XX asr Amerika adabiyotida tanqidiy realizm tamoyillarining aks ettirilishi(Mark Tven ijodi misolida) - Ingliz tili - Diplom ishlar

XX asr Amerika adabiyotida tanqidiy realizm tamoyillarining aks ettirilishi(Mark Tven ijodi misolida)

Yuklangan vaqt:

26.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

233.5 KB

Ko'chirib olish

XX asr Amerika adabiyotida tanqidiy realizm tamoyillarining aks ettirilishi(Mark Tven ijodi misolida) 1

M U N D A R I J A Sa h ifa lar KIRISH.....……………………………………………………………..... 3 I BOB. Realizm - voqelikning haqqoniy in ’ ikosi …... ……………........ 5 1.1 . Realizm – ijodiy metod sifatida……….. … ......................................... 7 1.2. Tanqidiy realizm ijodiy oqimi va uning asosiy xususiyatlari .............. 14 II BOB . Mark Tven – XX asr Amerika adabiyotining mashhur namoyondasi ……………………………………........................................ 24 2.1. XIX asr oxiri XX asr boshi Amerika adabiyoti …….……………….. 26 2.2 . Mark Tvenning hayoti va adabiy faoliyati ……………….. ................ . 32 2.3 . Tven satirasida hajviyot va haqiqat uyg’unligi..... .......................... ..... 43 XULOSA…………………………………………… ... …………………… 54 BIBLIOGRAFIYA ………………………………………………………… 57 Kirish Mavzuning dolzarbligi . Hozirgi kunda xorijiy tillarni o ’ rgatish tili o ’ rganilayotgan mamlakat madaniyatini , tarixi va adabiyotini, urf-odatlari, marosimlari va boshqa qirralarini o’rgatish bilan uzviy ravishda qaralmoqda, chunki ana shu qirralar tilda o’z aksini topadi. Ma’lumki, adabiyot fani inson dunyoqarashini fikr doirasini kengaytirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Har qanday tilning go’zalligi, maftunkorligi va jozibasi o’sha tilning adabiyotida 2

namoyon bo’ladi. XX asr Amerika realistik adabiyotining yirik vakili Mark Tven adabiy faoliyatini har tomonlama o’rganish orqali adib o’z asarlarida targ’ib qilgan ezgulik, haqiqat uchun kurash, matonat va iroda, mehnat sevarlik va odamiylik kabi yuksak ahloqiy fazilatlarning barkamol inson ma’naviyatini shakllantirishdagi o’rni va ahamiyatini yoritib berish ushbu bitiruv malakaviy ish mavzusining dolzarbligidir. Bitiruv malakaviy ishning maqsadi. Ushbu malakaviy bitiruv ishining maqsadi Amerika Qo ‘ shma Shtatlari adabiyotida tanqidiy realizmning shakllanishi , buyuk hajvchi , tanqidiy realizm oqimining yirik vakili Mark Tvenning ijodida realistik san ‘ atning asosiy prinsiplarining izchil targ ‘ ib qilinishi , adib ijodining jahon adabiyotidagi o ‘ rni va hozirgi kundagi ahamiyatini yoritib berishdir . Tadqiqotning o’rganilganlik darajasi. Mashhur satirik yozuvchi Mark Tvenning ijodiy faoliyati xorijiy adabiyotshunoslar K.Boud, F.Founz, B.Gart, Ya.N. Zasurskiy, N.I.Samoxvalov, A.S.Mulyarchik, M.N.Bobrova, A.S.Rom va boshqalar tomonidan o’rganilgan. Ular M.Tvenning jahon adabiyoti tarqqiyotida tutgan o’rnini haqqoniy e’tirof etishgan. Bu mavzu o’zbek adabiyotshunosligida etarli darajada o’rganilmagan. Bitiruv malakaviy ishning ilmiyligi va amaliy ahamiyati. Tadqiqot jarayonida M.Tven ijodini atroflicha o’rganish bilan bir qatorda XIX asr oxiri va XX asr boshlari Amerika adabiyotida mavjud bo’lgan tanqidiy realism, naturalism, simvolizm, imajizm, impressionism kabi oqimlarning mohiyati ham yoritib berildi. Tanqidiy realism tamoyillarining Mark Tven ijodida aks ettirilishini tahlil qilish barobarida adibning o’tkir hajv, achchiq kinoya va satira tig’i bilan o’zi yashagan jamiyatning chirkin illatlarini ayovsiz tanqidi bilan yug’rilgan asarlariga alohida e’tibor qaratildi. Ishining ilmiy va amaliy hulosalaridan Mark Tvenning hayoti va adabiy faoliyatiga oid mavzular bayonida, ya’ni tili o’rganilayotgan mamlakat adabiyoti fani bo’yicha ma’ruza va amaliy mashg’ulotlarda, shuningdek ushbu mavzuda 3

ilmiy maqolalar yozishda foydalanish mumkin. Bitiruv malakaviy ishning tuzilishi: kirish, ikki bob, xulosa va foydalanilgan ilmiy hamda badiiy adabiyotlar ro’yhatidan iborat. Ishning umumiy hajmi 58 sahifadan iborat. I BOB. Realizm - voqelikning haqqoniy in’ikosi . Ushbu bitiruv malakaviy ishning birinchi bobida jahon adabiyotining eng asosiy ijodiy metodlaridan biri bo‘lgan realizm va uning yuqori bosqichi hisoblangan tanqidiy realizmning mohiyati, asosiy xususiyatlari va tamoyillari, kelib chiqish tarixi haqida batafsil fikr yuritiladi. Shu xususda taniqli adabiyotshunos olimlar va tanqdchilarning aytgan fikr-mulohazalari havola qilinadi. 4

Ma’lumki, chet ellar adabiyoti tarixida tanqidiy realizm XIX asrning 20- yillari oxirida paydo bo‘lib, 30-40 yillarda o‘z taraqqiyotining cho‘qqisiga ko‘tarildi. Bu jarayonning yuzaga kelishi Yevropada (Angliya va Fransiya) XIX asrning birinchi yarmiga Amerika Qo‘shma Shtatlari hamda Slavyan mamlakatlarida XIX asrning ikkinchi yarmiga to‘g‘ri keladi. Tanqidiy realizm asosan ijtimoiy roman janrida (Balzak, Dikkens) o‘z ifodasini topadi. Bu adabiyot kapitalistik jamiyat ziddiyatlari kuchayib borayotgan bir paytda burjuaziya bilan ishchilar sinfi o‘rtasidagi qarama-qarshilik keskinlashgan sharoitda kelib chiqadi. XIX asrning birinchi choragiga kelib Yevropaning bir qancha mamlakatlarida inqilobiy chiqishlar, zulm ostiga tushib qolgan mamlakatlarda esa milliy ozodlik harakatlari avj olib ketadi. Burjua tuzumi va u o‘rnatgan yangi tartiblar hamma yerda shafqatsiz pul hukmronligini vujudga keltiradi. Chunki burjuaziya kishilar o‘rtasida manfaatparastlik munosabatlaridan boshqa hech qanday munosabatlarga joy qoldirmadi. Agar XIX asrning o’ninchi yillaridagi burjua munosabatlari adabiyotda romantik norozilik tarzida ifodalangan bo‘lsa o’ttizinchi qirqinchi yillarga kelib bu munosabatlar realistik tanqid ob‘yektiga aylanadi. Burjua munosabatlari tantana qilgan yangi sharoitda “Aql hukmronligi” to‘g‘risidagi xom xayollar puchga chiqdi. Bu davrga kelib tabiat fanlarining ravnaq topishi ham hayot voqealariga haqqoniy yondashishni taqozo qiladi. Tanqidiy realizm adabiyotining bu namoyondasi Onore de Balzak o‘z asarlarida o‘zi yashab turgan davr hayoti qonunlarini, bu qonunlarni boshqarayotgan kuchni, uning xarakterini, tipik belgilarini kashf etdi. Balzak “Inson komediyasi” deb nomlangan ulkan romanlar silsilasida burjua jamiyatining axloqiy falsafiy tomonlarini chuqur tahlil qilib berdi. U burjua tuzumini harakatga keltiradigan asosiy kuch pul, oltin ekanligini isbotladi. Tanqidiy realizm ijtimoiy muhitni chuqur aks ettirdi. Agar romantik yozuvchilar o‘z qahramonlarini real muhitdan ajratib tasvirlagan bo‘lsalar, tanqidiy realistlar qahramonni o‘zi yashab turgan muhit bilan uzviy bog‘liq holda ko‘rsatadilar. Tanqidiy realizm adabiyotidagi tipik qahramon xarakteri ijtimoiy xarakterdir. Bu asosiy xususiyat 5

tanqidiy realizm adabiyotining yirik vakillari Stendal, Balzak, Dikkens, Flober kabi mashhur so‘z san‘tkorlari ijodida o‘z ifodasini topgan. Bu yozuvchilar burjua sharoitida harakat qilayotgan, o‘sha sharoitda qaror topgan hamda o‘sha muhit va sharoit uchun xarakterli bo‘lgan tipik xarakterlarni, tipik obrazlarni yaratishga muvaffaq bo‘lganlar. Stendalning Jyulen Sorel, Balzakning Votren, Rastinyak Dikkensning Nikolas Nikklbi, Tekkereyning Rebekka Sharp kabi qahramonlari tipik sharoitning tipik obrazlari hisoblanadi. 1.1 . Realizm – ijodiy metod sifatida . Voqelikni qayta tiklashning tarixan o‘ziga xosligiga qarab, jahon adabiyotida klassisizm, romantizm va realizm ijodiy metodlari mavjuddir. Bu ijodiy metodlardan jahon adabiyotida eng ko‘p tarqalgani realizm bo‘lib uning ko‘pgina o‘ziga xos ko‘rinishlari bor, jumladan didaktik realizm, ma‘rifatparvarlik realizmi, tanqidiy realizm kabilar. Romantizm va realizm butun 6

jahon adabiyoti tarixi uchun universal ahamiyatga ega. Metod san‘atkorning asar yaratish uchun zarur bo‘lgan umumiy prinsiplarini belgilab beradi. Shu sababli, metod prinsiplari ko‘pchilik yozuvchilar uchun umumiy bo‘ladi. Masalan: romantizm hayotda aynan o‘xshash bo‘lmagan ideal obrazlar fantastik sujetlar yaratish prinsiplarini taqozo etadi. Realizm esa sujet voqealarining ham, obrazlarning ham hayotdagi voqealar va kishilar bilan yaqin bo‘lishini talab qiladi. Romantizimda hayotda uchramaydigan voqea-hodisalar bo‘lib o‘tganday qilib tasvirlanadi. Realizm metodi asosida ijod qilingan asarlarda esa bunday prinsip yo‘q. Metod ijtimoiy taraqqiyot bilan uzviy bog‘liqdir. Shu sababdan dunyoni idealistik tarzda tushunish hukmron bo‘lgan vaqtlarda adabiyotda romantizm hukmron bo‘lgan. Shu bilan birga ijodiy metod tanlash san‘atkor iste‘dodining xarakteri individual yo‘nalishga ham bog‘liq. Har bir ijodiy metod muayyan ijtimoiy sharoit taqozosi bilan vujudga keladi va jamiyatdagi muayyan ijtimoiy tabaqaning estetik ideallarini umumlashtiradi. Metod voqelikni badiiy aks ettirishning umumiy prinsiplari yig‘indisidir. Masalan realizm metodining prinsiplarini olaylik. Realizm birinchidan temani va materialni bevosita hayotning o‘zidan olishni, ikkinchidan har bir obrazda muayyan ijtimoiy tabaqaning xarakter xususiyatlarini umumlashtirib ifodalashni, uchinchidan, sujetning hayotda bo‘lib o‘tadigan voqea kabi ishonarli bo‘lishini, to‘rtinchidan tasvir vositalarining xalqchil hayotiy tushunarli bo‘lishini talab qiladi. Bu prinsiplar realizm metodlari asosida ijod qiluvchi barcha san ‘ atkorlar uchun umumiy zarur prinsiplar hisoblanadi. Taniqli adabiyotshunos olim professor Izzat Sulton realizm haqida shunday fikr bildiradi: “Voqelikni to‘g‘ri tushunish va uni hamma ziddiyatlari bilan badiiy obrazlarda haqqoniy in ‘ ikos ettirish realizm deb ataladi.” 1 M.Gorkiy ta‘rificha, “realizm kishilarni va ularning hayot sharoitini 1 Sulton Izzat. Adabiyot nazariyasi. Toshkent O’qituvchi., 1980.365-bet. 7

bezamasdan, rost tasvirlashni talab etadi”. 1 Shu ma‘noda “realizm” termini adabiyot va adabiyotshunoslikda faqat XIX asrda dastavval Fransiyada (ya'ni realistik adabiyot ilk marotaba shakllangan mamlakatda) qo‘llanila boshladi. Realizm terminini faqat Yevropa xalqlari adabiyoti tarixining XIX asriga (uning asosan ikkinchi yarmiga) nisbatan ishlatish asosli ekani haqidagi fikr adabiyotshunos olimlarning asosiy qismi tomonidan ma‘qullandi. Shunday qilib XIX asrda, ayniqsa uning ikkinchi qismida Yevropa xalqlari adabiyotida ijodiy metod ma‘nosidagi realizm shakllanadi. Avvalgi davrlar adabiyotida rivojlangan hislatlar realizm adabiyotida yuksak darajaga ko‘tarildi va adabiyotning asosiy prinsiplariga aylandi. Gumanizm, insonparvarlik realizmning bayrog‘i bo‘lib qoldi. Adabiyot endi insonning real hayotini va bu hayotning real sharoitini tadqiq etishga ko‘chdi. Inson bilan mavjud burjua tartiblari orasidagi ziddiyatni kashf etish realizmning eng katta yutuqlaridan biri va ijtimoiy ong taraqqiyotiga qo‘shilgan hissadir. Bu ziddiyatni tushunish mavjud burjua jamiyatining yuksalmasligi inson xususiyatlarini va ehtiyojlariga mos tushadigan jamiyat yaratish zarurligi haqidagi fikrlarni adabiyotga olib kirdi. Realizmga yirik olimlar turlicha ta‘rif beradilar. Adabiyotshunos olim B.Suchkovning ta‘rifi eng mukammal hisoblanadi. U realizmning faqat, ma‘lum konkret tarixiy sharoit mahsuli ekanini aniqlab kelib yozadi: “Ijodiy metod sifatida realizm-tarixiy hodisadir, bu hodisa inson idroki taraqqiyotining ma‘lum bosqichida paydo bo‘ldi; u kishilar oldida jamiyat harakatining mohiyati va yo‘nalishini idrok etishdek muqarrar zaruriyat kelib chiqqan paytda, odamlar avval ipixiyali ravishda keyin esa ongli ravishda ham, kishilarning harakatlari va hislari ehtiroslarning yoki ilohiy irodaning oqibati emasligini balki, ular real sabablar, aniqrog‘i moddiy sabablar bilan tayin etilishlarini tushuna boshlagan paytda paydo bo‘ldi. San‘atda realizm metodi ijtimoiy munosabatlarni tug‘diruvchi, ammo o‘zlari bevosita mushohadadan yashirinib qoluvchi kuchlarni anglash vazifasi fuqarolik jamiyatining a’zolari oldida ko‘ndalang turgan paytda paydo bo‘ldi” 2 . Bu 1 .Gorkiy M. Собр . соч . М ., 1960 т .1. с . 103 . 2 B.Suchkov. Введение в литератураведение. М., стр. 27. 8

olimning fikricha, realistik metodning mohiyatini uning jonini, uning qalbini ijtimoiy analiz, insonning ijtimoiy tajribasini tadqiq etish va tasvir qilish, ham shaxs bilan jamiyat orasidagi ijtimoiy munosabatlarni, ham jamiyatning o‘zining strukturasini o‘rganish va tasvir etish tashkil etadi. Adabiyotda realizm davri hayotga juda yaqin yangi hikoya, povest, roman va drama kabi adabiy janrlarning keng rivoji bilan ham bog‘liqdir. Realizm hayotdan nusxa ko‘chirish emas, hayotni fikr “elagi” dan o‘tkazib, uning “mag‘zini chaqib” tasvirlashni talab etadi. Realist yozuvchi tipiklashtirish va individuallashtirish usullaridan foydalanadi. Realizm asarida hayot konkret shaxslarning (obrazlar va xarakterlarning) ishonarli taqdiri manzarasi tarzida o‘quvchi ko‘z oldida namoyon bo‘ladi. Bizga ma‘lumki F.Engels ta‘rificha realizm detallarning haqqoniyligidan tashqari tipik xarakterlarning tipik sharoitda haqqoniy tasvirlanishini ham taqozo etadi. Realizmning bu ajoyib xususiyatlari uning juda ham katta ma‘rifiy ahamiyatini ta‘min etadi. Hayotni har taraflama va chuqur o‘rganish jihatidan realizm adabiyoti tabiat va jamiyatni o‘rganishda anchagina katta yutuqlarga erishgan burjua fanidan ustun edi. K.Marksning ta’rificha, XIX asr ingliz moralistlar (jamiyatni axloqiy jihatdan tuzatish yo‘li bilan kishilarni baxtiyor qilishni niyat qilganlar) ochgandan ko‘ra ko‘proq siyosiy va ijtimoiy haqiqatlarni ochib berdilar. N.G.Chernishevskiyning fikricha realizm asarida san’atkor mutafakkirga aylanadi va san’at ilmiy ahamiyat kasb etadi. V.G.Belinskiy realizm asarida fan bilan san’at qo‘shilib ketishini, realistik roman kishiga tarix asaridan ko‘ra to‘g‘riroq va chuqurroq tasavvur berishni ta’kidlagan. Uning ta’biricha haqqoniylik va badiiy ta’sirchanlik qalblarni larzaga solish realizmning eng muhim talabidir. Hayotni haqqoniy va ta’sirchan tasvir etish uchun uni har taraflama keng qamrab olish zarur, hayotiy konfliktlarni ro‘y-rost tasvirlash realizm adabiyotining asosiy talablaridan biridir. Yetuk realistik asar davrning kuchli ziddiyatlarini xarakterlar va ularning beayov kurashi orqali berish bilan ajralib turadi. Hayotiy konfliktlarning chin ma’nosini ochib tashlash uchun realistik tasvirda 9

