Hozirgi zamon ingliz tiliga ega va uning o’zbek tilida berilishi - Ingliz tili - Diplom ishlar

Hozirgi zamon ingliz tiliga ega va uning o’zbek tilida berilishi

Yuklangan vaqt:

26.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

308.5 KB

Ko'chirib olish

“ HOZIRGI ZAMON INGLIZ TILIGA EGA VA UNING O’ZBEK TILIDA BERILISHI” 1

M U N D A R I J A KIRISH . …………………………………………………………………… …2 -7 I BOB. 1.1. So’z turkumlari haqida umumiy ma’lumot.. .............................8-9 1.2. Eganing ingliz va o’zbek tilida ifodalanishi…….…………………....11-17 I BOB Xulosasi. ………………………………………………………………..18 II. Bob 2.1. G ap bo’laklari haqida ma’lumot….……………..….……….19-20 2.2. Eganing so’z turkumlari bilan ingliz va o’zbek tilida ifodalanishi…………………………………………………………...21-29 2.3. Eganing ingliz va o’zbek tilida gerundiy bilan ifodalanishi……....30-35 2.3.1. Eganing ingliz va o’zbek tilida infinitiv bilan berilishi …………...36-40 2.3.2. Ingliz va o’zbek tilida ega va kesimning munosabati…………......41-46 2.3.3. Shaxsi umumlashgan gaplar……………………………....………..47-78 II Bob Xulosasi ………………………………………………………………..49 Umumiy xulosa ……………….………………………………………........50-53 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati: a) Foydalanilgan ilmiy adabiyotlar………………………………………54 b) Foydalanilgan badiiy adabiyotlar……………………………………...55 c) Foydalanilgan lug’atlar…………………………………………………56 Ilova…………………………………………………………………………56 2

KIRISH Bitiruv malakaviy ishimizni yozish jarayonida muhtaram Prezidentimiz I.A.Karimovning «Yuksak ma’naviyat yengilmas kuch» asari (2008 yil) va 2010 yil 28 yanvarda O‘zbekiston Respublikasi Oliy majlisi qonunchilik palatasi va Senati qo‘shma majlisi “Mamlakatimizni modernizatsiya qilish va kuchli fuqarolik jamiyatini barpo etish ustivor maqsadimiz mavzusida qilgan ma’ruzasidagi bildirilgan fikr va mulohazalar hamda O‘zbekistonning iqtisodiy rivojlanishining eng muhim ustuvor yo‘nalish xususidi belgilab bergan vazifalarni e’tiborga oldik. Bizning ustuvor maqsadimiz mamlakatimizni modernizatsiya qilish va kuchli fuqarolik jamiyati barpo etishdir. Bunda demokratik islohotlarning muhim tarkibiy qismi bo‘lgan fuqarolik jamiyati institutlarini mustahkamlash qulay investitsion muhitni shakllantirish va texnik qayta jixozlash barcha tizimlarni, jumladan ta’lim sohasini tubdan isloh etish ta’lim jarayoniga axborot texnologiyalarini keng qo‘llash masalalari alohida o‘rin egallaydi. Bunday ishlarni amalga oshirishda asosiy vazifamiz vatanimiz taraqqiyoti va hayotimiz farovonligini yuksaltirishdan iborat. Yuqorida keltirganimiz Prezident I.A.Karimov asarlari hamda yirik olimlarining bitiruv malakaviy ishi mavzusiga oid tadqiqotlari ushbu ishning metodologik asosini tashkil etadi. Men Bitiruv malakaviy ishimni kirish qismini boshlashdan oldin kelajagi buyuk Mamlakatimizda Yurtboshimiz Islom Karimov tashabbusi va bevosita rahnamoligida xalqimizning hech kimdan kam bo‘lmasdan tinch- totuv yashashi va farovonligi yo‘lida amalga oshirilayotgan oqilona va odilona siyosatidan g‘urur va iftihorga to‘lib, Prezident ko‘rsatmalaridan saboq olish niyatida u kishining keyingi paytlardagi ma’ruza va nutqlari bo‘yicha imkon darajasida yozishni maqsadga muvofiq deb topdim. Unib - o‘sib kelayotgan yosh avlodni jismoniy jihatdan tarbiyalash va bolalar sportini rivojlantirishga qaratilgan dasturni amalga oshirish bo‘yicha 3

ishlar izil davom ettirildi. Buning natijasida faqat 2010 yilning o‘zida 72 sport inshooti, 27 ta suzish havzasi foydalanishga topshirildi, umumiy qiymati 3 million AQSH dollariga teng bo‘lgan sport inventarlari va uskunalar joylarga yetkazib berildi. O‘tgan yilda farzandlarimizning ijodiy qobiliyati va ma’naviyatini yuksaltirishga qaratilgan musiqa va san’at maktablarining moddiy - texnik bazasini mustahkamlash bo‘yicha qabul qilingan dasturni amalga oshirish boshlandi. Agar 2009 yilda oltita musiqa va san’at maktabi qurilgan va rekonstruksiya qilingan bo‘lsa, hisobot yilida 46 ta ana shunday maktab foydalanishga topshirildi. Ularning qurilishiga 51 milliard so‘mdan ortiq kapital mablag‘ yo‘naltirildi. O‘quv jarayoniga keng formatli kommunikatsiya tarmoqlari va internet texnologiyalarini joriy qilish maqsadida O‘zbekiston aloqa va axborotlashtirish agentligiga Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi, Xalq ta’limi vazirligi bilan hamkorlikda “Elektron ta’lim” milliy tarmog‘ini barpo etishni nihoyasiga yetkazish hamda 2011 yilda mamlakatimizning bara oliy o‘quv yurtlarini, keyinchalik esa akademik litsey va kasb- hunar kollejlarini yagona kompyuter axborot tarmog‘iga ulashni ta’minlash vazifasi yuklatiladi. Mamlakatimizda 2011 yilning Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik yili, deb e’lon qilinishi barchamizning zimmamizga qanday ulkan mas’uliyat yuklashi, bu borada tayyorlanayotgan umumdavlat Dasturini hayotga tatbiq etish bizdan qancha kuch va mablag‘larni safarbar etishni talab qilishi haqida bugun gapirib o‘tirishning, o‘ylaymanki, zarurati bo‘lmasa kerak deb ta’kidladi Prezident Islom Karimov. Mamlakatimizning barcha mintaqalarida biznesni rivojlantirish uchun yanada qulay ishchan muhit yaratish, tadbirkorlik, kichik va xususiy biznesga yanada keng erkinlik berish, byurokratik to‘siq va g‘ovlarni bartaraf etish bo‘yicha zarur chora- tadbirlarni amalga oshirish lozim. 4

Yuqorida keltirganimiz Prezident I.A.Karimov asarlari hamda yirik olimlarining bitiruv malakaviy ishi mavzusiga oid tadqiqotlari ushbu ishning metodologik asosini tashkil etadi. Bitiruv malakaviy ishda hozirgi zamon ingliz tilida ega va uning gapda qo’llanishiga xususida ilmiy izlanishlar olib borilgan bo’lib, eganing ingliz tilida qanday qo’llanishi, uning ot, olmosh fe’llari bilan ifodalanishi va eganing bopshqa tillarda, ya’ni o’zbek tilida qo’llanishi qiyoslab o’rganildi. Albatta, bu izlanishlarim mobaynida turli o’zbek, rus, ingliz olimlarining fikrali bilan ham tanishib chiqdim va ularning nazariyalariga asoslangan holda yana eganing gapda kelishi va funksiyalanishini izohlab berdim. 5

1. BITIRUV MALAKAVIY ISHINING DOLZARBLIGI : Ishning dolzarbligi shundaki, ingliz tilini chet tili sifatida o’rganish va o’rgatishdagi qiyinchiliklardan kelib chiqib, muammolar, qiyinchiliklar ko’rib, o’rganib o’tildi. Ishning materiali sifatida Zamonaviy Amerika va ingliz mualliflarining, o’zbek adiblarining badiiy asarlaridan foydalanildi. Ushbu ish kirish, ikki bob va xulosa qismlaridan iuborat. Ishning oxirida shartli belgilar va qisqartmalar hamda foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati keltirildi. 1. BITIRUV MALAKAVIY ISHINING MAQSADI: Mazkur bitiruv malkaviy ishini yozishdan maqsad, birinchidan, hozirigi ingliz tilida grammatikada ega mavzusining keng qamrovli ekanligiga qiziqqanligim, ikkinchidan, shu mavzuni chuqur o’rganib, uning ochilmagan qirralaraini topib, uning ustida ilmiy izlanishlar olib boorish va kelajakda yoshlarga ularni qiqitiruvchi barcha muammolarni tezkor hal qilishga yordam berishdan iboratdir. Mavzu, albatta, hozirgi ingliz tili grammatikasida enga asosiy o’rinda turishi bilan o’rganuvchi o’quvchilarning e’tiborini tortadi. Mavzuning bugungi kundagi aktualligi ham shundaki, ingliz tilini o’rganishga ehtiyoj ortib brogan sari, bu mavzuning grammatikada tutgan o’rni ham muhim bo’lib boradi. Chunki grammatikani o’rganishni boshlagan o’quvchi gapning bosh bo’lagidan biri bo’lgan egani o’rganmay turib, boshqa bir grammatik bo’lakni o’rgana olmaydi. Shu bilan birga hozirigi ingliz tili grammatikasida bu mavzu ham hazariy, ham amaliy ahamiyati bilan ham e’tiborga molikdir. 1. BITIRUV MALAKAVIY ISHINING NAZARIY AHAMIYATI: Uning nazariy ahamiyati shundaki, yuqoridagi fikrlarga asoslangan holda ayta olamizki ega mavzusi grammatikaga asos bo’lib xizmat qiladi. Uning gaplarda qo’llanishi orqali ko’pgina chuqur va chigal grammatik munosabatlar anglashiladi va o’rganuvchi uchun boshlang’ich bosqich vazifasini o’taydi. 6

1. BITIRUV MALAKAVIY ISHINING AMALIY AHAMIYATI : Mavzuning amaliy ahamiyati ham beqiyosdir. Bu ilmiy izlanishlarim natijasida o’quv qo’llanmalar, uslubiy ko’rsatmalar, ilmiy maqolalar, ko’rgazmali qurollar yaratilishi, test savollari tuzilishi mumkin. Umuman, o’rganuvchi yoshlar kelajakda shu mavzu bo’yicha o’z bilimlarini oshirish uchun undan unumli foydalanishlari mumkin. Bizga ma’lumki gapda ega biror bir so’z turkumi orqali ifodalanib kelishi mumkin. Bu ot yoki olmosh, yoki fe’l bo’lishi mumkin. Aslida so’z turkumlari deganda o’zi nimani tushuniladi? Har bir konkret tildagi mavjud so’zlar ma’lum guruhlarga bo’lingan bo’lib, ular so’z turkumlari deyiladi. Hozirgi zamon ingliz tili va o’zbek tillarida so’z turkumlari klassifikatsiyasi so’zlarning quyidagi xususiyatlariga ko’ra, ya’ni: a) Leksik va leksik - grammatik ma’nolariga ko’ra; b) Morfologik formalarning ma’lum bir guruhga kiruvchi so’zlar uchun umumiylikka ko’ra; c) So’zlarning gapdagi roliga ko’ra aniqlanadi. 1. BITIRUV MALAKAVIY ISHINING NAZARIY ASOSI: Ushbu bakalavrlik ishni ob’yektini ingliz va o’zbek tillarida eganing ifodalanishi. Ishning asosiy maqsadi ingliz va o’zbek tilida eganing so’z turkumlari bilan ifodalanishi, egasi yo’q shaxssiz gaplar, shaxsi noma’lum gaplarni o’rganish. Eganing ushbu tillarida ifodalanishini farqlash, qiyoslash. Maqsadga erishish ayrim vazifalarni hal qilishni, ochishni taqozo qiladi. - Eganing so’z turkumlari bilan ifodalanishi - Eganing gapdagi o’rni. Ingliz va o’zbek tillarida – ega tushib qoladigan holatlar: Ingliz va o’zbek tillarida. - Ega va kesim moslashuvi. Ingliz va o’zbek tillarida. 7

