Milliy folklorning ingliz tiliga tarjimasi va qiyosiy tahlili - Ingliz tili - Diplom ishlar

Milliy folklorning ingliz tiliga tarjimasi va qiyosiy tahlili

Yuklangan vaqt:

26.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

187 KB

Ko'chirib olish

MUNDARIJA KIRISH ………………………………………………………………………. . . 3 1

I BOB. O‘ZBEK FOLKLORI NAMUNALARINING INGLIZ TILIGA TARJIMALARI VA ULARNING O‘RGANILISHI 1.1. O‘zbek folklori namunalarining ingliz tiliga tarjimalariga asos bo‘lgan omillar ………………………………………………………………………………8 1.2. O‘zbek folklori muammolari inglizzabon tilshunoslar talqinida ……………19 II BOB. O‘ZBEK XALQ ERTAKLARI TARJIMASIDA MILLIY KOLORITNING IFODALANISHI 2.1. Xalq og‘zaki ijodi namunalari tarjimasining lisoniy va uslubiy jihatlari ……27 2.2. Bevosita va bilvosita tarjimada milliy – badiiy xususiyatlarning aks ettirilishi ………………………………………………………………………...…35 XULOSA …………………………………………………………………………47 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR …………………………………………49 KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Millat ma’naviyati va madaniyatining xorijda tanilishida tarjimaning o‘rni beqiyosdir. Muhtaram Prezidentimiz Sh. Mirziyoyev ta’kidlaganidek: “Til bilish bu boylik. Til bilgan inson dunyoni biladi, xech qachon kam bo‘lmaydi. Yoshlarimizda shunday intilishni uyg‘otishimiz kerak”. 1 2

Sharq va G‘arb adabiy-badiiy munosabatlari, jumladan, adabiy hamkorligi, adabiy ta’sir va aksta’sir, tarjima va uning adabiy hamkorlikdagi o‘rni va mavqei masalalari ko‘p vaqtdan buyon ko‘plab ilmiy tadqiqotlar mavzui bo‘lib kelmoqda. Bu munosabatlar millatlar orasidagi ma’naviy aloqaning rivojlanishiga zamin yaratadi. Jumladan, N.Konradning «Vostok i Zapad» 2 , F.Sulaymonovaning «Sharq va G‘arb» 3 , N.Komilovning «Tafakkur karvonlari» 4 singari kitoblari bu qiziqishning samarasi bo‘ldi. O‘tgan asrning so‘nggi yillariga kelib turkiy xalqlarning og‘zaki badiiy ijodi Yevropa mamlakatlari olimlarining diqqatini o‘ziga jalb eta boshladi desak mubolag‘a bo‘lmaydi. Turkiy xalqlarning qadimdan shakllanib qolgan urf-odatlari, an’analari, adabiy ijodi G‘arb olimlari tomonidan keng tadqiq etila boshladi. Shu tariqa Sharq va G‘arb o‘rtasidagi adabiy aloqalarni o‘rganish hozirgi adabiyotshunoslikning muhim vazifalaridan biriga aylandi. G‘arb va Sharq mamlakatlari madaniy munosabatlarining rivojlanishi badiiy tarjima, shu jumladan, biz ushbu tadqiqotimizga manba sifatida jalb qilayotgan o‘zbek folklorining ertak va latifa kabi epik janrlari namunalarining ingliz tiliga qilingan tarjimalariga qiziqishni ham kuchaytirdi. O‘zbek xalq og‘zaki poetik ijodining dunyo tillaridan biri – ingliz tiliga qilingan tarjimalari estetik saviyasini o‘rganish va unda o‘zbekona milliylikning ifodalanishi muammolarini ilmiy-nazariy jihatdan asoslash davr talabiga 1. SH. Mirziyoyev. Ibrat maktabi ochilishidagi nutqi.2018 2. Konrad N.I. Zapad i Vostok. – M.: Gl. red. vostoch. lit-ri, 1972. 3. Sulaymonova F. Sharq va G‘arb. – T.: O‘zbekiston, 1997. 4. Komilov N. Tafakkur karvonlari. – T.: Ma’naviyat, 1999. aylandi.Zero, bu sohaga Herman Vamberi, Idris Shoh, Hasan Paksoy, Merilin Petersen, Frenk Adams kabi olimlar o‘ z xissasini q o‘shgan. Biro q bu tarjimalar hanuzgacha tadqiqotchilar nazaridan bir qadar chetda qolib kelmo q da. O‘zbek xalq og‘zaki ijodi namunalarining inglizcha tarjimalarini tadqiq qilish va ilmiy, badiiy jarayonning o‘zbek-ingliz adabiy aloqalaridagi o‘rnini belgilash, tahlil etish o‘zbek tarjimashunosligining muhim vazifalaridan biri sanaladi. Binobarin, o‘zbek xalq 3

og‘zaki nasridan ingliz tiliga anchagina namunalarning tarjima qilingani, ammo ularning g‘oyaviy-estetik saviyasi hozirgacha tahlil etilmay va umumlashtirilmay kelinayotgani tadqiqotimizning dolzarbligini belgilaydi. Mavzuning o‘rganilganlik darajasi . O‘zbek folklori namunalarining xorijiy tillarga tarjimalarini o‘rganish bo‘yicha o‘zbek olimlari qator ilmiy tadqiqotlar yaratdi. Jumladan, Q. Rafiqovning «Xorijiy adabiyotshunoslikda o‘zbek adabiyoti», B. Shamsiyevaning «Xorijiy adabiyotshunoslikda o‘zbek folklori masalalari» kabi ishlar shular jumlasidandir 5 . Q. Rafiqovning ishida o‘zbek adabiyotining xorijda tarqalishi xususida teran fikr yuritilgan. Ta’kidlash joizki, shulardan faqat B.Shamsiyevaning tadqiqoti o‘zbek folklorining ingliz tiliga qilingan tarjimalariga bevosita bag‘ishlangan. Uning ishida o‘zbek folklori tarjimalarining G‘arb turkshunoslari tomonidan ilmiy asosda qanday o‘rganilgani tahlil qilinadi hamda qisman tarjimalarda milliylik, milliy ruh va g‘oyaning aks ettirilishi masalalari yoritiladi. Shunga qaramay, ingliz tiliga o‘girilgan o‘zbek xalq og‘zaki va yozma ijodiy namunalarini o‘rganishga bag‘ishlangan izlanishlar olib borilgan emas. Ana shu kamchilikni bartaraf etish maqsadida, o‘zbek xalq ertaklari va latifalarining ingliz tiliga qilingan tarjimalari tarixi va ularning qiyosiy-tipologik xamda estetik tahlili asosida milliylikni ifodalash muammolarini o‘rganish va umumlashtirish ____________ 5. Рафиков К.К. Узбекская литература в зарубежном литературоведении. - Ташкент, 1981; Шамсиева Б . Вопросы узбекского фольклора в зарубежном литературоведении. - Ташкент, 1994 . zaruriyatini bugungi xalqaro munosabatlar, yanada aniqrog‘i, o‘zbek-ingliz ma’naviy-madaniy munosabatlari taqozo etmoqda. BMIning ma q sadi . O‘zbek folkloridagi ertak va latifa singari epik janrlarning ingliz tiliga tarjimalari tarixiga nazar solish, bu tarjimalarning asliyatga muqobillik darajasini aniqlash va bunda milliy rang-baranglikning saqlanishi xususiyatlarini oydinlashtirish hamda umumlashtirishdan iborat. BMIning vazifalari . Yuqorida bayon etilgan maqsadni amalga oshirish uchun quyidagi vazifalarni bajarish maqsadga muvofiqdir: 4

- o‘zbek xalk ertaklari va latifalarining inglizchaga tarjimalarining asliyatga muqobillik darajasini aniqlashning nazariy va amaliy muammolarini tahlil etish, bunda: a) taglama tarjimalar; b) ilmiy maqsadni ko‘zlab amalga oshirilgan tarjimalar; v) badiiy tarjimalar oldiga qo‘yilgan vazifalarni muayyanlashtirish; - folklor asarlari tarjimasida u yoki bu asarning janriy tabiatiga xos xususiyatlarni aks ettirish holati va uning estetik mohiyatini oydinlashtirish; - o‘zbekchadan inglizchaga tarjima jarayonida kelib chiqadigan muammolar va ularning yechimlarini tahlil qilish asnosida mutarjimlar mahoratiga xos qirralarni tadqiq qilish; - o‘zbek folklori namunalarini inglizchaga tarjima qilish jarayonida milliy koloritni ifodalashga xos xususiyatlarni o‘rganish va ilmiy umumlashtirish va shuningdek o‘zbek ertaklari, latifalarining inglizcha tarjimalarida badiiy-tasviriy vositalarning ifodalanish xususiyatlarini ochib berish;. BMIning obyekti : o‘zbek xalq ertaklarining ingliz tiliga kilingan bevosita va bilvosita tarjimalari. BMIning predmeti: tarjimalarda milliy koloritning ifodalanishi masalasi. BMIning metodologik asosi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh. Mirziyoyevning milliy mafkura, ma’naviyat va madaniy qadriyatlarga doir asarlari, shuningdek, o‘zbek milliy va jahon folklorshunosligi hamda tarjimashunosligiga oid ilmiy asarlar, ayniqsa, V.Jirmunskiy, J.Konrad, H.Zarifov, A.Fyodorov, T.Mirzayev, G‘.Salomov, F.Sulaymonova, N.Komilov, G.Gachechiladze, S.Baura, H.Paksoy, H.Razzoqov, K.Imomov, B.Sarimsoqov, O.Safarov, M.Jo‘rayev, M.Baqoyeva, F.Jo‘ldosheva, Q.Musayev, M.Xolbekov va boshqalarning folklorshunoslik va tarjimashunoslikka oid tadqiqotlari metodologik asos qilib olindi. BMIning usullari . Bitiruv malakaviy ishning maqsadidan kelib chiqib, ishda qiyosiy-tipologik va tarixiy tahlil metodlaridan foydalanildi. 1. XIX - XX asrlarda amalga oshirilgan va ayni damda ingliz tiliga o‘girilayotgan folklor epik janrlari namunalari tarjimasi tarixi va xorijda o‘zbek 5

xalk og‘zaki ijodi namunalarini o‘rgangan folklorshunos olimlar ishlarining qiyosiy-tipologik tahlili. 2. Folklorning epik janrlari bo‘lmish ertak, latifalar, shuningdek, ayrim hollarda afsonalar tarjimasi, ularda milliylikka xos xususiyatlarni saqlab qolishning asosiy shartlari. 3 . O‘zbek folkloridagi ertak va latifalarning inglizcha tarjimalarining muqobillik darajasi tahlil etish. 4. O‘zbek xalq ertak va latifalarining tarjima matnini asliyatga yaqinlashtirish imkoniyatlari, yo‘llarini tadqiq qilish, folklor tarjimonlarining badiiy mahorati bilan bog‘liq uslubiy belgilarning ko‘rsatib berilishi. Ishning ilmiy yangiligi . Mazkur bitiruv malakaviy ishda o‘zbek xalq ertaklari va latifalaridan ingliz tiliga qilingan vositali va bevosita tarjimalarning tarixi, umumnazariy va xususiy jihatlari, tarjima matnini asliyatga yaqinlashtirish imkoniyatlari, bu borada erishilgan yutuqlar va yo‘l ko‘yilgan kamchiliklar, ularning sabab va oqibatlari ilk marotaba tadqiq etilayotgani uning o‘ziga xos muhim ilmiy yangiligini ta’minlaydi. Ishda birinchi marta o‘zbek xalq ertaklarini ingliz tiliga tarjima qilish jarayonida undagi milliy tushuncha va obrazlarni, badiiy detallarni saqlab qolishga xizmat qiluvchi uslubiy yo‘llar ilmiy jihatdan aniqlab berildi. Latifalarni ingliz tiliga tarjima qilish jarayonida ularga xos shakl va mazmunni, yumor va satirani saqlab qolish yo‘llari tadqiq qilindi. BMI natijalarining ilmiy-nazariy va amaliy ahamiyati. Bitiruv malakaviy ish va uning natijalaridan: a) o‘zbek-ingliz folklori hamkorligi va aloqalari ilmiy tarixini yanada chuqurlashtirishda; b) oliy ta’lim muassasalari filologiya fakultetlarida jahon xalqlari adabiyotlari, folklori, tarjimashunoslik fanlarini o‘qitish, shu fanlar bo‘yicha darsliklar, o‘quv qo‘llanmalari va dasturlar tuzishda; v) adabiy aloqalar adabiy-folkloriy aloqalari tarixidan maxsus kurslar o‘qishda foydalanish mumkin. 6

Mazkur bitiruv malakaviy ish Kirish, ikki bob, Xulosa va Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. I BOB. O‘ZBEK FOLKLORI NAMUNALARINING INGLIZ TILIGA TARJIMALARI VA ULARNING O‘RGANILISHI 1.1. O‘zbek folklori namunalarining ingliz tiliga tarjimalariga asos bo‘lgan omillar O‘zbek folklorining epik janrlari sirasiga kiruvchi ertak va latifalar tarjimalarining salmog‘i katta. Mana shu tarjimalarning qiyosiy-tipologik tahlilini keltirish, bevosita va bilvosita tarjimalardagi ma’no-mazmun, milliylik xususiyatlarining saqlanishini o‘rganish lozim. Zero, o‘zbek xalq og‘zaki ijodiyoti 7

boy janriy tarkibi, qadimiyligi va an’anaviyligi, murakkab tadrijiy taraqqiyotni yo‘lini bosib o‘tganligi bilan uzoq davrlardan beri dunyo ahlining e’tiborini o‘ziga jalb etmokda. Jumladan, buni o‘zbek folklorining chet ellarda o‘rganilishi, xorijlik tadqiqotchilar tomonidan yozib olinib, tarjima qilingani va qilinayotgani misolida asoslash mumkin. Xalqimiz milliy mafkurasi va ruhiyatini o‘zida poetik jihatdan aks ettirgan folklor namunalari chukur g‘oyaviyligi va badiiyligi bilan e’tiborga molik. Ularda ajdodlarimizning asrlar osha qilgan orzu-havasi, intilishlari, erk va ozodlik uchun kurashi, bu yo‘ldagi alam va iztiroblari, xarakter-xususiyati, o‘ziga xos an’analari, ijodkorlik va bunyodkorlik salohiyati milliy mentalitetimizni ifoda etuvchi muhim belgilar sifatida ko‘zga tashlanib turadi. Shu sababli, jamiyatimiz rivoji, ma’naviy dunyosini boyitishda yetakchi rol o‘ynab kelgan folklor namunalarini to‘plash, nashr etish, o‘rganish va uni jahon ma’naviyati sahifalariga kiritish bugungi kunning muxim vazifalari sirasiga kiradi. Faqat umumturkiy emas, hatto jahon folklorning ham tarkibiy qismi sifatida tan olingan o‘zbek xalq og‘zaki poetik ijodini boshqa turli millat va hududlarga mansub folklor bilan qiyosiy-tipologik asnoda o‘rganish, ular o‘rtasidagi o‘xshashlik hamda tafovutlarni topib izohlash va tarjimalarga xos g‘oyaviy-badiiy xususiyatlarni asliyat asosida ko‘rib chiqib, bu borada tarjimonlar mahoratiga baho berishning ilmiy-amaliy ahamiyati yaqqol ko‘rinib turibdi. Bu izlanishlarning barchasida, asosan, dostonchilik san’ati, uning xalq milliy-madaniy hayotidagi o‘rni, muammolari o‘rganilgan. Og‘zaki ijodning boshqa janrlari diqqat markazidan chetda qolgan va shunchaki yuzaki o‘rganib chiqilgan. Xorijiy mamlakatlar turkshunoslari o‘z ishlarida o‘zbek folklorshunoslarining ilmiy ishlaridan keng foydalanishgan. Bu borada XX asrning ilmiy jihatdan muhim va keng qamrovli tadqiqotlari sifatida Karl Rayxl va Hasan Paksoylarning ishlari aloxida ahamiyat kasb etadi. Hasan Paksoy keyingi davrlarda xam o‘zbek folklorshunoslari bilan hamkorlikda ilmiy-ijodiy ishlar olib bordi. Bu 8