giperbolizatsiya (mubolag‘a) ga keng o‘rin beriladi va bu mubolag‘a hayotiy haqiqatga zid bo‘lmaydi. Realizm adabiyoti vositalari xilma-xil va boy bo‘lib, hayotni hayotning o‘z shakllarida tasvirlashdan boshlab, masal, ertak va afsonalargacha hamma shakllarini o‘z ichiga oladi. XIX asr yozuvchilar ijodida realizmning hayotga, xalqqa yaqinligi yana ham oshdi, uning vositalari yana ham mukammallashdi. Realizm xususida AQSh ning Shimoliy Karolina Universiteti professori, taniqli adabiyotshunos olim Uilyam Xarmon (William Harmon) quyidagicha fikr bildiradi: “Realism, in the broadest literary sense, fidelity to act reality in its representation: a term loosely synonymous with Verisimilitude: and in this sense it has been a significant element in almost every school of writing. So give it more precise definition, however, one may limit it to the movement in the nineteenth century that was centered in the novel and dominant in France, England and America from roughly mid-century to the closing decade, when it was replaced by naturalism. In this sense realism defines a literary method and a particular range of subject matter” 1 Bitiruv malakaviy ishining mavzusi realism ijodiy metodining yo’nalishlaridan biri bo’lgan tanqidiy realizm oqimi har tomonlama yoritib berishni nazarda tutadi. Shu o’rinda aytib o’tish lozimki,XIX asr oxiri va XX asr boshlarida Evropa hususan AQSH adabiyotida tanqidiy realizmdan tashqari naturalizm, simvolizm, imagizm, dadaizm, ekspresionizm, impressionism, futurizm kabi oqimlar ham paydo bo’ldi. Quyida biz ana shunday oqimlarning ba’zilari hususida ma’lumot berishni lozim topdik. Naturalizm (lot. natura - tabiat) – 1) tabiiy fanlar sohasida erishilgan ulkan mavaffaqiyatlar ta’sirida XX asrning 60-yillaridan boshlab Evropa adabiyotlarida shakllangan adabiy yo’nalish. Ilk bor Fransiyada maydonga kelgan haturalizmning falsafiy asosi – pozitivizm, O.Kont ta’limotidir. XIX asrning 70-yillari o’rtalariga kelib E.Zolya atrofida shu yo’nalishga mansub ijodkorlar (G. Flober, Gi de Mopassan, G.Ibsen va b.) maktabi shakllangan. E.Zolya o’zining “Eksperimental roman”, “Naturalist romanivistlar” nomli asarlarida naturalizmning nazariy 1 Harmon William. A handbook to literature., Macmillan Publishing Comp any, 1992. p. 134. 10

asoslarini ishlab chiqdi. Tabiiy fanlarning tabiat sirlarini o’rganish borasidagi yutuqlaridan ilhomlangan naturalistlar jamiyatni, insonni shu kabi teran, yuksak darajadagi aniqlik bilan tadqiq etishni o’z oldidalariga maqsad qilib qo’yganlar, ularga ko’ra, badiiy bilish ilmiy bilishga monand bo’lmog’i zarur. Shunga ko’ra, ular asarning badiiylik darajasini ham unda bilish amali nechog’li ko’lanli va chuqur amalga oshganidan kelib chiqqan holda belgilaganlar. Ular hayotni boricha, bo’yab-bejamasdan, biron- bir mafkura yoki ahloqiy tarbiya maqsadlariga yo’naltirmagan holda tasvirlash kerak deb bilishadi. Ya’ni naturalistlar adabiyot hayot materialini tanlab tasvirlashi kerak emas, uni boricha tasvirlashi kerak, adabiyot uchun begona mavzu yoki syujet yo’q, deb hisoblaydilar. Naturalistlar asosiy e’tiborni maishiy tafsilotlarga , inson ruhiyatining fiziologik asoslariga, uning fe’l-huyi, xatti-harakatlari, taqdiridagi tushuntirish qiyin jihatlariga qaratadilar. Ular uchun ijodiy qayta yaratish emas, naturani asliga muvofiq tasvirlash muhim. Bularning bari naturalist aqidalarini mutlaqlashtirgan ijodkorlarni, ularning asarlarini san’atdan yiroqlashtiradi. Ayni chog’da, naturalist adabiyot tarixida o’zining muayyan ijobiy izini ham qoldirdi. Jumladan, jamiyatning eng quyi qatlamlari turmushini ikir-chikirigacha tasvirlashga intilish, inson ruhiyatining eng chuqur puchmoqlarigacha kirib borishga intilish kabi jihatlar realistik adabiyot imkoniyatlarining kengayishiga xizmat qildi; 2) adabiyotshunoslikda naturalizm termini realizmga zid qo’yilgan holda hayot materialini saylamasdan, badiiy-falsafiy idrok etmasdan oddiygina qayd etish, badiiy umumlashtirish va g’oyaviy-hissiy munosabatdan mosuvo, hayotdan oddiygina nusxa ko’chirishdan iborat, tom ma’nodagi ijodiylikdan yiroq, demakki, chinakam san’atga yot ijodiy metod ma’nosida ham tushuniladi. Ba’zan shu yo’sin tasvir realizm maqomida turgan adiblar ijodida, realistik asarlarning alohida epizodlarida ham uchrab qoladiki, bunday hollarda naturalizm termini baho ma’nosida, yo’l qo’yilgan kamchiliklarning umimiy nomi sifatida ham ishlatiladi. Simvolizm(yun. Simbolon, fr. Simbolisme – belgi, nishon) – Evropada XIX asr oxiri – XX asr boshlarida kuzatilgan madaniy-ma’naviy inqiroz sharoitida, pozitivistik yondashuv va tobora urchib borayotgan omma adabiyoti (belletristika) 11

namunalari obro’sizlantirgan realistik rasvir prinziplariga qarshi o’laroq, vujudga kelgan adabiy oqim. Simvolizmning adabiy-estetik asoslari XIX asrning 60 – 70- yillarida P.Verlen, A.Rembo, S.Mallarme kabi fransuz shoirlari ijodi bilan qo’yilgan. Mutaxassislar simvolizmga romantizm vorisi sifatida qaraydilar, shu bois ham uning falsafiy asoslarini A.Shopengauyer, E.Gartman va qisman, F.Nitsshe ta’limotida ko’radilar. Simvolistlar konkret-hissiy idrok doirasidan tashqarida turuvchi go’yalar, “o’zi-o’zidagi narsa”larni badiiy aks ettirishga intiladilar. Ularga ko’ra, simvol kundalik maishat domidan qutulish va dunyoning ideal mohiyatini anglash uchun obrazdan ko’ra samaraliroq vositadir. Ular shoir qalban mutlaq haqiqatga yaqin turadi, shu bois u olamni simvolar orqali intuitiv tarzda idrok eta oladi, deb hisoblaydilar. Umuman olganda simvolizm namoyondalri dunyoqarash nuqtai nazaridan Aflotunizm ta’limoti, panteizm falsafasi, olamni ramzli idrok etishga qaratilgan xristian diniy-mistik ta’limotlarbilan ham bog’lanadi. Rus simvolizmning falsafiy-estetik qarashlari (ular V.Solovyov ta’limotiga asoslanadi) ham ko’p jihatdan g’arblik hammaslaklari qarashlariga mos, biroq ular rus menataliteti va mamlakat ijtimoiy- tarixiy sharoiti bilan bog’liq o’ziga xos jihatlarga ham ega. Jumladan rus simvolizmining etakchilaridan biri D. Merejkovskiy uni yuzaga keltirgan asosiy omilni jamiyatda “eng ashaddiy moddiyunchilik bilan ruhning eng ehtirosli ideal intilishlari” to’qnash yashagan davr sharoitida ko’radi. Ya’ni bu o’rinda ashaddiy moddiyunchilar realistlar bo’lsa, ruhning ideal intilishlari simvolizmga xosdir. Ularga ko’ra, realistlar hayotning oddiy juzatuvchilari, simvolizmlar esa hamisha mutaffakkirdir (K.Balmont). Simvolistlarning reallikdan bezgani, olamni intiutiv tarzdagina idrok qilish mumkin deb bilganlari ularni romantizmning bevosita borislari deyishga asos beradi. Ular uchun dunyo qorong’u bir zindon, undan chiqadigan birgina tuynik borki, u ham bo’lsa ijod onlaridagi ekstaz holatidir, ayni shu onlarda san’atkor olamning mohiyatiga kira biladi. San’atning vazifasi esa shu onlarni manguga muhrlashdan iboratdir. Ya’ni san’at boshqa sohalarda vahiy deb ataluvchi narsaning o’zginasidir. Shunga ko’ra, ijodkor o’z qalbining qorong’u puchmoqlarini o’zi uchun oydinlashtirishga kirishgan palladagina san’at 12

boshlanadi (V.Bryusov). Simvolizm vakillari uchun simvol – mangulikka ochilgan daricha. Ayni chog’da, simvollar voqelik qa’ridan tabiiy ravishda va beixtiyor oqib chiqishi lozim, mabodo ijodkor biron bir g’oyani ifodalash uchun ularni o’ylab topsa, uning o’lik allegoriyadan farqi qolmaydi. Ya’ni konkret mazmunga bog’langan allegoriyadan farqli o’laroq, simvol doimiy harakatda – u turfa mazmun qirralarini ochib boraveradi; simvol vositasida ifodalangan fikr sirli miltirab, hamisha o’ziga jalb etib turadi, u inson qalbiga so’z bilan aytgandan ko’ra kuchliroq ta’sir qiladi. Maydonga kelgan qavr ijtimoiy hayotidan bo’hronlar, ma’naviy tanazzul bilan bog’liq holda, simvolizmda iqtidorli vakillari ijodi umumbashariy va mangu muammolarning badiiy idrokiga qaratilgan bo’lib, badiiy tafakkur rivojiga munosib hissa bo’lib qo’shilgan. 13

1.2. Tanqidiy realizm ijodiy oqimi va uning asosiy xususiyatlari Tanqidiy realizm ijodiy metodi haqida adabiyotshunos olim N.Hakimov quyidagi fikrlarni bildiradi: Tanqidiy realizm – Tanqidiy realizm XIX asr rus realizmi , sanoat va adabiyotning ijodiy metodlaridan biri. Tanqidiy realizmning asosiy xususiyati hayotdagi salbiy hodisalarni chuqur va haqqoniy tasvirlashdan iboratdir. U xalqparvarlik, vatanparvarlik g‘oyalariga asoslanadi; shu ilg‘or g‘oyalar pozisiyasidan turib, turmush hodisalariga baho beradi, mehnatkash xalq manfaatlariga, ijtimoiy hayot taraqqiyotiga, adolatli turmush uchun olib borilgan kurashlarga va bu yo‘ldagi intilishlarga to‘sqinlik qilgan turmush illatlarini keskin qoralaydi ularni tanqid ostiga oladi, fosh etadi. 1 Taniqli adabiyotshunos olim D.Qurbonov tanqidiy realizmni ijodiy yo‘nalish yoki metod deb ataydi va yuqorida keltirilgan fikrlardan biroz farq qiluvchi nuqtai nazarni bayon etadi: Tanqidiy realizm XIX asrning o‘rtalarida maydonga kelgan adabiy yo‘nalish, ijodiy metod (qarang realizm). Termin ilk bor M.Gorkiy tomonidan qo‘llanilgan va sho‘ro davri adabiyotshunosligida faol iste'molda bo‘lgan. Darhaqiqat, XIX asr o‘rtalarida adabiy jarayonda maqomini egallay boshlagan realistik adabiyotning ko‘plab namunalarida mavjud tuzum teran badiiy tahlil etilib, uning insoniylikka zid mohiyati ochib beriladi (masalan, O.Balzak, F.Dostoevskiy, L.Tolstoy va boshqalar). Ya’ni realist san’atkorlar o‘z idellaridan kelib chiqib, ko‘pincha voqelikka tanqidiy munosabatda bo‘ladilar va uni g‘oyaviy-hissiy inkor qiladilar. Holbuki, birinchidan davr adabiyotida voqelikni inkor emas, tasdiq etuvchi asarlar ham bo‘lgan, demak, ushbu atama davr adabiyotidagi hodisani to‘liq qamray olmaydi; ikkinchidan, konkret badiiy asardagi g‘oyaviy-hissiy inkor kunning dolzarb ijtimoiy-siyosiy ehtiyojlari bilangina bog‘liq mazmun qatlami, holos, unda boqiy umuminsoniy qadriyatlar va mangu muammolar talqinidan kelib chiquvchi umumbashariy mazmun qatlami 1 Hotamov N., Sarimsoqov B. “Adabiyotshunoslik terminlarining Ruscha-O‘zbekcha izohli lug‘ati” Toshkent “O‘qituvchi” 1983 14

ham bor, demak, butun boshli adabiy-badiiy hodisa mohiyatini inkor ruhi bilangina belgilash unchalik to‘g‘ri bo‘lmaydi. Hozirgi adabiyotshunoslikda Tanqidiy relizm termini ananaviy ravishda qo‘llanilib turgan bo‘lsada, uning faolligi sezilarli darajada pasaygan. 1 XIX asr yozuvchilari ijodida realizmning hayotga va xalqqa yaqinligi yana ham oshdi, uning vositalari yana ham mukammallashdi. Realizmda ijodkorning shaxsi va uning ijtimoiy estetik ideali ham katta rol o‘ynaydi. Realizm insoniyatning ezgu orzulari jahondagi hamma kishilarning haqiqiy insonlarcha yashashga erishuvi uchun kurashni shior qilib oldi. Shuning uchun ham buyuk realist yozuvchilar ijodi izchil xalqchillik ruhi bilan sug‘orilgandir. Realizmning yirik vakillari G.Geyne, V.Gyugo, G.Mopassan, J.London, B.Shou, L.Tolstoy kabi yozuvchilarning ijodi buning yaqqol misoli bo‘la oladi. Badiiy adabiyot taraqqiyotining hamma bosqichlarida san’atkorlar ijodida muhim o‘rin tutgan tanqidiy element endi realizmda yangi kuch kasb etadi. Mavjud burjuaziya tuzumi realistlar ijodida qoralanadi va rad etiladi, shuning uchun ham realizmning bu yuqori bosqichi tanqidiy realizm deb ataladi. Yetuk realizmning asosiy xususiyatlari tanqidiy realizm metodida rivojlanib, yuqori darajaga ko‘tariladi. Birinchi navbatda adabiyot va san’atning xalq hayoti bilan aloqasi juda mustahkamlanib adabiyot va san’at, M.Gorkiy ta’biri bilan aytganda “xalqning ko‘zi, qulog‘i va vijdoni, davrning aks-sadosi” bo‘lib qoladi. Tanqidiy realizmning xarakterli xususiyati unda istorizm (tarixiylik) prinsipining izchil tantanasidir. Yevropa romantizmi ichida kurtak ochib, realizmda keng ravnaq topgan istorizm prinsipi san’atkordan har bir davrni va psixologik hodisani izchil ravishda butun tarixiy konkretligi bilan tasvirlashni talab etadi. Bu talab ayniqsa tarixiy o‘tmishga bag‘ishlangan asarlarga taalluqlidir. Istorizm prinsipiga amal qilgan yozuvchi asarida hayot va odamlar o‘zlari yashagan sharoitning natijasi o‘laroq hamma o‘ziga xos xususiyatlari bilan tasvir etiladi. Buning natijasida tanqidiy realizm asarlarida hatto tarixan o‘zaro yaqin 1 Qurbonov L., Mamajonov Z., Sheralieva M. “Adabiyotshunoslik lug‘ati” Toshkent “Akademnashr” 2010 15

