсиялар бериш лозим; 2. Ўзбекистон жаҳон молия бозорида ижобий нуфузга, мақомга эга бўлиши ҳамда халқаро инвесторларни фонд бозорига ҳосилавий қимматли қоғозларни чиқариш орқали жалб этиш мақсадида маҳаллий саноат ишлаб чиқариш тармоқлари тўғрисида Европа, Осиё мамлакатларида тақдимотлар ўтказиш; 58

3. IPO дастури асосида бирламчи эмиссияни амалга оширишдан олдин, Европа, Осиё мамлакатларида роуд-шоу дастурларини режалаштириш ва ташқи моливий алоқаларни такомиллаштириш; 4. Маркет-мейкерлик институтини шакллантириш. Бунинг учун инвестиция институтлари маркет-мейкерлик фаолиятини амалга ошириш, қимматли қоғозларни сотиш ва сотиб олишдаги ижобий фарқларни солиқлардан вақтинчалик озод қилиш ёки бошқа солиқ имтиёзларини жорий қилиш; 5. Депозитарий ва ҳисоб-китоб клиринг тизими фаолиятини такомиллаштириш, яъни қимматли қоғозлар бўйича амлга ошириладиган операцияларнинг савдо кунларини Т+2, Т+0 гача қисқартириш, бунинг учун юқоридаги профессионал иштирокчиларнинг техник базасини янгилаш ва уни жаҳон стандартларига мослаштириш; 6. Ўзбекистон фонд бозорини ривожланган ва ривожланаётган фонд бозорлари билан интеграциялашуви жараёнини тезлаштириш ва биржа савдоларининг қоидаларини бир хиллаштириш лозим. Ўйлайманки, юқорида келтирилган дастурларнинг амалга ошиши миллий фонд бозоримизни янада ривожлантиришда, ҳосилавий қимматли қоғозларни чиқариш орқали хорижий инвесторларни жалб этишда ҳамда маҳаллий эмитент ва инвесторларнинг инвестицион имкониятларини оширишда муҳим аҳамият касб этади. 59

Хулоса Ўзбекистон қимматли қоғозлар бозори савдо тизимлари фаолиятини такомиллаштириш учун жаҳон тажрибасини тахлил қилиш натижасида аниқланган мавжуд муаммоларни ечиш, унинг истиқболларини белгилаш мақсадида амалга оширилган ишларимиз натижаларидан келиб чиқиб қуйидаги хулосаларни келтирамиз: - хар бир мамлакатнинг қимматли қоғозлар бозори савдо тизимлари иқтисодиётининг ажралмас бўғини хисобланиб, унинг самарали фаолият кўрсатиши жахон тажрибаси натижалари асосида амалга оширилишини талаб қилади; - ҳосилавий қимматли қоғозлар иқтисодий нуқтаи-назардан муҳим аҳамият касб этиб, бир қатор функцияларни бажаради: • инвестициявий; • халқаро; • воситачилик; • рискларни хеджирлаш функцияси4 • имиджни яхшилаш; • базисдаги активлар билан ҳисоб-китобларни келажакда амалга ошириш; • максимал даромад олиш. 60

- ҳосилавий қимматли қоғозларни муомалага киритилиши эмитентларнинг эмиссион ва инвестицион имкониятларини оширади, инвесторларнинг эса бўш пул маблағларини максимал даромад олиш мақсадида инвестициялайдиган объекти сифатида намоён бўлади; Молия бозори қатнашчиларининг фаоллиги суст, муомаладаги молиявий инструментларининг тури кам, рисклилиги ва ваколатлилик даражаси баланд, капитализацияси ва ликвидлилиги паст, ҳажми кам, обороти секин, тартиблаштириш механизми такомил эмас ва ҳ.к. Буларнинг барчаси вақтинчалик ҳолат бўлиб, келажакда бошқа ривожланаётган мамлакатларнинг молия бозорлари сингари рақобатбардошлик даражасига эришиши муқаррар. Айтиш мумкинки, ўрта ва узоқ муддатда Ўзбекистон молия бозорининг омилларнинг ижобий таъсири шароитида кескин ривожланишини башорат қилса бўлади. Бунинг учун барча имкониятлар мавжуд. Ўзбекистон қимматли қоғозлар бозори савдо тизимларида ҳосилавий қимматли қоғозлар турларини қўллаш мақсадида борасида бир нечта амалий таклифлар мавжуд: 1. “Қимматли қоғозлар тўғрисида”ги Қонунига қўшимчалар киритиш, “Ҳосилавий қимматли қоғозларни муомалага чиқариш, муомаласи ва тугаши тўғрисида” ги Низомни ишлаб чиқиш ва унда ҳосилавий қимматли қоғозлар ва унинг турлари тўғрисида тушунча, унинг муомаласи ва иштирокчиларига таърифлар бериш ҳамда юридик асосига тавсиялар бериш лозим; 2. Ўзбекистон жаҳон молия бозорида ижобий нуфузга, мақомга эга бўлиши ҳамда халқаро инвесторларни фонд бозорига ҳосилавий қимматли қоғозларни чиқариш орқали жалб этиш мақсадида маҳаллий саноат ишлаб чиқариш тармоқлари тўғрисида Европа, Осиё мамлакатларида тақдимотлар ўтказиш. 61