ishlar bilan www.folklore.com saytining Uzbek Folklore qismida tanishish mumkin. Jumladan, mustaqillikdan keyingi davrda u «Alpomish» dostonining o‘rganilishi haqidagi qator maqolalar bilan tanishib, ularning mualliflari bilan hamkorlikda ilmiy tarjimalar ustida ish olib bordi va «Alpomish»ning qayta tug‘ilishi» maqolasini e’lon qildi. Bu maqolada mustaqillikdan oldingi va keyingi davrlarda «Alpomish» dostoniga bo‘lgan munosabat tarixi o‘rganib chiqilgan. Yuqorida keltirilgan dalillar o‘zbek folklorini xorijiy tillarga o‘girish va ularni tadqiq etish sohasida ma’lum natijalarga erishilganini ko‘rsatadi. Binobarin, shu natijalarning yutuq va kamchiliklarini aniqlash va umumlashtirish zaruriyati sezilmoqda. Shu zaruriyatdan kelib chiqib, bu jarayonning rivojiga xos tadrijiy xususiyatlarini ochib berish lozim. Ushbu bitiruv malakaviy ishda o‘zbek xalq og‘zaki nasridagi ertak va latifalarning inglizcha tarjimalari tarixi o‘rganiladi. O‘zbek xalq og‘zaki ijodi namunalarining G‘arb tillariga o‘girilishi muammolari o‘z vaqtida g‘arblik tadqiqotchilarni, qolaversa respublikamiz ilm ahlini ham qiziqtirib kelayotgani quvonarli hol, albatta. Xorijda bu yo‘nalishdagi tadqiqotlar u qadar ko‘p bo‘lmasa- da, S.Baura va H.Paksoylarning ishlari dunyo bo‘ylab keng tarqalgan. S.Baura turkshunos olimlar V.M.Jirmunskiy va H.T.Zarifovlarning «O‘zbek xalq qahramonlik eposi» tadqiqotidagi ma’lumotlarni o‘zining 1961 yili Londonda chop etilgan “Heroic Poetry” asarida qayd etish bilan chegaralangan. Bu bilan u, asosan, turli xalqlar epik asarlarini taqqoslashni ko‘zlagan va dalillardan amaliy material sifatida foydalangan 6 . Boshqa amerikalik olim Hasan Paksoy esa «Alpomish» dostoni, uning o‘rganilishi, Markaziy Osiyoda baxshichilik an’analari hamda bunda din va og‘zaki ijodning o‘zaro munosabatlariga bag‘ishlangan “Alpamysh: Central Asian Identity under the Russian Rule” mavzuidagi doktorlik dissertatsiyasini yozdi 7 . Xalqimiz og‘zaki ijodining ingliz tiliga qilingan tarjimalari tarixi va ularning estetik qiymati muammolarini o‘rganish, asosan, milliy istiklol sharofati ila XX asrning 90-yillarida boshlandi. Bu sohadagi dastlabki tadqiqotlar qatorida 9

B.Shamsiyeva va X.Ro‘zimboyevlarning tadkiqotlari katta qiziqish uyg‘otadi. B.Shamsiyevani ingliz adabiyotshunosligida o‘zbek folklorini o‘rganish masalalari qiziqtirgan bo‘lsa, X.Ro‘zimboyev Xorazm folklorining xorijda o‘rganilish tarixiga e’tibor qaratdi. Har ikkala nomzodlik dissertatsiyasi o‘z oldiga qo‘ygan maqsadning yaqinligi bilan emas, balki o‘zbek folklorini xorijda o‘rganish tarixini umumlashtirishi bilan e’tiborli 8 . Folklorshunosligimizda o‘zbek xalq maqollarining ingliz tiliga o‘girilishi hamda o‘zbek va ingliz maqollarining qiyosiy-tipologik xususiyatlarini o‘rganishga bag‘ishlangan D.Raximboyeva va G.Karimovalarning tadqiqotlari ham muhim ahamiyat kasb etadi. Negaki ularda ilk bor o‘zbek folklorining eng ommaviy va mustaqil janri – xalq maqollarining ingliz tiliga tarjima qilinishi tarixi, maqollar tarjimasida adekvatlik xususiyatlari umumlashtirilgan. Maqollarning paydo bo‘lishida xalq hayotiy tajribasining roli o‘zbek va ingliz maqollari muqoyasasi xamda shu xalqlar turmush tarziga xos realiyalar mushtarakligi zamirida ilmiy-kiyosiy asosda tahlil qilinib, tipologik xususiyatlari oydinlashtirilib, ____________ 6 Bowra С . Heroic Рое try. London, 1961. 7 Paksoy Н.В. "Alpamysh" Central Asian Identity under Russian Rule, USA, AACAR, 1989. 8 Шамсиева Б. Вопросы узбекского фольклора в зарубежном литературоведении. Дисс … канд. фил. наук. - Ташкент, 1994; Рўзимбоев Х. Хоразм фольклорининг хорижда ўрганилиши тарихидн. Фил. фан. ном. дисс. – Тошкент, 1996. ma’lum xulosalarga kelingan 9 . Tarjima san’ati qadimdan barq urib rivojlanib kelayotgan ekan, uning qirralari hamon ochilaveradi va yangi mukammal tarjima asarlar ko‘payib boraveradi. Tarjima xususida fikr-mulohaza yuritganimizda, nasriy va nazmiy yo‘ldagi badiiy tarjimalar muhim ahamiyat kasb etajagi shubhasiz. Tarjima yo‘nalishlarini bir yo‘lga boshlovchi yetakchi vosita nutq madaniyati, desak yanglishmagan bo‘lamiz. Boisi tarjima qilishda, tarjima qilingan badiiy asarni o‘qishda nutqimizning boyligi, go‘zalligi asliy (tarjima) asar tilini va xalqi madaniyati va mentalitetini, qolaversa asar muallifi ifodalamoqchi bo‘lgan fikrni yaxshi tushuna olish asosiy o‘rin tutadi. 10

Tarjimaning qanchalik mukammal bo‘lib o‘quvchilar e’tiborini o‘ziga qaratishda, birinchidan, tarjimonning mahorati, asliyat muallifi fikrini, asar mazmun-mohiyatni tushuncha olganligi o‘sha xalq tilini, madaniyatini chuqur o‘rganganligi; ikkinchidan, muayyan asarni boshqa tildan ona tiliga o‘girishda tarjima usullaridan to‘g‘ri foydalana olganligi; uchinchidan, tarjimonda nutq madaniyatining ustunligi, lisoniy me’yorga rioya qilinganligi, o‘z ona tili leksik birliklari rang-barangligi, so‘z boyligi muhim o‘rin tutishi shubhasiz. Hozirgi davr tarjima dunyo tillarining jadal taraqqiy etishi natijasida sezilarli darajada murakkablashib, ma’lum ma’noda qiyinchiliklarni ham keltirib chiqarishi bilan birga o‘quvchining asar g‘oyasi va mavzusi, mazmun-mohiyatini anglab olishga bir muncha yengillib ham beradi. Ammo shuni ham ta’kidlab o‘tmoq kerakki, tarjimada milliy koloritni saqlab qolish, milliy ifodani qayta yarata olishda mahoratni, , tarjimada so‘z tanlash san’atini namoyon qilish, qolaversa so‘z etiketini egallash muhim ahamiyatga ega. Dastlab o‘zbek tilidan ingliz tiliga ertaklar tarjima qilishni mohir tarjimon X.R. Rahimov boshladi. 1990 yil uning “O‘zbek xalq ertaklari” («Uzbek Folk Tales») nomli ertaklar to‘plami dunyo yuzini ko‘rdi. ____ ____ 9 Рахимбаева Д. Сравнительная типология узбекских народных пословиц. Дисс. … канд. фил. наук. - Ташкент, 2002 . Undan so‘ng nemis folklorshunos olima Gabriela Volf-Keller bilan olib borilgan hamkorlikning samarasi o‘laroq “Samarqand ertaklari” (“Märchen aus Samarkand”) nomli to‘plami chiqdi 10 . O‘zbek folklori namunalarining ingliz tiliga tarjimalariga asos bo‘lgan omillar xususida fikr yuritadigan bo‘lsak, o‘zbek xalq ijodi namunalarining chet ellarda shuhrat qozonishi, tarqalish sabablari diqqatimizni o‘ziga jalb etadi. Darhaqiqat, xorijda turkiyzabon folklorga munosabat ikki yo‘nalishda olib borilmokda. Ularning biri – folklor namunalarini ilmiy va badiiy maqsadlarda tarjima qilish va ularga taalluqli muammolarni ilmiy-nazariy o‘rganish, ikkinchisi – o‘zbek folklorshunoslari qarashlarini chet el folklorshunoslari qarashlari bilan 11

taqqoslash va o‘zbek xalq og‘zaki ijodining ingliz tiliga qilingan ayrim tarjimalarini asliyat bilan taqqoslab o‘rganishdan iborat. O‘zbek folklori namunalari tarjimasining G‘arbda amalga oshirilishi yuzasidan qirqqa yaqin manbani aniqlashga muvaffaq bo‘ldik. Ularning aksariyati Angliya, Amerika va Germaniyada nashrdan chiqqan 11 . Tarjimalarning boshlang‘ich manbai nemis turkshunoslari izlanishlari hosilasidir. Zero tarjimaning katta qismini ertak, latifa, afsona singari og‘zaki nasr va lof kabi xalq dramasi namunalari tashkil qilgan. O‘zbek adabiyoti jahondagi eng qadimiy adabiyotlardan biri hisoblanadi. “O‘zbek mumtoz adabiyoti namunalari”ning 2003 yilda nashr etilgan birinchi jildi (tuzuvchilar – professorlar Nasimxon Rahmon va Hamidulla Boltaboyev) so‘zboshisida o‘zbek adabiyotining (umuman, qadimgi turkiy adabiyotning) ilk davri to‘g‘risida fikr yuritilib, milodning V asridan boshlab adabiyotda alohida burilish yuz bergani ta’kidlanadi va shu sababli o‘zbek yozma adabiyotini X asrdan _____________________ 10. Gabriele Keller, Churram Rachimov. Märchen aus Samarkand. Märchen aus Samarkand. Feldforschung an der Seidenstraße in Zentralasien . Publisher: Druck - U. Werbestudio Dirr, 2001. – p. 220. 11 Vambery A. Scenes from the East (Through the Eyes of a European traveler in 1860), Corvina, Kiads, Budapest, 1979; Bowra C. Heroic Poetry, London, 1961; Lamont C. The Peoples of the Soviet Union. New York, 1946; Shah I. The Exploits of Incomrapable Mulla Nasrutdin, London, 1974; Schoolbraid G. The Oral Epic of Siberia and Central Asia, Indiana, 1975; Paksoy H.B. “Alpamysh” Central Asian Identity under Russian Rule. USA, AACAR, 1989; Reihl K. Uzbek Epic Poetry: Traditions and Poetic Diction. Hainsworth, 1989 – “Qutadg‘u bilig”dan boshlab emas, balki milodning boshlaridan o‘rganish lozim, degan mulohaza bildiriladi. Bu ham, shubhasiz, o‘zbek adabiyotining jahondagi qadimiy adabiyotlar sirasiga kirishini tasdiqlab turibdi.Shu nuqtai nazardan kelib chiqib, o‘zbek adabiyoti namunalaridan ingliz tiliga qilingan tarjimalar tarixini o‘rganish asnosida, ikki jihatga e’tibor qaratishni joiz deb hisobladik. Birinchidan, adabiyotimiz namunalarini ingliz tiliga, nafaqat ingliz tiliga, balki boshqa tillarga ham tarjima qilish shu paytgacha rejali yo‘sinda olib borilmagan, aslida, bu yerda rejani talab qilish ham o‘rinsiz, tarjima ham ijod, ijodni esa rejaga solish mushkul. Aksar hollarda, biron adib yoki shoirning yubileyi yoki adabiyot kunlari, umuman olganda, biron sabab bilan tarjimalarga qo‘l urilgan. 12

O‘zbek adabiyoti namunalarining ingliz tiliga qilingan ilk tarjimalari, tabiiyki, Alisher Navoiy nomi bilan bog‘liq. Buyuk mutafakkirning “Lison ut- tayr” dostoni YE.Fitsjerald tomonidan inglizchaga tarjima qilinib, 1899 yilda AQShnng Boston shahrida nashr etilgan edi. Xuddi shu asarning nasriy bayoni kanadalik tarjimon Garri Dik tomonidan o‘zbek tarjimashunos olimi N.Qambarov hamkorligida ingliz tiliga o‘grildi. “Muhokamat ul-lug‘atayn” risolasi Robert Deveruks tarjimasida 1966 yilda AQShda kitob holida bosilib chiqqan bo‘lsa, buyuk shoirning “Sab’ai sayyor” dostoni amerikalik professor V.Firman tomonidan inglizchaga tarjima qilindi. 1988 yilda O‘zbekiston “Vatan” jamiyati Alisher Navoiy hikmatlarini Margaret Bettlinning inglizcha tarjimasida lotin alifbosida chop etgan. 1961 yilda Toshkentda nashr qilingan “O‘zbekiston gapiradi” nomli inglizcha to‘plamga Alisher Navoiyning g‘azallari, ruboiylari, hikmatlaridan namunalar hamda “Farhod va Shirin” dostonidan parcha kiritilgan. Sohibqiron Amir Temur qalamiga mansub janr jihatidan hujjatli, tarixiy, badiiy, avtobiografik asar deb baholanishi mumkin bo‘lgan “Temur tuzuklari” ham ingliz tiliga qilingan dastlabki tarjimalardan hisoblanadi. O‘zbekiston xalq yozuvchisi Pirimqul Qodirov o‘zining “Ma’naviyatimiz tarixida “Temur tuzuklari”ning tutgan o‘rni” maqolasida ushbu yodgorlik haqida teran mulohaza yuritar ekan, uning asli turkiy tilda yozilgan qahramonlik dostonidek o‘qilishiga urg‘u beradi, mohiyat va ma’noning behad quyuqligi “Alp Er To‘nga” dostonini va tosh bitiklardagi Bilga Xoqon va Kultegin tarixlarini eslatadi, deydi. Hajmi kichik bu asarning ma’no, mohiyat-mazmuni ba’zi ko‘p jildlik romanlarga ham sig‘masligini aytadi. “...Olti asr davomida, – deb yozadi adib, – O‘zbekiston tuprog‘ida paydo bo‘lgan eng ulug‘ tarixiy, adabiy va lisoniy yodgorliklarning oldingi qatoridan “Temur tuzuklari” o‘rin olishga munosibdir. ... “Temur tuzuklari” o‘zbek adabiyotida bundan olti asr burun realizmni boshlab bergan avtobiografik asar sifatida yuksak darajada qadrlanishi va maktab darsliklariga kiritilishi kerak”. 13

Chindan ham, ushbu nodir avtobiografik asarda Sohibqiron siymosi, sajiyasi, ruhiyati, tabiati, boy shaxsiyati, insoniyligi, to‘laqonli obrazi yorqin ko‘rinib turadi. Uni adabiyotimizda Sohibqiron siymosi namoyon bo‘lgan dastlabki asar deyish mumkin. Adabiyotimizni boyitgan, yurtimizni dunyoga tanitgan “Temur tuzuklari” XVIII asrdayoq ingliz olimlarining diqqatini o‘ziga tortgan edi. Ingliz sharqshunos olimi Mayor Devi Hindistonda xizmatda bo‘lgan vaqtida “Temur tuzuklari”ning Abu Tolib al-Husayniy tomonidan forschaga qilingan tarjimasi bilan tanishadi va Buyuk Britaniyaga qaytgach, asarni ingliz tiliga o‘girib, uni Jozef Vayt degan olim tayyorlagan forscha matni bilan bir muqovada 1783 yilda Oksfordda nashr etadi. Ushbu nashr “Temur tuzuklari”ning dunyo bo‘ylab tarqalishida katta ahamiyatga ega bo‘lgan. O‘zbek adabiyotini dunyoga keng yoyilishida Zaxiriddin Muhammad Bobur yaratgan “Boburnoma” ham muhim qimmat kasb etgan. Vashington universiteti magistranti Dilbarxon Ahmedova “O‘zbekiston adabiyoti va san’ati” gazetasining 2008 yil 15 avgust sonida e’lon qilingan “Boburnoma” ingliz tilida” nomli faktlarga boy maqolasida ushbu nodir asarning ingliz tiliga tarjimalari haqida batafsil ma’lumot beradi. Yosh tadqiqotchining yozishicha, “Boburnoma”ning birinchi marta ingliz tiliga tarjima qilinib nashr etilishi 1826 yilda yuz bergan, uni ingliz sharqshunoslari J.Leyden bilan V.Erskinlar amalga oshirishgan. Asarning ikkinchi tarjima qilinishi ingliz olimasi Annetta Beverij nomi bilan bog‘liq. 1900 yilda Buyuk Britaniyalik taniqli sharqshunos H. Beverij Haydarobodda “Boburnoma”ning bir nusxasini qo‘lga kiritadi va uni faksimile shaklida 1905 yilda Londonda e’lon qiladi. Uning rafiqasi bo‘lgan Annetta Beverij xonim ana shu faksimile nusxasidan inglizchaga tarjima qilish borasida uzoq mehnat qilgan. “Tarjimon deyarli har bir sahifada ko‘plab turkiy so‘zlarni qavs ichida yoki qavssiz berib ketish bilan birga, – deb yozadi Dilbarxon Ahmedova, – ingliz o‘quvchilariga notanish so‘z-iboralar, tushunchalarga erinmay batafsil izohlar ilova qiladi, ism va joy nomlari talaffuzini saqlashga urinadi”. 880 sahifalik asar 14