bo‘lgan hodisalar ham o‘zlarining tarixan konkretligini saqlagan holda bir birlariga o‘xshamaydilar. Tanqidiy realizm metodida hatto ikki muhit yoki tarixiy sharoitga mansub kishilarni bir muallif tasvirlaganda ham qahramonlar bir birlariga sira o‘xshamaydilar. I.Turgenevning “Otalar va bolalar” hamda “Arafa” asarlarida yosh avlod vakillarining tasvirini esga olaylik. Tanqidiy realizm metodidagi bu fazilatning sababi va bu metodning xususiyatlaridan biri unda ijtimoiy va psixologik determinizmning tantana qilishidir. Determinizm termini s hartlanganlik demakdir. Ijtimoiy determinizm kishida bo‘lgan xususiyatlar bu kishi tug‘ilgan va o‘sgan ijtimoiy sharoitning natijasi mevasi ekanini tasdiq etadi. Tanqidiy realizm adabiyoti kishi psixologiyasidagi hamma yaxshi va yomon xususiyatlarning asosiy sababi ijtimoiy sharoit ekanini ochib beradi va o‘quvchini “odamlarni baxtiyor etish uchun ular yashagan muhitni o‘zgartirish kerak”, degan fikrga olib keladi. Boshqacha qilib aytganda, tanqidiy realizm adabiyoti va san’ati o‘z zamonasidagi hukmron burjua jamiyatning inson, uning normal taraqqiyoti uchun yaramasligini fosh etadi va jamiyatni tubdan o‘zgartirish g‘oyasini stixiyali yoki ongli ravishda olg‘a suradi, shu bilan jamiyatning fikriy taraqqiyotida juda katta ijobiy rol o‘ynaydi. Psixologik determinizm kishi ruhiyatining nisbatan mustaqil hodisa ekanini, uning o‘ziga xos xususiyatlari va qonunlari borligini kashf etadi. Uning vakillari kishilar tasvirida ana shu qoidaga qattiq rioya qildilar. Tanqidiy realist odam tasvirida kishilarda “ruh dialektikasi” butun murakkabligini ko‘zda tutadi, personajlarni, ularni psixologiyasidan kelib chiqmaydigan ishlar qilishga majbur etmaydi, ijtimoiy determinizm va psixologik determinizm prinsiplarining izchil amalga oshirilishi natijasida tanqidiy realizm asarlari avval ko‘rilmagan darajada hayotiy haqqoniylik kasb etadilar. Bu ularning juda zo‘r badiiy ta’sir kuchini ta’minlaydi. Tanqidiy realizm asarlari ta’sirchanligiga sabab unda ijobiy estetik idealning mavjudligidir. Rad etish pafosi tanqidiy realizm uchun juda xarakterli bo‘lsa ham ya’ni tanqidiy realizm o‘z zamonasining hukmron ijtimoiy-siyosiy tartiblarini, siyosiy va axloqiy aqidalarini uloqtirib tashlash kerakligini isbot etish ruhi bilan 16

yo‘g‘rilgan ham bu metodda yozilgan asarlar ijobiy idealdan mahrum emas. Tanqidiy realizm o‘z zamonasi voqeligini porloq kelajak tufayli shu kelajakning muqarrarligiga ishongan holda va uni yaqinlashtirish niyatida o‘z zamonasining yaramas voqeligini rad etadi. Tanqidiy realizm adabiyoti va san’atining yana bir xususiyati unda janrlarning katta rivoji va tasvir vositalarining boyligidir. Ayniqsa epik va dramatik janrlar ijtimoiy roman, psixologik roman, tarixiy roman va qissa, psixologik drama, maishiy drama va hokazolar. Tanqidiy realizmda keng rivoj topadi. Roman epopeya darajasiga ko‘tariladi. Tanqidiy realizm turli mamlakatlarda va turli konkret tarixiy sharoitlarda yana ko‘p o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘ladi. XIX asrda bu usulning gurkirab rivojlanishi, ijtimoiy ziddiyatlarning tobora kuchayib borishi va kishilar tomonidan hayotiy shart sharoitlar insonning insondek yashashi uchun nomuvofiqligi chuqurroq anglanishi bilan bog’liqdir. Yuqorida aytib o‘tilganidek turli mamlakatlarda tanqidiy realizm taraqqiyoti va xususiyatlari aynan bir xil bo‘lmagan. Muayyan xalq hayoti shart-sharoit- larining o‘ziga xosligi uning adabiyotining o‘ziga xosligini ham belgilar edi. G‘arb tanqidiy realizmning eng yaxshi asarlarida ommaning qashshoqligi, oddiy kishilar insoniy qadr qiymatining oyoq osti qilinishi, jinoyat va ahloqsizlikning ortishi, kishilarning ma’naviy tubanlashuvi va bir biridan uzoqlashuvi singari kapitalistik turmushga xos daxshatli illatlar nihoyatda haqqoniy hamda ta’sirchan holda aks ettirildi. Voqelik tasviridagi haqqoniylik va ta’sirchanlik realizm taraqqiyotiga ulkan hissa bo‘lib qo‘shiladi. Buning yorqin misoli sifatida Balzak va Dikkens singari ulug‘ yozuvchilar ijodini eslash mumkin. Xususan, Balzak Nyusingen singari moliya xodimlari, Grande va Sepsar kabi xasis chollar, gobseklar timsolida xalqni ezuvchilarni g‘azab bilan fosh qiladi. Dikkens ijodining asosiy tomoni shunda ediki u, hukmron ijtimoiy tuzum xalqning farovon hayot kechirishi uchun nomuvofikligini tushunar, qashshoq kishilarga yuksak darajada xayrihohlik bilan qarar, oddiy 17

zaxmatkashlardagi insoniylik va haqqoniylikni nihoyatda hurmatlar edi. Shunga ko‘ra yozuvchi Dombi, Jonas Chezlvit, Baunderbi tipidagi burjuaziya vakillarining g‘ayri insoniy xatti-harakatlarini haqqoniy aks ettiradi. U ishxonalar, qamoqxonalar, qashshoq kulbalarning unutilmas ayanchli manzaralarini chizib beradi. Nihoyat dunyoqarashi va ijodining asosiy yo‘nalishiga muvofiq holda yozuvchi David Kopperfild, Agnessa, Mitti Dorrit, Nikolas Niklbe, Florens, Pegoti, Xem singari jozibali qahramonlar obrazini yaratadi. Balzak va Dikkens ijodlaridan ayon bo‘lishicha, realizmning muhim prinsiplaridan biri unda voqelikning ob’ektiv tarzda aks ettirilishi edi. Tanqidiy realizm san’atning qaror topishda Stendal qarashlari ham muhim rol o‘ynaydi. Stendal o‘zining “Rasin va Shekspir” (1825) risolasida san’at va san’atkorning roli haqida gapirar ekan, XVIII asr ma’rifatparvarlariga ergashadi. Klassisizm san’atining qotib qolgan dog‘malariga qarshi, san’at ijtimoiy hodisa ekanligini, u davrlar o‘tishi bilan o‘zgarib turishini ko‘rsatadi. Stendalning fikricha san’at ijtimoiy maqsadlarga xizmat qilishi, o‘z davrining o‘tkir kurash quroli bo‘lishi kerak. San’atkor o‘z san’atiga ommani ishontirishi, o‘zi ketidan ergashtirishi lozim. Uning “Rasin va Shekspir” risolasi o‘z g‘oyasiga ko‘ra tanqidiy realizmning manifesti vazifasini o‘tadi. Tanqidiy realizm romantizmdan farqli o‘laroq tasvirlayotgan voqea va hodisalarning asl mohiyatini ochib berishga xizmat qiladi. U har bir voqea va hodisaga tarixiy jihatdan konkret yondashadi, shuning uchun tanqidiy realizm adabiyotida tarixiylik muhim rol o‘ynaydi. Tanqidiy realizm adabiyoti ekspluatatsiyaga asoslangan tuzumni, uning vakillarini ayovsiz fosh qilib tashlaydi. Agar yozuvchi tasvirlayotgan voqea-hodisalarga tanqidiy yondashmasa, tanqidiy realizm adabiyotining vakili bo‘la olmaydi. Chunki burjua tuzumi haqida haqiqatni gapirish o‘sha tuzum illatlarini ko‘rsatishni taqozo qiladi. Ajoyib ingliz romantistlar pleyadasini tashkil qiluvchi Dikkens bilan Tekkerey, Mios Bronte va Missis Gaskel hamda Balzaklar o‘z asarlarida kapitalizm dunyosiga nisbatan ana shunday murosasiz munosabatda bo‘lganlar. Bu yozuvchilar o‘z qahramonlarining ichki dunyosini murakkabligi va psixologizmi bilan yoritib bera olganlar. 18

Biroq bu realizm adabiyotining vakillari o‘zlari ayovsiz tanqid qilgan burjua tuzumini ag‘darib tashlashga chaqirmadilar. Ular burjua jamiyatining qayoqqa qarab rivojlanib borayotganini tushuna olmadilar. Kapitalizmni yo‘q qilib uning o‘rniga adolatli ijtimoiy tuzum o‘rnatishni ko‘ra olmadilar. Lekin, bu kamchiliklarga qaramay, tanqidiy realistlarning asarlari kitobxonda burjua tartiblariga qarshi kurashish kerak, degan haqqoniy fikrni tug‘diradi. Eng yangi davr chet el adabiyotidagi asosiy oqim bo‘lib hisoblangan tanqidiy realizm oqimi yozuvchilari XIX asrning birinchi yarmida rivojlangan klassik realizm vakillari Stendal, Balzak, Dikkens va boshqa adiblarning ijodiy an’analariga asoslanganlari holda “Ijtimoiy revolyusiya arafasi” hisoblangan davrning o‘ziga xos belgilarini ham ifodalaydilar. Bu belgilar imperialistik hukmronlik kapitalistik ekspluatatsiya va qullikka qarshi ommada tug‘ilgan nafratni aks ettirishda ko‘rinadi. Zolya Mopassan va Anatol Frans (Fransiya), Tomas Gardi, Bernard Shou, Gerbert Uells (Angliya), Genrix Mann, Tomas Mann (Germaniya) Mark Tven va Jek Londonlar (AQSh) shular jumlasidandir. XIX asrning oxiri va XX asr boshida qaror topgan tanqidiy realizm adabiyoti o‘z mohiyati bilan demokratik, antiimperialistik xarakterdadir. Tanqidiy realizm burjuaziya jamiyati va uning zulm daxshatlariga qarshi noroziliklarni aks ettiradi, har bir yozuvchining qobiliyati va dunyoqarashiga qarab bu norozilik turli me’yorda, ba’zilarida kuchli, bir xillarida mu’tadil holda namoyon bo‘ladi. Shu bilan birga realistlar o‘z ijodlarida tinchlik ozodlik g‘oyalarini ham ifoda etadilar. Lekin hali bu tipdagi yozuvchilarning ko‘plari xalq ommasidan uzoq edilar. Shuning uchun ular ozodlikka erishish yo‘llarini ham to‘g‘ri tasavvur qila olmasdilar. Bunga ularning turlicha muhitda yashaganliklari va ba’zan idealistik reaksion falsafiy qarashlar ta’siriga tushib qolishlari sababchidir. Masalan ulug‘ yozuvchi Romen Rollan ancha vaqtgacha yomonlikka yaxshilik qil, zo‘ravonlikka qarshi turma, degan falsafani targ‘ib qilgan. Mopassanga esa ijodining pirovardida Shopengauer falsafasi ta’sir ko‘rsatgan. Sotsialistik harakatning faol ishtirokchilaridan Jek London ba’zi vaqtlarda Spenser va Nitsshe qarashlariga yaqin turgan va hokazo. Bundan tashqari tanqidiy realizm o‘z rivoji davomida turli 19

adabiy oqimlarga duch kelgan va qisman ular ta’sirida ham bo‘lgan. Masalan: naturalizm Mopassan, Genrix Mann, Teodor Drayzer; Simvolizm Ibsen, Gauptman, Rollan ijodiga ta’sir etgan. Romantizm esa Mark Tven, Jek London, Ibsen ijodlarida realizm bilan qorishlik holda davom etgan. Bu taraqqiyparvar yozuvchilar turli adabiy an’analardan foydalanadilar, lekin ular ijodiga xos narsa demokratizm, ozodlik va tenglik bo‘lib burjua hayosizligiga qarshi kurash asosiy masala tarzida qolaveradi. Tanqidiy realizm jahonning ko‘p qismida hozirga qadar ham rivojlanib kelmoqda. Tanqidiy realizm taraqqiyoti davom etgani holda XX asrda g‘arbda ham, Rossiyada ham adabiyotda sotsialistik realizm degan usul maydonga keladi. Bu usulda yaratilgai aksariyat asarlarda sotsializmni madh etish ustunlik qiladi. Adabiyotni siyosatning targ‘ibotchisiga aylantirganligi sababli sotsialistik realizm endilikda yaroqsiz usul hisoblanmoqda. XIX asr ikkinchi yarmining yetakchi tanqidchilaridan biri hisoblanmish Metyu Arnold she’riyatni “Hayotni tanqid qiluvchi” tanqidning o’zini esa u xuddiki: “Dunyoda ma’lum bo’lgan va mulohaza qilingan narsalarni o’rganish, bilish hamda shu bilimlar asnosida yangi g’oyalarni yaratishga undovchi kuch sifatida talqin etadi”. Arnold ma’qul ko’rgan klassik sifatlar bu - qurulish, ketma- ketlik va hajm. Adabiyotni yuqori standartlar asosida tanqid qilganda u o’zining nozik ta’biga asoslangan usuldan foydalangan. Uning aytishi bo’yicha: “Buyuk xususiyatlar asl she’riyatda oddiy masalalarni oddiy yo’llar bilan ochib bergan holatdagina o’z yuksak pog’onalariga ko’tarilishi mumkin, vaholangki bu xususiyat she’riy iqtidor ato etilgan kishilardagina bo’ladi. Shoirning buyukligi uning hayotga bo’lgan kuchli va go’zal g’oyalarida namoyon bo’ladi” 1 . Uning uchta yirik tanqidiy esselari quyidagilar: “The function of Criticism”, “The study of poetry” va “On translation Homer”. XIX asrning oxirlarida romantizm kuchli oqimlardan biri sifatida talqin etilgan, ammo realizm va impressionizm oqimlari bundan mustasno edi. Tabiiy fanlarning rivojlanishida o’sish realistik tanqidning rivojlanishiga asos bo’ldi. 1 Arnold M. “The function of Criticism”. New York , 1978 , p.80. 20

Tarixiy tanqidning rivojlanishi qadimiy bitiklarni tushunishda muhim rol o’ynaydi va kamida ikki asrlik rivojlanish yo’lini bosib o’tgan bu oqim, nihoyat, fransuz adiblari Sent Byure, Va Tein asarlarida o’z ifodasini topdi. Viktoriya davri tanqidchilari adabiyotning mazmuni, unda axloqiylik, tasavvur, yo’nalish va hajviy nazariyalar to’g’risidagi masalalarni muhokama qilishgan.Tanqidda impressionalistik usullarning ishlatilishi, nemis tili ta’sirining fransuz tiliga yon bosishiga asos bo’ldi. Fanga yuksak hissa qo’shgan arboblar: ingliz hajvchilari orasida Tekkerey, she’riyatda Jon Stuart Mil, san’at yo’nalishida Pater, psixologik hajvda Jorj Meridit hisoblanadilar. Ba’zida savol tug’iladi: nimaga asosan Amerika adabiyoti taqlidiy yoki ko’chirib olingan hisoblanadi? Qanday qilib Amerika adabiyoti sof amerikacha ruhiyatni yuksaltiradi? Bu o’zi qanday ruhiyat? Puritancha etikaning Amerika adabiyotiga ta’siri qanaqa? O’tmishdagi chegara bunga qanday ta’sir etgan? “North American Review” gazetasi ma’lumorlariga asosan XIX asrning dastlabki yillarida tanqid eskicha qarashlarga asoslangan bo’lgan. Bu davr Papa va Shotland maktablari hukmronligi ostidagi davr bo’lgan. Keyinchalik romantik ruhiyatning yukasalishi natijasida Bayron, Skot, Vordsvord, Shelli, Kits, Koldrij, Karlayl va Tennison kabi adiblar yuqori pog’onalarda talqin etildilar. Romantik oqimining dastlabki tanqidchilari Po, Lovel va Emersonlar hisoblanganlar. Bu tanqidchilar orasida Po asarda mohirlik, qurilish, axloqiylikka alohida urg’u berib o’tgan. U hikoyalar va she’riyatda mavjud bo’lgan mustaqil nazariyalarni talqin etgan. Emerson san’atda axloqiylik tarafdori bo’lgan, uning aytishi bo’yicha, Amerika adabiyoti ikkilamchi hisoblangan, ammo aslida bu nohaqlik. Lovel sentimentalizmga qarshi bo’lgan impressionalistik va romantik realist hisoblanadi. Fuqarolar urushidan so’ng, tanqidiy yo’nalishda realizmning tarafdorlari bo’lmish ikki adib - Uiliyam Hovels va Genri Jeyms adabiyot sahnasiga chiqadilar. Badiiy to’qimaning yuksak tarafdorlari bo’lmish bu ikki adib, san’atning asosiy predmeti materialistik va psixologik-ijtimoiylik ongda mujassamlashgan asar degan g’oyalarni ilgari suradi. Bu yerda pragmatik nazariyaning aspektlari hali ham mavjud, chunki u 21

yaratiladigan asarlarning kishilarga ta’sirini, ya’ni ma’naviy talablarini uni yaratuvchiga bog’liqligini ko’ra bilgan va tushungan. Asr so’nggida fransuz tili ayniqsa Zolyaning ta’sirida bir guruh Amerika yozuvchilari ochiq-oydin taqlidga asoslangan nazariyani ilgari surishdi, bu esa borliqni rassom tomonidan tasvirlanishini yaxshilashga olib keladi, mana bu ilmiy uslubning talabidir. Bu nazariya naturalizm bo’lib Frank Norris uning asr so’nggida eng yorqin namoyondasi bo’ldi. Ammo Genri Jeyms o’zining allaqachon yozilgan hamda 20 asrning birinchi o’n yilligida nashrga tayyorlangan asarlarida Amerikaliklar yaratgan tanqidiy prinsiplarni yanada samaralisini yaratishga erishdi. Jeyms hamda Po 20-asrda Amerikada o’z davrining eng kuchli va haqiqiy tanqidchilari sifatida namoyon bo’lishdi. Jeymsda donolik, muloyimlik, his-tuyg’ularning oddiyligi hamda yaxshi hislatlarning bo’lishiga qaramasdan Poning buyuk daho ekanligi Jeymsning bebaho iqtidori, detallarga nisbatan ziyrakligi hamda mantiqqa va o’zaro moslikka asoslanish kabi hislatlarini ortda qoldirdi. Shuningdek Po qisqa hikoyalar, ilmiy asarlar, detektiv asarlar, she’rlar, yangi tanqid va shuningdek keyinchalik Minken, Pound, Elliot va Ayvor Vinterslar tomonidan o’zlashtirilgan tanqidning ikonoklastik uslubini yaratishni niyat qilgan edi. Ularning qarashlari turli bo’lishiga qaramasdan Po hamda Jeyms birgalikda yorqin va sinalgan yorqin tanqidiy ruhiyatni yaratishni va bu ularning zamondoshlari hamda ularning asarlarining g’oyasiga aylangan edi. 20-asrning dastlabki o’n yilida Amerika va Angliyada realizm va naturalizm g’oyalarining davomi ko’rindi, ammo ular biroz jiddiy imtihondan o’tayotgan edi. Angliyada Valter Pater hamda uning izdoshlari va Amerikada Jeyms Huneker tomonidan olib borilgan impressionizm hamda “yuqori baholash” kunning asosiy yetakchi g’oyalari edi. Shu asrning ikkinchi o’n yilligida Van Vik boshchiligidagi amerikaliklar guruhi Amerikaning ma’naviy kamchiliklarini qattiq tanqid ostiga oldi, ular o’tmishning foydali jihatlarini izlashga kirishishdi. Yana bir katta yo’nalish yangi gumanizm edi va u Babbit hamda Mur milliy ruhiyatga hamda insoniylikning tanqidiy me’yorlariga asoslangan tanqidiy pozisiyani shakllantirishdi. 1930-yilda, iqtisodiy inqirozning oqibati ta’sirida, Marksning 22

ideologiyasini qo’llab quvvatlaydigan tanqidchilar oqimi paydo bo’ldi, bu pragmatik nazariyaning o’ziga xos shakli sifatida namoyon bo’ldi. 23