3. IPO дастури асосида бирламчи эмиссияни амалга оширишдан олдин, Европа, Осиё мамлакатларида роуд-шоу дастурларини режалаштириш ва ташқи моливий алоқаларни такомиллаштириш. 4. Мамлакатимиз қимматли қоғозлар иккиламчи савдо тизимини ривожлантириш муаммоларини ҳал этишга қаратилган чора-тадбирларни ишлаб чиқиш. 5. Миллий қимматли қоғозлар савдо тизими фаолиятини ривожлантиришда маркет–мейкерлар ва трансфер агентлар фаолиятини жонлантирувчи, улар фаолиятини рағбатлантирувчи чора-тадбирларни ишлаб чиқиш. 6. Акциядорлик жамиятларнинг эмиссион, инвестицион имкониятларини оширувчи молиявий инструментларни, яъни ҳосилавий қимматли қоғозларни муомалага киритиш. 7. Қимматли қоғозлар савдо тизимининг ягона ахборот базасини яратиш ва бу орқали инвесторларга тез, аниқ, тўлиқ ва қулай тарзда ахборотларни комплекс тақдим этиш. 8. Мамлакатимиз ЯИМда катта улушга эга бўлган, юқори рентабелли ва ликвидли корхоналарнинг акцияларини фонд биржаси листингининг “Зангори фишкалар” тоифасига киритиш бўйича махсус давлат Дастурини ишлаб чиқиш (эмитентлар сони 30 тадан кам бўлмаган ҳолда) лозим. 9. Иккитомонлама котировкани амалга оширишга қодир бўлган йирик, тўлақонли хизмат кўрсата оладиган инвестиция институтларининг ривожланиши учун шароитлар яратиш. 10. миллий компанияларнинг депозит тилхатлари ва IPO орқали (мамлакат фонд биржасида акция ва облигациялар бўйича бозор котировкасини олиш шарти билан) халқаро қимматли қоғозлар савдо тизимига чиқишини рағбатлантириш. 62

Юқорида келтирилган таклифларни амалиётга тадбиқ этилиши қимматли қоғозлар бозорини фаолият механизмининг ривожланишига ҳамда ҳосилавий қимматли қоғозларни миллий қимматли қоғозлар бозорида муомалага киритилишидаги мавжуд муаммоларни ечилишига сабаб бўлиши мумкин. Фойдаланилган адабиётлар рўйхати I. Ўзбекистон Республикаси қонунлари. Ўзбекистон Республикаси Президент фармонлари ва қарорлари, Вазирлар Маҳкамасининг қарорлари, Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримовнинг асарлари. 1. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси 8 декабр 1992й. (ўзгартириш ва қўшимчалар билан). 2. Ўзбекистон Республикасининг “Қимматли қоғозлар бозори тўғриси”даги Қонуни 22 июл 2008й. 3. Ўзбекистон Республикасининг “Марказий банк тўғриси”даги Қонуни 21 декабр 1995й. 4. Ўзбекистон Республикасининг “Банклар ва банклар фаолияти тўғриси”даги Қонуни 25 апрел 1996й. 5. «Қимматли қоғозлар бозори тўғрисида». Ўзбекистон Республикасининг Қонуни. 22.07.2008 йилда қабул қилинган. 63