“Boburnoma” ingliz tilida: “Bobur esdaliklari” degan sarlavha bilan ikki jild hajmida Londondagi “Luzak End Ko” nashriyotida 1922 yilda bosilib chiqadi. Ushbu tarjima keyingi yillarda yana uch (Yangi Dehlida – 1970, noshirlar Nirmal D.Jeyn bilan S.K.Mehra; Pokistonda – 2002, noshir – Niyoz Ahmad; Hindistonda – 2006, noshir – Dilip Xeyro) nashr etildi. “Boburnoma”ning uchinchi marotaba tarjima qilinishi 1993 yilda ro‘y berdi. AQShning Harvard universitetida yiliga bir marta chiqadigan “Turkiy tadqiqotlar jurnali”ning 18 sonida “Zaxiriddin Muhammad Bobur Mirzo. “Boburnoma” nomida asliyat nusxasi, forscha tarjimasi va U.Takeston tomonidan amalga oshirilgan inglizcha tarjimasi birgalikda chop qilindi. Oradan uch yil o‘tib, ya’ni, 1996 yilda mazkur tarjima ikkinchi marta turli miniatyuralar va xaritalar bilan boyitilib, “Boburnoma: shahzoda va imperator Boburning esdaliklari” degan sarlavha bilan Vashington D.S. shahrida Artur M.Sakler Galereyasi Smisoniyan instituti tomonidan chop etilgan. 2002 yilda Nyu-Yorkdagi “The Modern Library” nashriyoti esa “Boburnoma”ni uchinchi marta nashrdan chiqardi. U.Takeston asarning ikkinchi nashriga ilova qilgan maqolasida, “Boburnoma” matni va tarjimalari tarixi, uni o‘rganilish jarayonlari xususida so‘z yuritadi. Dilbarxon Ahmedova tarjimonning Bobur shaxsi va sulolasiga nisbatan adolatsiz nomlanishlari haqidagi o‘rinli mulohazalariga e’tiborni qaratadi va U.Takeston maqolasidan quyidagi parchani keltiradi: “Tarix Boburni nafaqat Markaziy Osiyolikdek o‘zligidan ayirdi, (balki) Bobur va uning avlodlariga, Boburni ranjitishi aniq bo‘lgan “mug‘ullar”, ya’ni, mo‘g‘ul, mongol nomini berish bilan uning temuriy bo‘lishdek o‘zligini ham o‘g‘irladi. U.Takestonning fikricha, yevropaliklar Bobur xonadoni va mo‘g‘ullar orasida qandaydir bog‘liqlik borligini bilganlari holda, bu bog‘liqlik qandayligining aniq tagiga yetmay turib, sulolaga nomuvofiq mo‘g‘ul mogol, mogul, mag‘ol va hokazo nomli variantlarni berib, bu so‘zni “ulug‘lik” so‘ziga muqobil sifatida ishlatganlar”. 15

Dilbarxon Ahmedova o‘z maqolasida, U.Takestonning tarjimasi hozirgi ingliz tiliga o‘girilganligi bilan ham diqqatga sazovordir, degan fikrni bildiradi. Bunga qo‘shilish kerak. Shuningdek, tarjimonning nashrga Bobur hayotining xronologiyasi, qisqacha diniy-siyosiy terminlar lug‘ati hamda bibliografiyasini ilova qilgani haqida yozadi. 1958 yilda Moskvada ingliz tilida “Uzbek poetry” (“O‘zbek she’riyati”) nomida ko‘p asrli o‘zbek she’riyatining muxtasar antalogiyasi nashr etildi. Nazarimizda, bu nashr antologiya sifatida inglizchaga tarjima yo‘sinidagi ilk qadamdir. Kitobga o‘n to‘rtta o‘zbek shoiri (3 shoir mumtoz adabiyot, 11 shoir zamonaviy she’riyat vakillaridan)ning ijodidan namunalar kiritilgan edi. Kitob adabiyotshunos olim Izzat Sultonning “A few words on Uzbek poetry” (“O‘zbek she’riyati haqida bir necha so‘z”) nomli so‘zboshisi bilan ochiladi. Unda olim ko‘p asrlik o‘zbek she’riyati haqida ingliz o‘quvchilari uchun yangilik bo‘lgan ma’lumotlar berib o‘tadi. Xususan, Yusuf Xos Hojibning “Qutadg‘u bilig” nomli didaktik asari, Yassaviy, Qutb, Xorazmiy, Durbek, Atoyi kabi shoirlar ijodi, Lutfiyning “Gul va Navro‘z” dostoni borasida fikr yuritadi. Buyuk tafakkur sohibi, shoir va davlat arbobi Alisher Navoiyning “Xamsa”, “Xazoin ul-maoniy” (muallif maqolada “Chordevon” deb yozadi) kabi kitoblariga kiritilgan dostonlar va g‘azallar, Zaxiriddin Muhammad Bobur asarlari, shuningdek, zamonaviy o‘zbek shoirlari: Hamza, G‘afur G‘ulom, Oybek, Hamid Olimjon, Uyg‘un, Mirtemir, Zulfiya, Mirmuhsin, Asqad Muxtor, Mamarasul Boboyev, Quddus Muhammadiy hamda ulardan keyingi avlod vakillari ijodi to‘g‘risidagi fikr-mulohazalar ham maqolani mazmunli qilgan, boyitgan. Har bir muallif haqida qisqacha biografik ma’lumotlar berilganligi kitobning qimmatini yanayam oshirgan. Mazkur antologiyaga Alisher Navoiyning “Farhod va Shirin” dostonidan parcha hamda uch g‘azali va hikmatlari kiritilgan. Shuningdek, Muqimiy va Furqatning g‘azallari ham mumtoz she’riyat namunalari sifatida kitobdan joy olgan. 16

Kitob tuzuvchilari ingliz kitobxonini zamonaviy o‘zbek she’riyatining atoqli namoyandalari ijodi bilan kengroq tanishtirishni o‘z oldilariga maqsad qilib qo‘yishgan. Tarjima uchun, asosan, shoirlarimizning ma’lum va mashhur she’rlari tanlab olingan. She’rlarni V.Iyevleva, D.Rotenberg, O.Moiseyenko singari tarjimonlar ingliz tiliga o‘girganlar. Ushbu antologiya ingliz o‘quvchisiga o‘zbek she’riyatining olis yo‘llari haqida yaxshigina tasavvur berishi bilan qadrlidir. Amerikalik turkshunos olima, tarjimon, Vashington universiteti professori Ilza Sirtautas butun dunyoda o‘zbek adabiyotini, tilini, madaniyatini targ‘ib etibgina qolmay, balki adabiyotimiz namunalarini nemis va ingliz tillariga tarjima qilish bilan ham shug‘ullanib keladi. Olimaning 1980 yilda Visbaden shahrida nashr etilgan “Chrestomathy of Modern Litrerary Uzbek” (“Hozirgi zamon o‘zbek adabiy tili xrestomatiyasi”) kitobi o‘ziga xos xususiyatga ega bo‘lgan qimmatli majmuadir. Kitob o‘zbek tilini o‘rganuvchilarga mo‘ljallangan esa-da, tilning materiali adabiyot ekanligidan, muallif o‘z kitobiga qisqa-qisqa xalq ertaklaridan namunalar, Oybek, Abdulla Qahhor, G‘afur G‘ulom, Uyg‘un, Hamid G‘ulom, Said Ahmad, Pirimqul Qodirov, Saida Zunnunova, Shukrullo, O‘lmas Umarbekov kabi taniqli adiblar qalamiga mansub asarlardan parchalarni asliyatda beradi va ulardagi so‘zlar, iboralar, idiomatik birikmalar, timsollarning inglizcha ekvivalent tarjimalarini havola qiladi. Kitobda 128 sahifa glossariylar berilganligi ham diqqatga sazovordir. O‘zbek adabiyotining fidoyisi bo‘lgan Ilza Sirtautas xonim keyingi paytlarda o‘zbek she’riyati namoyandalari ijodidan qator tarjimalarni amalga oshirdi. Jumladan, u Abdulhamid Cho‘lponning “Kulgan boshqalardir, yig‘lagan menman...”, Erkin Vohidovning “Barcha shodlik senga bo‘lsin...” kabi she’rlarini, Abdulla Oripov va Muhammad Ali kabi shoirlarning turkum she’rlarini ham inglizchaga tarjima qildi. Ilza Sirtautas o‘zi va shogirdlari bilan ingliz tilida nashrga tayyorlagan kichik o‘zbek hikoyalaridan iborat kitobga “Qor qo‘ynida lola” (Cho‘lpon), “Mening o‘g‘rigina bolam” (G‘afur G‘ulom), “Bemor”, “Anor” (Abdulla Qahhor), 17

“Shiroq” (Mirkarim Osim), “Ot”, “Sarob” (Said Ahmad), “Qo‘llar” (Saida Zunnunova), “Soat”, “Dutor” (O‘lmas Umarbekov), “Surat” (O‘tkir Hoshimov), “Baliq ovi” (Qamchibek Kenja) kabi va boshqa hikoyalarni jamlagan. O‘zbekiston xalq yozuvchisi Muhammad Alining “O‘z-o‘zingni anglab yet” essesi amerikalik olim Hasan Paksoy tomonidan inglizchaga o‘girildi va, dastavval, AQShda chiqadigan “Aacar bulletin” jurnalida e’lon qilindi. Shuningdek, muallifning Sohibqiron Amir Temur tavalludining 660 yilligi munosabati bilan yozilgan “Amir Temur haqida so‘z” (“Some words about Amir Temur”) nomli maqolasi Vashingtonda chiqadigan “Sentral Eysha monitor” (“Markaziy Osiyo ko‘zgusi”) jurnalida J. Nasafiy tarjimasida nashr etildi. O‘zbek adabiyoti namunalarining ingliz tiliga tarjima qilinishiga nazar tashlash mobaynida shu narsaga ishonch hosil qilish mumkinki, ham mumtoz, ham zamonaviy ma’noda, o‘zbek adabiyoti purmazmun, zalvorli asarlarga boydir. Uni keng targ‘ib etish, nafaqat ingliz, balki jahonning boshqa tillariga ham tarjima qilish hamisha dolzarb muammolardan bo‘lib qolaveradi. 1.2. O‘zbek folklori muammolari inglizzabon tilshunoslar talqinida. Tarjima san’atining izchil rivojlanib borishi natijasida O‘zbekistonda bir nechta ko‘zga tashlanarli badiiy asarlar ingliz, nemis, rus tillariga tarjima qilindi. O‘z o‘rnida jahon adabiyotida durdona asar deya e’tirof etilgan kitoblar o‘zbek tiliga mohirona o‘girildi. Eng muhimi, ushbu jarayonda o‘zbek xalq og‘zaki ijodidan olingan namunalar G‘arbiy Yevropa, AQSH, Yaqin Sharq mamlakatlari adabiyotida tan olindi, o‘z o‘quvchisi topdi, desak mubolag‘a bo‘lmaydi. O‘zbek folklori muammolari inglizzabon turkshunoslar talqinida muammmosiga kelganimizda, aytish mumkinki, o‘zbek folklori namunalarining ingliz tiliga o‘girilishi va o‘rganilish jarayoni xronologiyasi, muammolari hamda bu ishga o‘z hissasini qo‘shgan nemis va inglizzabon olimlarning xizmatlari beqiyos. 18

G‘arbda turkiy folklorga munosabat ikki yo‘nalishda olib borilmokda. Ularning biri – folklor namunalarini ilmiy va badiiy maqsadlarda tarjima kilish va ularga taalluqli muammolarni ilmiy-nazariy o‘rganish bo‘lsa, ikkinchisi – o‘zbek folklorshunoslari karashlarini chet el folklorshunoslari karashlari bilan taqqoslash va o‘zbek xalq ogzaki ijodining inglizchaga kilingan ayrim tarjimalariii asliyat bilan taqqoslab o‘rganishdan iborat. Ilk sayyoh va tarjimon Herman Vamberidan boshlangan bu jarayon ayni paytgacha davom etib, nemis turkshunos olimasi Ilza Sirtautas xonim tarjimalari bilan yanada boyib kelmoqda. O‘zbek folklori namunalarining xorijda keng tarqalishi va o‘rganilishiga nemis turkshunos olimlari o‘zlarining beqiyos hissalarini qo‘shgan. Bu borada Herman Vamberi, Anna Strong, er-xotin Chadviglar, Sesil Baura, Hasan Paksoy, Karl Rayxl, Yakob Taube va Ilza Sirtautas kabi G‘arb turkshunoslarining xizmatlari katta bo‘lgan. 12 Hatto ular orasida Karl Rayxl o‘zbek folkloridan ayrim namunalarni ikki tilga – ingliz va nemis tillariga tarjima qilib, ularni Farb mamlakatlari o‘quvchilari e’tiboriga __________ 12 Uzbekische Maerchen. Herausgegeben und uebersetzt von Karl Reichl. Bochum, 1978; Maerchen der Usbeken: Samarkand, Buhara, Taschkent. Herausgegeben und uebersetzt von I.L.Cirtautas. Koeln, 1984. havola qilganligi bilan ilm ahli e’tiboriga tushdi . Nemis olimi Herman Vamberining ingliz tilida Angliyada chop etilgan «Sketches of Central Asia» («Markaziy Osiyo ocherklari») kitobi sakkiz bobdan iborat bo‘lib, unda turkiy xalqlar tarixi va madaniyati, jumladan, O‘rta Osiyoda qulchilik, Turkistonning uch katta hududi – Buxoro, Xiva va Ko‘qon xalqlari haqida keltirilgan ma’lumotlar bilan bir qatorda xalq orasida baxshilarni tayyorlash, ertakchi va ko‘shiqchilarning paydo bo‘lishi, dostonlar yaratish to‘g‘risida ham to‘xtalib o‘tilgan. S.Bauraning «Heroic Poetry» asarida jahondagi qator xalqlarning og‘zaki ijodi va ularning urf-odat va an’analari haqida ma’lumotlar keltirilgan. Bauraning asosiy maqsadi qahramonlik mavzuidagi xalq og‘zaki poetik ijodi namunalarini qiyosiy o‘rganish asosida avval er-xotin Chadviklar tomonidan boshlangan ishni davom ettirishdan iborat bo‘lgan. Ushbu kitobda ilk marotaba kiyosiy material keng tadqiq etilgan. 1975 yili Indiana universitetida chop etilgan «The Oral Epic of 19