II BOB. Mark Tven – XX asr Amerika adabiyotining mashhur namoyondasi . XIX asrning oxirlari va XX asrning boshlarida kapitalizm o‘zining so‘nggi va yuqori bosqichi imperializm davriga o‘tdi. Yirik monopoliyalar paydo bo‘ldi. Moliya oligarxiyasi hukmronligi boshlandi. Imperialistik davlatlar (Angliya, Fransiya, Germaniya va AQSh) o‘rtasidagi ziddiyatlar ortdi. Ular yer kurrasining turli tomonlarida, mustamlakalar bosib olish siyosatini kuchaytirdilar. Kapitalistik davlatlar o‘rtasidagi bu qarama-qarshiliklar oqibat natijada ularni jahon imperialistik urushiga olib bordi. “O‘tkinchi kapitalizm” yoki “O‘lib borayotgan” kapitalizm davrida adabiy jarayon ham murakkab sharoitda rivojlandi. Realist yozuvchilar burjua-tushkunlik adabiyotning turli ko‘rinishlariga qarshi kurash olib bordilar. Eng yangi davr chet el adabiyotidagi asosiy adabiy oqim tanqidiy realizm bo‘lib qoldi. Bu oqim yozuvchilari XIX asrning birinchi yarmida rivojlangan klassik realizm vakillari Stendal, Balzak, Dikkens va boshqa adiblarning an‘analariga asoslanganlari holda, o‘sha davrning o‘ziga xos belgilarini ham ifodalaydilar. Bu belgilar imperialistik hukmronlik, kapitalistik eksplutatsiya va qullikka qarshi ommada tug‘ilgan nafratni aks ettirishda ko‘rinadi. XIX asr oxiridagi Amerika realistik adabiyotining mashhur vakillaridan biri Mark Tvendir. Adabiy taxallusi Mark Tven bo‘lgan Semyuel Lengxorn Klemens Amerika demokratik adabiyotining yirik vakili o‘z zamonasi burjua jamiyati illatlarini fosh etgan satirik va realist yozuvchidir. U Amerika adabiyotida eng buyuk yumorist adib hisoblanadi. Mark Tven hikoyalarida yumorning kuchli hajviyaga aylanishi, folklor sujeti asosida yaratilgan “Kalaverasdan chiqqan mashhur sakrovchi qurbaqa” asari (1865) da yaqqol aks etgan. Yozuvchining Yevropa va Falastin bo‘ylab sayohatlari taassurotlari “Chet ellardagi soddadil kishilar” (1869), “Toblanganlar” (1872) kabi kitoblarida ifodalangan. Ch.D.Uorner bilan hamkorlikda yaratgan “Zarxal asr” romani (1873) mamlakat siyosiy hayotini kuchli satirik yo‘nalishda fosh etadi. 24

“Tom Soyerning boshidan kechirganlari” (1876), “Geklbberri Finnining boshidan kechirganlari” (1884), “Qirol Artur saroyidagi Konnektikutlik yanki” (1889) kabi romanlari, “Shaxzoda va gado” (1882) povesti va boshqa asarlarida “Amerikacha hayot” ning keng manzaralari o‘z ifodasini topdi. XIX asrning boshlarida yaratgan hajviy pamfletlarida Tven monopolistik kapitalning ichki va tashki siyosatini qoraladi. Mark Tven hayotining so‘nggi yillaridagi pessimistik kayfiyat “Inson o‘zi nima?” ilmiy risolasi (1906) va “Sirli notanish kishi” (1916) da aks etdi. Jahon taraqqiyparvar adabiyotining buyuk namoyondasi Mark Tvenning realizm ruhi bilan sug‘orilgan roman va povestlari, sarguzasht hikoyalari, esse va ocherklari zamonaviy kitobxonlar orasida ham mashhur bo‘lib, kitobxonlarning samimiy muhabbatini qozongan. Ikkinchi bobda Mark Tvenni yetishtirib chiqargan tarixiy sharoit, AQSh adabiyotida tanqidiy realizmning vujudga kelish xususiyatlari adibning hayoti va ijodi, uning realizm ruhi bilan sug‘orilgan mashhur asarlari xususida fikr yuritiladi. Asosiy mavzuni yoritish jarayonida hosil qilingan fikrlar xulosada umumlashtiriladi. Jumladan Mark Tven ijodining jahon adabiyotidagi o‘rni va hozirgi kundagi ahamiyati yoritiladi. Malakaviy bitiruv ishida AQShda tanqidiy realizmning shakllanishi, Mark Tven ijodi to‘g‘risida Angliya va Amerikada chop etilgan adabiyotlardan olingan parchalar asl nusxada beriladi. O‘ylaymizki adabiyotshunos olimlarning shu sohadagi ishlaridan olingan namunalar asosiy mavzuni yoritishga xizmat qiladi. Shuningdek yozuvchi asarlaridan olingan parchalar ham tarjima variantidan emas asl nusxadan olingan. 25

2.1. XIX asr oxiri XX asr boshi Amerika adabiyoti XIX asrning ikkinchi yarmida Amerika ijtimoiy hayotida katta o‘zgarishlar sodir bo‘ladi. 1861-1865 yillaridagi fuqarolar urushi natijasida Shimol burjuaziyasi quldorlar janubi ustidan g‘alaba qilib butun mamlakat bo‘ylab o‘z hukmronligini o‘rnatadi. AQSh jadal kapitalistik taraqqiyot yo‘liga kiradi. Sanoatning muhim tarmoqlari ildam qadamlar bilan rivojlana boshlaydi. 70-80 yillarda monopoliya birlashmalari yuzaga kelib, ular ishchilarni qattiq ekspluatatsiya qilishlari oqibatida katta foyda oladilar. Kapitalizm o‘zining yuqori va so‘nggi bosqichi imperializm davriga o‘tgach, uning ziddiyatlari yana ham keskinlashib ketadi. 1886 yilning may oyida ishchilar uyushtirgan katta qo‘zg‘olon shafqatsizlik bilan bostiriladi. Amerika burjuaziyasining militaristik siyosati kuchayadi. U Ispaniya bilan urush olib boradi, Puerto-Riko, Filippinlarni o‘ziga buysundirib oladi. Qisqa muddatli o‘sish va ko‘tarilishdan so‘ng mamlakat xo‘jaligida krizislar boshlanib, son- sanoqsiz ishchilar ko‘chaga chiqarib tashlanadi. Bular Amerikaning o‘ziga xos taraqqiyot yo‘li bor, u yerda hamma uchun barobar imkoniyatlar mavjud, shuning uchun Amerika kapitalizmi ziddiyatlarni bilmaydi degan qarashlar bir illyuziya quruq xayoldan iborat ekanini ochib tashlaydi. O‘sha davr klassiklari Amerika Qo‘shma Shtatlarida ishchilar sinfini qul qilish nihoyat tez va surbetlik bilan olib borilganini “razolat va ziynat ichida qo‘shilib qolgan bir hovuch milliarderlar bilan umrbod qashshoqlik darajasida kun ko‘ruvchi million-million mehnatkashlar o‘rtasidagi jarlikning chuqurligini ko‘rsatib o‘tganlar. Monopoliyalar san’at va madaniyat sohasiga ham o‘z ta’sirini o‘tkazadi. Mustaqil holda chop etiladigan gazeta va jurnallarni shafqatsiz ravishda xonavayron etib, o‘zlarigagina xizmat qiladigan gigant gazeta trestlarini tashkil qildilar. Gazeta, jurnal va kitoblarni nashr qilish aynan shu trestlarning qo‘lida edi. Bularning hammasi AQShda tanqidiy realizmning rivojlanishiga mislsiz to‘sqinlik qiladi. Monopoliyalarga bo‘ysunuvchi nashriyotlar haqiqiy gumanist yozuvchilarning asarlarini nashr qilishdan bosh tortar, gazetalar orqali ularga qarshi bo‘xtonlar uyushtiradilar va aksincha, “buyuk biznes” ni sharoflovchi zo‘raki yozuvchilarga keng yo‘l ochib, ularga mo‘may pul to‘lashadi. XIX asrning 26

ikkinchi yarmida Amerika hayoti fojeali ekanligi, xalq ommasining noroziligi va boshqa sabablar tobora kuchayib, butun Amerikani larzaga solganligiga qaramasdan, Amerika Qo‘shma Shtatlari burjua adabiyoti soxta, real hayotdan o‘ta uzoqligicha qoldi. “Boston maktabi” deb atalgan adabiyotchilar uyushmasi ana shunday adabiyotning ustuni bo‘lib hisoblanardi. Uning vakillari reaksion romantizm estetikasiga tayanib, haqiqiy hayotni tasvirlovchi yozuvchilarni masxara qiladi. Adabiyot ularning fikricha, o‘quvchini iflos, qo‘pol, yalang‘och hayot haqiqatlariga emas, balki orzu va xayollar dunyosiga boshlashi lozim. XIX asrning 70 yillarida Boston maktabining izdoshlari sifatida Amerika adabiyotida turli xil oqimlar paydo bo‘ldi. (Naturalizm, simvolizm, pozitivizm va hokazolar) XIX asrning oxiri va XX asrning boshida adabiyotni hayotga yaqinlashtirishda ma’lum darajada xizmat qilganlardan biri romannavis va tanqidchi Uilyam Din Xouelsdir (1837-1920). U adabiyotda sun’iylik va shartlilikka qarshi chiqib “nozik realistlar” ning favqulodda, alohida voqealarni tasvirlashga javoban kundalik hayotda uchraydigan hodisalarni real ko‘rsatishga chaqirdi. Shu bilan birga, 70 yillardagi asarlarida Amerika taraqqiyoti va hayotining o‘ziga xos afzalliklarini umidvorlik ruhida tasvirladiki, bu narsa uni sun’iylikka olib borar edi. Yozuvchi “Anna Kilberi” (1889), “Altruriyalik sayohatchi” (1894) romanlarida kapitalizmning tuzalmas dardga mubtalo bo‘lganini haqqoniy aks ettiradi. Amerikalik adabiyotshunos olim Vernon Parrington “Amerikada tanqidiy realizmning paydo bo‘lishi” (The beginnings of critical realism in America) nomli maqolalar to‘plamida tanqidiy realizmga qisqacha ta’rif beradi va Amerika adabiyotida bu oqimning paydo bo‘lishi va rivojlanishi haqida quyidagi fikrlarni bildiradi: “Criticism is the analysis, study and evalution of individual works of art, as well as the formulation of general principles for the examination of such works. From the earliest days of literary history, criticism has been a major as pect of literary theary and practice. Critical realism applied to realistic fiction in the late nineteenth and early twentieth cent wies, particularly in America. Criticism in 27

America, besides reblecting, sometimes tardily, European attiudes, has been concerned with questions peculiar to a literature growing out of a transplanted culture. To what extent is American literature derivative and imitative ? How can American literature develop a purely American spirit ? Early nineteenth-century criticism, as evideced by the earlier numbers of the north American Reviev, was conservative and neoclassic. After the civil war a strong critical movement toward realism found two powerful exponents, William Dean Howelles and Henry James. Interested almost exclusively in fiction, they advanced a theory that the fidelity of the universe, defined in a materialistic or psychological-social sense, was the object of art. Realism was defined by Howells as “nothing more and nothing less than the truthful treatment of material” 1 . AQSh adabiyotida tanqidiy realizm XIX asrning 70 yillariga kelib to‘liq shakllandi. Realizmning dastlabki vakillaridan biri G.Jeyms bo‘lib, u o‘z asarlarini G‘arbiy Yevropa va Rossiya realizmining yutuqlariga asoslanib yaratdi. Realizm nazariyasining shakllanishida va rivojlanishida Garlend va Xouells singari amerikalik naturalist yozuvchilarning asarlari muhim rol o‘ynaydi. AQSh adabiyotida tanqidiy realizmning qaror topishi Mark Tven ijodi bilan chambarchas bog‘liqdir. Chunki u o‘z asarlarida bu ijodiy metodni to‘liq qo‘llay olgan birinchi yozuvchidir. Mark Tven izidan borib G.X.Devis, X.Miller, Jek London, E.Sinkler va Teodor Drayzer kabi yozuvchilar ham realizm yo‘lini tanladilar. Ayni shu paytdan boshlab tanqidiy realizm Amerika Qo‘shma Shtatlari adabiyotida yetakchi adabiy oqimga aylandi. Amerika realizmi nafaqat muvaffaqiyat bilan rivojlandi, shu bilan birga u monopoliyalar hukmronligi, ijtimoiy tengsizlikning turli xil ko‘rinishlariga qarshi faol kurashdi. Realist yozuvchilar AQSh rivojlanishining o‘ziga xos yo‘li haqidagi afsonani puchga chiqardilar va o‘zlari yashab turgan jamiyatdagi yaramas illatlarni ayovsiz tanqid qildilar, pulga sotilgan burjua adabiyotiga qarshi kurashdilar. Amerikalik adabiyotshunos olim professor Karl Boudning “Highlights of 1 Verron L. Parrington. The beginnings of critical realism in America. New York., 1974. p.27 28

American literature” kitobidan olingan quyidagi sitata fikrimizning tasdigi bo‘lib xizmat qiladi. “By the end of the 19 century the coplacent, optimistic tone, of the popular poets and novelists had been challenged by Mark Twain, Crane and James, to name only the best known, and the enduring writing of the first quarter of the 20 century is, more often than not, critical of the quality of American socilty, Its tone is satirical, the stereo typed American is made a figure of fun or an object of pathos, the American dream is shown to be illusory. The occasional yea-sayer lixe sandburg stands out almost as an anachronism” 1 Adabiyotlarda yozilishicha yarim asr davomida AQSH tarixida katta o’zgarishlar bo’ldi. XIX asrning o’rtasigacha mamlakatda fermerlik asosiy o’rinda edi. Savdo-sotiq va ishlab chiqarish har 12 yilda o’sayotgan edi, lekin 1870 yilgacha ko’p Amerikaliklar o’zlashtirilmagan yerlarda kun kechirardilar. 1850 yilda aholi soni 23 mln.dan 1900 yilda 76 mln.ga yetdi. Asr o’rtalarida qulchilik Amerika hayotining asosi edi. Janub qullikni himoya qilar edi. 1861 yildan 1865 yilgacha bo’lgan Shimol va Janub o’rtasidagi achchiq urush Amerika hayotini o’zgartirdi. Janub uchun bu g’alaba qilishni bildirar edi. Bu negrlar uchunqulchilikdan ozod bo’lishlarini anglatar, lekin oq tanlilar uchun bu erkinlik emas edi.Fuqarolar urushidan keyin xalq, savdo-sotiq ko’paydi. Temiryo’llar mamlakatning boshidan oxirigacha kengaydi. Zavodlar qurildi. Shaharlar kattalashdi. Turli sanoat va maishiy tovarlar ishlab chiqarish boshlandi. Amerikaliklar, mahalliy aholi, o’zga mamlakatdan ko’chib kelganlar ilgarigidan ham ko’ra ko’proq pul ishlay boshladilar. Ularda ko’p imkoniyatlar, erkinliklar tug’ila boshladi. Natijada xalq vatanga muhabbat his qila boshlashdi va ular Qo’shma Shtatlar dunyodagi eng buyuk davlat ekanligiga ishonishdi. She’riyat sohasida Ingliz romantiklariga taqlid qiluvchi bir guruh paydo bo’ldi – Stedman, Hoggard, Hovey Oldrij. Ammo uchta yangi va asl she’riyat shaydolari yetishib chiqdi: Uolt Uitman’s, Sidney Lanier’s, Emili Dikkensonlar. Asr oxiriga qadar Stefan Kreyn She’riyat sohasida esda qolarli biroq kuchli 1 Boud Karl. “Highlights of American literature” New York., 1980. p. 147 29