1.1. SO’Z TURKUMLARI HAQIDA MA’LUMOT: Ushbu Bitiruv ishda eganing ifodalanishi o’rganilar ekan, ushbu muammoni o’rganishdan avval ega ifodalanishi mumkin bo’lgan so’z turkumlari haqida to’xtalib o’tish zarur. Grammmatika sohasida so’z turkumlari olimlar o’rtasida ikki ming yildan beri aniq belgilanmagan masaladir. So’z turkumlari quyidagicha ta’riflanadi: 1. Leksik – grammatik ma’nosi; 2. Leksik – grammatik morfemaga egaligi; 3. Grammatik kategoriyalari va ularning paradigmatikasi; 4. Uning boshqa so’zlar bilan bog’lanishi; 5. Gapdagi vazifasi. V.V.Vinogradov rus tilida ot, sifat, olmosh, son, fe’l 1 1 , ravish va holat kategoriyalarini asosiy turkumlari va to’rtta yuklamalar , bog’lovchi, predlog va “va” bog’lovchisini esa yordamchi so’z turkumlariga ajratib ko’rsatgan. Svift esa so’zlarni ikki guruhga bo’lib o’rganish zarur deb hisoblaydi: 1. F оо l words 2. Empty words (The, is). Boshqa bir guruh olimlar esa funksional so’zlar haqida so’z yuritadilar. O.Broux, S.Braun va D.Peyli kabi olimlar yordamchi fe’llar, predloglar va artikllarni funksional so’zlar deb ataydilar. I.A.Krutikov ta’kidlashicha, so’zlarni guruga ajaratish, ularni ma’nosiga bog’liq. Masalan: He grows roses – U atirgullar o’stiradi. Bu gapdagi “ grows ” fe’li harakatni anglatadi. Masalan: He grows old – U qariyapti Bu gapda “ grows ” harakat ma’nosi kuchsiz. 1. V.V.Vinogradov. 2. O.Broux. S.Broun. D.Peyli. 1 B. Ilish “The structure of modern English” Leningrad 1971, 27 bet. 8

U bog’lovchi fe’l vazifasida kelgan. So’zlarni turkumlarga ajratishda quyidagi uchta xususiyatga asos bo’ladi. 1. Ma’no ( meaning ) 2. Tuzilishi ( from ) 3. Vazifasi ( function ) So’zlar ifodalaydigan lug’aviy ma’nosi bilan turkumlarga ajratishdagi muhim belgilardan bir qator so’zlar predmet nomini anglatsa, boshqa bir so’zlar ularning belgisini, rangini, shaklini, ko’rinishini, hajm o’lchovini ifodalaydi. Masalan: white ( oq ), square ( to’rtburchak 2 2 ). Shuningdek, bir qator so’zlar predmetning ish harakatini anglatsa, ran speaks…… .ayrim so’zlar ish harakatning yoki belgining belgisini bildiradi. Masalan: quickly, cor а fully………… . So’z turkumlariga ajratishdagi belgilardan biri so’zning (gapdagi sintaktik) ifodalanishi morfologik belgi muhimdir. Masalan: ot so’z turkumi ko’plik qo’shimchalariga ega bog’langanidek, boshqa turkumlradan farqli holda ularda erkalash, kichraytirish shakllari ham bor. So’z turkumlari ajratishdagi belgilardan biri so’zning gapdagi sintaktik vazifasi bilan bog’liq. Masalan: “Ot” so’z ma’nosidan kelib chiqqan holda gapda asosan ega bo’lib keladi. “Sifat” esa belgi ifodalaganligi uchun aniqlovchi bo’lib keladi. So’zlarni turkumlab, morfologik va sintaktik xususiyatlarini o’rganar ekanmiz, ingliz tilida so’zlar yuqorida sanab o’tilgan 3 belgiga ko’ra quyidagi guruhlarga bo’lish mumkin: 1. Mustaqil so’zlar 2. Yordamchi so’zlar 3. Oraliq so’zlar. 2 1 A . A . Shaxmatov “Синтаксис русского языка” 1941. B. Ilish “The structure of modern English” Leningrad 1971. 3 E. M. Gordon, I. P. Krylova “A grammar of Present-Day English” M 1974. 9

Lug’aviy va grammatik ma’noga ega bo’lib, gapda biror gap bo’lagi vazifasini bajaradigan so’zlar mustaqil so’zlar deyiladi. Ot va fe’lda barcha turdosh qo’shimchalarni olib qo’llanish holati mavjudligi bo’lgandek, olmosh va sonda bu xususiyat yo’q. Ular gapda ot, sifat, son o’rnida qo’llaniladi. Mustaqil so’z turkumlari quyidagilar: ot, sifat, son, fe’l, ravish . Lug’aviy ma’noga ega bo’lmagan so’z va gaplarni o’zaro bog’lash ularga qo’shimcha ma’no berish uchun ishlatiladigan gapda biror gap bo’lagi vazifasida qo’llanilmaydigan so’zlar “yordamchi so’zlar” deyiladi. Yordamchi so’zlar lug’aviy ma’no anglatmaydi. Uchinchi so’zlar turkumini oraliq deb nomlashda bu so’zlardagi ayrim mustaqil, ayrim yordamchi so’zlarga xos xususiyatlari mavjudligi hosobga olinadi. Modal so’zlar, undov va his – hayajon va taqlid sho’zlar shu guruhga kiradi. Bu so’zlar gapda gap bo’lagi vazifasida ham, o’zi mustaqil so’z – gap shaklida ham keladi. 10

1.2. EGANING INGLIZ VA O’ZBEK TILIDA IFODALANISHI: Ega o’zbek tilida quyidagicha ifodalanadi: ega gapning bosh bo’laklaridan biri bo’lib, fikr ifodasida gap tuzilishida alohida o’rin tutadi. U gapning nim haqida aytilganini, fikrni nima to’g’risida bayon qilganini ko’rsatadigan bosh bo’lakdir. Demak, ega fikr ob’yektini, nutq predmetini bildiradi. U gapdagi fikr, hukm o’ziga qaratilgan predmetni nutq predmetini nomidir. Bunda predmet keng ma’noda tushuniladi va u narsa shaxs, voqea, hodisa, belgi, hususiyat, harakat – holat, son –miqdor va hokazolarni nomini ham o’z ichiga oladi. Masalan: Aziz o’sh kitobni o’qidi. Milt – milt yonib turgan chiroq birozdan so’ng o’chdi. Sen o’zingni maqtama, seni birov maqtasin. Yugurish sportning bir turidir. Ega ikki sostavli pagning bosh bo’laklarning biridir. U sostavning grammatik markazi, shu sababli sostavdagi bo’laklarga, shuningdek tobe sostavdagi bosh bo’lakka kesimga ham hokimdir. Ega harakatni bajaruvchi yoki kesim ifodalagan holat yo belgi qarashni predmet, ega kesim bilan mustahkam aloqada. Uning ma’nosi, funksiyasi, o’rni kesim orqali reallashadi. Xuddi shuningdek, kesimning mohiyatini formasi ega yordamida belgilanadi. Ega nutq predmetini fikr ob’yektini, gapning temasini bildirsa, kesim shu nima haqidagi yangilikni nutq predmeti, fikr ob’yekti to’g’risidagi bayonni bildiradi. Masalan: Navoiy g’azalni avval ichida o’qidi, keyin tovush chiqarib o’qidi. (Oybek) Turmush go’zal va ajoyibdur. (Malkobukiy) Bobur mahalaasida 1500 o’quvchiga mo’ljallangan maktab binosi qurildi. Birinchi gapda ega – Navoiy, kesim – o’qidi, bilan ifodalangan harakatni beruvchi shaxs, ikkinchi gapda ega – Turmush, kesim – go’zal va ajoyibdurdan anglashilgan belgi qarashli bo’lgan predmet, uchinchi gapda ega – maktab binosi, kesim – qurildi. 11

Grammatik jihatdan ega bosh bo’laklar ichida mutloq hokim bo’lakdir. U o’z sostavidagi bo’laklarni ham, boshqa sostav hisoblangan kesimni ham o’ziga ergashtirib keladi, lekin o’zi hech qnaday bo’lakka tobe bo’lmaydi. Bu narsa uning grammatik shaklida ham ko’rinadi. Ega odatda bosh kelishik formasida qo’llanadi. Ega shu gapdagi fikr qarashli bo’lgan predemtni ko’rsatadi. Kesim fe’l bilan ifodalanganda, ega doim shu harakatni bajaruvchisini anglatavermaydi. Uning strukturasiga, mazmuniga qarab belgilanadi. 1. Aniq oborotda – aktiv konstruktsiyasida ega logik sub’yektni ifodalaydi. Masalan : Xatni Lola yozdi. Bu konstruktsiyada kesim aniq 1 3 nisbatdagi fe’l bilan ifodalanib, bundan anglashilgan harakatni qabul qiladigan predmetni vositasiz to’ldiruvchi ko’rsatadi. 2. Majhul oborotda – passiv konstruktsiyada ega logik ob’yektni harakatni o’ziga qabul qilgan predmetni ifodalaydi. Masalan: Xat Lola tomonidan yozildi. Bu konstruksiyada kesim majhul nisbatdagi fe’l bilan ifodalangan. Bir konstruksiyani ikkinchisi bilan almashtirish mazmundosh stilistik farrqa qarab belgilanadi. Ega logik ob’yektni ko’rsatganda, ob’yekt odatda ko’makchini konstruksiya orqali ifodalanadi. (Bu konstruksia subyektni ifodalovchi so’z kishi ot bo’ladi, insondan boshqa bajaruvchi uchun bu konstruksiya qo’llanmaydi). Bu sub’yekt ba’zan jo’nalish kelishigidagi forma doim so’z orqali ifodalanadi. Masalan: Uning etigi kosib tomonidan tiktirildi. Bu konstruksiya ko’pincha adabiy tillarda qo’llaniladi, jonli tilda sub’yekt ega orqali ifodalanadi. Masalan: Kosib uning etigini tikdi. Passiv konstruksiyada bajaruvchini aniqlash birinchi o’rinda bo’lmaydi, shunga ko’ra jonli tilda passiv konstruksiya odatda sub’yekt ifodalaydigan hollarda qo’llaniladi. Logik sub’yektning har bir gapda ayrim bo’lak bilan 3 A.G’ulomov, M.Asqarova “Hozirgi o’zbek adabiy tili”. “O’qituvchi” 1973 yil. 12

ifodalanishi shart emas; ba’zan eganing ma’nosi kesimning o’zidan bilinib turadi. (Har xil vositalar yordami bilan). Lekin sub’yekt va predikativning har biri ayrim – ayrim so’z bilan ifodalanmagan bo’lsa, har ikki sostavli sanalmaydi. Sub’yekt va predikativning ikkalasi bir so’z, gapda gap sintaktik jihatdan ikki sostavli gapda ajratilmaydigan holda bo’ladi. Bu sostavli gapdir. Ega qanday so’z turkumi bilan ifodalangan bo’lmasin va qanday mazmunni anglatmasin, u bosh kelishikda bo’ladi. Bu formna uni obsolyut holatini ko’rsatuvchi grammatik belgilardan biridir. Eganing hokimligi tartibdan ham bilinib turadi. Ega vazifasida keluvchi tipik so’zlar, otlar va substantive harakterdagi ot kabi qo’llaniladigan olmoshlardir. Shuningdek ot tusidagi fe’llar – infinitive harakat nomi sifatdoshlar ham ega bo’lib keladi. Bo’lardan boshqa so’zlar ega bo’lishi uchun sub’yektivlashgan bo’lsin. O’zbek tilida ega quyidagi so’z turkumlari bilan ifodalanadi: 1. Ot gapda ega vazifasida keladi. Ot so’z turkumi leksik grammatik ma’nolarga ko’ra ega vazifasida qo’llanishga juda mos so’z turkumidir. Gapda turli semantik gruppaga mansub otlar ega bo’lib kela oladi: a) Atoqli ot ega vazifasida: - Tom ko’zini ochganda, Sid allaqachon o’rnidan turgandi. (M.T.Tom Soyer p 7 95 p) - Katyushkaga jeyms Uelt degan kimsa kirdi. (M.S. Gullivert. 22 nb) - Parlon seskandi, turgan joyida yer tepsindi. (G.Murod. 85 b) b) Turdosh ot vazifasida: - Belanchak meni silkinishlardan saqlardi. (T.E. 142 b) v) Konkret ot ega vazifasida: - Shu payt bir mashina g’izillab kelib qoldi, ko’cha esa berk edi. (H.Xese “Cho’l burisi” 180 b) g) Abstrakt ot ega vazifasida: 13