Siberia and Central Asia» kitobida o‘zbek folklori namunalaridan «Alpomish», «Qambar botir», «Qirk qiz» kabilarning qisqacha mazmuni berilgan. Lekin bu kitob o‘zbek folklorining chukur vatanparvarlik g‘oyalarini o‘zida mujassamlantira olmagan. Unda keltirilgan folklor namunalarining ingliz tilidagi mazmuni qisqa bo‘lib, bu asarning asosiy g‘oyasini berishda ojizlik qiladi 13 . Professor Hasan Paksoy o‘zining doktorlik dissertatsiyasi asosida «Alpamysh»: Central Asian Identity under the Russian Rule» («Alpomish»: Markaziy Osiyoning o‘zligi rus hukmi ostida») kitobini 1989 yili AQShda nashrdan chiqardi. Hasan Paksoy bu dostonni xalq tarixi va madaniyati bilan bog‘lab o‘rgangan birinchi xorijiy olimlardan hisoblanadi. O‘zbek folklorining xorijda tarqalishida o‘zining tengsiz hissasini qo‘shgan nemis folklorshunos olimi Karl Rayxl 1980–1989 yillardagi izlanishlari zamirida «Uzbek Epic Poetry: Traditions anf Poetic Diction» (1989, «O‘zbek epik she’riyati: an’analar va badiiy uslub») tadqiqotini e’lon qildi. 1992 yili esa shu 13 Абдуаз из ов А . А . Шарқ халқи ижоди Ғарб назарида // Ўзбекистон адаби ё ти ва санъати , 18 май , 1990; Schoolbraid G. М . The Oral Epic of Siberia and Central Asia, Indiana, 1975. asarning yanada kengaytirilgan va boyitilgan nashri «Turkic Oral Epic Poetry: Traditions, Forms, Poetic Structure» nusxasini Studies in Oral Traditions rukni ostida ingliz tilida Nyu-Yorkda nashrdan chi q ardi. Kitob o‘n bob, bibliografiya va atamalar ro‘yxatidan iborat. Kitobda muallif O‘rta Osiyo xalqlarining doston kuylovchilari – o‘zbek baxshilari, qorakalpoq jirav va baqsilari, qozoq oqinlari, qirg‘iz manaschilari, maddoh va qissaxonlar faoliyati xususida to‘xtalib, ularning qanday qilib bu darajaga yetib kelishiga doir ma’lumotlar beradi. Yana «Qambar», «Go‘ro‘gli» va «Alpomish» dostonlarining qisqacha mazmuni hamda ulardan ba’zi parchalarning asliyati va ingliz tilidagi tarjimalarini keltiradi. Bu tarjimalar muallif tomonidan amalga oshirilgan. Umuman olganda, asar xalq ogzaki epik ijodi bo‘yicha qimmatli materiallarni qamrab olgan. Zamon va makon tanlamaydigan, sayyor syujetli folklor asarlarining qiyosiy o‘rganilishi – aynan shu maqsadni ko‘zlagan olimning nemis va ingliz tillaridagi qator asarlarida o‘z ifodasini topgan. Shubhasiz, o‘zbek 20

xalq epik asarlarini tarjima qilishdagi lisoniy va uslubiy qulayliklar va noqulayliklar, ertaklarning ingliz tiliga bevosita va bilvosita tarjimalarida milliylikning aks ettirilishi xususida fikr-mulohazalar bugungi kunda ham o‘z dolzarbligi saqlab qolgan. O‘zbek folkloridan hozirgacha qilingan tarjimalar turli davrlarda xilma-xil talab va extiyojlar asosida amalga oshirilgan. Bu ha q da ishimizning oldingi bobida batafsil to‘xtab o‘tildi. Shu narsa aniklandiki, o‘zbek folklori namunalarining hozirgacha amalga oshirilgan inglizcha tarjimalarining nisbatan ko‘pchiligi bevosita badiiy maqsad bilan emas, ilmiy yoki metodik niyatda ado etilgan. Shuning uchun bu tarjimalarning badiiyati masalasiga jiddiy talab bilan yondashish to‘g‘ri bo‘lmaydi. Hatto, buni amalga oshirilgan tarjimalar xam yaqqol tasdiqlaydi. Ma’lumki, folklor asarlari juda serma’no va serjilodir. Shuning uchun ularni tarjima qilish juda qiyin kechadi. Tarjima ikki tilning aloqa vositasi emas, balki bir-birini lisoniy-uslubiy jihatdan boyitadigan omil hamdir. U bir tilga ikkinchi bir tildan yangi so‘zlar kirib kelishiga ham vosita bo‘ladi. Ingliz va o‘zbek tillari bir-biridan o‘zaro uzoq bo‘lgan tillar hisoblanadi. Shuning uchun bu tillarda yaratilgan asarlarni bir-biriga tarjima qilish muayyan qiyinchiliklarni keltirib chiqaradi. Tarjima qilish qiyinchiligi faqat bu tillarning lingvistik tuzilishidagi tafovutlarga emas, balki so‘zlarning ma’no tomonidan farqlanishiga xam bog‘liq bo‘ladi. Shubhasiz, xalq og‘zaki ijodining keng tarqalgan janrlaridan biri latifadir. Latifa hajman kichik, mazmuni lo‘nda ifodalovchi bir yoki ikki epizoddan tashkil topgan bo‘lib, zamirida o‘tkir hajv yohud yengil yumor yotadi. Tanqid yoki yumor esa so‘z o‘yini, turli qochirimlar vositasida yuzaga keladi va oshkora etuvchi xushchaqchaq kulgu yaratadi. Ma’lumki, latifalarda nutqning dialogik shakli keng qo‘llaniladi. Tuzilishining soddaligi va syujet yechimining favqulodda yuz berishi esa latifa janri uchun doimiy barqaror xususiyatdir. O‘zbek xalq latifalari XIX asrning ikkinchi yarmidan boshlab xorijiy tillarga tarjima qfilin boshladi. Latifalar ko‘p o‘girilgan xalq og‘zaki ijodi namunalarilan 21

sanalib, ularning ma’lum bir qismi ingliz tiliga tarjima qilingan va, eng muhimi, chuqur o‘rganilgan. Latifalarning ilk tarjimalari tahlilining asosi qilib amerialiy tadqiqotchi va tarjimon Idris Shoh (Idries Shah, 1924–1996) ning Londonda 1974 yilda chop etilgan “The Pleasantries of the Incredible Mulla Nasrudin” kitobi olingan 14 . Shu bilan birga Merilin Petersenning “Treasury of Uzbek Legends and Lore” to‘plamiga kiritilgan Nasriddin afandi haqidagi qator latifalar tarjimasini ham tahlil qilindi 15 . Ma’lumki, Nasriddin Afandi obrazi turkiy xalqlarning barchasida mavjud bo‘lib, u xalq obrazi hisoblanadi. Jumladan, turklar, ozarbayjonlar, arablar Nasriddin Afandini o‘zlarining Xalq og‘zaki ijodi qahramoni deb hisoblaydilar. Ijodkor xalq o‘z qahramonini yaratishda uzoq davrlar osha, turli sharoitlarda 14 Idries Shah . The Pleasantries of the Incredible Mulla Nasrudin. Published: Penguin Books, 1968. - 224 p. 15 Petersen M. Treasury of Uzbek legends and lore. Tashkent: Qatortol-Kamolot, 2000. – 180 p mavjud bo‘lgan umuminsoniy xususiyatlarni jamlab Nasriddin Afandi obrazida gavdalantirgan. Tarjimada milliy xos so‘zlarning birilishi millat tarixi, madaniyati va milliyliginining jahon adabiyoti sahifalarida muhralinishida muhim ahamiyatga ega. Darhaqiqat, butunni bilish uchun uni hosil qiluvchi tarkibiy qismlarni bilish kerak bo‘ladi. Shu ma’noda epik asarlarning syujet asosini tashkil etuvchi motivlarni bilmasdan ularning mohiyatini anglash mushkul. Demak, dastlab «motiv o‘zi nima», degan savolga javob berish lozim. «Adabiyotshunoslik terminlarining ruscha-o‘zbekcha izohli lug‘ati”da” motiv syujet tarkibidagi halqalardan biri, deyilgan 14 . Syujet asar mazmunini tashkil etgan voqealar tizimi bo‘lsa, motiv shu voqelikni yuzaga keltiruvchi asosiy unsur hisoblanadi. Y a ’ni epik asar strukturasini motivlarsiz tasavvur etish mumkin emas. Epik asarlarning syujet va motivi haqida mutaxassis olimlarning qarashlari turlicha. Biroq ko‘pchilik olimlar rus olimi A.N.Veselovskiyning bu boradagi fikrlariga asos sifatida tayanishadi. Mazkur olim motivlarning syujetni yuzaga 22

keltiruvchi eng asosiy bo‘g‘in ekanini ta’kidlab, «Motivlar birlashib, syujet halqasini yuzaga keltiradi», – deydi 15 . U motivlarni syujetning eng kichik bir bo‘linmas bo‘lagi sifatida tahlil etadi. V.Propp va B.Putilovlar esa A.N.Veselovskiyning qarashlarini rivojlantirib, motivlarning hamisha o‘zgaruvchan ekanligiga, ular syujetning kichik bir bo‘lagi bo‘lgan holatda uning o‘zi ham bo‘laklardan, qismlardan tashkil topishiga e’tibor qaratadilar. «Motiv syujetning mag‘zidir», deydi B.Putilov 16 . Bu o‘rinda olim motivlarning tabiiy evolyutsion jarayonini nazarda tutadi. Syujetning yuzaga kelishi motiv bilan chambarchas bog‘liq ekan, motiv birlamchi ekanligiga hech shak-shubha yo‘q. Eng muhimi esa har bir motivning syujet halqasida qanday o‘rin tutishini, qanday mazmun va mohiyat kashf etishini 14 Idries Shah . The Pleasantries of the Incredible Mulla Nasrudin. Published: Penguin Books, 1968. - 224 p. 15 Petersen M. Treasury of Uzbek legends and lore. Tashkent: Qatortol-Kamolot, 2000. – 180 p. 16 Ҳотамов Н ., Саримсоқов Б . Адабиётшунослик терминларининг русча - ўзбекча изоҳли луғати . – Т . : Ўқитувчи , 1979. – Б .190 –191. aniqlash folklorshunoslikning dolzarb vazifalaridan biridir. O‘zbek xalq ertak va dostonlari tahliliga bag‘ishlangan fundamental adqiqotlar mavjud. Bular orasida H.Zarifov, M.Saidov, M.Afzalov, T.Mirzayev, K.Imomov, X.Egamov, G‘.Jalolov, B.Sarimsoqov, A.Musaqulov, M.Jo‘rayev, Sh.Turdimov kabi olimlarning ishlarini alohida ta’kidlab o‘tish lozim 17 . Epik asarlarning syujeti, versiya va variantlari, tarixiy asoslari va badiiyati borasida bu olimlarimizning izlanishlari nazariy manba bo‘lib xizmat qilishiga hech shak-shubha yo‘q. Biroq, shunday bo‘lsa-da, birgina N.Do‘stxo‘jayevaning o‘zbek ertaklari tahliliga bag‘ishlangan ilmiy ishini istisno qilganda, epik asarlar strukturasi bizda haligacha yetarlicha o‘rganilgan emas. 18 Har qanday epik ijod, birinchi navbatda, ertak va dostonlar ham o‘z qurilmasiga ega. Motiv esa ana shu qurilmada asosiy o‘rin tutadi. Shunday ekan, folklor asarlari tahlili motivlar tahlili orqali amalga oshmog‘i kerak. Epik asarlardagi motivlarni aniqlash, har bir motivning boshqa motivlar bilan bog‘liq jihatlarini, ichki harakat va xususiyatlarini, badiiy-estetik vazifalarini tahlil etish 23

folklorshunoslikdagi muhim Ma’lumki, epik asar syujeti albatta biror badiiy makon va zamonda kechar ekan, bu harakat, shubhasiz, motivlar harakati orqali amalga oshiriladi. Bizning maqsadimiz esa ana shu motivlar, xususan, tush motivining epik asardagi o‘rni, boshqa motivlar bilan munosabati, voqelikni yuzaga keltirishdagi tadrijiy rivojini tahlil etishdan iborat. Zero, tush va tush motivi epik asarlarda muhim o‘rin tutadi. O‘zbek folklorida, xususan, xalq ertak va dostonlarida tushning muayyan asar tarkibida tutgan o‘rni, badiiy-estetik vazifasi va boshqa jihatlarini tadqiq etish uchun, avvalo, tush motivi mavjud bo‘lgan asarlarni jamlab olib, ularni o‘zaro muqoyasa qilib, ma’lum yetakchi xossalariga ko‘ra tasniflab, so‘ngra turli _________________________ 17 Веселовский А.Н. Историческая поэтика. – Л.: Высшая школа, 1940. – С.494 18 Путилов Б. Мотив как сюжетообразуюшей элемент // Типологические исследование по фольклору. – М.: Наука, 1975. – С.142. yo‘nalishlar bo‘yicha tadqiq etish talab etiladi. Biz ushbu maqsadda nashr etilgan mavjud ertak va dostonlardagi tush ishtirok etgan asarlarni ajratib olib, ularni masalalardan biridir. Ommaviy nashr etilgan 160 ertakdan 19 tasida, 60 ta dostonning 16 tasida bevosita tush motivi mavjudligi aniqlandi. Ayni holat ertak va dostonlarda tush motivining kelishi xususiy hodisa bo‘lmay, an’anaviy ko‘rinish olganligini va maxsus tadqiq qilish yetarlicha material bera olishini namoyon etmoqda. Ertak va dostonlar tarkibidagi tushning har bir asar kompozitsiyasi, syujet qurilmasidagi o‘rni, badiiy vazifasi va ushbu motivning tub asoslari, undagi timsol, ramzlarning semantik ko‘lamini atroflicha tahlil va tadqiq etish umumfolklordagi tush hodisasining tabiati, badiiy-estetik qimmatini yoritish imkonini beradi. Shunday ekan, dastlab tush motivi ishtirok etgan ertak va dostonlarni alohida- alohida har bir janr qamrovida qarab chiqaylik. Ertak syujetida tush motivining tutgan o‘rni, badiiy yuki va umuman, ertaklardagi tushlar o‘zaro qiyoslanib tahlil qilinganda, birinchi galda, quyidagi 24

jihatlar yaqqol ko‘zga tashlanadi. Bu o‘rinda tush motivining syujet tizimidagi vazifasi, ya’ni syujetdagi boshqa halqalarning tush motiviga qay darajada bog‘langanligi, aksincha, tush motivining, o‘z navbatida, bu motivlarga qanchalik aloqadorligi masalasiga e’tibor qaratish zarur bo‘ladi 19 . Syujet o‘zagini tashkil etuvchi namunalar xususida fikr yuritganimizda, ertaklar nisbatan kam sonli bo‘lsa-da, ularda tush voqea asosini tashkil etuvchi tayanch – o‘zak motiv vazifasini bajarishi bilan ajralib turadi. «Musofirbek» (varianti «Sotilgan tush»), «Xosiyatli tush», «Sirli tush», «Ibratli tush», «Davlatmirza», «Xon bilan kambag‘al», «Qiron aka», «Malikai Birmisqol» kabi ertaklarni ayni guruhga kiritish mumkin 20 . 19 Жирмунский В.М., Зарифов. Х. Узбекский героический эпос. – М.: Наука, 1947; Зарифов Х. Основные мотивы эпоса «Алпамыш» // Об эпосе «Алпамиш». – Ташкент: Фан, 1959. – С.6 – 25; Мирзаев Т. «Алпомиш» қаҳрамонлик эпоси ва ўзбек достонлари // «Алпомиш». – Тошкент: Фан, 1999. – С.7 – 49 . 20 Қаранг: Ўзбек халқ эртаклари. Икки жилдлик / Тузувчилар М.И.Афзалов, Ҳ.Расулов, З.Ҳусаинова. – Тошкент: Адабиёт ва санъат, 1995. I жилд; Ўзбек халқ эртаклари. Икки жилдлик / Тузувчилар: М.И.Афзалов, Ҳ.Расулов, З.Ҳусаинова. – Тошкент: Адабиёт ва санъат, 1996. II жилд; Олтин бешик.Эртаклар Ma’lumki, nafaqat o‘zbek, balki, umuman, dunyo xalqlari ertaklarida ma’lum miqdordagi motivlar va sanoqli syujet tiplari mavjud bo‘lib, barcha ertaklar ana shu motivlarning biror bir syujet tipi doirasida u yoki bu darajada kombinatsion yangilanishi natijasida paydo bo‘ladi. Ushbu syujet tizilmasida ko‘pincha biror bir motiv yetakchi o‘rin egallaydi. Qolganlari esa ushbu tayanch motiv atrofida birlashadi. «Xosiyatli tush», «Musofirbek», «Sirli tush», «Ibratli tush», «Davlatmirza», «Xon bilan kambag‘al dehqon» kabi ertaklarda tush motivi ana shunday birlashtiruvchi o‘zak vazifasini o‘tamoqda. Ushbu guruhga mansub «Ibratli tush», «Xon bilan kambag‘al dehqon» ertaklariga solishtirilsa, ularda tush va ta’bir bevosita asar syujetining asosiy qismini tashkil etishini ko‘ramiz. Ertak syujetida tush motivi halqasining joylashuv o‘rni masalasiga keladigan bo‘lsak, u asosan quyidagi o‘rinlarda joylashgan: 1) voqea boshida; 2) voqea rivojida; 3) voqea so‘nggida. 25