6. “Акциядорлик жамиятлари ва акциядорлар хуқуқларини ҳимоялаш тўғрисида” 26.04.96 й., №223-I, 27.09.2008 й. №190. 7. “Фонд бозорини янада ривожлантириш чора-тадбирлари тўғрисида” ги” Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2012 йил 19 мартдаги Қарори, ПҚ–1727-сонли. 8. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2010 йил 26 ноябрдаги “2011-2015 йилларда республика молия-банк тизимини янада ислоҳ қилиш ва барқарорлигини ошириш ҳамда юқори халқаро рейтинг кўрсаткичларига эришишнинг устувор йўналишлари тўғрисида”ги ПҚ1438 сонли Қарори. 9. “Банк тизимининг молиявий барқарорлигини янада ошириш ва инвестициявий фаоллигини кучайтириш чора-тадбирлари тўғрисида” ги Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2010 йил 6 апрелидаги Қарори, ПҚ–1317-сонли. 10. “Тижорат банклари депозитларига аҳоли ва хўжалик субъектлари бўш пул маблағларини жалб этишни янада рағбатлантириш қўшимча чоратадбирлари тўғрисида” ги Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2009 йил 6 апрелидаги Қарори, ПҚ–1090-сонли. 11. “Тижорат банкларида аҳоли омонатлари шартларини либераллаштириш ҳамда кафолатларини таъминлашга доир қўшимча чоратадбирлар тўғрисида” Ўзбекистон Республикаси Президенти Фармони, 2008 йил 21 февраль, ПФ №3968 12. “Иқтисодиётнинг реал сектори корхоналарини қўллабқувватлаш, уларнинг барқарор ишлашини таъминлаш ва экспорт салоҳиятини ошириш чора-тадбирлари дастури тўғрисида” Ўзбекистон Республикаси Президенти Фармони, 28.11.2008 й, ПФ № 4058 13. “Иқтисодиёт реал сектори корхоналарининг молиявий барқарорлигини янада ошириш чора-тадбирлари тўғрисида” Ўзбекистон Республикаси Президенти Фармони, 2008 йил 18 ноябрь, ПФ №4053 сон. 64

14. “Ишлаб чиқаришни модернизациялаштириш, техник ва технологик қайта жиҳозлаштиришни рағбатлантириш бўйича қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида” Ўзбекистон Республикаси Президенти Фармони, 2007 йил 14 март, ПФ №-114. 15. “Тижорат банклари депозитларига аҳоли ва хўжалик субъектлари бўш пул маблағларини жалб этишни янада рағбатлантириш қўшимча чоратадбирлари тўғрисида” ги Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2009 йил 6 апрелидаги Қарори, ПҚ–1090-сонли. 16. “Банкларнинг капитализациясини янада ошириш ва уларни иқтисодиётни модернизациялаш бўйича инвестиция жараёнларида қатнашиш фаоллигини ошириш чора-тадбирлари тўғрисида” ги Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2007 йил 20 июлидаги Қарори. 17. “Банк тизимини янада ривожлантириш ва бўш пул маблағларини банк айланмасига жалб этиш чора-тадбирлари тўғрисида” ги Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2007 йил 7 ноябрдаги Қарори, ПҚ-726-сон. 18.“Қимматли қоғозлар бозорини янада ривожлантириш чоратадбирлари тўғрисида” Ўзбекистон Республикаси Президенти Қарори, 2006 йил 27 сентябр, №ПП-475. 19. Банкларнинг қимматли қоғозлар бозорида инвестиция воситачиси, инвестиция активларини бошқарувчи инвестиция консультанти сифатида касбий фаолиятини амалга оширишга оид талаблар тўғрисида Низом 2 апрел 2008й.; 20. Республика Президентининг “Иқтисодиёт реал сектори корхоналарни молиявий барқарорлигини янада ошириш чора тадбирлари тўғрисида”ги фармони 18 ноябр 2008 йил; 21. Ўзбeкистoн Рeспубликaси Вaзирлaр Мaҳкaмaси мaжлисининг Қaрoри. «2008 йилдa Рeспубликaни ижтимoий-иқтисoдий ривoжлaнтириш якунлaри вa 2009 йилдa иқтисoдиётни бaрқaрoр ривoжлaнтиришнинг энг муҳим устувoр вaзифaлaри тўғрисидa». 2009 йил 13 фeврaль. 65