- Haqiqat albatta qaror qiladi. (T.Murod 218 b) - Mustaqillik mehnatsevarlik jismoniy mashq va ozodlik yoshlar uchun ham shart. (J.Svift p 76) d) Jamlovchi ot ega vazifasida: - Hukumat hamma o’z niyatiga yarasha go’sht topshirsin deydi. (T.M. 217) e) Yakka ot ega vazifasida: - Daryo ot qornini yuvib – yuvib oqdi (T.M. 122b) Oy suzilib – suzilib boqdi. (T.M. 141b 2 4 ) Sifat ega vazifasida : Sifat ko’pincha otlashganda ega vazifasida keladi. - Yaxshilar ko’paysin, yomon qolmasin (Qo’shiqdan) - Bilagi zo’r birni yiqar, bilimi zo’r mingni. (A.Temur o’gitlaridan) - Yaxshiga yondosh, yomondan qoch (Maqol) - Yomon bilan til bo’lmayin deymiz (T.M. 187 b) Bunda sifat qaralmish funksiyasida kelib, ot singari qo’llaniladi, va o’zidan oldin kelgan qaratqich kelishigidan predmetni turini, bir qismini belgisi orqali bildiradi. Gap tarkibida ega va uning ifodalanishi: Gap ma’lumki, fikrni ifodalab, nutning bir qismini tashkil etadi. Til nut orqali kishilar o’z fikrlari, maqsadlari, his – hayajonlarini ifodalaydi. Shuning uchun ham til amaliy hayotiy ong hisoblanadi. Til kishilar o’rtasida o’zaro 4 2 A.G’ulomov, M.Asqarova “Hozirgi o’zbek adabiy tili”. “O’qituvchi” 1973 yil. 14

munosabatni yuzaga keltiruvchi qirol vazifasini o’taydi, u kishilar orasidagi eng muhim aloqa vositasi bo’lib hizmat qiladi. Fikr turlicha ifodalanadi. Fikr soda yoki qo’shma gaplar orqali, darak, so’roq, buyruq, undov gaplar orqali ikki sostavli yoxud bir sostavli gaplar orqali, to’liq yoki to’liqsiz gaplar orqali ifodalanishi mumkin. Bu hol fikrning harakteriga, ma’lum maqasd yoki niyatga qarab belgilanadi. Ammo gap qanday shaklda bo’lmasin, unda kishilik ma’lum bir maqsadi reallashadi: (His – hayajon yoki so’roq ifodalovchi gaplar bundan mustasno emas). Gapning asosiy belgilari so’z yoki so’z birikmalaridan farqi nimada? Gapning asosiy belgilari – unda Ammo gap qanday shaklda bo’lmasin, umda kishilik ma’lum bir maqsadi reallashadi, (his – hayajon yoki so’roq ifodalovchi gaplar bundan mustasno emas). Gapning asosiy belgilari so’z so’z birikmalaridan farqi nimada? Gapning asosiy belgilari – unda nisbiy fikr tugallanishi va predikativlikning mavjud bo’lishi grammatik jihatdan ma’lum qonun qoidalar asosida shakllanishi o’ziga xos intonatsiyaga ega bo’lishi shart. Gapning bu jihatlari ko’pchilik tillar uchun umumkiydir. Ammo bu belgilar turli tillarda turlicha namoyon bo’lishi va uning ahamiyati o’rni turlichadir. Har bir gapda ma’lum fikr maqsad yoki his – hayajon ifodalanadi. Aks holda gap emas so’z birikmasi bo’lib qoladi. Qiyoslaymiz: Salimaning kitobi Salima keldi Salima’s book Salima came. Ma’limki, maqsad yoki his – hayajonlar, sodda yoki qo’shma gap shaklida ifodalanishi mumkin. 15

Gap bo’lishi uchun albatta ega bilan shaxsda sonda moslashgan fe’l bo’lishi shart. Bu albatta ingliz tilida sjaxsga moslashgan fe’l bo’lishi shart emas. Qadimgi ingliz tilida gapning asosiy bo’laklari sifatida ega bilan kesim olingan. XVII asr boshlarida esa uchinchi asosiy bo’lak bo’lib to’ldiruvchi kiritilgan. XIX asrning ikkinchi yarmidan boshlab, gapning ikkinchi darajali bo’laklari degab tushuncha paydo bo’ladi,va ega kesim gapning asosiy bo’laklari sifatida o’rganila boshladi. Gapning bu ikki asosiy bo’lagi o’zaro bog’liq va aloqador. Ega qandaydir bir belgi bilan tavsiflangan predmet – kesim – predemetni tavsiflovchi belgi hisoblanadi. Bir sostavli gaplarda bosh gaplarning o’ziga xos tomoni bor. Bu hil gaplarda shaklan ega yoki kesim mavjud bo’lsada, ular mazmunan faqat ega va kesimgina ifodalamaydi. Aks holda, masalan, nominativ gaplarda esa egani axtarib topish zarurioyati tug’ilar edi. Vaholanki, bu xil gaplarda ega va kesim tushunchasi bir bo’lak orqali ifodalanadi. Shuning uchun to’liqsiz gaplarda bo’lgani singari biror ega yoki kesimning yashiringai sezilmaydi. Ega odatda ot va olmosh otlashgan so’z (sifat, son, harakat nomi) bilan ifodalanishi mumkin. Ot bilan: Love filled his soul ……. (Galsuorthy). My mother was sitting by the fire (Dickens). Son bilan: Two thousand more were belieived injureot (Daiky Worker). Fe’lning noaniq shakllari bilan: To go no like was dangerores (Galsworthy). Seeing, doing are fwo entirely different things (Dreiser). Bog’lovchili infinitivli aborotlar: How to earn daily bread by my pen was then the problem (Snow). Ergash gaplar bilan: Then, what he expected began (London). 16

Ingliz tilida eganing gapdagi o’rni kesimdan oldinlik xususiyati o’zgarmas bo’lib, so’roq gapda predikativ shaklidan 1 5 so’ng ifodalanadi. O’zbek tilida egaga beriladigan ta’rif quyidagicha: Gapda mutloq hokim vaziyatni egallab, fikrning kimga, nimaga qarashli ekanini anglatuvchi gap bo’lagi deb ataladi. Ega gap bo’lagi sifatida keng ma’noda predmet tushunchasini bildirib, kesimdan anglatilgan belgi, harakat – holatning kimga yoki nimaga oidligini ko’rsatadi. 5 J.Rahmanov, B.Umirqulova, A.Eshonqulova “Hozirgi o’zbek adabiy tili” Toshkent 2001. 17

I BOB YUZASIDAN XULOSA: Har bir konkret, tildagi mavjud so’zlar ma’lum guruhlarga bo’lingan bo’lib, ular so’z turkumlari deyiladi. Hozirgi zamon ingliz tili va o’zbek tillaridaq so’z turkumlari klassifikatsiyasi so’zlarning quyidagi xususiyatlariga ko’ra ya’ni: 1. leksik va leksik – grammatik ma’nolarga ko’ra; 2. morfologik formalarning ma’lum bir guruhga kiruvchi so’zlar uchun umumiylikka ko’ra; 3. so’zlarning gapdagi holiga ko’ra aniqlanadi. So’zlarni guruhlarga bo’lishga ularning ham leksik, han grammatik formalari hisobga olimganligi uchun so’z turkumlari grammatik razryadlar deyiladi. Masalan: ot, turkumiga kiruvchi so’zlarning hammasi predmet nomini bildirib keladi. Ammo shuni qayd qilib o’tish kerakki, hamma otlarning predmet bo’lishi shart emas. Ayrim so’zlar predmetni bildirmasada, baribir predmet o’rnida ishlatiladi. Masalan: ingliz tilidagi patient – sabr toqat, happiness – baxt, o’zbek tilidagi dustlik, quvonch va hokozolar. Ega mutloq mustaqil bo’lak bo’lib, kesim egaga tobe va ko’p xollarda shaxs va sonlarda moslashadi. Ega gapda doimo birinchi o’rinda kesim esa ikkinchi o’rinda keladi. Ega va kesim minemal gap strukturasining asosi, gapning hokim bo’lagidir. Ega va kesim bir – biri bilan grammatik jihatdan bog’liq. 18

2.1.GAP BO’LAKLARI HAQIDA MA’LUMOT: Gapdagi so’z bir – biri bilan o’zaro bog’langan bo’lib, bu so’zning har biri gap sosotavida biror grammatik funksiyani bajaradi: Masalan: We read an interesting text Biz qiziqarli matn o’qidik We – biz; olmosh –ega Read – o’qidik; fe’l – kesim An – noaniq artikl Interesting – qiziqarli, sifat – aniqlovchi. Text – matn; ot – to’ldiruvchi Mustaqil so’zlar gap bo’laklari bo’la oladi. Bundan 3 6 ko’rinadiki, mustaqil so’zlar va gap bo’laklari orasida ma’lum bog’lanish bor. Gap bo’laklari sintaktik kategoriya bo’lib, gap sostavidagi elemenetlarning o’zaro munosabatini, harakterini, gapning Grammatik jihatdan qanday bo’laklarga ajralishini, so’zning gapdagi rolini ko’rsatadi. Gapning bo’laklari gapni tashkil qilishdagi uning strukturasini roliga qarab ikki xil bo’ladi: 1. Bosh bo’laklar 2. Ikkinchi darajali bo’laklar. Ikki sostavli gaplardagi har bir sostavning grammatik hajmi so’zi birgalikda gapning bosh bo’laklarini tashkil etadi. Bu bo’laklar ega bilan kesimdir. Ega o’z sostavidagi bo’laklarga hokim bo’lganidek, kesim ustidan ham hokimdir. Ega va kesim bir – biri bilan g rammatik jihatdan bog’liq. Agar gapning egasi bo’lsa, kesimi ham bo’lishi shart. Endi sizdan ega mana shu gap gap bo’laklaridan ega to’g’risida to’xtalib o’tmoqchimiz. Eganing ingliz va o’zbek tillarida berilishi, qaysi so’z turkumllari bilan ifodalanishi o’zbek tiliga tarjima qilinganda qanday o’zgarishlar bo’lishini atroflicha ko’rib o’tamiz. 6 4 .Rahmanov, B.Umirqulova, A.Eshonqulova “Hozirgi o’zbek adabiy tili” Toshkent 2001. 19

Avval biz ega deb qanday gap bo’lagiga aytiladi degan savollarga javob topamiz: ega gapning shunday bo’lagiki u ifodalagan shaxs yoki narsa kesim ifodalagan harakat – holat belgiga tegishli bo’ladi. Endi gap bo’laklari to’g’risida qisqacha to’xtalib o’tamiz: gap tarkibidagi so’zlar turli vazifani bajaradi, gapning turli bo’laklari bo’lib keladi. Bu so’zlar o’zaro bog’langanda o’zaro munosabatga kirishadigan gap bo’lagi bo’la oladi. Masalan: Ahmad bir pastda jonlanib ketdi – gapda quyidagi gap bo’laklari mavjud. “Ahmad” – ega “Jonlanib ketdi” – kesim “Bir pastda” – ravish holi Har bir gap bo’lagi o’zi munosabatga kirishgan so’z bilan ma’lum sintaktik aloqada bo’ladi. Gap bo’laklari vazifalariga, gapdagi mavqeiga qarab ikkiga bo’linadi. 1. Bosh bo’laklar 2. Ikkinchi darajali bo’laklar. Ikki sostavli gapning asosini tashkil qilgan bo’laklar ega va kesim bosh bo’laklar deyiladi. 20