ovozga ega bo’lib, bu esa Imajistlar paydo bo’lishiga sabab edi va E.A.Robinsono’zining o’tkir kinoyaga yo’g’rilgan birinchi asarini nashrdan chiqardi. Bu davrda yana bir nazm Jeyms U.Rileyning mashhurligi haqida gapirib o’tish joizdir. Hech kim Rileyning she’rlarini teran yoki chigal deb davo qilmaydi, lekin bu she’riyat vatanparvarlarcha va jozibali sayqalga ega va nafaqat iliqlik balki sezilarli darajada mantiqiy tugallanish va asllikka ega (Riley birinchi Amerika villanillasini yozgan). Uning Ezra Paundning Amerikacha nutq haqidagi fikrlari ta’siriga borib taqaladi va juda uzun qatorli komik she’r, o’ta ahamiyatli Brodvey musiqiy komediyasi va Ragedi Anna qo’g’irchoqlarini paydo bo’lishiga ilhom bag’ishlagan. “Kichik yetim Anni” asarining muallifi sharafiga biror narsa qayd etish lozim. Sahnalarda eskiroq melodrammatik ananalar qo’yildi, yulduz tizimi pyesa va o’ynovchilarni nomdor aktorlardan past darajada qo’yish, Amerika teatrlarini ma’nosini sayoz spektakllar bilan to’ldirishda davom etildi. Amerika dramasi asrning oxiriga kelib yangi Evropalik muammoli pyesalarning sezilarli ta’siriga yo’liqdi. Badiiy to’qimada tubdan o’zgarish sodir bo’lib, o’sib borayotgan skeptizm va sovuq munosabatlar o’z tasdig’ini topdi. Asr oxirlab rivojlanib borayotgan ommaga mahalliy rangli yozuv hamda tarixiy romanning mashhurligi buyuk yuksalishga olib keldi. Mark Tven V.D.Hovells va Genri Jeyms asarlarida asrning eng ulkan hissalari qo’shildi. Yuqoridagilar hamda ayniqsa o’rta g’arb yozuvchilari asarlarida realizm sahnalarda ustunlik qildi.Uviliam Jeymning “Pragmatizm” asarida o’sha davrning nafaqat kayfiyati balki Amerika Hayotining tanqidiy ifodasini aks ettiruvchi adabiy ifodasini shakllantirdi. 1890-yillarda Darvinizm ijtimoiy tuzilmalarga beadablarcha tadbiq etilishi , shu bilan birga Netshining supermen ta’limotining qabul qilinishi va Emil Zolyaning tajribaviy roman haqida tushunchasi Amerikada ma’lum bo’lgan hamma narsadan farqli - naturalizmni keltirib chiqargan 1900-yilda chop etilgan Teodor Drayzerning “Baxtiqaro Kerri” asarida yangi 30

Amerikaning fuqarolar urushidan so’nggi davr hodisalari boshqa hech qaysi tarixiy xujjatlarda aytilmagan tafsilotlar aniq qilib tasvirlangan. 31

2.2 Mark Tven – hayoti va adabiy faoliyati Jahon adabiyotiga beqiyos hissa qo‘shgan ulkan yozuvchi Mark Tvenning haqiqiy ismi Semyuel Lengxorn Klemens bo’lib 1835 yil 30 noyabrda Amerikaning Missuri shtatiga qarashli Florida qishlog‘ida dunyoga keldi. Otasidan yosh yetim qolgan Tven bolaligidanoq mehnat qilib, kun ko‘rishga majbur bo‘ldi. Klemens Missuri qishloqlarida tug’ilgan, ammo u hali kichkina bola bo’lgan paytida oilasi Missisipi daryosi bo’yidagi Hannibal degan joyga ko’chib boradi. U yerda Sem daryoga nisbatan juda kuchli qiziqish bilan ulg’aydi va kema boshqaruvchisi bo’lishni juda hohladi. Bu hamma bolalarning orzusi edi va Tven keyinchalik haqiqiy boshqaruvchi bo’lgach, o’zi bilan g’ururlandi. Klemensning otasi huquqshunos bo’lishni hohlardi, va ma’lumotlarga qaraganda u tinchlik va adolat hakami sifatida ishlagan, ammo uning kasbi fermerlik va baqqollik qilishni talab qilardi. U Hannibaldagi mashhur inson edi, ammo bechorahol vaziyatda qolgan edi, va u vafot etgach Sam matbuotchiga shogird bo’ldi. 11 yoshli Semning tahsil olishi nihoyasiga yetdi, shunga qaramay u o’qishni batafsil davom ettirdi. Ko’plab 19-asr yozuvchilari kabi o’z adabiy mavqei uchun tipograf va jurnalistika unga tayyorlov sifatida xizmat qildi. U biroz vaqt davomida akasining gazetasida ishlagandan so’ng, 1854-yilda turli xil sharqiy va g’arbiy shaharlarda matbaachi sifatida ishlash orqali o’zini o’nglab oldi. 1856-yilda u o’zining bolalik orzularini kema boshqaruvchisi bo’lish orqali amalga oshirdi. Fuqarolik urushi davomida kemalar boshqaruvi to’xtagach, Klemens bir necha vaqt davomida ko’ngilli askar bo’lib xizmat qildi va keyin 1862-yilda g’arbga ketdi. Klemens dastlab Nevadadagi gazeta uchun asar yozdi va keyin San Fransiskoga ko’chib ketdi. Mahalliy gazetalarda harf teruvchiga shogird bo‘lib ishlab yurganlaridayoq dastlabki ocherklarini yozib, matbuotda e’lon qildirdi. U yoshligidanoq kitob o‘qishni sevardi, keyinchalik mutolaaga jiddiy yondashib, tanqidiy maqolalar ham yoza boshladi. 32

1853 yildan boshlab yosh yozuvchi o‘z mamlakati — AQSh bo‘ylab kezib yuradi. Ana shu safar chog‘ida Tven sayyor “harf teruvchi” ham bo‘ladi, kemalarda lotsmanlarga shogirdlik qiladi, hatto o‘zi lotsman bo‘lib, Missisipi daryosida kema haydaydi. G‘aroyib sayohat kezlarida bo‘lajak buyuk yozuvchi hayotning achchiq-chuchuk saboqlarini boshidan kechiradi, inson psixologiyasini o‘rganadi, hayotga, jamiyat hamda haqiqatga munosabati shakllanib boradi. Yosh bo‘lishiga qaramay, chuqur realizm ruhi bilan sug‘orilgan hajviy hikoyalar yozadi. Ko‘p o‘tmay, Mark Tven dunyo bo‘ylab sayohatga otlanadi: Yevropani kezib, Italiya, Fransiya, Gretsiya singari ko‘p yurtlarga boradi, ayrim Sharq mamlakatlarini ham aylanib chiqadi. Bu sayohatlar Tven ijodiga katta ta’sir qiladi. Yuksak iste’dod egasi, hajviyotga boy so‘z ustasi ko‘plab xalqlarning hayoti va tarixini, og‘zaki ijodiyotini chuqur o‘rganadi. Pirovard-natijada Mark Tvenning o‘nlab asarlari Amerikada va butun dunyoda katta shuhrat qozonadi. U hukmron sinfga, din aqidalariga nisbatan tanqidiy nuqtai nazardan yondoshib, nohaqlikni, axloqiy pastkashlikni, zulm va istibdodni hajv qiladi. Ko‘plab jahon xalqlarining tillarida qayta-qayta nashr etilgan. O‘quvchilar mehrini qozongan o‘tkir satirik tilda zo‘r mahorat bilan yozilgan “Tom Soyerning sarguzashtlari” (1876),.”Shahzoda va gado” (1882), “Geklberri Finning sarguzashtlari” (1889), “Yanki va qirol Artur” (1889) kabi qator asarlari fikrimizning dalili bo‘la oladi. Asrimizning buyuk adiblaridan biri Ernest Xeminguey Mark Tvenning “Geklberri Finn” asariga yuksak baho berib, bunday degan edi: “Butun hozirgi zamon Amerika adabiyoti birgina “Geklberri Finni” deb atalmish kitobdan iboratdir...” Yozuvchi o‘zining avtobiografik asari “Tom Soyer”da o‘quvchilarni o‘zining bolalik davrlariga sayohat qildiradi. Tinib-tinchimas, shumtaka Tomning ajoyib-g‘aroyib sarguzashtlari bir qarashda har tomondan cheklangan turmush tarzini buzishga intilishdek tuyulsa-da, aslida asarda katta hayot manzarasi chiziladi. Ijtimoiy tengsizlik qattiq qoralanadi. O‘z xalqini e’zozlagan, uning g‘am- 33

tashvishlarini o‘zinikidek qabul etgan Tven “Geklberri Finn” romanida oddiy mehnatkash xalqqa bo‘lgan samimiy mehr-muhabbatini yorqin aks ettirgan amerikacha hayot tarzi, zolimlik va ochko‘zlikni qahr bilan fosh qilgan. Mark Tven o‘rta asr hayotiga oid ko‘plab asarlar yaratadi. Bu— bejiz emas. U feodalizm asoratidan ezilgan oddiy mehnatkashlar taqdirini tasvirlar ekan, qahramonlar qismatida o‘zi yashab turgan zamondagi amerikaliklar hayotidagi ko‘pgina illatlarni ham ko‘rganday bo‘ladi. 1889 yilda dunyoga kelgan “Yanki va qirol Artur” romanining bosh qahramoni o‘n to‘qqizinchi asrdan oltinchi asr Angliyasiga tushib qoladi. Bosh qahramonning Amerikaning Konnektikut shtatida bo‘lishi bejiz emas. Yozuvchi o‘zining so‘nggi yillarini Konnektikut shtatiga qarashli Redding qishlog‘ida o‘tkazadi va shu yerda vafot etadi (1910 y.). Asarda o‘qiganingizdek VI asrga tushib qolgan Yanki g‘addor va qoloq feodalizm hukm surgan Angliyada yangi tuzum — xalq kuchiga tayangan demokratik jamiyat qurmoqchi bo‘ladi va bu kurashda bir guruh hukmron feodal doiralarining, o‘zining mustabid siyosatini o‘tkazayotgan rim katolik cherkovining qarshiligiga duch keladi. Tvenning fikricha, mehnatkash omma bevosita qatnashadigan, xalq vakillaridan iborat hukumat, millat hohish—irodasini amalga oshiradigan yangicha tuzumni vujudga kelishi kerak edi. Yozuvchi mazkur asarida o‘rta asr “zaminida turib” o‘z zamonasiga o‘tkir nazar tashlaydi. Uning siyosiy iqtisodini, hayotini ayovsiz tahlil etib, oshkora zaharxandalik bilan kuladi. Romanda haq- huquqsizlikni tanqid etish ruhi yorqin aks etgan. Yozuvchi Yankining tili orqali oddiy mehnatkash xalqning jamiyatda tutgan o‘rni, ozodlik hamda demokratiyaga bo‘lgan munosabatini bildiradi. Qahramon XVIII asr Fransiya qo‘zg‘olonini eslab, ezilgan mehnatkash xalq birlashsa, ming yillar mobaynida davom etgan zulmni supurib tashlashi mumkinligiga alohida urg‘u beradi. Romanning yana bir muhim jihati shundan iboratki, Mark Tven cherkovning insoniyat taraqqiyoti yo‘liga to‘g‘anoq bo‘lishini, hukmron sinf tomonida turib xalq qonini so‘radigan tekinxo‘r bir maraz ekanligini yorqin bo‘yoqlar bilan chizib beradi; cherkovning kirdikorlarini fosh etib, uni qattiq tanqid tig‘i ostiga oladi. 34

Jahon taraqqiyparvar adabiyotining buyuk namoyondasi Mark Tvenning realizm ruhi bilan sug‘orilgan asarlari ko‘p tillarga tarjima etilgan va o‘quvchilarning samimiy muhabbatiga sazovor bo‘lgan. Buyuk hajvchi, tanqidiy realizm oqimining yirik vakili Mark Tven jahon bolalar adabiyotining klassigi sifatida tan olingandir. Adabiyot olamida buyuk hajvchi, yozuvchi, publisist, jurnalist sifatida tanilgan Mark Tven adabiy faoliyatini kech boshlagan. Fuqarolar urushi yillarida Nevada va Kaliforniyada chop etiladigan gazetalar Tvenni adabiy "cho‘qintirgan” joylar edi. Mashhur taxallus ostida imzo qo‘yilgan birinchi maqolasi 1863 yilga tegishli. Birinchi kitobi - “Chet ellardagi soddadil kishilar” yana olti yildan so‘ng bosilib chiqdi. Biroq bu ilk asarlarini yozishdan oldin Mark Tven o‘zi uchun bebaho ilhom manbai bo‘lgan hayotning katta maktabidan saboq oldi, chunki bir necha o‘n yillar o‘tib ham Tven ijodiyoti yoshlik taassurotlaridan bahramand bo‘lardi. Tvenning butun taqdiri Amerika chegarasi bilan chambarchas bog‘lanib ketgan bir oiladan kelib chiqqan edi. Yozuvchining bolalik yillari Missisipida, butun jahon kitobxonlariga Sankt Peterburg nomi bilan tanish bo‘lgan Gannibal shaharchasida o‘tdi. U vaqtlarda Gannibal sivilizasiyasining eng so‘nggi nuqtasi edi, undan keyin deyarli o‘zlashtirilmagan yerlar cho‘zilib ketardi. Missisipining narigi qirg‘og‘idan esa qulchilikdan ozod bo‘lgan yerlar boshlanardi. Go‘yo tarix ataylab uyushtirgandek bu qoloq joyda o‘tgan asr Amerika hayotidagi asosiy ziddiyatlar shu qadar yaqqol sodir bo‘lib o‘tgan edi. Gannibal ustidan g‘arbga ko‘chuvchilarning yo‘li o‘tardi, daryo bo‘ylab uning pastidagi paxta plantatsiyalarida ishlatish uchun olib o‘tiladigan qullarning yo‘li ham, qochoq qullarning yo‘li ham ayni shu yerda kesishardi. Ularni ko‘pincha daryodan olib o‘tiladigan joyda ozodlikdan ikki qadam berida tutib olishardi. Butun umri chegaralarda omad izlab o‘tgan, biroq bunga erishish uchun vijdoni o‘ta soflik qilgan sudya Klemens Mark Tven hali 12 ga to‘lmasdanoq hayotdan ko‘z yumgan edi. Tom Soyer haqida qissada madh etilgan beg‘ubor, beg‘am bolalik tugab, mashaqqatli yillar boshlandi. Tven tipografiyada shogird, 35

so‘ngra harf teruvchi, keyinroq akasi Orion Gannibalda nashr etadigan gazetaning xodimi bo‘lib ishladi. 1857 yilda u mashhur lotsman Biksbi bilan tanishdi va unga shogird tushdi, bir yil o‘tib esa daryodan ilk bor kemani o‘zi olib o‘tdi. U to fuqarolar urushigacha lotsmanlik xizmatida bo‘ldi. Keyinchalik Mark Tven “Missisipidagi hayot” asarida o‘z bolaligi haqida shunday yozadi: “When I was a boy, there was but one permanent ambition among my comrades in my village on the west bank of the Missisippi River, That was, to be a steam boatman. We had transient ambitions of other sorts, but theywere only transient. When a circuscame and went, it left us all burning to become clowns, the first Negro. Minstrel show that came to our section left us all suffering to try that kind of life, now and then we had a hope that if we lived and were good, esod would permit us to be pirates. These ambitions faded out, each in its turn, but the ambition to be a steamboatman always remained” 1 . Yozuvchining Mark Tven taxallusini olishi ham shu davrga to‘g‘ri keladi. Ikki dengiz o‘lchovi-yo‘l yaxshi degan ma’noni bildirar edi. Shimol bilan janub o‘rtasidagi grajdanlar urushi (1861-1865) natijasida Missisipi daryosida kema qatnovi to‘xtab qolgandan so‘ng Mark Tven uzoq g‘arbga Nevadaga borib, oltin izlovchilar orasida yuradi. Lekin uning bu intilishlari natija bermagach, endi jurnalistika bilan shug‘ullanadi. U bosmaxonada ishlagan kezlaridayoq maqola, ocherk, pamflet, feletonlar yozgan edi. Bu sohada ma’lum tajribaga ega bo‘lishi tufayli u 60 yillar o‘rtasida yumoristik hikoyalar ustasi sifatida taniladi. Tven qalamining ba’zi o‘ziga xos xususiyatlarini “tarashlab” sayqal berishga o‘sha paytda Kaliforniyada unga homiylik qiluvchi yozuvchi Bret Gart yordam berdi. Ayni shu paytda betakror va mohiyatan o‘ta amerikacha badiiy hodisa bo‘lgan Tven yumori shakllanadi. 1865 yilda “Kalaverslik mashhur sakrab yuruvchi qurbaqa” hikoyasnning nashr qilinishi bilan yozuvchi Mark Tven tug‘iladi. Mark Tven ijodi uch davrga bo‘linadi. Yuqorida nomi tilga olingan asarning yaratilishi bilan adib ijodining birinchi, ilk davri boshlanadi. Bu davr 1865 yildan 1 Tven Mark. Life in the Missisippi. Florida ., 1960. p.75. 36