II. BOB. O‘ZBEK XALQ ERTAK VA LATIFALARI TARJIMASIDA MILLIY KOLORITNING IFODALANISHI 2.1. X alq og‘zaki ijodi namunalari tarjimasining lisoniy va uslubiy ji h atlari Folklor asarlari tarjimalarida so‘zni so‘z bilan emas, obrazni obraz bilan almashtirish yaxshi samara beradi. Masalan, ‘ sandali ’ , ‘ paranji ’ , ’ sandiq ’ razlarini tarjimada faqat so‘z bilan berish kifoya emas. Balki ularning obraz darajasidagi estetik vazifasini ham ko‘rsatib berishga to‘g‘ri keladi. Chunki, sandiq xalqimiz turmushiga xos milliy realiya ekanligidan tashqari, ertaklarimizda uchraydigan an’anaviy ramziy-badiiy timsollardan biri hamdir. Hatto u sexrli-fantastik ertaklarda ko‘pincha g‘aroyib narsa sifatida aks ettiriladi. “Zumrad va Qimmat” ertagi bunga yorqin misol bo‘la oladi. Tarjimada so‘zlarning miqdoriga emas, ishning sifatiga e’tibor beriladi. Shuningdek, tarjima jarayonida asarning janr xususiyati alohida hisobga olinadi. Masalan, “ertak” so‘zi ba’zan “afsona” tushunchasiga yaqin so‘z bilan tarjima qilinishi mumkin. Holbuki, folklorda bu janrlar bir-biridan muayyan janriy belgilariga ko‘ra farq qiladi. Aytaylik, ertakning an’anaviy boshlanmasi tarjimada berilmasligi, qisqartirilishi natijasida shu hol yuz berishi kuzatiladi. 26

Aniqlanishicha, oltmishga yaqin o‘zbek xalk ertagi ingliz tiliga bevosita va vositachi til orqali o‘girilgan. “Zumrad va Qimmat”, “Kenja botir”, “Ota vasiyati”, “Hunarmand xotin”, “Egri va To‘g‘ri”, “Ur, to‘qmoq” kabi ertaklar shular sirasiga kiradi. Ular XIX asrdanoq xorijiy tillarga tarjima qilina boshlandi. T.Ikromov, M.Muxamedova, YE.Sinelshikov, M.Petersen va boshqa turkshunoslar o‘zbek milliy merosining bu janri dunyo bo‘ylab keng tarqalishiga sababchi bo‘ldi. O‘zbek folklorida bolalar o‘yinlari alohida o‘rin tutadi. Chunki bolalar hayotini o‘yinlarsiz tasavvur qilib bo‘lmaydi. Shuning uchun bolalar folklorida kattalarning jajjilar uchun yoki bolalarning bevosita o‘z ijodkorligi bilan yaratgan o‘yinlari keng o‘rin egallaydi. Ayniqsa, hayvonlar nomi bilan bog‘liq o‘yinlar ko‘pchilikni tashkil etadi. Ular, asosan, kuchli va kuchsiz hayvonlarning o‘zaro kurashi asosida yaratilganligi jihatidan majoziy ma’no kasb etadi. O‘zbek folklorshunosi N.Safarova hayvonlar haqidagi o‘yinlarning syujetiga, hech shubhasiz, hayvonlar to‘g‘risidagi ertaklar syujeti ta’sir ko‘rsatgan deb hisoblaydi va buni ularning obrazlar tarkibi, syujeti, nomlanishidagi o‘zaro o‘xshashliklar asosida dalillashga urinadi 21 . Hayvonlar haqidagi o‘yinlar spetsifikasi shunda ko‘rinadiki, ularda faqat hayvonlar obrazi jonlantiriladi. Bunday o‘yinlarni o‘ynaganda bolalar ma’lum bir hayvon personaj ovoziga yoki xatti-harakatiga taqlid qiladilar. “G‘ozlarim” – o‘zbek bolalarining eng sevimli qadimiy o‘yinlaridan biri. Unda g‘oz bolalari o‘zlaridan ancha olisda bo‘lgan ona g‘oz oldiga borishlari uchun yo‘lda pusib yotgan yirtqich va qonxo‘r bo‘rini chetlab o‘tishlari, uning changaliga tushmasliklari lozim. Bundan qo‘rqqan g‘oz bolalari ona g‘ozni yordamga chorlashadi, biroq ona g‘oz uchun ham bu xavfli. U bolalarini dadil bo‘lishga, bo‘ridan qo‘rqmaslikka, ucha olish imkoniyatlaridan foydalanib, uchib-uchib kelishga da’vat etadi. Ma’lumki, g‘ozlar yerda yura oladi, suvda suzadi hamda osmonda parvoz eta biladi. Bo‘ri esa faqat yerda yurishga moslashgan. Demak, ushbu o‘yin mazmuni 27

bolalarga bor imkoniyatlarni keragida ishga sola bilish lozimligini uqtirish vazifasini o‘taydi. O‘zbek bolalarining “G‘ozlarim” o‘yini ingliz tiliga ham tarjima qilingan. Jumladan, Tinchlik Korpusi Ko‘ngillisi Merilin Petersenning 2000 yilda nashr qilingan “Treasury of Uzbek Legends and Lore” (“O‘zbek xalq og‘zaki ijodi va afsonalari xazinasi”) kitobida “Buri va Gozlar” (Wolf and Geese” o‘yini mazmuni shunday keltirilgan: 1. A group of children will represent a goose and her goslings. 2. One child will be chosen to be a wolf. 21 Сафарова Н.О. Ўзбек болалар ўйин фольклорининг жанрий табиати, генезиси ва бадиий хусусиятлари. – Филол. фан. номзоди. дисс. автореф. – Т., 2004. – Б.23. 3. The goose will be separated by a large space, and she will call her goslings to come home. Ko‘rinyaptiki, tarjimada o‘yin sharti, unda bajariladigan xatti-harakatlarning ketma-ketligi alohida raqamlar asosida tushuntirilmoqda. Shundan so‘ng o‘yinga aloqador qo‘shiq matni berilganu undan keyin yana o‘yin shartlari davom ettirilgan: She will chant: Goslings, goslings! They answer: Yes, mama, yes mama? She says: Come home, come home! They answer: We're afraid, we're afraid! She says: Of whom are you afraid? Of whom are you afraid? They answer: We're afraid of the wolf, We're afraid of the wolf. She says: If you're afraid of the wolf, You can fly, you can fly. So the children run to the mother goose, and the wolf runs after them. When the wolf catches one, that gosling will become the wolf in the next game 22 . 28

Aslida o‘zbek tilida bu o‘yinning shartlari bu tartibda raqamlab keltirilmagan. Faqatgina o‘yin jarayonida 10-12 bola qatnashishi mumkinligi, ulardan biri ona g‘oz, ikkinchisi bo‘ri, qolgani g‘oz bolalari obrazini bajarishi aytiladi. O‘yin shartiga ko‘ra “g‘oz bolalari” ona g‘ozdan 10-15 metr nariroqda saf tortib, qo‘llarini qanot misol silkitib turishadi. Ularga qarata ona g‘oz shunday murojaat qiladi: Ona g‘oz: G‘ozlarim! G‘oz bolalari: G‘og‘-g‘og‘-g‘og‘! Ona g‘oz: Kelinglar! G‘oz bolalari: Qo‘rqamiz! 22 Petersen Marilyn. Treasury of Uzbek Legends and Lore.- Toshkent: Qatortol-Kamolot, 2000. – Р .147. Ona g‘oz: Nimadan? G‘oz bolalari: Bo‘ridan. Ona g‘oz: Bo‘ri qayerda? G‘oz bolalari: O‘rmonda. Ona g‘oz: Uchib-uchib kelinglar! “G‘oz bolalari” rolini ijro etayotgan bolakaylar qo‘llarini qanot misol ikki tomoniga yoygancha sakrab-sakrab yugura boshlaydilar. Shu payt bo‘ri rolini bajarayotgan bola yashirinib turgan joyidan chiqib, g‘ozlarga tashlanadi va birontasini ushlab olishga harakat qiladi. Qaysi bolani ushlasa, o‘sha bola o‘yindan chiqib turadi. O‘yin shu holda to barcha g‘ozlar tutilgunicha davom etaveradi. Agar o‘yin matni tarjimasiga e’tibor qaratilsa, unda qo‘shimcha izohlar va takrorlarga o‘rin ajratilgani kuzatiladi. Masalan, o‘zbekcha matnda ona g‘oz o‘z bolalariga atigi bir marta “g‘ozlarim” deb murojaat qilsa, inglizcha matnda bu murojaat takror ko‘rinishda berilgan. Shuningdek, asl variantda g‘oz bolalarining ona g‘ozga javobi ovozga taqlidni ifoda etuvchi so‘zlar bilan berilgan bo‘lsa, tarjimada bu “Yes, mama, yes mama?” (Labbay, oyijon; labbay, oyijon) tarzida o‘zgartirib berilgan. 29

Umuman aytganda, tarjima bilan asl variant o‘zaro qiyoslansa, ularning bir- biridan misralarni takror keltirish, qo‘shimcha so‘zlar qo‘shish evaziga farq qilishi kuzatiladi. Merilin Petersen kitobida shu mazmuniy turkumga mansub yana bir o‘yin – “Khoroz, Khoroz” yoki “Cock, Cock” tarjimasi ham keltirilgan. Bu o‘yinga daxldor qo‘shiq matni mavjud emas. Shuning uchun faqat uning shartlari nasriy ko‘rinishda bayon etilgan. Xuddi avvalgidek, uning shartlari ham raqamlar asosida berilgan. Jumladan, 1. Two or more boys can participate in this game. 2. Divide into two teams. 3. Draw a circle on the ground. 4. One member from each team must stand in the circle on one leg with their hands behind them. 5. When they are in this position, they will begin a competition by striking each other with their shoulders. This will continue until one of them puts there raised foot on the ground, or his hands come from behind his back. 6. The one who first breaks this position will loses, or if he steps out of the circle. 7. Another boy will come into the position to challenge the winner 23 . Xullas, hayvonlar haqidagi o‘yinlar o‘ziga xos obrazlar tarkibi, o‘ynalish tarzi, g‘oyaviy mazmuni bilan bolalar o‘yinlari orasida muayyan mustaqil turkumni tashkil qiladi. Ular orqali bolalar hayvonot olami haqidagi bilimlarini tasvirlab ko‘rsatadilar. Karl Rayxl o‘zbek folkloridan ayrim namunalarni ikki tilga -ingliz va nemis tillariga tarjima kilib, ularni g‘arb mamlakatlari o‘quvchilari e’tiboriga havola eta olganligi bilan e’tiborga tushdi 24 . O‘zbek xalk ertaklarining nemis tiliga kilingan tarjimalari ayrim ishlarda o‘rganilgan. O‘z nomzodlik dissertatsiyasida, asosan, dostonlarning nemis tilidagi tarjimalarini o‘rgangan Y.Nurmurodov qisman latifa va ertaklar tarjimasiga ham e’tibor qaratgan. Ishda, ayniqsa, Karl Rayxl tomonidan amalga oshirilgan «Yusuf va Ahmad» dostoni hamda o‘zbek xalq ertaklari va latifalari tarjimalari ustida maxsus to‘xtalgan. Shunisi kiziqarliki, keyingi davrda nemis mutarjimlari ertaklarimizni bevosita asliyatdan o‘z tillariga o‘gira boshladilar va tarjima 30

sohasida yangi jarayonni boshlab berdilar. Bu silsilaga Karl Rayxl, Ilza Sirtautas, Yakob Taubelarning tarjimalarini kiritish mumkin. Tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, bu ishlarda o‘zbek xalqiga xos milliy xususiyat va realiyalar, milliy-ma’naviy kadriyatlar to‘liq o‘z ifodasini topgan 25 . Turkiy xalqlar folklorining xorijda tarqalishida o‘zining samarali hissasini qo‘shgan nemis folklorshunos olimi Karl Rayxl 1980-1989 yillardagi izlanishlari asosida "Uzbek Epic Poetry: Traditions and Poetic Diction" (1989, «Uzbek epik she’riyati: an’analar va badiiy uslub») tadkiqotini e’lon kildi. 1989 yilda nemis turkshunos olimi, uzbek folklori bo‘yicha nemis tilidagi qator ilmiy va badiiy 23 Petersen Marilyn. Treasury of Uzbek Legends and Lore.- Toshkent: Qatortol-Kamolot, 2000. – Р .149. 24 Uzbeki sche Maerch en. Herausg egeben und ueberset zt von Karl R ei chl . B ochum , 1978; Maerchen der Usbeken: S am arkand, B uhara, Taschkent . Herausg egeben und ueberset zt von I.L.C i rt aut as. Koel n, 1984 25 Нурмурад ов Ю . Проб лема н аучн о-лит ерат урн ого п еревод а уз б ек ск ого ф ольк лора н а н емец к ий яз ык . Фил.ф ан .н ом.ди сс. - Тошк ен т , 1982 asarlar muallifi,tarjimon va folklorshunos Karl Rayxl "Uzbek Epic Poetry: Traditions anf Poetic Diction" («Uzbek epik she’riyati: an’analar va badiiy uslub»)asarini nashrdan chi q ardi. Muallif bu asarda epik ijod namunalarining poetik uslubi, «doston», «baxshi» so‘zlarining etimologiyasini ko‘rib chikdi. Shuni aytib o‘tish joizki, turkiy xalqlar folklorining xorijda tarqalishida Karl Rayxlning xizmati beqiyos katta. XX asrning 80-yillarda O‘zbekistonda bo‘lgan tadkikotchi folklor janrlarining qiyosiy o‘rganilishi ustida o‘z ilmiy izlanishlarini olib borgan. Qiyosiy tahlil asosida turkiy xalklar og‘zaki ijodi namunalari orasidagi o‘xshashlik va farqlarni yorqin ifodalovchi aniq va qiziqarli ma’lumotlar keltirgan. 1992 yilda esa shu asarning yanada kengaytirilgan va boyitilgan nashri "Turkic Oral Epic Poetry: Traditions, Forms, Poetic Structure" nusxasini Studies in Oral Traditions rukni ostida ingliz tilida Nyu-Yorkda nashrdan chiqardi. Kitob o‘n bob, bibliografiya va atamalar ro‘yxatidan iborat. Muallif mahalliy tilni juda yaxshi egallaganligi bois izohlar to‘liq va tushunarli bo‘lishiga erishgan. Uning «Kirish» kismida Rayxl o‘z kitobi hakida ma’lumot berar ekan, shunday yozadi: «The focus of the book will be on what I term the "central traditions". By "central traditions" of Turkic oral epic poetry I mean the epic traditions of the Uzbeks (and Uighurs), Kazakhs, Turkish people, Karakalpaks, and Kirghiz... 31