2.2. EGANING SO’Z TURKUMLARI BILAN IFODALANISHI. Son ega vazifasida: Son ham ko’pincha otlashganda ega vazifasida keladi. Masalan: “Ikkinchi” si so’z o’rtog’iga pichirlab so’zlar edi. (M.T. 197). Ikkinchisi shoshilib qolib, yerga chuzilib, o’likka o’xshab yotish. (A.Avloniy 9). Xususiy nutqda, matematik ifodalarda son miqdorining umumiy nomi sifatida qo’llanadi, va ot kabi ega vazifasini bajaradi. Masalan: o’n besh beshga kafsiz bo’linadi. Olmosh ega vazifasida: Olmosh ot, sifat va sonning o’rniga almashib qo’llaniladigan so’z turkumidir. Shuning uchun olmoshning ega vazifasida kelishida ikki xususiyat bor. Ot o’rnida ishlatiladigan olmoshlaro odatda ega vazifasini bajaradi. Masalan: Hamma ham sakrashni biladi. (B.Jumayev 19 b). Sifat va sonning o’rnida qo’llanadigan olmoshlar otlashgandagina ega vazifasida keladi. Masalan: Ikkovlari ham orqalarini devorga uchirdi. (M.Yaven). Hammasi erkaklar, bolalar va ayollar gulhan atrofida o’tirishardi. To’rttasi har bir teshikni bo’shatar tagini qarashga tushib ketishdi. (J.E. 177 b). Yaxshiga yondosh yomondan qoch. (Maqol). Infinitiv ega vazifasida: Tortishuv qizib ketdi. Toza kiyinish emas qiyin ish. (P.Mo’min O’g’it). Emlasjdan qo’rqish – dardga yo’liqish. 21

Ishlamoq – ishtaxa ochar (Maqol). Sifatdosh ega vazifasida: Sifatdosh ko’pincha otlashganda ega vazifasida keladi. Masalan: Rost so’zlagan yetar niyatga, yomon degan qolar uyatga. Sifatdosh harakat nomi ma’nosida kelib, ega vazifasimi bajaraishi mumkin. Bu vaqtda u otlashmaydi, va infinitive ega sifatida keladi. Masalan: So’zlashdan so’zlamaslik yaxshiroq. So’zlagandan so’zlamaslik yaxshiroq. Taqlid so’zlar otlashganda ega vazifasida keladi. Masalan: taraq – turuq, qaldir – quldur, tinmay davom etdi. (A.Qahhor). Qars ikki qo’ldan chiqadi (Maqol). Frazeologik birikmalar bilan ifodalangan ega. Buni qisqacha “Ibora ega” deb atash mumkin. Masalan: Arizabozlik nohaqlikka yo’l qo’ymaydi. (T.Murod. 28 b). Moskvadan kelgan shlyapalik odam kattalarni yig’ibdi. (T.Murod 217 b). Eganing qo’llanishiga doir boshqa hodisalarni ko’rib o’tamiz: 1. Ega to’dadan ajratilgan qismini bildirganda to’daning – butunning nomi ko’pincha chiqish kelishigidagi so’z bo’ladi. Bunday qo’llash ko’proq so’zlashuv nutqida uchraydi: Bunda chiqish kelishigidagi bo’lakdan keyion bosh kelishik formasidagi so’z qo’llansa, ega odatdagi holatda ifodalangan bo’ladi. Bosh kelishikdagi so’z qo’llanmasi bunday konstruksiya bir sostavli gap deb qaratiladi. Masalan: bizning fakultetimizda har xil millatlar bor: rusdan ham bor tojikdan ham bor. 22

2. Lekin ayrim –ayrim so’z bilan ifodalanagan bo’lib, gapda eganing qatnashishi yoki qatnashmasligi nutqning mazmun tomonidan grammatik yengillik xususisyatlari bilan bog’liq. Masalan: Sen doskaga chiq. Bu gapda qo’shimcha ma’no saralash ajratish ma’nosi. Masalan: Qoskaga chiq, bu gapda qo’shimcha ma’no saralash, yenglillik ajratish ma’nosi. Bu ikki gapdagi fikrning xilma – xilligini bildirishda, ajratishda intonatsiya muhimdir. Ega ayrim so’z bilan ifodalanmaganda uni kesimdagi predikativlik effektlari ko’rsatib turadi. Eganing ayrim so’z bilan ifodalanmasligi quyidagi hollarda uchraydi: uyushgan bo’laklar formasida kelgan gaplar egalar; a) ularning har biri kesim bilan ifodalangan bo’lib, alohida bog’lana oladi. Bunday holat egalarda III – shaxs ma’nosi ifodalaganda sodir bo’ladi; Masalan: U va Sobit keldi. b) egalar shaxs jiuhatdan har xil bo’lganda uyushuvchi elementlar birgalikda ega sanaladi. Kesim I yoki II shaxsning ko’pligini ko’rsatadi. Masalan: Men va sen keldik. v) Juft so’z bir ega sanaladi va gapning bir bo’lagi bo’lib keladi. Masalan: Qo’ydi – chiqdi eski zamondan qolgan yomon odam. g) ma’lum tur gaplarga ayrim so’z bilan ifodalangan. Ega qatnashmaydi. Masalan: Sen o’qidingmi? – o’qidingmi? 1. Kesimdagi predikativlik aforisnislari egani aniq ko’rsatib turadi. Bu gaplarda men, biz, sen ega bo’ladi. Bordim, bordik, bording kesim bo’ladi. 2. Kesim buyruq orqali fe’li bilan ifodalanadi. Ayt, o’qi, umuman odam o’ylanganda, kesim II yoki III shaxs formasidagi fe’l bilan ifodalanagan, gapdan anglashilgan fikr hammaga qaratailgan bo’ladi. Masalan: Yerni hozir traktor bilan haydashadi. Nimani eksang shduni o’rasan. Sabr qilsang g’uradan holva bitadi. 23

Topishmoqlarning ba’zi turida ham ega qatnashmaydi. Ega bilan ifodalanishi kerak bo’lgan predmetning belgilarini bildiradi. So’zlar gapni hosil qiladi, faqat eganing o’rni ochiq qoladi, tinglovchi o’shani topadi. Masalan: Kunduzi izzatda kechasi hizmatda. (Ko’rpa - yostiq). Ba’zi gaplarda butunlay bo’lmasligi ham mumkin. Shaxsi aniq gaplar. Bunday gaplarda ega qo’llanmaydi, lekin u kesimdan aniq sezilib turadi. Masalan: Eshiklar bilan derazalarni lang – lang ochib qo’ydilar. Har kuni saraydoshlarini kuldirib turdim. Yuqoridagi misollardan ko’rinadiki: 1). Bunday gaplarda kesimning formasidan ega aniq bilinib turadi. 2). Kesimning buyruq, aniqlik mayllaridagi fe’llardan bo’lgan gaplarning egasiz qo’llanishi odatdagi hol bo’lib, bu xususiyat kesim birinchi va ikkinchi shaxsni ko’rsatganda ucharydi. Kesim istak maylidagi fe’ldan bo’lgan hollarda ham ega qo’llanmasligi mumkin. Masalan: Ikki dunyoda aytmaydi, borib uxla! (H.X. 104 b). 3). Gapning egasiz qo’llanishi dialoglarda ko’p uchraydi. Masalan: Qayerga taklif qilmoqchisan? - Qayerni desang, o’sha yerga, qaysi kunni desang o’sha kuni. (H.X. 103 b). Yuqoridagi misollar o’rniga qarab egasini qo’llash bilan ikki sostavli gapga aylantirish mumkin. Ammo topishmoq, maqollarda shaxsi aniq bo’lsa, ammo egani qo’llab bo’lmaydi. Masalan: - Tuya ko’rdingmi? - Yo’q! Shaxsi no’malum gaplar. 24

Bunday turdosh gaplarda ham ega qo’llanmaydi. Kesim III – shaxs formasidagi aniq fe’llardan bo’ladi. Shaxsi no’malum gapning kesimi, uchinchi shaxsning ko’pligi formasidagi fe’l bo’ladi. Masalan: Farzandning erta – kechi bo’lmaydi deydilar. (T.M. 147 b). Itning uvlashi – yaxshi alomat emas deydilar. Darrov ha desang, kelin o’lib turgan ekan deydilar. Shaxsi noma’lum gaplarda bajaruvchi shaxs emas balki ishni o’zi birinchi o’rinda turadi, asosiy diqqat shunga qaratilgan bo’ladi. Shuning uchun so’zlovchi bajaruvchi ma’lum bo’lgan hollarda ham uni bajarauvchi umuman noma’lum bo’ladi. Masalan: Yaqinda bizning qishloqda yaxshi maktab qurilmoqchi. (qurildi, quriladi). Keyingi paytlarda shaxrimizda ko’plab inshootlar qurilmoqda. (qurildi, quriladi). Shu yili mehribonlik uylariga katta yordam bko’rsatildi. (ko’rsatishdi, ko’rsatilmoqda). Ega haqida tushuncha bera turib, biz ikkita asosiy aspektga tayanishimiz kerak, ulardan biri asosan tilni o’rganishdan kelib chiqsa, ikkinchisi zamonaviy ingliz tili strukturasining o’ziga xos muayyan ko’rinishlarga asoslanib aniqlashimiz mumkin. Zamonaviy ingliz tilidagi ega tushunchasi o’zbek tilidagi ega tushunchasiga to’liq bulmasada, qisman to’g’ri keladi. O’zbek tili va adabiyoti kitobida ega haqida quyidagi ma’lumot berilgan. Gapda mutloq hokim vaziyat egallab, fikrning kimga, nimaga qarashli ekanini agnlatuvchi gap bo’lagi ega deyiladi. Avvalambor tushunchaning strukturasini izohini ko’rib chiqaylik. U quyidagilarni o’z ichiga oladi: 1. Eganing ma’nosi, gapda ifodalanishi fikrga munosabatini bildiradi. 2. Gapdagi sintaktik ma’noni bildiradi. 3. Uning morfologik tuzilishini bildiradi. Bundan kelib chiqib egaga quyidagicha izoh beramiz. Ega bu gapning ikkita asosiy bo’laklaridan biridir. 25

Bosh kelishikdagi ot, kelishik kishilik olmoshlari, son, infinitiv, gerundiy va substantiv sifat gohida ot ibora bo’lib kelishi mumkin. Ingliz tilida ega muammosiga izoh beradigan bo’lsak, tez – tez quyidagicha gaplar uchraydi va bu gaplarda aniqlik kiritishimiz zarur. Masalan: It gave hermione a sudden conculsive sensation of pleasure, to see these rich coclons under the candlelight. (Lauvrence). Bu gapdagi bo’laklarni tahlil qilganda ikkita nuqtai nazar paydo bo’ladi. Birinchisi, bu gapning boshidagi fomal ega vazifasida asl ega infinitiv bo’lib kelmoqda. Ikkinchi nuqtai nazar shundaki, it, gapning egasi infintiv esa unga muxolif qisimdir. Ikkala nuqtai nazarda ham jon bor, ammo shunga qaramasdan, ikkinchisi ma’qulroq tushadi, negaki umumkiy sintaktik nazariyada eganing rasmiy yoki haqiqiy ekanini isbotlash qiiyin. Ega asosan quyidagi so’z turkumlari bilan: 1. Ot so’z turkumi bilan: a. Atoqli otlar bilan. Masalan: Sid Gackon invited hom to dinner . Sid jekson uni tushlikka taklif qildi. Washington is the capital of the USG. Vashington – AQSH ning poytaxti. Monday is the first day of the week. Dushanba – haftaning birinchi kuni. January bring the snow. Yanvar oyi qorni olib keladi. May brings flocks of pretty lambs. May hushro’y navolarni olib keladi. b. yil fasllarini bildiradigan otlar bilan: Spring is green – yam yashil bahor. Autumn is yellow – Oltin kuz Winter is white – Oppoq qish. v) tabiatning alohida guruhli nomlarini ko’rsatuvchi otlar bilan: 26

The moon was riseng in the sky. Oy osmondan ko’tarilayotgan edi. All the highest mountains were beyond. Narida hammasi yuksak to’g’lar edi. The lake widened and across it oz the shore at the foot of the mauntains on the side we saw a few lights that should be Luing. Ko’l kengaygan edi va uning qirg’qoli bo’ylab, tog’ etaklarini tomonida biz bir necha chiroqlarni ko’rdik, bu ehtimol Luino edi. g. ob – havoni, haroratni bildiruvchi otlar bilan: Heart is the energy produced by the movement of molekuls. Issiqlik molikulalarining harakat qilish natijasida hosil bo’ladigan energiya. The weather had turned wet and dismal. Havo yomg’irli va bulutli edi. The temperature is rising as much as 42-44 degrus centigrate. Harorat 42-44 darajaga ko’tarilayapti. e. Ba’zan bir jamlovchi otlar bilan: the birds are flying ae way so far distont warm countries. Qushlar issiq mamalakatlarga uchib ketayapti. The people are walking along the streets. Kishilar ko’chalar bo’ylab sayr qilib yurishibdi. 2. Ega olmosh bilan ya’ni kishilik olmoshi, so’roq olmoshi, bo’lishsizlik olmoshi, ko’rsatish olmoshi bilan ham ifodalovchi olmoshlar bilan ham ifodalnaishi mumkin. He arrived at the club at 3 o’clock. U klubga soat uchta yetib keldi. We stood looking out at them trought the window. Biz ularga derazadan qarab o’tirgan edik. 27