1873 yilgacha bo‘lgan davrni o‘z ichiga oladi.Yosh yozuvchining xalq hayotiga yaqin turishi unda demokratik dunyoqarashning shakllanishiga va bu esa, uning tez orada Amerika burjua jamiyati illatlarini payqab oluvchi va ularni fosh etuvchi yirik gumanist yozuvchi sifatida tanilishga yordam qiladi. Mark Tven ijodining birinchi davriga xos bo‘lgan xususiyat shuki, yosh adib hikoya va ocherklarida xalq og‘zaki ijodida mavjud bo‘lgan yumor, dag‘al hazil, kinoya, mubolag‘adan ustalik bilan foydalanadi. U xushchaqchaq kulgi orqali oddiy kishilardagi kamchiliklarni bartaraf etishga intiladi. Shu bilan birga u muttaham, yulg‘ich o‘g‘ri va munofiqlarni qattiq qoralaydi va odamlarni ular tuzog‘iga ilinmaslikka undaydi. Mark Tven dastlabki asarlarida qulchilikning feodal shakllarini ochib tashlaydi. Mark Tvenning ilk ijodi “Kalaverasdan chiqqan mashhur sakrab yuruvchi qurbaqa”, “Tennesida jurnalistika”, “Men qishloq xo‘jaligi gazetasini qanday taxrir etdim” yumoristik hikoyalarida qiziq voqea, latifa va uydirma voqealar tasvirlanadi, ularda burjua matbuotidagi beburdlik masxara qilinadi. Mark Tven shu yillardayoq ijtimoiy hajviyaning ajoyib namunasi bo‘lgan “Xitoylikning hayoti”, “Gubernatorlikka meni qanday sayladilar” (1870) hikoyalarida Amerika soxta demokratiyasini fosh etgan. Bu hikoyalarning nashr qilinishi bilan Mark Tven Amerikaning tez orada birinchi yumoristi sifatida shuhrat qozonadi. Bundan keyin ham uning shuhrati mustahkamlanib kengayib boraverdi, biroq kamdan-kam odam uning yumori asta-sekin o‘zgarib borayotganini payqadi. Mark Tvenning Nevada ocherklari kitobi bo‘lmish “yengil yelpi” (1872) Ch.D.Uorner bilan hamkorlikda yozilgan “Zarxal asr” (1873) romani va shu davrda yaratilgan boshqa asarlari ham o‘z muallifining yorqin, umuman olganda qalami o‘tkir yumorist degan nomini mustahkamladi. Mark Tven ijodining ikkinchi davri 1873 yildan 1888 yilgacha bo‘lgan davrni o‘z ichiga oladi. Ijodining bu davrida adib o‘zining o‘tkir satirasi va realistik qalamidan tahlikaga tushganlar tomonidan kuchli tazyiqni his qiladi. “Boston maktabi” tarafdorlari Tvenning yozish uslubini tuzatmoqchi bo‘ladilar. Yozuvchining bu davrda yaratilgan asarlarida biroz tiyilish sezilsada u o‘zining dastlabki 37

pozisiyalaridan qaytmaydi. Shu davrda yaratilgan eng yaxshi asarlari ya’ni “Tom Soyerning sarguzashtlari” (1876) “Shaxzoda va gado” (1882), “Geklberri Finning sarguzashtlari” (1884) kabi romanlarida yozuvchi mahoratining eng noyob qirralari namoyon bo‘ldi. Mark Tven ijodining uchinchi davri 1889-1910 yillarni o‘z ichiga oladi. Bu davrda Mark Tven “Qirol Artur saroyidagi Yanki” romani (1889), “Inson o‘zi nima?” falsafiy qissasi, “Sirli notanish kishi” (1898), “Gedlibergni buzgan odam” qissalari, “Zulmkorlar Qo‘shma Shtatlari” (1901), “Ulkan xalqaro marosim” (1902) pamfletlarini yaratdi. Realizm ruhi bilan sug‘orilgan bu asarlarning barchasida yozuvchi jamiyatdagi illatlarni o‘tkir satira tig‘i ostiga oladi. Talantli satirik bu asarlari orqali realistik san’atning asosiy prinsiplarini izchil targ‘ib qilgan holda Amerika imperializmining asl basharasini fosh qiladi. Tven ijodining o‘ziga xos xarakterli xususiyati bo‘lgan, voqealarni yumoristik tarzda bayon qilish usuli bu davrda yaratilgan asarlariga ham xosdir. Biroq endi bu yumor tobora achchiq va zaxarxanda bo‘la boradi. Ijodiy faoliyatining eng so‘nggi davri Tven satirasi barkamol bo‘lgan payt hisoblanadi. Adibning sevimli janr turlaridan biri mustamlakachilik urushlari va bosqinchilik siyosatini qoralaydigan pamfletlar edi. Bu pamfletlarning ko‘pchiligi yozuvchi hayotligida nashr etilmadi. Chunki uning o‘z so‘zlari bilan aytganda, Amerika burjua jamiyatida so‘z erkinligi yo‘q. “So‘z erkinligi faqat o‘liklarga berilgan huquqdir”. Tven ijodida boshlang‘ich epik xarakterdagi nasr yuqolib, ijtimoiy tanqid, atrofdagi voqelikning jirkanch, xunuk tomonlarini fosh qilish kuchayadi. Yozuvchining “Amerikalik talabgor” povesti va 90 yillarda yaratgan qator novellalarida: qaysi yo‘l bilan bo‘lmasin boylik topish ilinjida, es-xushini yo‘qotgan, ma э naviy jihatdan ado bo‘lgan odamlarnigina yaratishga qodir bo‘lgan o‘lik hayot tarzi tasvirlanadi. Burjua dunyosiga nisbatan tobora oshib borayotgan nafrat tuyg‘usi yozuvchini shunday tushkun tarix falsafasiga olib keladiki, bunda boylik va hokimiyat egalari qarshisida inson mutlaqo himoyasiz bo‘lib, inson qadr-qiymatini 38

yerga uruvchi holatlar qayta-qayta takrorlanaveradi. Biroq shunga qaramasdan “Sirli notanish kishi”, “Inson o‘zi nima ?” asarlari yoki yozuvchi nashr qildirishni hohlamagan falsafiy traktat va avtobiografik qaydlarida Tven ijodining gumanistik mohiyati saqlanib qoldi.Uning ijodi AKSh adabiyotida XIX yakunlab, yangi davr XX asrga yo‘l ochib berdi. Mark Tven bu Samuel L. Klemensning tahallusi, yozuvchi H.L.Mincken uni “milliy adabiyotimizning haqiqiy otasi” deb atagan. Ehtimol mana shu nom Tvenni ilgarigi yozuvchilarga qaraganda Amerika milliy yumori va jiddiy adabiyotini keng miqyosda birlashtirishga sabab bo’lgandir. Bu davr mobaynida u asosan hajviy pyesalar yozdi, eng mashhur bo’lgani “The celebrated jumping frog of Calaveras county” “Bolaligimda Missisipi daryosining g’arbiy qirg’og’ida joylashgan qishlog’imdagi do’stlarim orasida doimiy o’zgarmas bir orzu bor edi. Bu dengizchi bo’lish orzusi edi. Bir boshqa narsalar haqida vaqtinchalik orzu qilamiz, ammo ular shunchaki vaqtinchalik”, – deb eslaydi o’z bolaligini yozuvchi. “Sirk kelib ketgan paytda, u bizga masxaraboz bo’lish ehtiyojini berib ketdi. Negro qo’shimchasi ko’rsatgan tomoshasida, hayotga intilish hissini uyg’otdi. Hozir va keyin ham, umid qilamizki, biz yashaymiz va hammasi yaxshi bo’ladi. Xudo bizni dengiz qaroqchisi bo’lishdan asraydi. Bu orzu meni holdan toydirdi, ammo dengizchi bo’lish orzusi hamon yodimda.” Tarixda Evropa, hozirda Amerika uni y et ishtir ganiga qaramasdan, u o’zining bolaligi haqida yozgan buyuk manbaalar saqlanib qolgan. Mana shu hodisa bu ikki buyuk asarining yaratilishida uning dastlabki qarashlarini ilhomlantirgan. U Tom va Hak timsolida shunday ta’sirli xarakterlarni yaratganki, ular Amerika mifologiyasining bir qismiga aylandi. Ikkala kitob ham yoshlik davri haqida qissadir, ammo ikkinchi kitobda o’zgacha teranlik borki uni bir qarashda anglash mushkul. Bu kitob o’smirlik davrini anglsh uchundir. Uning bolalik haqidagi ideal fikrlari ostida yotgan daxshatlar Tvenni xuddi keksa inson sifatida gavdalantiradi. Samuel Klemens odamlarga buyuk pessimistdek tuyuladi, lekin uning qayg’ulari bolaligi va Missisipi haqida yozganida yuvulib ketadi. “Missisipidagi 39

hayot” sitata yo ko’chirmalarida u bolaligidagi daryo qayiqchisi bo’lish orzusiga qanday qilib erishganini ko’rishimiz mumkin. U Biksbi ismli tajribali odamga qanday qilib shogird tushganini hikoya qiladi. Mark Tven Missisipida bug’ qayig’idaLotsmanlik qilishning murakkabliklarini ifodalab beradi. Daryo doim o’zgarib turadi, uning oqimlari esa ayyorona harakatlanadi. Shunday bo’lganda ham Lotsman daryoni xuddi o’z kaftlarini bilgandek o’rganishga majbur. U bu qayig’ni qoyalar va to’siqlardan , sayoz suvdan va yana yuzlab g’ovlardan asrashi kerak. U bularning barchasini nafaqat kun yorug’ida balki tun qorong’usida ham bajarishi lozim. Bu sitata ochilishidan avval janob Biksbi shogirdining o’rganish bobida sustligini ko’rib g’azablandi, lekin nima bo’lganda ham u kimgadir lotsmanlikni o’rgatishi lozim edi. U kulguli va g’azabli ohangda “Yo unga o’rgataman, yo uni o’ldiraman” degan edi. O’z-o’zidan u unga ta’lim berdi va Mark Tven yolg’iz o’zini motorli qayig’iga lotsman sifatida chiqarish vaqti ham keldi. Tven vahimaga tushib qoldi, lekin Biksbi uni qutqargani yetib keldi. Asta-sekin Tven ham daryoni bila bordi. Uning bilimi shunchalik singib keta boshladiki, deyarli instinktivga aylangan edi. U endi mutaxasisligining tajribali odamiga aylangan edi. Va nihoyat, sitatalarning so’ngida Mark Tven biz bilan ham jiddiy ham biroz yurakni ezadigan tarzda aybsizligi tufayli yo’qotganlari haqida suhbatlashdi. U hozir daryoni kitob kabi o’qiy oladi, uning asl mohiyatini biladi, lakin u daryoning go’zalligidan zavqini yo’qotgandi. U qaytib hech qachon daryo she’riyatidan lazzatlanmadi. Adam singari, u bilimi olib kelgan mevani yeb bo’lib, uning to’lovini to’layotgan edi. 1865-1870 yillar oralig’ida Klemens Gavaya, Evropa va O’rta sharqdagi sayohatlarini muxbir bo’lib davom ettirdi, keyinchalik uning sayohatlari bir necha kitoblarining mavzusiga aylandi. Uning sayohatlari haqidagi gazetasi uning mashhurligini yoyardi, shuning uchun ham qaytib kelganidan so’ng u mashhur yumoristik ma’ruzachi bo’ldi. 1870 yilda Klemens o’ziga to’q, aslzoda qizga uylandi va sharqqa ko’chib kelishdi, avval Buffaloda keyinchalik Konniktikutdagi Hartfordda doimiy qo’nim 40

topishdi. Hartfordga ko’chib kelganlarida Klemens jurnalistikani ish faoliyati haqidagi fantastik asar yaratish uchun to’xtatdi. U ba’zida ma’ruza safarlarini daromadiga qo’shimcha foyda deb qarashiga qaramasdan, uning asarlari yaxshi sotilib, mashhurlikka erishdi. Hartfordda Klemens boy, o’z davrining bir qancha yozuvchilarini o’z ichiga olgan tarbiyali jamiyat qurshovida edi, taxminlarga ko’ra bu - gazetaning jo’shqin yozuvchisining so’zamolligini va ijtimoiy tanqidlarini jilovlashiga oz muncha ta’sir ko’rsatdi. G’arbdagi hikoyalarida avtobiografik tarzda namoyon bo’lgan Mark Tven va Hartfordda jamiyatda o’z o’rni va mavqeiga ega bo’lgan Samuel Klemens haqidagi bu taxminni to’laligicha to’g’ri deb aytolmaymiz. Klemensning ishlari o’ta darajada tarbiyali bo’lishdan aziyat chekmagan va uning hajviy asarlari jamiyatga bo’lgan qaqshatqich hujumi edi. Mashhur inson va xalqaro obru-e’tiborga ega bo’lishiga qaramasdan, Mark Tvenning umidsizligi va inson tabiatining chorasizligi uning muvaffaqiyati bilan birgalikda o’sib borardi. Kasodga uchrashi uni ma’ruzalar dunyosiga qarzlarini to’lash maqsadida uni boshlab keldi. Xuddi ana shunday o’xshash holatlarni o’z romanlarida yozadi deydi Volter Skot. Umrining so’nggi yillari umidsizlik, baxtsizlik bilan muhrlandi. Mark Tven o’zining eng mashhur 1884 yilda chop etilgan “Gekklberi Finnning sarguzashtlari” romanini yaratdi. Asardan ma’lumki muallif asarning tuzulishiga ko’p e’tibor bermagan. Romanchilik va jurnalizm uyg’unlashuvi atamasini Mark Tven boshladi. “Gekklberi Fin” jo’shqinlik, qiziqqonlik va inson ruhiyatiga kuchli ta’sir etuvchi epizodlarni tashkil etadi. Ma’ruzachi sifatida u hajviyaviy, o’z hayotidan olingan va xalqchil iboralardanfoydalangan holda ijod qilgan. Tabiiy nutqi jo’shqin taassurotlar qoldiradi. Uning yumor i g’arbga xos, irqiy, fantastik va mubolag’aga boy. Hemenguey va Sentbekdan o’rgangan tajribalari orqali u Evropa ananasini sindirgan holda zamonaviy Amerika nasriga asos soldi. “Gekklberi Finnning sarguzashtlari” asari sarguzasht roman. Kitob Missisipi daryosi hayotini haqiqiy tasvirlab beradigan romandir. Sivilizasiyadan 41

yiroq bo’lgan qishloq odamlarining oddiy turmushi, yashash sharoitlarini tasvirladi. Mark Tven qo’rqinchli, ichuvchi otasidan qochib do’sti Jim bilan birgalikda Missisipi bo’ylab uzoq safarlar uyushtirgan, maktab ko’rmagan, oddiy, oq tanli bola sarguzashtlari haqida hikoya qilardi. Bu mavzu muallifga o’quvchini hayajonli va kulguli voqealar bilan tanishtirishga imkon beradi. Ammo sarguzasht va yumor ortida jiddiylik, ba’zan hatto fojea yashiringan bo’ladi. Mark Tvenning asarida Hakning (Geklberi) qochishi o’zi bunyod etgan dunyodagi kishining sayohati timsolidir. Hakning tajribalari tufayli romannavis halollik, sadoqatlilik, jasurlik va rahmdillik kabi muhim insoniy sifatlarni yoritib bergan. Kitob o’tgan yuz yillar ichida Amerikaning ko’plab yozuvchilar qo’l urgan savol sivilizasiyalashgan va tabiiy hayot o’rtasidagi tanlov bilan bog’liq. Hak inson yaratgan sivilizasiyani inkor etib, go’zal tarzda yovvoyilikka qaytadi. Bu asarning so’nggi gapida xulosalangan bo’lib, Hak aytadiki “Men bunday o’z hududimni kengaytirib yoritishimga to’g’ri kelar deb hisoblayman, chunki Sally xolammeni asrab olmoqchi va tarbiyalamoqchi, men esa bunga toqat qila olmayman. Men bu muhitda oldin bo’lganman”. Tarkibiy tuzulishjihatdan asarning uzviy bog’lanmaganligi o’rnini Gekklberi Finn qahramongabo’lgan qiziqishning jamlanmasini to’ldirib yuboradi. Hak o’rta yoshli, yetuklikdan yiroq, sho’x bir bola. U so’kinadi, chekadi, odamlarga nayranglar qiladi va bu xatti-harakatlariga e’tibor ham bermaydi. Ammo uning ham o’z axloqiy me’yorlari va hech qachono’zgarmaydigan or-nomus qonunlari bor. U ishonadiki negr qullar o’z egalariga bo’ysunib ularga tegishli, ammo, shuni bilib ham do’sti Jimningqochishiga yordam beradi. U Uvilks qizlari aldovlariga chiday olmaydi, ammo och qolgan damlarida ovqat o’g’irlashga hech ham ikkilanib o’tirmaydi. U zo’rg’a shevada o’qiy, yoza, gapira oladi. Biroq u o’ta hazilkash, o’ziga ishongan va mehnatkash. U butkul tetik holda biz bilan uchrashgan bo’lardi. Gekklberi Finn o’zining sarguzashtlari to’g’risida sodda va haqqoniy so’zlab beradi. 2.3 Tven satirasida hajviyot va haqiqat uyg‘unligi 42