22. Каримов И.А. Банк тизими, пул муомаласи, кредит, инвестиция ва молиявий барқарорлик. –Т.: “Ўзбекистон”, 2005 й. 23. Каримов И.А. Ватанимизнинг босқичш-босқич ва бар-қарор ривожланишини таъминдаш — бизнинг олий мақсадимиз. -- Т.: «Узбекистан», 2008. -48 б. 24. Каримов И.А. Инсон манфаатлари устуворлигини таъмин- лаш - барча ислоҳот ва ўзгаришларимизнинг бош мақсадидир. - Т.: «Узбекистан», 2008. -64 б. 25. Каримов И.А. Юксак маънавият — енгилмас куч. — Т.: «Маънаният», 2008. - 176 б. 26. Каримов И.А. “Жахон молиявий-иқтисодий инқирози, Ўзбекистон шароитида уни бартараф этишнинг йўллари ва чоралари” Т. Ўзбекистон 2009 йил. 27. Каримов И.А. “Асосий вазифамиз ватанимиз тараққиёти ва халқимиз фаровонлигини янада юксалтиришдир” Т. Ўзбекистон 2010 йил. 28. Каримов И.А. Энг асосий мезон – ҳаёт ҳақиқатини акс эттириш. Т.: Ўзбекистон, 2010. – 24 б. 29. Каримов И.А. “2012 йил ватанимиз тараққиётини янги босқичга кўтарадиган йил бўлади” Ўзбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримовнинг 2011 йилнинг асосий якунлари ва 2012 йилда Ўзбекистонни ижтимоий-иқтисодий ривожлантиришнинг устувор йўналишларга бағишланган Вазирлар Маҳкамасининг мажлисидаги маърузаси/ Т.:Ўзбекистон, 19.01. 2012 й. II. Асосий ва қўшимча адабиётлар. 30. Абдуллаев Ш. “Банк рисклари ва кредитлаш” Т.Молия 2002йил; 31. Абдуллаева Ш.З. «Банк иши» Дарслик. Тошкент–2003й. 66

32. Алиев И. “Тижорат банкларининг қимматли қоғозлар билан операциялари” Т.2007йил; 33. Бирман Г. “Экономический анализ инвестиционных проектов” (пер.с англ.) М.Банки и биржи 1997г.; 34. Бочаров В.В., Леонтьев Н. “Корпоративные финансы” Санкт - Петербург, 2002г.; 35. Буренин А.Н. Рынок ценных бумаг и производных финансовых инструментов. М.: Научно-техническое общество имени академика С.И.Вавилова, 2009. – 418 с. 36. Бурханов А. “Активизация инвестиционной деятельности”, “Рынок, деньги и кредит” №5 2001г.; 37. Бутиков И. “Қимматли қоғозлар бозори” Т.Консаудитинформ 2001йил; 38. Вахобов А., Жумаев Н., Бурханов У. Халқаро молия муносабатлари. –Т.: Шарқ, 2003. – 400 б. 39. Деривативы: Курс для начинающих = An Introduction to Derivatives. — М.: «Альпина Паблишер» , 2009. — 208 с. — (Серия «Reuters для финансистов»). 40. Джон К. Халл. Опционы, фьючерсы и другие производные финансовые инструменты = Options, Futures and Other Derivatives. — 6-е изд. — М.: «Вильямс» , 2007. — С. 1056. 41. Джон Ф.Маршалл, Викул К. Бансал. Финансовая инженерия: Полное руководство по нововведениям: Пер. с англ.-М.: ИНФРА-М, 1998.с.37. 42. Жукова Е. “Деньги, кредит, банки, ценные бумаги” М.Юните 2001г.; 43. Килячков А.А., Чалдаева Л.А. Рынок ценных бумаг и биржевое дело: Учеб.пособие. 2-е изд., с изм. – М.: Экономистъ, 2005. – 687 с. 44. Лоран Жак. Опасные игры с деривативами: Полувековая история провалов от Citibank до Barings, Socie´te´ Ge´ne´rale и AIG = Global 67