Ega kishilik olmoshi bilan ifodalangan ba’zan III –shaxs yoki II chi shaxsni anglatmasdan, umumiy ya’ni uchala shaxsga qaratilgan bo’lishi mumkin, bu ko’p hollarda maqollarda ifodalanadi. As you make year bed, so you must lie on it. Ko’rpangga qarab oyoq uzat. He never climbed never fell. Toqqa qadam qo’ymagan kishi u yerdan hech qachon yiqilimaydi. They say, he studies at the foreign language pedagogical Instituti. Aytishlaricha, u gap tillar pedagogika Institutiga o’qir ekan. b) Ko’rsatish olmoshi bilan ifodalanadi. This was highly diverting. Bu buyuk burilish bo’ldi. That was my opinion of you. Bu mening siz haqingizdagi fikrim edi. These were seech skillfuel doctors. Bular shunday mohir doktor edilar. c. So’roq olmoshlari bilan: Who told you? Sizga kim aytdi? What was happened? Nima bo’ldi? Which of these? Bulardan biri? d. Shaxs va predmetni ifodalovchi some, any, somebody, one anybody, each, every, all,m either, something anything olmoshlari bilan. Somevone is waiting for you down stairs. Sizni kimdir pastda kutayapti. Somebody had knocked at the dovr. Kimdir eshikni taqillatgan edi. Something is wrong someiwhere. 28

Qayerdadir nimadir halaqit bermoqda. Each doesn’t meat all. Har biri hsammasini anglatmaydi. y). Uobody none, nothing, no one kabi bo’lishsizlik olmoshlari ham gapda ega bo’lib keladi. 4. Gapda ega infintiv, infinitivli so’z birikma yoki oborot bilan ifodalanishi mumkin. Infinitiv ega vazifasida: Bosh vaziyatda infinitiv doim “ to ” yuklamasi bilan ishlatiladi va odatda fe’l – kesim ifodalangan harakatni bildirib keladi. To swim is healthy. Suzish sog’liqqa foydalidir. Infinitivga taalluqli so’zlar bo’lishi mumkin. To serim is dangerous. Bu yerda cho’milish havfli. To navigate a ship is the duty of the mate. Kemani boshqarish – darganing vazifasi. To live is to struggle. Yashamoq bu kurashmoqdir. To visit her was all that i desir red. Mening niyatim unikiga borish edi. Infintiv ega vazifasida kela turib, fe’l kesimning harakatini bir vaqtning o’zida ifodalab kelishi mumkin. 29

2.3. EGANING GERUNDIY BILAN IFODALANISHI: Bundan tashqari endi biz eganing gerundiy bilan ifodalanishi haqida to’xtaladigan bo’lsak, umuman olganda jarayonni nomlaydi, va ushbu xususiyatdan kelib chciqib uning ot, sifatligini tasdiqlab olishimiz mumkin. Gerundiy asl kelib chiqishiga ko’ra otga borib taqaladi. Otning suffiksi yordamida reivojlanishi natijasida – ing suffiksli ikki omonimlik shaklini vujudga keltiradi. Ularning birinchisi fe’ldan yasalgan ot va keyingisi gerundiy fe’l shakli hisoblanadi. Ushbu gerundiyning ot, sifat holda ega vazifasida qo’llanishini o’rganish chog’ida shunga e’tibor qaratmoq joizki, fe’ldan yasalagan ot va gerundiy fe’l shaklini anioq farqlay olish talab qilinadi. Ma’nosiga ko’ra, gerundiy fe’ldan paydo bo’lgan shakl sifatida qandaydir shaxs yoki predmetga ta’luqli bo’lgan va qandaydir vaqtda sodir bo’lganligini ifodalovchi jarayonni tavsiflaydi. Masalan: We went away 3 7 without saying a word. I hope you don’t mind my saying it. Fe’ldan paydo bo’lgan ot, sifatda gerundiy boshqa otlar kabi predmetlikni ifodalaydi. Bunda harakat faqat nomlanadi. Predmetik stativlik va vaqtdagi jarayon u haqida fikrlaydi. Masalan: Hew was interrupted by the renging of the bell. Fe’lidan paydo bo’lgan ot va gerundiy fe’lining shakllarini quyidagi grammatik belgilarga ko’ra farqlanadi. Fe’ldan yasalagan ot shaxs ifodalaydi, gerundiy esa nisbat va vaqt kategoriyasiga ega. Ularning birikishi esa ot, sifat holda va predlogli oborother bilan fe’llik xususiyatida esa boshqa turli fe’llar kabi ravishli va otli hamda aniqlovchi, to’ldiruvchi vazifasidagi predlogli birikmalar bilan birikadi. 7 4 E. M. Gordon, I. P. Krylova “A grammar of present-day English” M, 1974, p79. 5 J. Bo’ronov, O’. Hoshimov, X. Ismatullayev “Ingliz tili grammatikasi” T, 1974, 128 bet. 30

Ularning qo’llanishiga kelsak, ot, sifat holda qo’llanadi va fe’llik xususiyati kuchli bo’lganda qo’llanmaydi. Eskida XVIII – XIX yozuvchilari ahyon -ahyonda gerundiyli birikma oldida artikl qo’llanganliklarini uchratamiz. Masalan: He objected to the sending away the servant. (Feilding). Gerundiy qarama – qarshi fikrlarga boy bo’lgan shakl bo’lib, o’zida ba’zida otlik xususiyatini saqlaydi. Birinchidan, otlik belgini namoyon qilgan holda predlog bilan berilishi mumkin. Ikkinchidan, udan egalik olmoshini belgilovchi formani bo’lishi mumkinligi egalik olmoshining o’zini ko’rsatadi. “No” inkor olmoshi bilan beriladi. Bundan tashqari gerundiy qo’llashda substantivlikni manoyon qiladi. Gerundiyli kompleksning funksiyasiga kelsak, u ega vazifasida hech qanday to’liqsiz qo’llanadi. Masalan: Erik’s coming tonight meant a great deal of work had to be put off (Wilson). Whant meant that a great deal of work had to be put off? – Erik’s coming tonight. M.Y.Blokning fikriga gerundiy fe’lning noaniq shakli bo’lib, infintiv kabi fe’llik va otlik xususiyatlari qorishiq hisoblanadi. Xuddi infinitiv kabi gerundiy jarayonni nomlashda qo’llanadi, va uning egalik yoki otlik xususiyati infinitivga qaraganda kuchliroq hisoblanadi. Infinitivdan farqli ravishda gerundiy ot kabi egalik olmoshi bilan ifodalana oladi, yoki ot – sifat ifodalar ekvivalenti sifatida va predlogli birikmalar holida qo’llanadi. Infintivga o’xshab gerundiy jarayonni fe’l xususiyatle leksema bilan nomlaydi. Ushbudan kelib chiqib nima uchun gerundiy emas balki infinitiv fe’llik xususiyatida yetakchiroq o’rinda turadi, degan savol tug’ilishi mumkin. Demak, gerundiyning ega vazifasida qo’llanishi ko’proq hollarda uchraydi. Yuqoridagi savollarga bir qancha sabablar bor. Birinchidan kategoriya tomonlama infintiv semantik jihatdan otdan ko;ra fe’llik xususiyati kuchli, keyin gerundiy infinitiv kabi fe’lning aniq formasi bilan birlashmaydi. Infinitivga 31

o’xshamagan holda u suffuksli forma bo’lib infinitivga qaraganda umumiylashtirish kamroq. So’ngisi esa u infinitivga qaraganda grammatik nuqtai nazardan fe’lning noaniqroq shakli hisoblanadi. Masalan: Repeating your accusation over and over again doesn’t make them more convincing what doesn’t make them more convinsing? – Repeating. Gerundiyning yana bir spesifik turida –ning qo’shimchasi ot bilan birlashdai va harakatning egasini ifodalaydi. Bu gerundiyli konstruksiya qachonki jarayon egasi gapni boshqarayotgan egadan farq qilsa qo’llanadi, qachonki, gerundiy bir gap qismida uning o;zi bo’lganda, alohida ega hisoblanadi. Misol uchun: Powell’s being rude: like that was disgusting being rude like that was disgusting being rude was disgusting being was. Reading a book is a good manner Reading is a good manner what was a good manner? – reading. Gerundiy fe’ldan paydo bo’lgan ot sifatida gerundiyning fe’llik xususiyati bo’lgan shakli o’rtasida bir qancha farqlar mavjud. Fe’ldan paydo bo’lgan otda son kategoriyasi bor, gerundiyda esa vaqtga nisbatan ta’luqlilik nisbat kategoriyasi mavjud, ot holda sifatlar bir va predlogli oborotlar bilan birikadi. Fe’l holda esa turli fe’l formasi kabi ya’ni, ravishli, otli, predlogli oborotlar bilan birikadi. Ot holda artikl bilan qo’llanadi va fe’l holda qo’llanmaydi. Gerundiyning fe’ldan paydo bo’lgan ot shakli bemalol ega vazifasida qo’llanadi va nima? So’rog’iga javob bo’ladi. Bunda gerundiy shaklidagi fe’l yoki yadrosida gerundiy turgan so’z birikmalari berilishi mumkin. Masalan: Being adored is a nuisance What is a nuisance? Being adored is. Saying heard is not bord What is not bord? Saying heard is. 32

Keyingi misolimizda esa yadrosida gerundiy turgan so’z birikmalari ega vazifasida qo’llanadi. Masalan: Being in a boat on the river lea soon makes you smart at handring a croft. (Jerome K.J.). Berilgan holatlardan tashqari gerundiyli predikativ so’z birikmalari ham ega vzaifasida qo’llanishi hollari uchraydi. Masalan: “ This having been in practise in this remote welsh mining town condened him”. “His” reading was not so bad”. “Felling him staying in town impect on him”. (A. Cronin) Strangers over hearing us mother nothing”. “G.Chesterton” Yuqorida berilgan misollardan tashqari gerundiyning ot shakli va gerundiyli birikmalar “It” ega kabi ko’ringan gaplarda ham asosiy ega sanaladi. Ingliz tilida “It” olmoshi bilan boshlangan keyin kesim, navbatida of so’ngra esa gerundiy yoki birikma kelgan, ushbu holda ham gerundiy yadrosi bo’lgan birikmalar asosiy ega sanaladi. Masalan: Ular quyidagi model shaklida ifodalanishi mumkin: It (tobe) + Ving Ving P It (tobe) Ving Being .U . N/N’s – Ving Ving p. Clause. Yuqoridagi fikrga misollar berib ularning ayrim tahliliy natijalariga erishishimiz mumkin. “It is awfully hard work doing nothing”. 33

(O.Wilde) “What’s nothing is awfully hard work”. It is interesting job working with cleidren”. (O.Wilde) What’s interesting job? Working with children is interesting job. Keyingi misolda ham xuddi shu holda tahlil o’tkazishimiz mumkin. “It was nice being near Freddie and his wife (A.Cranin). What was nice? Being near Freddie and his wife was nece. “It was nice madness? – Myconieng what was madness? My coming was madness. Gerundiyni yoki infinitivli bo’lgan gaplar: “It is pleasant speaking with him”. “It was difficult to work”, It was interesting to do puzzles” kabi gaplar qurilishi va semantik jihatdan to wark wa difficult va speaking with him is pleasant kabi gaplarga mos sanaladi. Birinchidan so’znggi transformatsiyalardek ko’rib chiqish orqali bunga amin bo’lish mumkin. Bunda it olmoshidan so’ng kesim keyin ega holdagi turlar: To V/Vp to bex it to be x Ving / Ving p To V/VP Ving / Ving P Qachon “It” olmoshi kesimdan oldin bo’lsa, ega kesimdan keyin o’rin egallaydi va ushbu faktga e’tiborimizni qaratishimiz kerakki, gerundiyli yoki 34

infinitivli shakl fe’l shakli hisoblanadi. Xuddi “It” olmoshining paydo bo’lishiga olib keladi va it (egani) olmoshi grammatik ko’rsatkich vazifasini o’taydi. Birinchidan u eganing kesimdan oldin kelishiga to’sqinlik qiladi, ikkinchidan u kesim bilan korrespondensiyada bo’ladi. 35