Biz ushbu paragrafda Mark Tven ijodining turli davrlarida yaratilgan va kitobxonlar orasida katta shuxrat qozongan mashxur asarlari xususida fikr yuritmoqchimiz. “Tom Soyerning boshidan kechirganlari” (1876) romani Mark Tven ijodida yangi davr boshlanganini ko‘rsatadi. Yozuvchi unda Amerika burjua jamiyati voqeligiga emas, balki o‘tmishiga, o‘zining yoshlik vaqtidagi “hayotga, bolalarning sof poetik” dunyosiga murojaat etadi. Shunday bo‘lsa ham, Tom Soyer haqidagi bu roman o‘z zamonasidan qochish degan ma’noni bildirmaydi. Aksincha bu asar Mark Tven realistik mahoratining rivojida ma’lum bir bosqich bo‘lib hisoblanadi. Bolalar hayoti haqidagi bu kitobni yoshlar ham, kattalar ham qiziqib o‘qiydilar, chunki unda insonning ichki dunyosi psixologik jihatdan asoslangan holda real buyoqlarda beriladi. Roman qahramoni Tom kichik shahardagi michmanlar ichida yashaydi. Xolasining beto‘xtov nasixatlari, maktabda quruq yod oldirishdan iborat eskicha o‘qitish usullari zerikarli bo‘lganidan u darsga qiziqmaydi, mashg‘ulot vaqtida boshqa narsalarni o‘ynab o‘tiradi. Uning sho‘xligi va o‘yinqaroqligi o‘sha voqelikka o‘ziga xos norozilikdir. Tomning o‘ysiz bola Gek Finnga havas bilan qarashi michman urf odatlaridan holi erkinlikka intilish alomatidir. Romanda kulgili lavhalar, jiddiy voqealar bilan aralash davom etadi. Tom Gek bilan kechasi qabristonga borib, hindu Iso tomonidan bir doktorning o‘ldirilishini ko‘radilar, so‘ngra ular qotilni topishda tegishli kishilarga ko‘maklashadilar. Tomning qanday qilib yaxshi o‘quvchi nomini olishi voqeasi ham qiziq. U bolalardan so‘rab olgan bilet asosida javob berib, namunali o‘quvchi sifatida taqdirlanadi. Lekin Tavrotni sira ham o‘qib ko‘rmagan Tom unda ko‘rsatilgan avliyolarning nomlarini to‘g‘ri ayta olmaydi. U butxona xutbalarini ham, ibodat qilish rasm rusumlarini ham yoqtirmaydi. Tom juda zerikarli bir ibodat vaqtida qo‘ng‘izni cherkovga qo‘yib yuboradi. Qo‘ng‘iz kuchukka yopishib oladi, u vangillab u yoq bu yoqqa chopganida ibodat qiluvchilar hushyor tortadilar. Tomning yosh Bekkiga nisbatan bolalarcha sevgisi kishida ham zavq ham yengil kulgi tug‘diradi. Asar, umuman odamda bolalarning o‘ziga xos 43

harakatlariga nisbatan chin muhabbat uyg‘otadi va ularning ichki dunyosini to‘laroq tushunishiga yordam beradi. Bu oddiy bolalar turmushda uchraydigan har xil voqealarga duch keladilar, lekin ular asosiy masalalar haqida to‘g‘ri fikr yuritadilar. Dastavval Tven bu romanda bolalik davridagi halol va tartibli provinsial hayotning xayoliy saxnasini tasvirlab yozishni fikr qilgandi. Biroq, realistik umumlashtirish qonun, qoidalari mutlaqo boshqacha yondashuvni talab qildi. Asarda yozuvchi uchun ma’rifatparvarlik ideali - tabiat bilan hamnafas hayot “soddalik” tuyg‘usi dunyo va inson munosabatlarining uyg‘unligi hali ham o‘z ta’sirini yuqotmagan edi. Hayotning o‘ziga xos qonunlari baxt garoviga aylanadi. “Tom Soyer qahramonlarining dunyosiga qarama-qarshiliklar va shafqatsizlik soya solmaydi, unda tasvirlangan voqelikka qora buzg‘unchi kuchlar deyarli yot va shu ma’noda u “zaxarlangan asr” davridagi Amerika voqeligi bilan hech bir mos kelmaydi. “Tom Soyer” munofiqlik, ma’naviy qashshoqlik va ommaviy olchoqlikning niqoblangan tanqidi sifatida mutolaa qilinishi kerak edi. Ammo bu ichki qarama-qarshilik asarning hal qiluvchi badiiy vazifasi emas edi. Yuqorida qayd etilgandek Tven ham kattalarga, ham bolalarga mo‘ljallangan kitob yozgandi. Bunga qadar hech kim yosh qahramon olamini bu qadar silliqlik, ravonlik bilan tasvirlamagandi. Shu tufayli ham qissa o‘zining o‘sha davr bolalar adabiyotiga xos bo‘lmagan yumori, romantikasi, lirizm va realistik tipiklashtirish bilan hammani qoyil qoldirdi. Mark Tvenning “Tom Soyerning sarguzashtlari” romanini yozishda qo‘llagan asosiy motiv va umuman yozuvchining uslubi haqida ingliz tanqidchisi Leng Endryu (Lang Andrew) o‘z fikrlarini shunday ifodalaydi. “The typical motif in Twains writing was the narration of a story by a young or native person or a story in which the main character was an Easterner unaccustomed to brontier life. In Twains stories the overrefined Easterner was usually outwitted by westerners. When he wrote from a you ths perspective, the youth was usually wise beyond his years but retained an idealism which Clemens 44

contrasted with the hypocrisy and crwlty of the adult world” 1 “Tom Soyerning sarguzashtlari” romani nafaqat bolalar haqida, balki muallifning qalb to‘rida saqlangan “Sof yurak” to‘g‘risidagi xayolini mujassamlantirgan kitobdir. Unda inson-ijtimoiy mavjudlik agar inson saqlash qobig‘iga o‘ralashib qolmay, tabiiylikka intilsa, o‘zining ezgu va samimiy niyatiga munosib rag‘batlanadi degan g‘oya yotadi. Romanning tarbiyaviy ahamiyati katta. U bolalarni do‘stlik, adolat, tashabbuskorlik ruhida tarbiyalashga yordam beradi. Asarning o‘ziga xos xususiyatlardan yana biri unda realizm (kichik shaharda yashovchi meshchanlar hayoti tasviri) bilan romantizm (Tom va do‘stlarining xayoliy romantik dunyosi) ning mavjud bulishidur. Mark Tven tarixiy mavzudagi romanlaridan biri “Shaxzoda va gado” (1882) da garchi o‘rta asr feodal voqealarini aks ettirsa ham, lekin o‘z zamonasidagi illatlarning negizini o‘sha uzoq o‘tmishda ko‘radi va unga tanqidiy munosabatda bo‘ladi. Asardagi voqea XVI asrning birinchi yarmida Angliyada ro‘y beradi. Bir vaqtda bir-biriga o‘xshagan ikki bola dunyoga keladi. Ulardan biri saroyda, biri qashshoq xonadonda tug‘iladi. Bular shaxzoda Eduard bilan gadoy Tom Kentilardir. Agar Eduard Gyudor saroyida shoh farzandi sifatida izzat hurmat va farog‘atda yashasa, Tom kambag‘al oilada qashshoqlikning butun azob- uqubatlarini boshidan kechiradi. Bir kuni Tom tomosha qilgani saroy yaqiniga borgan vaqtida shaxzoda Eduard uni ichkariga olib kirib ketadi va asardan olingan quyidagi parchada shaxzoda Eduard va gadoy Tom Kentining ilk uchrashuvi tasvirlanadi: Edward: Have you parents ? Tom: Yes, sir, I have parents and a grandmother and also two sisters named Nan and Bet. Edward: How old are your sisters ? Tom: Fifteen years old, sir. Edward: I have sisters to. One of them lady Elisabeth is fourteen. And my 1 Lang Andrew. Mark Twain. London., 1987. p.121 45

cousin, the lady Jane Grey, is of my own age. They both are very kind to me, but the lady Mary, my other sister, is not kind to anybody. She does not allow the servants to smile. Do your sisters not allow their servants to smile ? Tom: Oh, do you think they have servants. Edward: Why not ? Who helps them to in the morning and undress at night ? Tom: Nobody, sir. Do you think they take off their clothes at night and sleep without them, like beasts ? Edward: But have they only one dress ? Tom: Of course, sir. They have only one body, so they have only one dress. Edward: (laughs thought fully) Is your life very hard in Offal Court? Tom: No, not very. Only when I am hungry. But we, lads of offal Court have much fun too. In summer, we play together; an we fight to see who is the strongest and we run to see who is the fastest. We swim in the canals and the river, and we push each other under the water. Edward: Oh, I should like to do that too ! Tell me more about your life. Tom: We dance and sing near the river, we play in the sand, we cover ourselves with mud, and... . Edward: How pleasant it must be to play in the mud: I should like to do it so much ! To be clothed like you, to walk about without shoes and to play in the mud. Listen, lad will you change your clothes for mine, just for a few minutes. Take off your clothes and put on mine, and I shall put on yours. Thus I shall be able to have the pleasure of your life for a few moments. Mana shu kichik dialogdan ham ko‘rinib turibdiki, saroy farzandi bo‘lmish shaxzoda oddiy xalq hayoti haqida xatto tushunchaga ham ega emas. Uning xizmatkorlar va kiyim-kechak haqidagi savollari Tomga g‘alati tuyuladi. Tomning ularning bitta tanasiga bir sidra kiyim bosh kifoya degan javobida haqiqat va achchiq kinoyani yaqqol sezish mumkin. Asar voqealari bo‘yicha bolalar o‘ynab yurib bir-birlarining kiyimlarini kiyib oladilar. Kech kirgach saroy xizmatchisi gadoy kiyimidagi shaxzoda Gyudorni ko‘chaga haydab yuboradi. Shu paytdan boshlab, har ikkala bola taqdirida katta o‘zgarish ro‘y beradi. Saroyda rohatda 46

yashagan va e’zozlangan Eduard xalq orasiga kiradi, mehnat ahlining azob- uqubatlarini o‘z boshidan kechirib, turmushga endi ancha to‘g‘ri qaraydigan bo‘ladi. Yozuvchi gumanizmi kambag‘al bola Tom Kenti shaxsiyati tasvirida, ayniqsa, ochik ko‘rinadi. Tom Kenti har bir masalaga omma manfaati nuqtai nazaridan qaraydi. U o‘zida xalq donoligini mujassamlashtirgan kishi obrazidir. “Shaxzoda va gado” asarida o‘sha davr Angliya hayoti keskin qarama- qarshilik fonida berilgan. Bir tomonda hamma yoqda sang‘ib yurgan gadoylar, kulbalarda yashayotgan ochlar ko‘zga tashlansa, ikkinchi tomondan hashamatli qasrlarda ziynat ichida dabdabali hayot kechirayotgan boy badavlat kishilar Saroy ahillarini ko‘rish mumkin. Yozuvchining bu romanida yorqin bo‘yoqlar, yengil yumor o‘rnini kinoya va achchiq kulgi egallaydi. “Geklberri Finning boshidan kechirganlari” (1885) romani Mark Tven ijodining ikkinchi davrida yaratilgan. Bu ham bolalar haqidagi birinchi asarining davomidek tuyulsada, lekin undan farq qiladigan jihatlari bor. Endi bu romanda bosh qahramon Tom emas, balki ko‘chada yuruvchi yetim bola Gek Finndir. U faqat shaxsiy erkinlikka intiluvchi bola bo‘lmay balki, ham aqlan, ham jismonan kamol topib borayotgan o‘smir sifatida harakat qiladi. O‘sha davrning eng yaxshi romani hisoblangan “Gek Finn” da Mark Tven grajdanlar urushiga qadar 50 yillardagi Amerika hayotini aks ettirsa ham, biroq “Tom Soyer” dagi kabi bolalarning uyini, kulgisi, xushchaqchaq hayotini emas, aksincha Amerikaning to‘s-to‘polonli keyingi davri bilan bog‘lanib ketuvchi voqealarni ko‘rsatadi. Asarning bosh qahramoni Gek erkinlikka intiluvchi yetim bola. U dindor beva ayol Duglas uyida tinch yashayverishi mumkin edi. Biroq Gek biror kimsaga qaram bo‘lib qolishni istamaydi, shuning uchun uning uyidan chiqib ketadi va sarson-sargardonlikda kezib yuradi. U bir xildagi osoyishta, zerikarli meshchan hayotini rad etadi. “Men boylikni, diqqinafas yaramas xonalarda yashashni istamayman. Boy bo‘lish sira ham ko‘ngilli ish emas, boylik bu diqqatbozlik va tashvish demakdir” deydi Gek. Gek Finni aroqxo‘r otasi zulmidan qochib, shahardan chiqib 47

ketayotganida qochoq negr Jimga duch keladi. Uni turli xayollar qurshab oladi. Janubda qulning qochishi qattiq jinoyat hisoblanar edi. O‘sha muhit ta’siri ostida Gek negrni ushlab bermoqchi ham bo‘ladi. Lekin yaramas muhit qoidalaridan undagi tabiiy odamlik hissi ustun chiqadi. Endi u Jimni ochik himoya qilish yo‘liga o‘tadi. “Tom Soyer” asarida Gek qadrlaydigan bola tarzida tasvirlangan bo‘lsa, endi bu romanda negr qulning ozod yashashi uchun qayg‘uruvchi jonkuyar inson sifatida gavdalanadi. Mark Tven irqchilarning soxta nazariyasini fosh etib, negr Jimni ham halol, mard, o‘ylab ish ko‘radigan, insoniylikning qadriga yetadigan odamshavanda sifatida tasvirladi. Bunday oliyjanob fazilatlar Gek bilan Jimni bir-biriga yaqinlashtiradi. Jimning haqiqiy inson ekanligi, o‘z hayotini havf ostida qoldirgani holda yarador Tomni qutqarish epizodida ochiq ko‘rinadi. Asarda provinsial shahardagi miskin hayot to‘la aks etgan. Shahar ko‘chalari tor va iflos, uylari eski, odamlari esa qo‘pol, ochko‘z va berahmdirlar. Ularning qiladigan ishlari kuchuklarga azob berish, qochoq negrlarni ushlash va qiynash, jazo berishdan iborat. Gek va Jim yo‘llarida yaxshi odamlardan ko‘ra ko‘proq yomonlar qotil, bandit, o‘g‘ri va tovlamachilarni uchratadilar. Ular adolat axtaradilar, lekin har qadamda yovuzliklar, irqiy kamsitishlarga duch keladilar, faqat suv ustida suzib yuruvchi taxta-stol ustida o‘zlarini erkin his etadilar. Birok bu bexavotirlik ham uzoqqa cho‘zilmaydi. O‘zlarini “Qirol” va “Gersog” avlodidan deb atovchi ikki tovlamachi paydo bo‘ladi. Burjua muhiti yaratgan jinoyat dunyosining bu kishilari 40 dollarga qul qilib Jimni sotib yuborishdan ham qaytmaydilar. Mark Tven Bicher Stounning “Tom tog‘aning kulbasi” romani ananalarini davom ettirib, negrlarning kapital quliga aylantirilishini qattiq qoraladi va ularning teng huquqli bo‘lishlari uchun haqiqiy kurashchi sifatida chiqdi. Mark Tven Gek Finn shaxsiyatida romantik sharoitda harakat qiluvchi qahramonni emas, balki 50 yillardagi Amerika hayoti bilan bog‘liq bo‘lgan real kishilar obrazini yaratdi. Bular Gek bilan Jimning quldorlik janubidan “erkin” deb atalgan Shimoliy shtatlarga qochib o‘tishlari va u yerlarda ham zulm daxshat 48

hukmron ekanligini ko‘rishlari misolida ko‘zga tashlanadi. Bu kitob markazida umumlashtiruvchi ramziy xususiyatga ega, biroq har qanday patetika va mubhamlikdan ham yuqori Missisipi obrazi turadi. Daryo ozodlik, erkinlik, borliqning cheksiz xilma-xillik va tabiiyligini o‘zida mujassamlashtiradi. Bu esa asarning ikkinchi bir motivi: konkret tasvirlangan irqchilik, kambag‘allik va ma’naviy qashshoqlik motividan keskin ravishda farq qiladi. “Gek Finn” o‘tgan asr Amerika hayoti tasviri sifatida butun AQSh adabiyotida beqiyos asar hisoblanadi. Romandagi asosiy konflikt gumanizmning burjuacha olam yuzaga keltirgan antigumanizmning xilma-xil shakllari bilan to‘qnashuvi Tvendan keyingi Amerika adabiyotida muhim ahamiyat kasb etdi va bu Gek haqidagi qissaga alohida, o‘zgacha ruh bag‘ishladi. Tven yaratgan “soddadil” qahramon bundan buyon kitobxon ko‘z o‘ngida barcha, hayotiy qadriyatlarning mezoni bo‘lib qoluvchi xalq ongining eng yaxshi jihatlarini o‘zida aks ettiruvchi kishi sifatida gavdalanadi. Asrimizning buyuk adiblaridan biri Ernest Xeminguey Mark Tvenning “Geklberri Finn” asariga yuksak baho berib, bunday degan edi: “Butun xozirgi zamon Amerika adabiyoti birgina “Geklberri Finn” deb atalmish kitobdan iboratdir”. Mark Tven o‘rta asr hayotiga oid ko‘plab asarlar yaratadi. Bu bejiz emas. U feodalizm asoratidan ezilgan oddiy mehnatkashlar taqdirini tasvirlar ekan, qahramonlar qismatida o‘zi yashab turgan zamondagi amerikaliklar hayotidagi ko‘pgina illatlarni ham ko‘rganday bo‘ladi. Muallif asarning muqaddimasida asari haqida quyidagi fikrlarni bayon etadi: Ushbu qissada tilga olinadigan qo‘pol qonun-qoidalar hamda urf odatlar tarix haqiqatiga molik va ularni oydinlashtiruvchi voqealar tarix ko‘zgusida qay tarzda aks etgan bo‘lsa, shunday bayon ettirilgan. Muallif, bu qonun-qoidalar aynan oltinchi asrda Angliyada qabul qilingan edi, deb da’vo qilmoqchi emas, yo‘q, u shuni qayd etmoqchiki, bu kabi qoidalar, keyinroq bo‘lsa ham, Angliya va boshqa mamlakatlarda mavjud bo‘lgan ekan, tuhmatchi, degan nom ottirishdan qo‘rqmay, ushbu qonun-qoidalar oltinchi asrda ham bo‘lgan, deb taxmin qilish 49