Apart from these central traditions I will touch upon a number of traditions on the western and eastern fringes of what used to be called Western and Eastern Turkestan, i.e. on the epic poetry of the Turkmens, Azerbaijanians, and Turks of Turkey to the west and southwest of Central Asia proper and on the epic poetry of the Altaians and Tuvinians further East» 26 . («Kitobning asosida «markaziy an’analar» atamasini qo‘yganman. «Markaziy an’analar» deganda turkiy xalqlar xisoblanmish o‘zbeklarning (va uyg‘urlarning), kozoklar, turklar, korakalpoklar va kirgizlarning og‘zaki ijodi namunalari bo‘lmish eposlarni nazarda tutganman. Bu ___________________ 26 R ei hl Karl . Turki c Oral Epi c Poet ry: Tradi t i ons. Form s. Poet i c S t ruct ure. Garl and Publ i shi ng.i nc. New York & London.,. 1992, p. 4 - 5. markaziy an’analardan tashkari men G‘arbiy va Sharqiy Turkiston deb ataluvchi g‘arbiy va sharkiy o‘lkalarning kator an’analari haqida, ya’ni turkmanlar, ozarbayjonlar, Turkiya turklarining va Oltoy o‘lkasi, Uzok Sharqdagi Tuviniya xalqlarining og‘zaki ijodi namunalari ustida to‘xtalib o‘taman.») Asar o‘n bobdan iborat bo‘lib, turkiy xalklar folklori hakidagi keng materialga asoslangan. Rayxl o‘z ilmiy tadkiqotlarini dunyoning yetuk folklorshunos olimlari - S.Baura, N.Chadvik, A.Fauler, H.Zarif, V.Jirmunskiylarning ishlariga asoslagan. Shu tadkikotlar asosida tadqiqotda folklor janrlarining tarjimalari, qiyosiy tahlillar, sayyor syujetli, o‘xshash mavzuli asarlar ustida muallif batafsil to‘xtalgan. Kitobning "Turkic Epic Poetry: The Earliest Documents" deb nomlanuvchi bobida tadqiqotchi va tarjimon «O‘g‘uznoma», «Devonu lug‘otit-turk», «Dada Qo‘rkut kitobi» kabi asarlarning yaratilishi, muallifi va ma’no-mazmuniga alohida- alohida to‘xtalib o‘tadi. Shuningdek, asarlardan olingan parchalar tarjimasini ham keltirganki, bu, o‘z navbatida, izlanishning mazmundorligini kengaytirsa, boshka tomondan, o‘sha yozuvlar hakida kisman bo‘lsa-da, xorij o‘quvchisiga ma’lumot yetkazuvchi manba bo‘lib xizmat kiladi. Karl Rayxl «Devonu lug‘otit-turk» xaqidagi ma’lumotlarida asar tuzilishi, uning o‘rta asrlardagi turkiy tillarning shevalari, leksik xususiyatlari, she’riy ijod 32

namunalaridan tarkib topganligi, bu lug‘at ko‘pgina xorijlik olimlar e’tiborini tortganligi va uning ba’zi kismlari S.Brokkelmann tomonidan 1923-24 yillarda ingliz tiliga o‘girilganligi hakida fikr yuritgan. Yuqoridagi fikrlardan kelib chiqib shuni aytish mumkinki, Karl Rayxl turkiy xalklar folklorniy o‘rganishga va uni ingliz va nemis tillariga tarjima qilishda rag‘bat ko‘rsatdi. Uning tarjimadagi hissasini quyidagilarda ko‘rish mumkin: Birinchidan, turkiy xalqlar folklorining she’r, qo‘shiq, doston kabi turli janrlarini ingliz va nemis tiliga tarjima qilib, xorij o‘quvchilariga yetkazdi. Ikkinchidan, asliyatdan qilingan tarjimalarda milliy xususiyatlarni saqlab koldi va ular orkali turkiy xalklar tili, madaniyati orasidagi o‘xshashlik hamda tafovutlarni tarjima tilida izoxlab berdi. Uchinchidan, o‘z izlanishlari orkali tarjimaning nazariy asosini ishlab chiqib, uni umujahon miqyosida tanishtirishga harakat kildi. 33

2.2. Bevosita va bilvosita tarjimada milliy –badiiy xususiyatlarning aks ettirilishi Darvoqe, tarjimaning asosiy maqsadi mavjud badiiy asarni boshqa tilda kayta yaratishdan iborat. Bunda boshqa tilga xos badiiy vositalarni tarjimon o‘z tilida yangitdan yaratadi. Shu ma’noda folklor asarining xalqona ruhi o‘zgarib, chinakam ijod namunasi yuzaga keladi. Ma’lumki, folklorda ko‘pchilikning his- tuyg‘u, ichki kechinmasi, orzu-intilishi ifoda etilgan bo‘ladi. U tarjima asariga aylantirilgach, unda individual shaxsning dunyokarashi aks etmasdan iloji yo‘q. Demak, folklor asari tarjima jarayonida o‘ziga xos quyidagi xususiyatlarini yo‘qotishi kuzatiladi: 1. Og‘zaki yaratilgan folklor asari tarjima qilinishi natijasida yozma ijod mahsuliga aylanadi; 2. Tarjima tilida u o‘z an’anaviyligini og‘zakililik asosida emas, yozma usulda saqlab koladi; 3. Tarjima qilingan folklor namunasi jamoaning emas, yakka ijodkorning mehnati mahsuliga aylanadi; 4. Tarjima qilingan folklor asari variant asosida yashamasligi mumkin (agar tarjimon uni qayta to‘ldirib, tahrir qilmasa). Tahlilda doim asliyat va tarjima munosabati o‘rganilib, matnlar qiyoslanadi. Shuningdek, xalq xayotining milliy o‘ziga xos tomonlarini durust aks ettira olmaslik, so‘z tanlashda, so‘z ko‘llashda yuz beradigan xatolar, xalq yoki mamlakat hayotini bilmaslik, uslubiy ojizlik, tilni bilgani bilan, uni his etmaslik natijasida tarjimonlar ko‘pincha qo‘pol xatoliklarga yo‘l ko‘yishadi. “Har bir tarjima asari o‘z davrining mahsulidir”, - deb yozadi G‘.Salomov 27 . Shunday bo‘lsa-da, folklor tarjimasida o‘sha folklor namunasi yaratilgan davrga xos ruh 34

saqlanishi lozim. Lekin u, baribir, davr maxsuliga aylanishi tabiiy. Buni ular tarjimasi jarayonida shu davr ahli tushunadigan so‘zlar orqali berishda kuzatish ____ 27. Саломов Ғ. Таржима назариясига кириш. Қў лланма. – Т . : Ўқитувчи, 1978. – Б. 24 . mumkin. Masalan, folklor asarida ko‘llanayottan, lekin xozirgi davr kishisi uchun noaniq bo‘lgan qadimiy narsa nomi yoki tushuncha o‘rnida zamonaviy narsa nomi keltirilishi mumkin. O‘zbek xalk ertaklarining inglizcha tarjimalaridagi milliylik ifodasining yuzaga chikishiga xalakit beruvchi cheklanishlar kuyidagilardan iborat: 1. Tarjimonlarning har doim ham milliy xos so‘zlarni anglayvermasligi. Masalan, “Hunarmand xotin” ertagining inglizcha tarjimasida tarjimon milliy xos so‘zlar tarjimasida ba’zi kamchiliklarga yo‘l ko‘ygan. Bu esa, o‘z-o‘zidan, ayrim mantiqiy chalkashliklarni keltirib chikargan. Ertak tarjimasida «do‘ppi» so‘zi o‘rnida – cap - kepka, shapka; «kosa» so‘zi o‘rnida – plate - tarelka; «patir» so‘zi o‘rnida esa pie – pirog so‘zlari qo‘llanilgan. 2. Ertakdagi bir kator milliy realiyalarni anglamaslik tufayli ham ba’zi tushunmovchiliklar yuza keladi. Masalan, o‘sha “Hunarmand xotin” ertagida: «Yarim vayrona uyga kirib, uy o‘rtasida yotgan eski, yirtiq ko‘rpa, tarashaday qotgan yostiq, labi uchgan qozon, qop-qora qumg‘on, qadoqlangan kosani ko‘ribdi. Qozonning ichida ozgina atala ham bor ekan», – deyiladi. Bu gap inglizchaga quyidagicha o‘girilgan: “Then she entered a dilapidated hut and saw an old torn up matress in the middle of the room, some broken plates and a pot with a couple of spoons are broth in it” 28 . Vaholanki, bu gap o‘zbekchaga qayta o‘girilsa, asliyatdan yiroq quyidagi mazmun ifodalangani ayonlashadi: «Vayrona kulbaga kirib, u xona o‘rtasida yirtiq ko‘rpa, bir nechta singan tarelka, ikkita qoshiq solingan sho‘rvali qozonni ko‘ribdi». Ko‘rinayotirki, gap to‘liq va aniq tarjima qilinmagan, avvalo, asliyatdagi «ko‘rpaning eskiligi, tarashaday qotgan yostiq, labi uchgan qozon, qop-qora qumg‘on, qadoqlangan kosa» kabi detallar ilg‘anmagan. Asliyat matnida «ikkita qoshiq» detali bo‘lmagani holda, tarjimon uni o‘zidan ko‘shib, «atala»ni 35

inglizchada «bulon, sho‘rva» ma’nolarini ifodalovchi «broth» so‘zi bilan tarjima qilgan. Asliyatda «atala»ning ozginaligi ta’kidlansa-da, tarjimon bunga e’tibor __________ 28. Tales from the Silk Road. – UNESCO, 2004. - p. 27 bermagan, holbuki, bu detallarning barchasi bir bo‘lib qashshoqlik tushunchasining ijtimoiy mohiyatini ochishga xizmat qiladi. Boz ustiga, atala milliy taom hisoblanib, qovurilgan un va suvni, so‘zishdan oldin esa keragicha tuxum ko‘shib qaynatish orqali tayyorlanadi. Bu so‘z ham transliteratsion usulda izohlanganda maqsadga muvofik bo‘lar edi. Shuningdek, ertakda ajratib ko‘rsatilgan «tarashaday qotgan yostiq», «labi uchgan qozon», «qop-qora qumg‘on», «qadoqlangan kosa» kabi so‘z birikmalari xonadonda istiqomat qiluvchi shaxsning, ya’ni o‘tinchi Saidning naqadar nochor yashashini anglatadi hamda qahramonning xonadoniga, hayotiga boyning xotini kelgandan keyingi o‘zgarishlarni kuzatishda muhim belgi vazifasini o‘taydi. Biroq ikkala tarjimada ham bu detallar tarjimasi berilmagan, natijada tasviriy va qiyosiy holat birgalikda mavxum bo‘lib qolgan. Xotin Saidga daromadi sal oshgach, qotirma bilan piyova tayyorlab beribdi. Xursand bo‘lgan Saidga u agar yaxshi mehnat qilsa, nafaqat piyovayu qotirma, balki sho‘rvayu yog‘li patir yeyishi ham mumkinligini aytibdi. Ertakda milliy taomlardan hisoblangan piyova va yog‘li patir ingliz tiliga tarjimada «pie» – pirog va «roast meat» - qovurilgan go‘sht tarzida tarjima kilingan. 3. Ertakdagi bir qator milliy urf-odatlarni, axloqiy qoidalarni anglamaslik tufayli kelib chiqadigan cheklanishlar. «Malikai Husnobod» ertagi ingliz tiliga bilvosita, ya’ni T.Ikromov tomonidan rus tiliga o‘girilgan namunadan tarjima qilingan 29 . Lekin unda ertak ruhi, badiiyati, milliyligi saqlangan. Ayniqsa, ertak tarjimasida bosh qahramon – Malikai Husnobodning odobi, o‘zini tutishini ifodalovchi holatlar aniq o‘z ifodasini topgan. Ertak boshida Malika otasining savoliga javob bergach, shohning jahli chiqadi va qiziga: «Ey sochi uzun, aqli kalta, bo‘lmagan gapni aytma, men 36

seni zindonda saqlab, keyin teringga somon tiqayin, toki bu ish boshqa qizlarga ibrat bo‘lsin, bundan keyin hech kim otasiga qarshi chiqmasin», –deydi. _____ 29 . Husnobod. – Т.:, Ўкитувчи, 1989. «Sochi uzun, aqli kalta» iborasini tarjimon “You shameless creature” tarzida o‘girganki, bu o‘zbekchada «uyatsiz mavjudot» yoxud «uyatsiz banda» ma’nolarini beradi. Aslida, «Sochi uzun, aqli kalta» iborasi ayollarga nisbatan ishlatilib, bu orqali erkaklar ularni yerga urib, o‘zlaridan aql va bilim saviyasi jihatidan qanchalik past turishlarini pisanda kiladi. O‘tmishda erkakning ayolga munosabatini ifodalovchi bu iborani tarjimon so‘zma-so‘z tarjima qilishi va unga izoh berishi kerak edi, shundagina endilikda uning tarixga aylangan ma’no- mazmuni tarjimada o‘z aniq aksini topgan bo‘lar edi. 4. Ertakdagi bir qator milliy e’tiqodiy qarashlarni, diniy tushunchalarni anglamaslik tufayli kelib chiqadigan cheklanishlar. Jumladan, «Malikai Husnobod» ertagida Qorashohning qalandar qiyofasida Husnobodning yurtiga kelishi epizodi bor. Tarjimon shu epizoddagi «qalandar» so‘zini ingliz tilida «beggar» so‘zi bilan ifodalangan. Holbuki, bu so‘z inglizchada «gado» ma’nosini anglatadi. O‘zbek tilida «qalandar» va «gado» so‘zlari ma’no jihatdan bir-biridan tubdan farq qiladi. «O‘zbek tilining izohli lug‘ati»da ko‘rsatilishicha, «qalandar» so‘zi diniy g‘azallar o‘qib, musulmon dinini targ‘ib qilib, darbadar kezuvchi, tarkidunyo qilgan, darvesh, dunyodan voz kechgan kishi hisoblanadi. Gado qambagal, qaishoq, biror narsaga zor, intizor, mushtoq odam, deb izohlanadi. Binobarin, Husnobodning ishqida davlati va podsholigidan voz kechib, qalandar kiyimida yurtini tark etgan Qorashohni bu so‘z nechog‘lik yuksakka ko‘targanini his kilish lozim. Qalandar ilohiy ishq yo‘lida hamma narsadan, hatto shohligidan voz kechgan fidoiy bo‘lsa-yu, unga nisbatan «gado» so‘zini qo‘llash ma’nosiga ko‘ra muqobil emas. Binobarin, u noto‘g‘ri 37

ko‘llanganidan tashkari, Qorashohning fidoyiligini tahqirlovchi istexzoli ma’no kasb etgan. Shu sababli «salandar» so‘zi transliteratsion yo‘l bilan ifodalanib, keyin unga izoh berilsa, maqbul yo‘l tutilgan bo‘lardi. 5. Tarjimada milliy koloritning saqlanishi har bir millat ijodining rang- barangligi va boyligi kafolatidir 30 . Ertak qahramonlarining nomini ifodalab bergan atoqli otlarning tarjimada transliteratsion usulda so‘zma-so‘z izohlab berilganligi. Tarjima tiliga qovushmagan so‘z va iboralarga, odatda, satr ostida izoh berish talab etiladi. Masalan, «Qilich botir» ertagidagi bosh qahramonlar (Qilich botir va Oqbilak) ning nomi tarjimada quyidagi izohlar bilan berilgan: « Qili ch - a sword, batir - a hero, an athlete, Akbilak - «white wrists», i.e. of noble ancestry, Kara shah - black, here it means bad, evil» 31 . Tarjimashunoslikda milliy koloritni ifodalovchi so‘zlarga alohida e’tibor berilib, ularni, imkoni boricha, xalqning o‘ziga xos leksik birliklar bilan ifodalash usullari o‘rganib chiqiladi. «Qilich botir» ertagi tarjimasida ham milliy koloritga, ayniqsa, milliy xos so‘zlarga alohida ahamiyat berilgan. Masalan, ertakdagi «qishloq, xurjin, to‘y» so‘zlarining tarjimasi transliteratsiya orqali berilgan va har bir so‘z izohlab o‘tilgan: «kishlak - a village in Central Asia; khoorjin - a travel bag» tarzida. 6. Ertakdagi ma’lum bir millatga tushunarli bo‘lgan, uning tarixi bilan tutash tarixiy va arxaik so‘zlarni anglamaslik tufayli kelib chiqadigan cheklanishlar. Masalan, «Donishmand cho‘pon» o‘zbek xalq ertagida shoh munshiyni chaqiradi va unga: «Chuponning nomiga vasiqa qilib ber. Men unga shahrimdan besh ho‘kizning terisicha yer in’om qildim», deydi. Biroq shu ertakning ingliz tiliga qilingan tarjimasida xuddi shu gapning o‘zida qo‘llangan «munshiy» va «vasiqa» tarixiy so‘zlari keltirilmagan va shoh amri kuyidagicha berilgan: «The khan called up the vizier and gave him orders to fulfil the horse-herder's wish» 32 . Ko‘rinyaptiki, tarjimada munshiy so‘zi o‘rnida vazir so‘zi keltirilmoqda va vasiqa so‘zi batamom tushirib qoldirilmoqda: «Xon vazirni chaqirdi va cho‘pon istagini 38