2.3.1. EGANING INFINITIV BILAN IFODALANISHI Infinitiv kelishik ifodalaydi “To” predlogi esa infinitivning otlik xususiyatini yo’qitib “To” predlogi sifatini bemaydi. O’sha “To” predlogi infinitivning alohida xususiyati bo;lib xizmat qiladi. Infinitiv qo’llanishi doirasidagi boshqa xususiyatlari chetga surib, ushbu misol timsolida ayrim chalkashlik xususiyatini tahlil qilamiz. “To be or not to be” Berilgan misolda eslatma sifatida shuni ta’kidlashimiz joizki, gapda xuddi bitta funksiyada ikkita yoki undan ortiq infinitiv qo’llanganda “To” predlogi 4 8 qarama – qarshiliklarni yoki ikkalasidan birini tanlashlikda qo’llanadi. Ammo bunga istisno ham mavjud, misol uchun: I N to chosed who’s to came and see it first. (Mansfirld) We’re to see who’s to go and let him. Infinitivning hammaga ma’lum bo’lgan “Fo” predlogisiz qo’llanish haqida eslatib o’tishimizning hojati bo’lmagani sababli to’g’ridan – to’g’ri infinitivning grammatik kategoriyasi haqida to’xtalamiz. Infinitiv ingliz tilida fe’lning uchta grammatik kategoriyasiga ega: 1. Vaqtga ta’luqlilik. 2. (Vida) – Tur. 3. (Zologa) – Nisbat. Ushbu fikrga isbot sifatida quyidagi jadvalni misol qilish mumkin: Active Passive Non perfect Non continuous Continuous Non continuous Continuous Perfect To write To be writing To have written To have been writing To have been writing To have known her is a privilege what is a privilege. Ta have done the home ash is very good what is very good? 8 5 E. M. Gordon, I. P. Krylova “A grammar of present-day English” M, 1974, p79. 6 J. Bo’ronov, O’. Hoshimov, X. Ismatullayev “Ingliz tili grammatikasi” T, 1974, 128 bet. 36

To have listened to music is funny – what is funny? To have burn the straw is dangerous what is dangerous? To have finished the work is very nice what’s wary nice? Infinitiv turli funksiyalarda qo’llanishiga kelsak u so’z birikmalarida (tobe bo’lak sifatida) bunda fe’llik xususiyatlarini namoyon qiladi. Gap bo’lagi sifatida esa kesimning tarkibiy qismi otlik bunda (predikativ sifatida) va hol hamda aniqlovchi vazifasida keladi. Bloh M.Ya o’z nazariy grammatika kitobida infinitiv to’g’risida, u fe’lning noaniq shakli bo’lib, o’zida fe’llik xususiyatini qarshilik xususiyati otda namoyon qilib keladi. Ega vazifasida bemalol tanib olishimiz mumkin va nima? ( What? ) so’rog’iga javob beradi. Quyidagi berilgan gap timsolida bunga amin bo’lamiz. “Do you really mean to go away and leave me – here alone?” What do you really mean? “It moderher proud sometimes to toy with the idea” what made her proud sometimes? “It malkes me happy always to stay with my parents” what mahes me happy always? “Did he really understand to pell the word?” – What did he really understand? To meet the head of the administration and. Not to speak to him about your predicament was unwise to say the least of it. Infinitivning qo’llanishida o’z egasi mavjud bo’lib, eganing yana bir “for” – “to” predlogi berilgan shakli ham mavjud. “ For they shy – looking young manto have stated his peerpose so boldlyincredible! O’zbek tilida ham xuddi ushbu kabi eganing sintaktik birliklari va fiziologik birliklar bilan ifodalanishining kuzatamiz: - Xotinsiz o’tish – xato, - Bolasiz o’tish – jafo (maqol) - Burgaga achchiq qilib, ko’rpani kuydirish yaxshimas. (X.Nazir). 37

Berilgan maqollarning ega ekanini so’roq qilish orqali tahlil qilamiz: Nima xato? Nima jafo? Nima yaxshimas? How to earn daily bread by my pen was then problem What was then the problem? (B.Show) Yuqorida ta’kidlab o’tilganidek, ushbu gapda kesim va zifasida kelgan “to be” fe’lning o’tgan zamon shakli birlikda qo’llanmoqda va infinitivning ko’plik shaxsda emas, III shaxs birlikda qo’llanishining bo’lib hisoblanamoqda. Ingliz tilida “It” olmoshi bilan boshlangan, keyin kesim, undan so’ng o’z navbatida infinitivning substantive shakli va keyingi bo’laklar berilgan gaplar ko’plab uchraydi. Ushbu berilish “It” olmoshi egadek ko’ringan tarkibli ega nomi bilan ataladi. Infinitive tasvirlangan gaplarda asosiy yadro bo’lib, hisoblanadi. Yadro ekanini isbotlash ham bir qancha sodda tahlil usullari bilan o’rganiladi. Masalan: It was strange to be hated. (J.Galsworthy) Yuqoridagi gapda “to be hated” birikmasi infinitive bo’lib hisoblanadi, va “It” olmoshini o’rniga o’tkazib ya’ni ega vazifasida qo’llab ko’rganimizda ham gap o’z mazmunini yo’qotmaydi. Gapdagi o’zgarish sezilmaydi. “To be hated was strange!” Ushbu tahlildan amin, bo’lamizki, “It” olmoshi timsolida ega ko’rgani bilan gapning asosiy egasi “To be hated” infinitiv birikmasi sanaladi. Yuqoridagi kabi misollarga ingliz tilida tez – tez to’qnash kelish mumkin. It was necessary to filt in anform at the door and gives it to a military policeman. (G.Greux) What was necessary? To fill in a form be military policeman was necessary. Keyingi misol bilan ham xuddi shu kabi transformatsiya ususlidan foydalanamiz. “It is easy to be threethfull at twen try (D. Lessing) what is easy 38

To be truthfull at twerty is easy”. Keyingi semantik birikmalar bilan berilgan misol uchun “for” predlogi yordamida berilgan infinitiv ega ham atytib o’tilgan uslubida ekanligiga ishonch hosil qilamiz va “for - to” infinitiv yordamida berilgan ega deb hisoblanadi. Masalan: “It was impossible for the men to get home”. (R.Albington) what was impossible to get home was impossible for the men. Demak, infinitivning otlik xususiyatini namoyon bo’lib, ega vazifasida bemalol qo’llay olish imkoniga egamiz. Infinitiv fe’lining uchta Grammatik kategoriyasiga ega bo’lib, vaqtga ta’luqlilik, tur nisbatlar bo’lib hisoblanadi. Gerundiyning esa fe’ldan paydo bo’lgan ot shaklida son, fe’llik shaklida vaqtga ta’lluqlilik nisbat kategoriyasi, ot, sifat, holda sifatlar va predlogli oborotlar bilan birikadi, ot holda artikl oladi, fe’l holda esa yo’q. Infinitivli va gerundiyli egalar yakuniy qilib aytganda “It is pleasant speaking with him” va “It was difficult to work” shaklida berilganda egalik xususiyati yaqqol ko’rinadi, va o’ziga xos transformatsiya usullari bilan tahlil qilinadi, natijada nima? So’roq olmoshiga va “It” birlikdagi olmosh ifodalanishiga ega ekanligini kelib chiqib o’z isbotini topdi. Ifodalar emas, balki “To” yuklamasiga asoslangan ega vazifasida qo’llanuvchi infinitiv bosh kelishikdan paydo bo’ladigan deb hisoblanadi. Qadimgi ingliz tili (VIII-X asrlar) ga infinitiv ikki turli kelishik bosh kelishik va kelishiklarini ifodalangan. Bosh kelishik: drincan to drink janalish kelishik: drincenne Infinitiv shaklining jo’nalish kelishikdagi formasi “To” predlogi bilan anglashilgan maqsad va yo’nalish ma’nosi bergan. Masalan: ”Manige coman to bycgeanne the thing” 39

O’zbek tilida ushbu yuqorida berilgan gap tarjimasini beradigan bo’lsak: Ko’pchilik bu narsalarni sotib olish uchun keldi. Infinitivning keyingi rivojlanishlari uning otga asoslangan sarflanishlar va fe’l paydo qilishga bo’lgan o’rinishlar bilan asoslanadi. Ega bosh kelishikdagi so’z bilan ifodalanib, kim? Nima? Kimlar? Nimalar? Qayer? degan so’roqlardan biriga javob bo’ladi. Ega o’z aniqlovchisi bilan birikib kelishi mumkin. Masalan: Kitob o’qish foydali Reading books in useful. Gapda ega semantik jihatdan asosiy vazifada bo’ladi. Bunda gap tartibi o’zgargan hollar ham bo’ladi. Bu hol universiya deb ataladi. Mazkur holatda ham ega asosiy element sanaladi. Masalan: “ With them was Brett”. Ushbuni transformatsiya orqali ega ekaniga amin bo’lamiz: “ With them was Brett” Bett was with them”. Ega va kesim munosabati. 2.3.2. EGA VA KESIM MUNOSABATLARI An’anaviy grammatik nuqtai nazardan olib qaranlganda ega va kesimning grammatik aloqasi ularning shaxs va sonda moslashuvi asosida tashkil topadi. 40

Bunda albatta birinchi navbatda tobe aloqadan ya’ni kesimning egaga, sonda va shaxsda moslashuvidan kelib chiqib, kesim egaga tobe sananaladi. Shunga qaramay ega va kesim munosabati ancha murakkab sanaladi, hamda moslashuv sxemasi ostida barcha tahlillarni o’tkazish imkoni yo’q. Berilgan qiyinchiliklardan kelib chiqib ancha tipik holatlarni ko’rib chiqib, tushuntirish va tahlil qilish ehtiyotini keltirib chiqaradi. Masalan: “To see him is to worship him, to know is trust him”. (O.Wilde) “Seeing and doing are two entirile different things”. (Th.Dreiser) “Looking at the vampire is very awful”. (Anne. Rice) Gapning bevosita tashkil etuvchi bo’laklarga ajratish nazariyasiga asoslanib quyidagiga ega bo’lamiz: To // see / him // is // to // worship // him. To see him is to worship him. Bunda ega “ To see ” infinitive bilan va kesim “To be” fe’li ( is ) bo’lib kelmoqda. Shuni ta’kidlab o’tishimiz joizki, infinitiv yoki gerundiy bilan ifodalangan egalar birlikda qo’llanadi. Buning uchun yasalagan ega bilan ifodalangan gap misolida ko’rib chiqamiz. Masalan: “The day was hot”. “The days were hot” (Barhudarov L.S.) Infinitiv yoki gerundiy bilan ifodalangan egalarda ko’pchilik shaklini ko’rmaymiz. Masalan: 41