mumkin. Zero, tasavvurimizdagi qonun yoki udum uzoq o‘tmishda mavjud bo‘lmagan bo‘lsa ham, boshqa qonun yoki udumlar mavjud edi, deyishga to‘la asos bor. Ushbu kitobda podsho amri vojib, deb atalmish masala chetlab o‘tilgan. Bu masala nazarimizda haddan ziyod murakkab ko‘rindi. Davlatning bosh hukmdori yuksak qalb nodir iste’dod egasi bo‘lishi lozimligi, bunday odamni saylab olishda yolg‘iz tangrining o‘zi qodir ekanligi ham shak-shubhasizdir, binobarin, bunday odamni saylashni ikkilanib o‘tirmay, tangrining o‘ziga havola qilishdan o‘zga choramiz yo‘q va bu fikr, davlatning bosh hukmdorlarini hamisha tangrining o‘zi belgilaydi, degan muqarrar xulosaga olib keladi. Har holda kamina toki Pompidur xonim, Kastlmen oyim va shu kabi bosh hukmdorlarning namoyondalariga duch kelmaguncha shunday fikrda edi, binobarin bularni xudo saylagan kishilar guruhiga qo‘shish shu qadar mushkul bo‘ldiki, kamina bu kitobni (kuzgacha nashr bo‘lishi kerak) boshqa masalalarga bag‘ishlashga va yetarli tajriba orttirganidan so‘ng qirollarning irsiy huquqlari xususidagi muammoni keyingi kitobda hal etishga astoidil kirishaman, degan qarorga keldim. Qanday bo‘lmasin bu masala hal etilishi lozim, boz ustiga, qish kezi boshqa ishim ham yo‘q. 1 “Kirol Artur saroyidagi Konnektikutlik Yanki” tarixiy-fantastik romanining qahramoni oddiy amerikalik Yankidir. U bir mushtlashish vaqtida boshiga tushgan kaltak zarbidan so‘ng aqlini yo‘qotadi, xushiga kelgach, o‘zini VI asrdagi Angliyada ko‘radi va qirol Artur saroyiga boradi. Asarning fantastik pardasi ostida real voqealar aks etadi. Artur qirolligi zulm-daxshat, diniy jaxolat avj olgan feodalizm hukmronlik qilgan davr edi. Yozuvchi o‘z zamonasidagi qaboxatlarning o‘tmishdagi yaramasliklar bilan bog‘liqligini ko‘radi. Yanki Amerika xalqining yaxshi fazilatlarini gavdalantirgan obraz. U feodal zodagonlarga ham, ularning tayanchi bo‘lgan dinga, shuningdek qonli bosqinchilik urushlari jangchilari-risarlarga ham qarshi kurash olib boradi. Yovuz qirolicha Morgana, sehrgar Merlin, dindor va risarlar o‘sha zulmat dunyosining jirkanch vakillari bo‘lib, Yanki xalqni ezgan o‘sha qora kuchlarga qarshi kurashga otlanadi. 1 Mark Tven “Yanki va qirol Artur” Toshkent “G‘afur G‘ulom” matbaa uyi 1984 50

U gazetalar chiqaradi, fabrikalar qurdiradi, xalq ahvolini yaxshilashga intiladi, yoshlarni ma'rifat va kurash g‘oyasi bilan qurollantirib, ular yordami bilan feodal tuzumini yo‘q qiladi. “Qirol Artur saroyidagi Yanki” romani yozuvchining ilgarigi romanlariga nisbatan oldinga tashlangan bir qadam bo‘ldi. Asarning demokratik va antiburjua xarakterini adibning “xalq hokimiyatning birdan-bir qonuniy egasi” degan so‘zlar ham tasdiqlaydi. Yanki Tom Soyer, Geklbberri Finn va negr Jimlar qatorida turadigan ijobiy obrazdir. Mark Tven asarining qahramoni Amerikaning Konnektitut shtatida bo‘lishi bejiz emas. Yozuvchi o‘zining so‘nggi yillarini ushbu shtatga qarashli Redding qishlog‘ida o‘tkazadi va shu yerda vafot etadi. Yuqorida aytib o‘tilganidek VI asrga tushib qolgan Yanki g‘addor va qoloq feodalizm hukm surgan Angliyada yangi tuzum xalq kuchiga tayangan demokratik jamiyat qurmoqchi bo‘ladi va bu kurashda bir guruh hukmron feodal doiralarining, o‘zining mustabid siyosatini o‘tkazayotgan Rim katolik cherkovining qarshiligiga duch keladi. Tvenning fikricha, mehnatkash omma bevosita qatnashadigan, xalq vakillaridan iborat hukumat, millat, hohish irodasini amalga oshiradigan yangicha tuzum vujudga kelishi kerak edi. Yozuvchi mazkur asarida o‘rta asr “zaminida turib” o‘z zamonasiga o‘tkir nazar tashlaydi. Uning siyosiy iqtisodini, hayotini ayovsiz tahlil etib, oshkora zaxarxandalik bilan kuladi. Romanda haq-huquqsizlikni tanqid etish ruhi yorqin aks etgan. Yozuvchi Yankining tili orqali oddiy mehnatkash xalqning jamiyatda tutgan o‘rni, ozodlik hamda demokratiyaga bo‘lgan munosabatini bildiradi. Qahramon XVIII asr Fransiya qo‘zg‘olonini eslab, ezilgan mehnatkash xalq birlashsa ming yillar mobaynida davom etgan zulmni supurib tashlashi mumkinligiga alohida urg‘u beradi. Romanning yana bir muhim jihati shundan iboratki, Mark Tven cherkovning insoniyat taraqqiyot yo‘liga tug‘anoq bo‘lishini, hukmron sinf tomonida turib xalq qonini suradigan tekinxo‘r bir maraz ekanini yorqin bo‘yoqlar bilan chizib beradi. 51

Cherkovning kirdikorlarini fosh etib, uni qattiq tanqid tig‘i ostiga oladi. Mark Tven keyinchalik fransuz xalqining milliy qahramoni Janna D’Ark shaxsiyatiga qiziqadi va “Janna D’Ark” (1896) tarixiy romanini yaratadi. Janna D’Ark ingliz bosqinchilariga qarshi yuz yillik urush vaqtida o‘z jasorati bilan xalqni jangga ruhlantirib turgan Fransiyaning milliy qahramoni sifatida ma’lum. Bu asarda yozuvchining monarx, diniy reaksiyaga qarshi nafrati ko‘zga tashlanib turadi. Roman Jannaning quroldoshining bu mard qiz haqidagi eslashlari asosida yozilgan. XIX-XX asr chegarasi imperializm davriga o‘tgan Amerika burjuaziyasi mustamlakalar qo‘lga kiritish uchun bosqinchilik urushlari olib borar edi. U mahalliy xalqlarning qarshiligini yovuzlarcha bostirib, Filippin orollari, Kuba , Puerto-Rikoni shu davrda o‘ziga bo‘ysundiradi. Mark Tven shunday bir sharoitda yozgan falsafiy kitobi “Inson o‘zi nima?” (1906) va “Sirli notanish kishi” (1898) qissasi bilan burjua demokratiyasining soxtaliklarini, Amerika imperializmining qaboxatlarini yana ham qattiq fosh etgan yirik satirik yozuvchi sifatida maydonga chiqadi. Ijodining shu davriga xos “Gedlibergni buzgan odam” (1899) qissasida boylik, xasadgo‘ylikka berilgan hozirgi zamon Amerika burjua jamiyati illatlarini fosh etadi. Gedliberg yaxshi odamlar yashaydigan, nuqsonlardan holi joy, deb atalar edi. Pekin yaqindan qaraganda u o‘sha tuzumning barcha qaboxatlarni o‘zida mujassamlantirgan shahar. Uning aksar fukarolarida vijdon va poklikdan asar ko‘rinmaydi. Shaharda insofli kishilar uchun yashash imkoniyati yo‘q. Bu shaharni ustunlari hisoblangan boy fuqarolari aslida eng insofsiz, tovlamachi, pul uchun o‘z sha’nidan ham voz kechuvchi shaxslar bo‘lib chiqadilar. Bu shahardagi turmush butun mamlakat uchun xarakterli. Demak, kichik Gedliberg orqali butun Amerikadagi hayot anglashiladi. yozuvchi shaharning eng vijdonli kishilaridan hisoblangan va to‘xmat qilib ayblangan Berjesni yoqlab, pulga sajda qilgan ruxoniy Bilson va amaldor Vilsonni qoralaydi. Mark Tven “Zulmkorlar Qo‘shma Shtatlari” (1901) pamfletida negrlarni 52

ezish kabi sharmandali hol va irqiy kamsitishlarni qoralab, bunga qarshi turishga chaqiradi. Ammo uning nazarida kurashga qobil kuchlar yo‘q. Yozuvchidagi zaif tomon jamiyatdagi progressiv kuchlarni ko‘ra bilmaslik va ularga tayanmaslikdir. “Qorong‘ilikda yurgan kishiga” (1901) pamfletida Amerika imperializmining kolonial siyosati fosh etiladi. Kapitalistik davlatlarning kam rivojlangan mamlakatlar ichki ishlariga aralashuvlarini, madaniyat tarqatish baxonasi bilan tilida xudoyu, dilida yovuz niyat va makkorlik (aldash, sotib olish, o‘ldirish va qo‘rqitish) yo‘li bilan odamlarni qul qilish siyosatini fosh etadi. Mark Tven burjuaziyaning mustamlakachilik siyosatining yemirilishi muqarrar ekanini ko‘ra bilgan yirik demokrat yozuvchi edi. XULOSA Amerika adabiyotining taniqli vakili Mark Tven ijodi har tomonlama 53

o‘rganilib quyidagi xulosaga kelindi: Ushbu malakaviy bitiruv ishida buyuk satirik, AQSh tanqidiy realizm adabiyotining yirik vakili Mark Tven ijodi va shu bilan bog‘liq holda realizm ijodiy metodi, uning mohiyati, jahon adabiyoti xususan Amerika adabiyotida tanqidiy realizmning shakllanishi o‘rganib chiqildi. Bundan tashqari XIX asr boshlaridagi tarixiy shart-sharoit, ijtimoiy-siyosiy voqealarning o‘sha davr adabiyotiga ta’siri masalasiga alohida e’tibor qaratildi. 1) Jahon adabiyotiga beqiyos hissa qo‘shgan ulkan yozuvchi Mark Tven mashaqqatli va sermaxsul ijod yo‘lini bosib o‘tdi. Yuksak iste’dod egasi, hajviyotga boy so‘z ustasi ko‘plab xalqlarning hayoti va tarixini, og‘zaki ijodiyotini chuqur o‘rganadi. Pirovard natijada Mark Tvenning o‘nlab asarlari Amerikada va butun dunyoda katta shuhrat qozonadi. 2) U hukmron sinfga, din aqidalariga nisbatan tanqidiy nuqtai nazardan yondashib, nohaqlikni, axloqiy pastkashlikni, zulm va istibdodni hajv qiladi. Ko‘plab jahon xalqlarining tillarida qayta-qayta nashr etilgan, o‘quvchilar mehrini qozongan o‘tkir satirik tilda zo‘r mahorat bilan yozilgan “Tom Soyerning sarguzashtlari”, “Shaxzoda va gado”, “Geklberri Finning sarguzashtlari”, “Yanki va qirol Artur” kabi qator asarlari fikrimizning dalili bo‘la oladi. 3) Ijodiy yo‘lining boshida hajviy hikoyalar, xalq og‘zaki ijodidan keng foydalanib shu uslubda novellalar yaratuvchi sifatida tanilgan Tven yillar o‘tishi bilan tanqidiy realizm ruhi bilan yo‘g‘rilgan jiddiy asarlar yozishga qodir ekanligini isbotladi. XX asr boshlarida yaratgan hajviy pamfletlarida Tven monopolistik kapitalning ichki va tashki siyosatini qoraladi. Mark Tvenning “Avtobiografiya” si uning hayot va turmushga bo‘lgan qarashlarining so‘nggi yillariga xos tomonlarini ochuvchi qimmatli xujjatdir. Ular xotiralar, lirik lavhalar, tabiat manzaralari bilan bir qatorda, Amerika imperializmining yirtqich qiyofasini fosh etgan satiralardan iborat. 4) Tven “buyuk respublika” deb atalgan Amerikani “o‘zak-o‘zagigacha chirigan” buning asosiy sababchisi “imperializm” deb, o‘sha tuzum jamiyatni falokatlarga olib boradi, shuning uchun eng adolatli ijtimoiy tuzum bilan 54

almashtirish kerak, degan ob’ektiv xulosaga keladi. Ta’sirchan kulgi san’atini egallagan va uning beqiyos kuchiga ishongan Tven o‘zi yashab turgan daxshatli kapitalistik dunyo va uning “zarxallangan asri” da nihoyat avj olgan qalloblik, zo‘ravonlik va munofiqliklarni fosh etish bilan birga, zamondoshlarining diqqatini o‘sha qaboxatlarga qarshi kurashga qaratadi. Bu esa, demokrat va satirik yozuvchining o‘z xalqi va jahon progressiv jamoatchiligi oldidagi katta xizmatini ko‘rsatadi. Amerika yozuvchisi X.L.Menken Mark Tvenni: Bizning milliy adabiyotimizning haqiqiy otasi, deb atagan edi. Uning fikricha Mark Tvenga qadar hech kim Amerika adabiyotida xalq yumori bilan jiddiy adabiyotning uyg‘unligiga bu qadar yuqori darajada erisha olmagan edi. Jahon taraqqiyparvar adabiyotining buyuk namoyondasi Mark Tvenning realizm ruhi bilan sug‘orilgan asarlari ko‘p tillarga jumladan o’zbek tiliga ham tarjima etilgan va o‘quvchilarning samimiy muhabbatiga sazovor bo‘lgan. Buyuk hajvchi, tanqidiy realizm oqimining yirik vakili Mark Tven jahon bolalar adabiyotining klassigi sifatida tan olingandir. Resume 55

The present qualification work is aimed at studying the principles of Critical realism in American literature on the example of Mark Twain’s creative career. The paper consists of the introduction, two chapters, conclusion and the list of used literature. Total amount of the work is 58 pages. Introduction deals with the aim and tasks, actuality of the theme, scientific novelty and practical value of the paper. Chapter I is devoted to the characteristics of realism in world literature. The origin and evolution of crtical realism in Evropean literature is investigated in this chapter as well. Chapter II deals with literary activity of the greatest American satiric writer Mark Twain. The main facts of his life and career are traced in it. The analysis the writer’s popular novels, characteristic featuries of his style, critics opinion about his literary activity and Mark Twain’s place in American literature is investigated in this chapter. The results achieved during the investigation are summarized in conclusion. 56

BIBLIOGRAFIYA 1. Боброва М.Н. Марк Твен. М., 1962. 2. Засурский Я.Н. Американская литература XX в. М., 1966. 3. Литературная история США. т.1-2. М., Прогресс 1990. 4. Михальская Н.П, Пурищева О.А. История зарубежной литер. М., 1981. 5. Мулярчик А.С. Американский писатели. М., 1990. 6. Ромм А.С. Марк Твен. Л., 1977. 7. Самохвалов Н.И. История Американской литературы. М., 1971. 8. Султон И . Адабиёт назарияси . Т ., 1980. 9. Шукуров Н . Адабиётшуносликка кириш . Т., 1984. 10. Худойбердиев Э . Адабиётшуносликка кириш . Т ., 1995. 11. Қаюмов О. Чет эл адабиёти тарихи. Т., 1979. 12. Curry Dean. “Highlights of American Literature”. Washington, D.C. 1988. 13. Fones Philip S. “Mark Twain: social critic” New York, 1958. 14. Holman H., Harmon W. A Handbook to Literature. London., 1992. 15. The Norton Anthology of American Literature. Vol. 1-2., L. 1970. Badiiy adabiyotlar. 1. Mark Tven: “Geklberri Finning boshidan kechirganlari” Toshkent 1962 2. Mark Tven: “Tom Soyerning boshidan kechirganlari” Toshkent 1968 3. Mark Twain. The Prince and the Pauper. Moscow 1982 4. Mark Twain: “Yanki and King Artur” London. 1976. 5. Mark Twain: “A Celebrated Jumping Frog from Calaveras” New York. 1970 Lug’atlar: 1. Hornby A.S. Oxford Advanced learner’s Dictionary, Oxford un. Press.1995 2. Myuller B. K, Англо - русский словарь . M., 1987 57

3. The Oxford Russian Dictionary M., 2004 4. Quronov D., Mamajonov Z. Adabiyotshunoslik lug’ati. Toshkent, 2010 Internet manbalari: 1. http://www.ziyonet.uz / 2. http:// www.mail.ru / 3. http:// www.rambler.ru / 4. http:// www.education.uk.org/ 5. http:// www.yandex.com / 6. http://www.englishliterature.com/ 7. http://www.searhenglish.britishcouncil.org/ 8. http://www.onlineenglishliterature.com 58

O'xshashlar

George Noel Gordon Bayron asarlarida badiiylik

Shekspir asarlarida ayol obrazining talqin etilishi

Milliy folklorning ingliz tiliga tarjimasi va qiyosiy tahlili

Naughty children in Gafur Gulam’s and Mark Twain’s works

Veliyam Sheksper tragediyalari va “Yuliy Stezar