_________ 31. Ўзбек тилининг изоҳли луғати. - М.: Русский язык, 1981. 1 т., - Б. 182; 2 т. - Б. 544. 32. Гачечиладзе Г. Художественный перевод и литературные взаимосвязи. – М.: Советский писатель, 1980. – С. 101. bajo keltirishni buyurdi”. Shuningdek, matn mazmuni xam tarjimada o‘zgarib ketgan. «O‘zbek tilining izohli lug‘ati»da munshiy tarixiy so‘z sifatida saroyda yozuv ishlarini olib boradigan kotib deb tushuntirilgan 33 . Tarjimada bu ish vazirga «yuklatilgan». Vazir esa podshoh va xonlar saroyida munshiyga nisbatan oliy mansab egasi bo‘lgan. Bu ikki amalni ifodalovchi so‘zlar, aslida, millat tarixiga xos so‘zlardir. Tarjimada munshiyning vazifasi vazirning vazifasi bilan aralashib ketishi ertak mazmuniga putur yetkazgan. Chunki «vazir» so‘zini ingliz o‘kuvchisi biladi, uning qanaqa amal ekanidan xabari bor va unga munshiy vazifasining yuklatilishi o‘quvchining tushunmasligiga va tarixiy atamalarning chalkashtirilishiga olib kelgan. 34 «Vasiqa» ham milliy tarixiy so‘z. U mol-mulk sotib olingani xaqidagi rasmiy hujjatni anglatadi. Tarjimada bu so‘z, umuman, ko‘llanmagan. Ertakning asliyat matnida esa bu so‘z olti marta ishlatilgan. 35 O‘zbekona milliy an’anaga ko‘ra, muayyan raqamdan qandaydir sonni ayirib aytish, masalan «ikki kam qirq» tarzida ishlatish mavjud. Inglizlarda ham bu usul bor: all forty steps but one - bir kam qirq, all forty steps but two - ikki kam qirq. Lekin tarjimaga asliyatdagi ana shu holat ko‘chmagan. Bunday noaniqliklar tufayli ertakdagi hayajonli holatlar, o‘ziga xos emotsionallik ingliz o‘quvchilariga yetkazilmagan va bu muayyan anglashilmovchiliklarni keltirib chiqargan. «Hunarmand yigit» ertagida an’anaviy sexrli raqamlarga murojaat kilingan. Shu raqamlar vositasida ertak mazmuni yanada chuqurroq, bir qadar kengroq yoritilgan. Ertakda, ayniqsa, «uch» raqami ko‘p uchraydi. Masalan: yigitning uch hunarni o‘rganishi va shu uch hunari orqasidan hayotini saqlab, boyib ketishi, ____ 33. Uzbek Folk Tales Bishkek, Kyrgyzstan. 1997. – P. 7. 34. o’sha asar , - p.138-139. 39

35. Ўзбек тилининг изоҳли луғати. 1 том. – Б . 481 . boyning xizmatkorlari orasida uch kun o‘tmasdanoq tanilishi, podshohning qizini shatranjda uch kunda yengishi ham uch raqamining o‘zbek xalq og‘zaki ijodidagi o‘rnini ko‘rsatib beradi. Aynan shu raqam takrori o‘z mohiyati bilan tasvirning ta’sirini oshirib borgan, ertak syujeti voqealariga davomiylik bag‘ishlagan hamda unga sarguzashtlik xususiyatini singdirgan. «Uch» raqami bilan bunday ifodalar tarjimaga aynan ko‘chirilgan. Natijada ertakda takror va tasvir unsurlari saqlab qolingan. «Hunarmand yigit» ertagida an’anaviy «uch» raqamidan tashqari «yetti» raqamidan ham keng foydalanilgan: «Mamat quduqqa tushib ketgach, uning ostida kasal yotgan devga duch keladi. Dev yetti yildan buyon kasal, hushsiz yotgan bo‘lib, u yetti kunda Mamat chalgan g‘ijjak navosidan hushiga keladi». «Uch» raqami bilan bog‘liq tasvirlar tarjimasidan farqli o‘laroq, «yetti» raqami ishtirokidagi tasvirlar tarjimasida ba’zi bir xatoliklarga yo‘l qo‘yilgan. Jumladan, devning yetti yil kasal yotgani haqidagi aniq muddat tarjimada aks etmagan. «Dev kasal ekan. U yetti kundan buyon hatto barmog‘ini ham qimirlatolmay yotgan ekan. Sehrli musiqa ovozini eshitib, u hushiga kelibdi va tuzalibdi». - It turned out that the Deev was very sick. He had been lying down and couldn’t move a finger for seven days. Having heard the sounds of magic music he regained consciousness and got cured. 36 M.Jo‘rayevning fikricha, folklorda «yetti» raqami sehrli raqam sifatida an’anaviylashuvi ajdodlarimiz tabiatidagi ibtidoiy qarashlarga borib taqaladi. Bu rakam ostida O‘rta Osiyoda yashagan turkiy elatlar mifologiyasida tabiatni mifologik anglash va ajdodlar turmush tarzi haqidagi qarashlar birlashib ketgan. Ma’lumki, harakatning yetti marta takrorlanishi uning davomiyligidan dalolat berishidan tashqari qo‘shimcha semantik belgiga xam ega 37 . Devning yetti yil kasal yotishi va yetti kunda tuzalishi xam shu belgi bilan ifodalanadi. O‘zbek xalki ________ 36 . Жўраев M. Рақамларда яширинган олам. – Т.: Ўзбекистон, 1986. – Б. 14-15 . 40

37. Умаров А. Юксак санъат йўлида. – Т.: Ғафур Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, 1990. – Б. 67 orasida yetti raqami bilan bog‘liq aqida ham mavjud bo‘lib, «yetti – ketdi» ko‘rinishidagi bu aqidaga, asosan, yettidan o‘tsa, har qanday kasal tuzaladi yoki aksincha, deb qaraladi. «Hunarli yigit» ertagida ana shu aqida nazarda tutilgan va undagi, yetti yil kasal yotgan devning yetti kunda tuzalishi raqamning xuddi shu «sexrli xususiyati» bilan bog‘liq.Xullas, folklor asarlaridagi shevaga xos so‘zlar, turg‘un iboralar, idiomatik birliklar, urf-odat va rasm-rusumlarga, diniy qarashlarga xos tushunchalar, an’anaviy motivlar va obrazlar tizimi uning milliyligini belgilaydi.Latifalarning ingliz tilidagi tarjimalarida janr xususiyatlari va milliy yumoristik ruhni qayta yaratish tarjima amaliyotida o‘ta murakkab vazifa hisoblanadi. U, asosan, ikki yo‘nalishda, ya’ni latifalar tarjimasida xalq kulgisini aks ettirish yo‘llari hamda latifalar tarjimasida milliy timsol va badiiy tasvirvositalarini qayta yaratish yo‘nalishida vobasta olib boriladi.O‘zbek latifalarining saralangan namunalari XIX asrning ikkinchi yarmidan boshlab ingliz tiliga tarjima qilin boshlagan. Latifalar g‘oyat ommaviyligi sababli xorijiy tillarga nisbatan ko‘p tarjima qilingan. O‘zbek xalq latifalari ingliz tiliga salmoqli hajmda, bevosita va bilvosita tarjima qilingan. Mutarjimlar orasida o‘zbek shoir va yozuvchilar ham, xorij tadqiqotchilar ham bor. O‘zbek latifalarining chet ellarda tarjima qilinishi va o‘rganilishi bu janrning milliy xususiyatlarini idrok etishda muhim ahamit kasb etadi. Tarjima qilingan latifalar asliyati va tarjimasi – bir-biriga juda yaqin. Ingliz tilida ham, o‘zbek tilidagi kabi, Afandining aql-zakovati, sodda va laqmaligi, o‘ziga xos ko‘rinishi, uddaburon va so‘zga chechanligi, oddiy xalqqa yaqinligi sababli odamlarni xar kanday muammodan osongina olib chiqib ketishi tabiiy aks ettirilgan. A. Umarov fikricha, har bir xalqning tashqi olamni o‘ziga xos his qilishi, narsa va hodisalarga estetik munosabati uning tiliga, folkloriga ko‘chadi 38 . _________ 38. Умаров А. Юксак санъат йўлида. – Т.: Ғафур Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, 1990. – Б. 67 41

Nasriddin Afandi latifalari xuddi shu jihatlarni hazil-mutoyiba shaklida, kulgili qilib aks ettirib, xalq dilining o‘ziga xos ko‘zgusiga aylangan. Nasriddin Afandining odamlardagi ikkiyuzlamachilik va boylikparastlik kabi illatlardan kulishini ifodalovchi «Y e , to‘nim» latifasi ingliz tiliga «The Food of the Cloak» degan sarlavha bilan o‘girilgan. Qiyoslang: Nasriddin to‘yga eski kiyim- boshda boradi va bir chetda bee’tibor qolib ketadi. U achchig‘i chiqib, uyiga kelib, yangi kiyimini kiyib to‘yga qaytib keladi. To‘y egalari Afandini izzat-ikrom bilan to‘rga o‘tqizadilar va oldiga turli noz-ne’matlardan keltirib qo‘yadilar. Shunda Afandi ustidagi to‘niga: - Bu noz-ne’matlardan ye, to‘nim, e!, - deydi. Hayron qolgan to‘y egalari undan buning sababini so‘raganlarida esa: - Modomiki, butun hurmat-ehtirom yangi to‘nga ekan, taomni ham u yesin-da! - debdi. Inglizchada: ... he dressed himself in a magnificent sable cloak and turban and returned to the feast. As soon as the heralds of the Emir, his host, saw this splendid sight they started to beat the drum of welcome and sound the trumpets in a manner consonant with the visitor of a high rank. The Chamberlain came out of the palace himself, and conducted the magnificent Nasrudin to a place almost next to the Emir. A dish of wonderful food was immediately placed before him. Without a pause Nasrudin began to rub handfuls of it into his turban and cloak. «Your Eminence», said the prince, «I am curious as to your eating habits, which are new to me.» «Nothing special,» said Nasrudin; «the cloak got me in here, got me the food. Surely it deserves its portion? 40 . Latifaning asliyatida yuqori tabaqa vakillari to‘yi haqida hech qanday so‘z _____ 40. Sha h I. The Exploits of Incomparable Mulla Nasrutdin . London, 1974. – P.40. 42

bormaydi. Undagi sarlavha latifadan kelib chiqadigan ma’noni to‘liq ifodalaydi va o‘quvchi asarda aks etgan kinoyani sarlavhadayoq gushunib olishi mumkin. Bu latifa M.Petersen to‘plamida «Eat, Robe, Eat» - «YE, to‘nim, ye» sarlavhasi ostida o‘girilgan. Bunda mutarjim Idris Shoh kabi balandparvoz so‘z va iboralar bilan emas, oddiy so‘zlashuv uslubida tarjimani amalga oshirib, shu orkali matndagi tabiiylikni saqlab qolishga erishgan. Yana bir latifa «Narigi eshikdan» deb ataladi. Unda Afandi xotiniga uyiga bemahalda mehmon kelganini aytadi. Xotini esa uyda hech narsa yo‘qligini, shu sababli mehmon kuta olmasligini bildiradi. Shunda Afandi xotinidan ko‘chada turgan mehmon oldiga chiqib, unga Afandi yo‘q deyishini buyuradi. Xotindan bu gapni eshitgan mehmon Afandini hozirgina ko‘rganini va u uyiga kirib ketganligini ayta boshlaydi. Sabri chidamagan Afandi esa eshik ortidan turib: - Gapni cho‘zib nima qilasiz? Axir Afandining eshigi bitta deb sizga kim aytgan? Balki u narigi eshikdan chiqib ketgandir?, - deya o‘dag‘aylaydi. Latifada, bir tarafdan, Afandining soddaligidan kulgi kelib chiqsa, ikkinchi tarafdan, uning o‘zicha mug‘ombirlik qilishi yumoristik holatni yuzaga keltirgan. Tarjimada ikkala holat ham to‘liq aks etgan, biroq o‘kuvchini latifa sarlavhasi o‘ylantirib qo‘yadi. «The Alnernative» sarlavhasidan biror ma’no uqib olish qiyin, chunki «vaj» ma’nosini beradigan bu so‘z latifa mazmuniga mos tushmagan. Holbuki, sarlavha – bu asarning kodi. Har qanday asarning sarlavhasini tarjima qilganda, avvalo, o‘sha asarning o‘zini sinchiklab o‘qib chiqish zarur. Chunki asarga qo‘yilgan sarlavha, birinchidan, o‘quvchi diqqatini jalb etadigan, ikkinchidan, uning mazmuniga to‘liq javob beradigan bo‘lishi lozim. «G‘avg‘oning boshi» nomli latifasida Afandi yarim tunda derazasi yonida bo‘layotgan g‘avg‘oning sababini bilish uchun yelkasiga choponini tashlab ko‘chaga chiqadi. Chiqishi hamonoq yelkasidagi to‘nni o‘g‘irlab ketishadi. Shu bilan shovqin ham tinchiydi. Afandi uyga kirgach, g‘avg‘oning boisini so‘ragan 43

xotiniga: «Hamma gavgo mening choponim ustida ekan, choponni olishdi-yu g‘avg‘o bosildi», — deydi. Inglizcha tarjimada chopon so‘zi o‘rniga «blanket» - «odeyal» so‘zidan foydalanilgan va bu milliy ruhning bir qadar buzilishiga olib kelgan. O‘zbeklarda chopon alohida o‘ringa ega. O‘zbek chopondek qulay kiyim turganda ko‘chaga hech qachon odeyalga o‘ranib chiqmaydi va uni bu so‘z bilan ifodalash tarjima ma’nosiga jiddiy putur yetkazgan. Shu sabab ham «chopon» so‘zining o‘zini ishlatib, keyin uni izohlash orqali tarjimada ham latifadagi ham kulgini, ham milliy ohorini saqlab qolishga erishish mumkin edi. Yana bir latifa «The Burglars», ya’ni «O‘g‘rilar» sarlavhasi ostida o‘girilgan. Asliyatda «Sendan xijolat bo‘lib» deya nomlangan bu latifa – Afandining uyiga tushgan o‘g‘rilar haqida. Afandi uyiga begona odam, ya’ni o‘g‘ri kirganini ko‘rib, sandiq ichiga bekinib oladi. O‘g‘ri uydan hech narsa topolmay sandiqni ochadi va unda Afandini ko‘rib: - Sandikda nima qilib yotibsiz?, - deb so‘raydi. Afandi esa: “Uyda senbop hech narsa yo‘q, xijolat bo‘lganimdan bekinib oldim, - deydi. Yuqorida aytib o‘tganimizdek, bu latifa inglizchaga ikki marta tarjima kilingan. Dastlabki tarjima Idris Shoh qalamiga mansub: Hearing someone moving about his house, the Mulla became frightened and hid in a cupboard. In the course of their research the burglars opened the door and saw him cowering there. «What are you hiding from us?» «I'm hiding from shame that there is nothing in this house worthy of your attentions.» Merilin Petersen uni quydagicha o‘girgan: One night a burglar entered Afandi’s house. When Afandi saw him sneak in, he quickly hid in his trunk The burglar looked throughout the house and in every corner, but couldn't find anything. Suddenly he noticed the trunk, and, opening it he found Afandi. 44