“To reads are useful shaklida infinitiv bilan berilgan ega timsolini ko’rmaymiz. Xuddi mana shu prinsipdan kelib chiqib egani hokim rolida tasdiqlashimiz mumkin. Chunki infinitiv ega doimo birlik va III shaxs qo’shimchasi bilan ifodalangan kesimni talab qiladi. Qisqa qilib aytganda egaga kesim moslashyapti va ega hokim funksiyada kelayapti. Ammo quyida berilgan misollarda esa shaxs – son turlicha o’zgarish va istisnolarga ega. The man spoke The men spoke The sheep was grazing Berilgan misollarning birinchisida albatta hozirgi noaniq zamondan Perfect shaklidan farqli o’tgan zamonda shaxs formasi yo’q keyingi misolda esa “sheep” so’zining ko’plik va birlik shaklini ayni bitta so’z bilan ifodalanishini tavsiflashimiz mumkin. Gerundiy va infinitiv ifodali ega, xuddi mana shu tahlillardan kelib chiqib, zamon ifodasining berilishi ma’lum cheklashga ega deyishimiz mumkin. Ushbu ega boshqa ifodali egalarga qaraganda hozirgi noaniq zamonda ko’proq qo’llaniladi. Qolgan zamon shakllarida qiyosan kamroq qo’llanadi. Masalan: “To live means to create” “Sleeping is necessary” “Learning is good” “Speaking is tried” “Living is good” Teaching is interesting ” “Fighting is terrible” “To say means to tell anything” Berilgan misollarda infinitiv gerundiy ifodali eganing yana bir xususiyati ya’ni undovga xususiyati namoyon bo’ladi. Bu bilan barcha infinitive va 42

gerundeiy ifodali egalar undovchi gaplarda qo’llaniladi deb tushunilmaydi va boshqa egalarga qiyosan olinganda nisbatan ko’proq qo’llaniladi. Yuqorida ta’kidlab o’tilgan ega va kesimning moslashuviga qaytadigan bo’lsak, ingliz tilida ega kesim aloqasidan formal moslashuv yo’q. Bunga misol tariqasida “family”. “board”, “campany”, “pair” kabi namonativ egalar qo’llanilganda kesim ko’plik shaklida beriladi. Ushbu so’zlarning leksik ma’nosida albatta ko’pchilik nazarda tutilgan bo’lishi kerak. Misol uchun: family – oila (a’zo), company (a’zolar) shaklida beriladi. Berilgan teskari ravishda ko’plikdagi ot semantik jihjatdan bir butun ma’nosida (misol uchun pul summasi) qo’llanganda kesimning birlik shakli ishlatiladi. Masalan: Guventy years is a long time Fifty pounds is a very largesum Fourteen kilogrammes is very weigh Two days is a short time Thirty pounds is a very large sum. Yuqoridagilardan kelib chiqib xulosalashimiz mumkin, ega ham kesim ham ko’plik ifodali bo’lishi mumkin. Ammo ega infinitive yoki gerundiy bilan ifodalansa birlikda va uchinchi shaxs ifodali bo’ladi. Ega infinitive va va gerundiy ifodali bo’lmagan taqdirda uning ko’plik ifodasi leksik semantik mazmun beriladi. Kesim va grammatik (morfologik) ususl bilan ifodalanadi. Boshqacha qilib aytganda ega va kesim o’rtasida leksik semantik mazmun beriladi. Quyidagicha transformatsiyadan foydalanamiz: Doing mothing is awfully hard work it is awfully hard work doing nothing. Telling story is an interesting moment it is an interesting moment tilling story. Drawing pictures is funny It is funny drawing pictures. 43

Look at the vampire is auvfully hard word what is, it is auvfully hard work lookiey at the vampire. Tahlildan ma’lum bo’ldiki, gerundiy ifodali ega uchinchi shaxs birlikdagi “It” olmoshi funksiyasi bilan bir xil va kesim ham “It” olmoshi kabi moslashadi. Ega kesimdan farqli ravishda morfologik ko’rsatkich bo’lsa olmaydi. Yuqorida aytib o’tilganidek, ega leksik semantic mazmun bersa, kesim morfologik ifodali bo’ladi. Flektiv, hind, yevropa tillarida eganing asosiy ko’rsatkichi bosh kelishik (nominative case) bo’lib xizmat qiladi, ammo birinchidan uning ega vazifasida qo’llanish funksiyasi chegaralangan ingliz tilida bosh kelishikda faqat kishilik olmoshlari va “Who” so’roq olmoshi atrofidagi olmoshlardir. Shuning uchun ega turli otlar va, substantive olmoshlar (bosh kelihsikdagi) infinitive shaklidagi fe’l, yadrosi infinitive bo’lgan fe’l so’z birikmalari gerundiy shaklidagi fe’l, yadrosi gerundiy bo’lgan fe’l so’z birikmalari, infinitive predikativ so’z birikmalari yordamida ifodalanadi. Ushbu sanab o’tilgan ibora usullaridan tashqari tarkibli ega nomi bilan atalgan “It” olmoshi egadek ko’ringan ifoda ham borki, ular inglzi tiliga xos bo’lib, sanaladi. Biz ushbu tahlildan eganing doimiy ifodalari bo’lish ot, sifat, olmosh kabi nominative ifodalar haqida emas. Tahlil eganing fe’l noaniq shakllari bo’lgan gerundiy va infinitiv harakat nomi yordamida berilishi haqida to’xtalamiz. O’zbek tilida ham, ingliz tilidagi kabi harakat nomi bilan berilgan holler ham uchraydi. Ushbu tilda fe’lning noaniq gerundiy shakli yo’q. O’zbek tilida ham ega haqida ta’rif ingliz tilidagidek: ega gapning bosh bo’lagi va fikr ifodasi gap tuzilishida alohida o’rin tutadi. U gapning nima haqida aytilganini, fikrning nima to’g’risida bayon etilganini ko’rsatuvchi bosh bo’lakdir. Demak, ega fikr ob’yektini nutq predmetini (ega, fikr o’zi haqida berayotgan predemtini) bildiradi. Bunda predmet keng ma’noda tushuniladi, va u 44

narsa, shaxs, vaqt – hodisa, belgi – xususiyat, harakat – holat, son – miqdor va hokozolarning nomini ham o’z ichiga oladi. Ega kesim bilan mustahkam aloqada. Uning ma’nosi funksiyasi o’rni kesim orqali reallashadi. Xuddi shuningdek, kesimning mohiyati formasi ega yordamida belgilanadi. Ega nutq predmetni, fikr ob’yektini, gapning temasini bildirsa, kesim shu tema haqidagi yangilikni nutq predmetini fikr ob’yekti to’g’risidagi bayoni bildiradi. Grammatik jihatdan ega boshqa bo’laklar ichida mutloq hokim vaziyat egallaydi. U o’z sostavidagi bo’laklarni ham boshqa sostav hisoblanagn kesimini ham o’ziga ergashtirib keladi, lekin o’zi hech qanday bo’lakka tobe bo’lmaydi. Bu narsa uning grammatik shaklida ham ko’rinadi. Ega odatda bosh kelishik fomasida qo’llaniladi. Eganing sodda gapda qo’lklaniladigan ma’lum o’rni bor. Ega odatda kesimdan avval keladi, ba’zan u kesimdan keyin ishlatilishi ham mumkin. Bu hodisa inversiya deyiladi. Ushbu hodisa haqida keyinroq to’xtalamiz. Biroq nutqda inversiyaga hamma vaqt yo’l qo’yib, bo’lavermaydi. Kesim sof fe’llardan yoki predikativlik affikslaridan olgan so’zlardan bo’lganda, eganing o’rni o’zgarishi ya’ni inversiya hodisasi ro’y berishi mumkin. Sen So’rading So’rading sen Biz studentmiz Studentmiz biz Ingliz tilida: It was strange to be hated. (J.Galsworthy) It was strange to be hated to be hated was strange. Kesim shaxssiz fe’llar (infinitiv, sifatdosh, gerundiy kabi) va predekativlikni ko’rsatuvchi maxsus formani olmagan so’zlar bilan ifodalanganda, eganing o’rni qatiiy bo’ladi, u doim kesimdan oldin turadi. Bunda esa ega va kesim o’rnini o’zgarishi yo egani aylantirib qo’yadi, yoki gapni butunlay yo’qqa chiqarib so’z birimasi hosil qiladi. Ushbu ta’riflar faqat o’zbek tiliga mansub albatta. 45

Ingliz tilida ega va kesim o’rin almash olmaydi. Masalan: Yashamoq – mehnat qilmoq Mehnat qilmoq yashamoq Yuqoridagi kabi misollarni inversiya deb atab bo’lmaydi. Bu qayta tuzishdir. O’zbek tilida barcha ma’lum ega ifodalaridan tashqari infinitiv ega ham qo’llanilishi ko’plab uchraydi. Tortishuv qizib ketdi (A.Qahhor) O’qish boshqa, uqish boshqa (Maqol) O’zbek tilida sifatdosh harakat ma’nosida keib ega vazifasida qo’llaniladi. Bu vaqtda u otlashmaydi va odatdagi infinitiv ega kabi qo’llanadi. “So’zlagandan so’zlamagan yaxshiroq, so’zladim boshimga tegdi tayoq” (Maqol) So’zlashdan so’zlamaslik yaxshiroq Teng aloqdagi turli shaxsni ko’rsatuvchi bir necha so’z yaxlitligi ega vazifasida kelganda kesim ko’pchilik formasida bo’lib yo I shaxsni yo II shaxsni ko’rsatadi. Bir so’z bir vaqning o’zida turli xil shaxsni ko’rsata olmaydi. Infinitiv va gerundiylar qo’llanganda yo III shaxs birlik yoki ko’plik shaklida qo’llanadi. Masalan: “Seeing and doing are two entirely different things. (The Dreiser) O’zbek tilida esa: men. Sen va u bordik. 2.3.3. SHAXSI UMUMLASHGAN GAPLAR: Buday gaplarning kesimi shaxsni aniq ko’rsatib tursa ham bu shaxs mazmun jihatdan umumlashgan bo’ladi. Shunga ko’ra bunday gaplar egasiz bo’ladi. Bu turdagi gaplarning kesimi ko’pincha ikkinchi shaxsning birlik 46

formasidagi fe’l bilan ifodalanadi. Bu fe’ldan anglashilgan xarakatning bajaruvchisi aniq bor shaxs emas har kimdir, uning mazmuni hmmaga qaratilgan bo’ladi. Shaxsi umumlashgan gaplar maqollarda uchraydi. Masalan: “Yer haydasang kuz hayda, kuz haydamasang yuz hayda” “Qish g’amini yozda ye” “Birlashgan o’zar – birlashmagan to’zar” Bunday gaplarning kesimi har xil formadagi fe’llar bilan ifodalanadi. Bu fe’l: 1. “Tabiat – ona, uni asra, avayla, e’zozla boqiy” ( Abu Ali ibn Sino ). “Sanamay sakkiz dema” 2. Aniqlik mayli formasida: “Bir kun avval sochsang bir hafta avval o’rasan” “To’g’ri bo’lsang usib borib gul bo’lasan” ( Maqol ) Shaxssiz gaplar Egasi mavjud bo’lmagan gaplar shaxssiz gaplardir. Shaxsi aniq gaplarda ega qo’llanmasada, uni topib qo’ysa bo’ladi. Shaxssiz gaplarda esa ega bo’lmaydi, va uni topib qo’yish mumkin emas, Masalan: “Bugun Samarqandga tunadik” 1. Uchinchi shaxsni ko’rsatuvchi majhul nisbat formasidagi fe’llar bilan ifodalanadi. Masalan: “O’zboshimchalikka yo’l qo’yilmasin” “Tinchlik saqlansin” “Qo’llar tushirilsin” “Mushaklar otilsin” “Hammaga e’lon yetkazilsin” 47

2. O’timsiz fe’lning majhul nisbat formasida kirishi bilan ifodalansa, bu fe’l shu gap mazmun, semantic – grammatik stilistik jihatdan hususiyatga ega bo’ladi. Masalan: “Maysalar betiga oftob nuri tushib tushurib turdi” “Hovli yuziga suvlar sepildi, xontaxta ustiga ko’chma chiroqlar o’rnatildi” “Kerak, zarur, kabi so’zlar ishtirokida tuziladi. Masalan: “Topshiriqni o’z vaqtida bajarish kerak” “Ko’chatlar o’tkazilishi kerak” “Yangi poyafzal sotib olish zarur”. Eganing ingliz va o’zbek tillarida harakat nomi bilan ifodalanishi: “To develop such habits efficiently demands practice and more practice especially, oral pratice”. (Ch.Fries) Hozirgi zamon ingliz tilida infinitive fe’l asosli hisoblanadi. Infinitiv o’zining maxsus ko’rsatkichi bo’lmish “To” bilan yoki usiz ifodalanishi mumkin. Masalan: He came to see me I can see it We must do it now They could sowe him Bizning tahlilimizda “To” yuklamasiga asoslanmagan infinitiv emas, ya’ni model fe’llardan so’ng qo’llanishi haqida emas yoki boshqacha usullarda. XULOSA 48