Derivative Debacles From Theory to Malpractice. — М.: «Альпина Паблишер» , 2012. — 339 с. — (серия «Сколково»). 45. Миркин Я.М. Рынок ценных бумаг России: воздействие фундаментальных факторов, прогноз и политика развития. -М.: Альпина Паблишер, 2002. 46. Ханс Питер Бэр. Секьюритизация активов: секьюритизация финансовых активов – инновационная техника финансирования банков/Пер. с немецкого Ю.М.Алексеева, О.М.Иванова.-М.: Волтерс Клунер, 2006.-624 с. 47. Царихин К. С.Фондовый рынок и мир: Учебник/Под ред.– М.: Издательский дом «Социальные отношения» 2008 г. 48. Шарп В. И др. “Инвестиции“ М.Инфра-М. 1997г.; 49. Шодмонов Ш.Ш., Ғафуров У.В. Глобаллашув жараёни ва молиявий инқироз сабаблари. // Адолат, 2009 йил 27 февраль. 50. Шохаъзамий Ш.Ш. «Тизимли молия инжиниринги» Монография. -Т.: «вn va texnologiya», 2012.-795 с. 51. Шохаъзамий Ш.Ш. «Финансовый рынок и ценные бумаги» КНИГА I. Учебник.-Т.: «Иқтисод – молия», 2005.-740 с. 52. Шохаъзамий Ш.Ш. «Финансовый рынок и ценные бумаги» КНИГА II. Учебник.-Т.: «Иқтисод – молия», 2005.-850 с. 53. Шохаъзамий Ш.Ш. Биржевая деятельность. Учебник.-Т.: Иктисод-молия, 2005.- 294 с. III. Даврий нашрлар, статистик тўпламлар ва ҳисоботлар. 54. Программа мер по нейтрализации последствий мирового кризиса – в действии. // Бизнес-вестник Востока. № 12, от 19 февраля 2009г. 55. Программа мер по нейтрализации последствий мирового кризиса – в действии. // Бизнес-вестник Востока. № 12, от 19 февраля 2009г. 68

56. Финансовый кризис приведет к перестановке сил мирового сообщества. // Бизнес-вестник Востока, №18, от 12 марта 2009г. 57. Самые низкие темпы инфляции среди стран СНГ зафиксированы в Ўзбекистане. // Бизнес-вестник Востока, №9, от 10 февраля 2009г. 58. Бланд М. Финансовый кризис. – М.: АСТ-Астрил-Харвист. 2008 – 288. 59. На пути обеспечения финансовой стабильности. //Бизнесвестник Востока. № 100, от 16 декабря 2008г. 60. Шохаъзамий Ш.Ш. Рынок ценных бумаг Ўзбекистана: состояние и факторы развития. Журнал «Рынок, деньги и кредит» #3 март 2007 г 35-ст/ 61. Алиқориев О. Масофалий банк хизматлари бозори.// Бозор, пул ва кредит. № 2 /2013 IV . Интернет сайтлари. http://www.press - service.uz (Ўзбекистон Республикаси Президент портали). http://www.mf.uz (Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги). http:// www.cbu.uz (Ўзбекистон Республикаси Марказий банки) http://www.mirkin.uz (Россия ФА профессори Миркин Я.М. сайти) http://www.uzse.uz (“Тошкент” Республика фонд биржаси). http:// www.stat.uz ( Ўзбекистон давлат статистика қўмитаси) http:/ / www.tfi.uz ( Тошкент молия институти) http:// www.gov.uz ( давлат сайти) http:// www.lex.uz ( ҳуқуқий ҳужжатлар сайти) http:// www.norma.uz ( ҳуқуқий ҳужжатлар сайти) http:// www.moodys.com ( мудис халқаро ташкилоти сайти) http:// www.eurostat.org — ( Европа мамлакатлари статистикаси сайти) http:// www.worldbank.org — (Жаҳон банки ташкилоти сайти) http:// www.bis.org — (Халқаро ҳосилавий қимматли қоғозлар бозори сайти) http:// www.finam.ru — (Россия инвестицион компанияси сайти) http://micex.ru — (ММВБ сайти) 69

O'xshashlar

Кимматли когозлар бозорида депозитар тизими фаолиятининг назарий асослари ва жахон тажрибаси

Фонд бозори индексларининг методологик асослари ва жахон тажрибаси

Молия инженерияси махсулотлари турлари ва унга таъсир этувчи омилларнинг назарий асослари ва жахон тажрибаси

Корпоратив молия инжиниринги курсаткичларини бахолашнинг методологик асослари

Молия бозорида банкларнинг фаолияти ва уни тартиблаштиришнинг назарий асослари