«Hey!» he exclaimed. «What are you doing in this trunk?» «I am hiding,» answered Afandi. «From whom?» asked the burglar. «From shame. It’s a shame for me that you couldn’t find anything in my house»27. Asliyatda Afandi sandiq ichida yashiringan bo‘lsa, Idris Shoh tarjimasida esa oshxona shkafi ichiga bekinib oladi. Millat tarixida sandiq buyumlarni saqlaydigan, asraydigan jihoz sifatida uyga ko‘yiladi va har qanday qimmatbaho matoh ham unda saqlanadi. Asliyatda o‘g‘rining umid bilan sandiq ochishida ana shu jihat nazarda tutilgan. Chunki o‘g‘ri sandiq hech qachon quruq bo‘lmasligiga ishonadi. Idris Shoh tarjimasidagi shkaf esa latifa ma’nosiga mos tushmagan, chunki u o‘zbek turmushiga xos emas. Natijada milliylik buzilgan. Holbuki, bu so‘zni M. Petersen kabi inglizcha muqobili bilan ham ifodalash mumkin edi, chunki «sandiq» so‘zining tarjimasi ingliz tiliga «chest, trunk» tarzida o‘girilayotganiga boshqa bir qancha asarlarda guvoh bo‘lamiz. M. Petersen tarjimalarida ham milliy jihatlar nazardan chetda qolib ketgan o‘rinlar ko‘p uchraydi. Chunonchi, «Xurjun» latifasidagi sarlavhaning ingliz tiliga berilishida shu holatni kuzatish mumkin. Bu milliy so‘zni mutarjim o‘ziga qulay so‘z bilan o‘zgartirgan. Inglizcha «The Pouch» so‘zi o‘zbek tiliga «sumka, cho‘ntak, qop» ma’nosini anglatadi. Binobarin, «xurjun» so‘zi ma’nosi yuqoridagi xech bir izohga to‘g‘ri kelmaydi. Shuning uchun milliylik mohiyatiga ega bu so‘zni ertaklar tarjimasidagi kabi transliteratsion usulda izoh bilan berish maqsadga muvofiq edi. Shu yo‘l bilan bu milliy buyum xakidagi tushunchani tasavvurda tiklash imkoni yaratiladi. XULOSA 45

Bitiruv malakaviy ish so‘ngida quyidagi xulosalarni chiqarish mumkin: Birinchidan, o‘zbek xalq nasri namunalari misolida milliy koloritning tarjimalarda berilish konuniyatlar, tarjimon mahoratiga xos individual belgilarni tadkiq qilish, shuningdek, o‘zbek-ingliz folklorga oid munosabatlarni hamda ikkala xalq madaniy-ma’naviy hamkorligi tarixini o‘rganish mumkin. Ikkinchidan, o‘zbek folklori turkiy folklorning bir qismi sifatida Angliya, Germaniya, AQSH, Avstraliya kabi mamlakatlarda bir muncha tanildi. O‘zbek xalqi milliy madaniyati, urf-odatlari, turmush tarzi, og‘zaki ijodi, e’tiqodiy karashlari haqidagi asarlar xorij adabiyotida, ayniqsa, inglizzabon mamlakatlar adabiyotida XIX asrning ikkinchi yarmidan e’tiboran paydo bo‘ldi. O‘zbek folklorining faqat nemis tiliga emas, balki ingliz tiliga ham ilk tarjimalarini amalga oshirgan vengriyalik turkshunos olim Herman Vamberidir. U boshlagan bu xayrli ish XX asrda Anna Luiza Strong, Korlis Lamont, Gerbert Shulbrayt, Natan Chadvik, Idris Shoh, Hasan Paksoy, Sesil Baura, Karl Rayxl, Merilin Petersen, Frenk Adams kabi olimlar tomonidan davom ettirildi. Xususan, XXI asrga kelib bu jarayon yanada taraqqiy etdi. Bu esa, o‘zbek folklorining xorijda o‘rganilishi ma’lum tadrijiy taraqqiyot boskichini bosib o‘tganligidan darak beradi. Uchinchidan, o‘zbek xalq ertak va latifalarining inglizcha tarjimalarida ko‘pincha millat madaniyati va tarixiga mansub ba’zi so‘zlar tarjimon va to‘plovchilar nazaridan chetda kolib ketganligi, milliylik tabiatini o‘zida namoyon etuvchi ba’zi etnografik detallar tafsiloti yetishmasligi, asliyatdagi ayrim milliy leksik va frazeologik birliklarning tarjima tilida mos kelmaydigan boshqa birliklar bilan o‘girilishi holatlari, O‘zbekiston hududi va muhitida yashovchi qushlar va jonivorlarni farqlamaslik, yurtimiz tabiatini bilmaslik, milliy realiyalarni to‘liq idrok etolmaslik tufayli ba’zi tushunmovchiliklar yuzaga kelgani kuzatiladi. Bu esa folklor asaridagi milliy ruhni ilg‘ashga xalaqit beradi. Demak, xalq og‘zaki ijodi namunalarining milliy o‘ziga xosligi faqat uning mazmunida emas, balki unda aks etgan maishiy xayotning betakror badiiy talqinida, obrazlarining realligi va tilida 46

yakqol ko‘rinadi. Biroq o‘zbek tili frazeologik birliklarga, tasviriy ifodalar va maqollarga boyligi tufayli bu jihatdan tarjimonlarni qiyin ahvolga solib ko‘ygan. To‘rtinchidan, xalq og‘zaki ijodi asaridagi timsollar va personajlar tavsifining tarjimada aniq aks etishi xorijlik o‘quvchining ular haqidagi tasavvurini kengaytiradi hamda millat vakillarining o‘ziga xos an’analari, turmush tarzi, urf- odatlari, ma’naviy-axloqiy, madaniy, e’tiqodiy karashlari, kiyim-kechaklari, taomlari, yashash muhiti bilan yaqindan tanishtiradi. Xususan, xalqimizga xos mehmondo‘stlik, bag‘rikenglik va saxovatpeshalik, mehnatsevarlik, sabr- bardoshlilik fazilatlari aks ettirilgan epik namunalarni tarjima qilishga alohida e’tibor qaratilgan bo‘lsa ajab emas. Shuningdek, o‘zbek xalq ertaklari inglizcha tarjimalari vositasida xorijlik o‘quvchining epik qahramonlarni ko‘z oldiga keltira olishiga erishish eng muhim vazifa sanaladi. Chet el kitobxoni o‘zbek milliy qahramonini milliy kiyimda va milliy e’tiqodli holda ko‘rishi uchun asardagi milliy ruh, o‘zbekona tarovatni berish – tarjimonning qo‘lida. Har qanday folklor namunasini ingliz tiliga o‘girish jarayonida shu hodisalarga e’tibor berish tarjima asarining badiiy-estetik ahamiyatini oshiradi. Beshinchidan, o‘zbek latifalari tarjimasida milliy kulgili jihatlarning berilishi muhim vazifa sanaladi. Nasriddin Afandi latifalari bilan bir qatorda, ingliz tiliga lokal ko‘rinishdagi latifalar ham tarjima qilingan. Natijada latifalarga xos milliy kulgini saqlab kolish yo‘llari izlangan. Tarjima qilingan latifalarda ham Afandining aql-zakovati, o‘zini tutishi, uddaburon va so‘zga chechanligi, oddiy xalqqa yaqinligi tufayli odamlarni har kanday muammodan osongina olib chiqib ketishi, ba’zan esa sodda va laqma bo‘lib ko‘rinishi juda tabiiy va samimiy tasvirlangan. Eng muhimi, o‘zbek folklori namunalarining inglizchaga qilingan tarjimalari o‘zbek-ingliz madaniy munosabatlarini mustahkamlash, ikkala xalq adabiy mushtarakligin taraqqiy toptirishga ko‘prik bo‘lishi shubhasizdir. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR: 47

1. SH. Mirziyov. Ibrat maktabi ochilishidaga nutqi, 2018 yil 2. Abduazizov S.S. O‘zbek folklorining ingliz tilga tarjimasi xususida // Filologiya masalalari, 1-son. Toshkent, 2007. – B.203 – 205. 3. Abduazizov A.A. Sharq xalqi ijodi G‘arb nazarida // O‘zbekiston adabiyoti va san’ati, 18 may, 1990. 4. Abdurahimov T.N. O‘zbek xalq ertaklarining ingliz tiliga o‘girilishida milliy realiyalar tarjimasi muammosi // Adabiyot va tarjima to‘plami. – T.: Zarqalam, 2006. – B. 95 – 96. 5. Ashurova L.K. Karl Rayxl va turkiy xalqlar folklori // Adabiyotshunoslik va badiiy tarjima muammolari. – Buxoro, 2011. – B. 32–35. 6. Bakirova V.SH. Tarjimada frazeologik birliklarni qayta yaratish muammolari // O‘zbek tili va adabiyoti – Toshkent, 2008. 3-son. – B.72 – 74. 7. Jalolov J.J. Chet tili o‘qitish metodikasi. – T.: Fan, 1996. 8. Jirmunskiy V.M., Zarifov. X. Uzbekskiy geroicheskiy epos. – M.: Nauka, 1947. 9. Jo‘rayev M. Raqamlarda yashiringan olam. – T.: O‘zbekiston, 1986. – B. 14-15. 10. Zarifov X. Osnovniye motivi eposa «Alpamish» // Ob epose «Alpamish». – Tashkent: Fan, 1959. – S.6 – 25. 11. Karimova G.O‘. «Zumrad va Qimmat» ertagining ingliz tildagi tarjimalari xususida// Filologiya va usuliyot masalalari. – Toshkent, 2008. – B. 83 – 86. 12. Komilov N. Tafakkur karvonlari. – T.: Ma’naviyat, 1999. 13. Konrad N.I. Zapad i Vostok. – M.: Gl. red. vostoch. lit-ri, 1972. 14. Mirzayev T. «Alpomish» qahramonlik eposi va o‘zbek dostonlari // «Alpomish». – Toshkent: Fan, 1999. – S.7 – 49. 15. Rafikov K.K. Uzbekskaya literatura v zarubejnom literaturovedenii. Diss. ... kand. fil. nauk. - Tashkent, 1981. 48

16. Rahimov H.R. O‘zbek afsonalari Merilin Petersen tarjimasida// Buxoro universiteti ilmiy axborotlari – Buxoro, 2009. 3-son. – B.44 – 47. 17. Rahmatullayev Sh. O‘zbek tilining frazeologik lug‘ati. T., O‘qituvchi, 2002. 18. Rahmatullayev Sh. Frazeologik birliklarning asosiy ma’no turlari. T., Fan, 1999. 19. Rahimbayeva D. Sravnitelnaya tipologiya uzbekskix narodnix poslovits. Diss. … kand. fil. nauk. - Tashkent, 2002. 20. Ro‘zimboyev X. Xorazm folklorining xorijda o‘rganilishi tarixidn. Fil. fan. nom. diss. – Toshkent, 1996. 21. Salimova A.E. O‘zbek xalq ertaklarining ingliz tiliga tarjimasi xususida // Ijodkor yoshlar va fan-texnika taraqqiyoti. Respublika ilmiy-amaliy konferensiyasi. – Buxoro, 2007. – B.194 – 196. 22. Sulaymonova F. Sharq va G‘arb. – T.: O‘zbekiston, 1997. 23. Tosheva O.U. “Piri Dastgir kovushi” afsonasining ingliz tiliga tarjimasi xususida// Filologiya va usuliyot masalalari II. – Toshkent, 2010. – B.139 – 141. 24. Usmanova G.A. Lokal ijrochilikdagi tarjimalarning inglizcha tarjimalari xususida // O‘zbek folklori kontekstida Buxoro folklorini regional to‘plash va o‘rganish muammolari. Respublika ilmiy-amaliy konferensiyasi. – Buxoro, 2010. – B.79 – 81. 25. Umarov A. Yuksak san’at yo‘lida. – T.: G‘afur G‘ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti, 1990. – B. 67 26. Fayzullayeva R.N. Milliy kolorit va badiiy tarjima. –t.: “Fan”, 1979 27. Shamsiyeva B. Voprosi uzbekskogo folklora v zarubejnom literaturovedenii. Diss … kand. fil. nauk. - Tashkent, 1994; 28. Shamsiyeva B. Voprosi uzbekskogo folklora v zarubejnom literaturovedenii. Diss. ... kand. fil. nauk. - Tashkent, 1994. 49

29. Ergasheva Z.T. Afandi latifalarining ingliz tiliga tarjimasi xususida // Germanistika va romanistikaning O‘zbekistonda taraqqiyoti hamda kelajagi. Respublika ilmiy-amaliy konferensiyasi. – Buxoro, 2008. – B. 22 –223. 30. Yusupova H.O‘. «Ota vasiyati» ertagining inglizcha tarjimasida milliylikning ifodasi // Buxoro universiteti ilmiy axborotlari – Buxoro, 2006. 3-son. – B.49 – 53. 31. Yusupova H.U. Uzbek Folklore Abroad // Filologicheskiye nauki. Voprosi teorii i praktiki. – Tambov, izd-vo «Gramota», 2010. 3-son – S.15 – 17. 32. Yusupova H.O‘. Afandi latifalarining ingliz tiliga tarjimalari ustida ba’zi tahlillar // Badiiy tarjima, tilshunoslik, adabiyotshunoslik va madaniyatlararo aloqalar kontekstida. Respublika ilmiy-amaliy anjumani materiallari. – Jizzax, 2011. – B.139 – 141 33. O‘zbek xalq ertaklari. Ikki jildlik / Tuzuvchilar M.I.Afzalov, H.Rasulov, Z.Husainova. – Toshkent: Adabiyot va san’at, 1995. I jild. 34. O‘zbek xalq ertaklari. Ikki jildlik / Tuzuvchilar: M.I.Afzalov, H.Rasulov, Z.Husainova. – Toshkent: Adabiyot va san’at, 1996. II jild; 35. Oltin beshik. Ertaklar / Nashrga tayyorlovchilar M. Afzalov, K.Imomov. – Toshkent: Adabiyot va san’at, 1985. 36. Suv qizi. Fantastik ertaklar / Nashrga tayyorlovchilar M.Afzalov, Z.Husainova, N.Saburov. – Toshkent: Badiiy adabiyot, 1966. 37. Husnobod. – T.:, O‘kituvchi, 1989. 38. Uzbek Folk Tales Bishkek, Kyrgyzstan. 1997. – P. 7. Xorijiy adabiyotlar: 50

1. Bowra S. Heroic Royetry. London, 1961. 2. Idries Shah. The Pleasantries of the Incredible Mulla Nasrudin. Published: Penguin Books, 1968. - 224 p. 3. Petersen M. Treasury of Uzbek legends and lore. Tashkent: Qatortol- Kamolot, 2000. – 180 p. 4. Paksoy N.V. "Alpamysh" Central Asian Identity under Russian Rule, USA, AACAR, 1989. 5. Schoolbraid G. M. The Oral Epic of Siberia and Central Asia, Indiana, 1975. 6. Reihl K. Uzbek Epic Poetry: Traditions and Poetic Diction. Hainsworth, 1989. 7. Tales from the Silk Road. – UNESCO, 2004. - p. 27 8. Shah I. The Exploits of Incomparable Mulla Nasrutdin. London, 1974. – P.40. 9. Petersen Marilyn. Treasury of Uzbek Legends and Lore. – T.: Qatortol- Kamolot, 2000. - P.77 Internet manbaalari 51

1. n.ziyouz.com/.../mamatqul-jo-rayev-xalq-ijodiyoti-bebaho-q 2. library.ziyonet.uz/uzc/book/download/3831 3. malaka.uz/.../book_0a3d3253ad4a51d07142376eda3671cf.. 4. https://referat.arxiv.uz/index.php?do=files&op...3 5. www.edebi.net/.../1226-samdu-turkiy-xalqlar-adabiyoti 6. n.ziyouz.com/.../muhammadjon-xolbekov-tarjima-amaliyoti 7. https://yoshlikjurnali.uz › “ Ёшлик ” хазинасидан 8. orangeworld.webgarden.com/a/garri-potter-turkumidagi 9. https://fledu.uz/ingliz-tilida-bevosita-tarjima-qilinmaydigan-s ... 10. ibrary.ziyonet.uz/ru/book/download/41075 ertak.uz/tale/rutale 11. ziyonet.uz/uz/site/search?Find%5Bsearch...ertaklar. 12. hilolnashr.uz/ingliz-xalq-ertaklari 52

O'xshashlar

Ingliz va o`zbek tillaridagi nutq fe’llarining qiyosiy tahlili

Ingliz tilidagi qo’shma gaplarning o’zbek tilidagi qiyosiy tahlili

Hozirgi zamon ingliz tilida Noun+Noun so`z birikmasining semantik va qiyosiy tahlili

Hozirgi zamon ingliz tiliga ega va uning o’zbek tilida berilishi

Hozirgi zamon ingliz tiliga ega va uning o’zbek tilida berilishi