1. Ega qanday so’z turkumi bilan ifodalangan bo’lmasin va qanday mazmunni anglatmasin, u bosh kelihsikdagi bo’ladi. Bu forma uning absolyut hokimlik holatini ko’rsatuvchi grammatik belgilardan biridir. 2. Eganing hokimligi tartibdan ham bilinib turadi. Ega vazifasida keluvchi tipik so’zlar otlar va substantiv harakterdagi ot kabi qo’llaniladigan olmoshlardir. 3. Ega nutq predmetini, fikr ob’yektini, gapning temasini bildirsa, kesim shu tema haqidagi yangilikni nutq predmeti, fikr ob’yektini gapning temasini bildirsa, kesim shu tema haqidagi yangilikni nutq predmeti, fikr ob’yektini to’g’risidagi bayonni bildiradi. Navoiy g’azallarni avval ichida o’qidi. Keyin tovush chiqarib o’qidi. (Oybek) Turmush go’zal va ajoyibdir. (Maykovskiy) 4. Ega to’dadan ajratilgan qismini bildirganda, to’daning butunning nomi ko’pincha chiqish kelishigidagi – so’z bo’ladi. Ba’zan qismini ko’rsatuvchi so’z qo’llanilmaydi. (U umumiy mazmunda, gapning konstruksiyasiga bilinib turadi), bu vaqt butun nomi chiqish kelishigidagi so’z ega vazifasida qo’llangan bo’ladi : Ten boys are sitting on the banlr of the river. Masalan: Bizdan zavodda millatlar bor: rusdan bor, o’zbekdan bor, armandan ham bor va boshqalar. Bunday qo’llash ko’proq jonli tilda uchraydi. Bunda chiqish kelishigidagidan keyin bosh jelishik formasida bo’lgan so’z qo’llansa/ eganing odatdagi ifodalanish holatini ko’ramiz. Masalan: Hamma millatdan vakil bor. XULOSA Ishning xulosa qismida ushbu fikrni keltirish joiz: 49

Mavzu rejalarni yoritish jarayonida ingliz va o’zbek olimlarimiz darsliklaridan, ingliz va o’zbek tillarida eganing ifodalanishi o’rganildi. Ega vazifasini bajaradigan so’z turkumlarini aniqlash, o’rganish uchun ikki tildagi so’z turkumlari ko’rib o’tildi. Ishning maqsadi hal qilindi. - Eganing so’z turkumlari bilan ifodalanishi: Yuqoridagi fikrlardanma’lum bo’ldiki, so’z turkumlari ma’nosiga ko’ra morfologik xususiyati va sintaktik vazifasiga ko’ra mustaqil (9 ta)va yordamchi (4 ta) so’z turkumlari deya o’rganildi. So’z turkumlari quyidagicha ajratildi: 1. Leksik – grammatik ma’nosi, 2. Leksik grammatik morfemaga egaligi, 3. Grammatik kategoriyalariga asosan, 4. gapda boshqa so’zlar bilan bog’lanishi, 5. Gapdagi vazifasi. So’z turkumlari yuqoridagi 5 ta asosga ko’ra o’rganildi va misollarda isbotlandi. Gapdagi so’zlar biri – biri bilan bog’lanar ekan, bu so’zlarning har biri gapda Grammatik funksiyaning bajarilishini ta’minlaydi. Mustaqil so’z turkumlari gapda ma’lum vazifa bajaradi va gap bo’lagi bo’la oladi. Gap bo’laklari gapni tashkil etishdagi, uning tuzilishidagi roliga qarab 2 xil bo’ladi. 1. Bosh bo’laklar 2. Ikkinchi darajali bo’laklar. Ega va kesim gapning bosh bo’laklari sanaladi. Biz shu reja asosida avval ingliz, keyin esa o’zbek tillarida egani ishlatilishi uning qaysi so’z turkumlari bilan ifodalanishi shaxsi aniq, noaniq, shaxssiz gaplarni va ega kesim moslashuvi kabi fikrlarni misollarda ko’rib chiqamiz. 50

Ega gapda ot, sifat, son, olmosh, otlashgan sifat, harakat nomi bilan ifodalanishi mumkin. Shu so’z turkumlari ham alohida ko’rib o’tildi. Ot atoqli, turdosh, mavhum. Ega doimo bosh kelishik shaklida bo’ladi. Ega quyidagi so’z turkumlari bilan ifodalanadi: 1. Ot bilan: - O’lmas kechqurun juda horg’in uyga qaytib keldi. 2. Olmosh bilan: - U Toshkentda turadigan uzoqroq qarindoshining qizi edi. Otlashganda esa: 3. Son bilan: - Ikkalasi ham chiqib ketishdi. 4. Sifatdosh bilan: - Berilgan ishlar, bilmagan barmog’ini tishlar. ( Maqol ) 5. Sifat bilan: - Yalqov bilan anqov dushman uchun katta ov. ( Maqol ) 6. Ravish bilan: - Ko’p so’zning ozi yaxshi, oz so’zning o’zi yaxshi. ( Maqol ) 7. Harakat nomi bilan: - O’qish jafoli – keti vafoli. 8. Taqlid so’zlar bilan: - Qars ikki qo’ldan chiqadi. Olmoshdan III shaxs birlikdagi olmosh ega sifatida bir necha vazifalarni bajaradi. U birlikda ot o’rnida kelishi mumkin. Masalan: “This is a table. It’is square” (The table is square). “That is a door. It is white” (The door is white). “These are notebooks. Theyare mine” (The notebooks are mine) U shaxssiz gapda ega bo’ladi: “It is cold” – Sovuq “It is raining” – Yomg’ir yog’yapti 51

“It is hot” – Issiq “It is 6 o’clock” – Soat 6 bo’ldi “It is spring” – Bahor. U ko’rsatish olmoshi sifatida ega bo’ladi. Masalan: It is a table. (This is a table). It is my desk. (This is my desk). It is a shop. (This is a shop). Va yana “It” olmoshi egasi ta’kidlab izohlangan xis – hayajon gaplarda ishlatiladi. “It was he who helped me” Menga u yordam bergan edi (Menga yordam bergan - u) Shunga o’xshash va boshqa misollar keltirildi, fikrlar isbotlandi. Mavzu ingliz va o’zbek tillarida egani ifodalanishini o’rganish jarayonida izlanishlar shuni ko’rsatadiki, 2 tilda ifodalanagan eganing o’xshash va farq qiladigan o’rinlari kuzatiladi. So’z turkumlari bilan ifodalanish ikki til uchun ham xarakterli. Masalan: “I’ll meet you tomorrow it nothing prevents (Arakin 2 p4 23) Agar hech narsa halaqit bermasa, siz bilan ertaga uchrashaman. “ The seen is set (N.T.Irisqulov p 162) Quyosh botdi “One who doesnot do anything never makes mistakes (Proverb) Hech ish qilmaydigan odam, hech qachon xato qilmaydi - Hamma narsani bilish, hech narsani bilmaslik. Ayrim gaplarda eganing tushib qolish holatlarini ko’rib o’tdik. Bunday ishlatish buyruq gaplarda, maqol va topishmoqlarda kuzatiladi. Masalan: “Live and Learn” - Yasha va o’rgan. ( Maqol ) “Qo’lsiz oyoqsiz eshik ochar – Shamol. (Topishmoq). 52

Misollarni o’rganish, fikrlarni qiyoslash jarayonida 2 tilda mos kelmaslik holatlari ham kuzatildi. O’zbek tilida gapning egasi tushib qolish holatlari bor. Ammo ingliz tilida bu hol kuzatilmaydi. Masalan: “Kelishdi” “They came” “Gapirishdi” “They spoke” “Borasizmi?” “Will you go” Ishning asosiy maqsadini yoritish jarayonida ingliz va o’zbek tillarida mavjud darslik, adabiyotlarni o’rgandim. Olimlar fikrlari bilan tanishdim. O’ylaymanki, keyingi yillarda grammatikaga oid darsliklar soni ko’p emas. Ikki tilda ushbu mavzuni o’rganish uchun M.Choriyev, M.G’afforovlarning “Ingliz tili grammatiksa” darsligidan ham foydalanildi. Umid qilamanki keltirilgan ushbu fikr va misollar tinglovchi va o’rganuvchilar uchun qiziqarli bo’ladi. Bitiruvchilar bo’lajak o’qituvchilarning kelajak ish faoliyati davomida, yosh avlodga bilim berishda asqotadi. FOYDALANILGAN ILMIY ADABIYOTLAR 53

1. I.A.Karimov “Yuksak ma’naviyat yengilmas kuch” Toshkent “Ma’naviyat” 2008 yil. 2. I.A.Karimov “Mamlakatimizni Modernizatsiya qilish va kuchli fiqarolik jamiyati barpo etish – ustuvor maqsadimizdir”.Xalq so’zi ro’znomasi 2010 yil 28 – yanvar. 3. I.A.Karimov “Asosiy vazifamiz vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz farovonligini yanada yuksaltirishdir”.O’zbekiston ovozi ro’znomasi 2010 yil 30 – yanvar. 4. Egambverdiyev S “ C интак c ические и синтаксико – семантические характеристики сочетаний с предлогом современной английском языке”. 5. Qiyomov R . "Лексические и синтаксические анализ сочетания с предлогами after и before в современном английском языке". 6. M.Choriyev “Ingliz tili grammatikasi” 3-15 betlar. 7. J.Bo’ronov, O’.Xoshimov, H.Ismatullayev “Ingliz tili grammatikasi” “O’qituvchi” Toshkent, 1974 yil. 8. M.G’afforov “Ingliz tili grammatikasi” “Turon - Iqbol” Toshkent, 2006 yil. 9. Raymond Murphy “English grammar in use” 99-109 betlar. 10. S.raxmonov, B.Umirqulov, A.Eshonqulova “Hozirgi o’zbek adabiy tili” Toshkent 2001 yil. 11. K . N . Kachalova , E . E . Izrailevich “Практическая грамматика английского языка” Москва 1998 г. 12. A . G ’ ulomov , M . Asqarova “ Hozirgi o ’ zbek adabiy tili ” “ O ’ qituvchi ” Toshkent 1937 yil . 13. M . G ’ apporov , R . Qosimova “ Ingliz tili grammatikasi ” “ O ’ qituvchi ” Toshkent 2008 yil . FOYDALANILGAN BADIIY ADABIYOTLAR 54

1. D . Defo “ Robinzon Kruzoning sarguzashtlari ” Toshkent 2003 yil . 2. Mark Tven “ Tom Soyerning boshidan kechirganlari” Toshkent 2004 yil. 3. T.Murod “Ot kishnagan oqshom” Toshkent 2006 yil. 4. N.Poymurodov “Sohibqiron Amir Temurdan ruhiy olami” Toshkent 2006 yil. 5. H.Hesse “Cho’ bo’risi” Toshkent 2006 yil. 6. M.Ali “Sarbadorlar” Toshkent 1992 yil. 7. E.hamingway “The old man and the sea” Moscow 1983 yil. 8. Francine Pascal “Racing hearts”. 9. E. Hemingway “A Farewell to arms”. 10. S. Maugham “Of Human Bondage”. 11. I.Stone “Two Faces of Love”. 12. P. Abrahams “The Path of Thunder”. 13. I.Fenimore Cooper “The Spy”. 14. F.S. Fitzgerold “The Creat Catsby”. 15. The Dresier “Sister Carrie”. 16. J. Galsworthy “Over the kiver”. F O Y D A L A N I L G A N L U G ’ A T L A R 55

1) S . Temirov , Sh . isoqov . “ Inglizcha – o ’ zbekcha lug ’ at ” Toshkent “ Yangi asr avlodi ” 2008 yil 2) A.H.Hornby, A.S. Catenly, E.V. and wakefild “The advanced English: 1959, 1963 y. 3) Box K. “Adiomatic English” 1956 y. 4) C.B.American College “Dictionary Edited by C.L.Barnhart” New York 1960 y. 5) English – Russian and Russian – English dictionary Edited by O.S. Ahmemeva and Elirabett. A.M.Willson. 6) Inglizcha – ruscha – o’zbekcha lug’at I.Avlaev. O.S.Ahmanova and Elirabeth. 7) Русско – ўзбекский словарь «издательство» o'qituvchi Toshkent 1972 y. 8) Oxford “Advanced student’s dictionary”. 9) L.Horby “Axborot advanced leaner’s dictionary” 1998 y. ILOVA 1 Eksperiment o’tkazish mumkin bo’lgan holat. Eksperiment o’tkazish mumkin bo’lmagan holat. 56

O'xshashlar

Hozirgi zamon ingliz tiliga ega va uning o’zbek tilida berilishi

Hozirgi zamon ingliz tilida payt holi va uning o`zbek tilida berilishi

Hozirgi zamon ingliz tilida ”from”predlogining leksik ma`nosi va uning o`zbek tilida berilishi.

Hozirgi zamon ingliz tilida modal fe`llar va ularning o`zbek tilida berilishi

Hozirgi zamon ingliz tilida ot va uning o`zbek tilida ifodalanishi