Hozirgi zamon ingliz tilida ot va uning o`zbek tilida ifodalanishi - Ingliz tili - Diplom ishlar

Hozirgi zamon ingliz tilida ot va uning o`zbek tilida ifodalanishi

Yuklangan vaqt:

26.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

183.5 KB

Ko'chirib olish

Hozirgi zamon ingliz tilida ot va uning o`zbek tilida ifodalanishi Kirish 1.Bob: Hozirgi zamon ingliz tilida so`z turkumlari haqida ma`lumot………………………………………………………………… 1.1. Ot haqida umumiy ma`lumot…………………………………….. 1.2. Hozirgi zamon ingliz tilida otning turlari………………………... 1. Bob yuzasidan xulosa………………………………………………. 2. Bob: Otning gapdagi vazifalari…………………………………… 2.1. Otning gapdagi vazifalari………………………………………… 2.2. Otning ega vazifasida kelishi……………………………………... 2.3. Otning to`ldiruvchi vazifasida kelishi…………………………… 2.4. Otning aniqlovchi vazifasida kelishi……………………………… 2.5. Otning hol vazifasida kelishi……………………………………… 2.6. Otning izohlovchi vazifasida kelishi……………………………… 2. Bob yuzasidan xulosa………………………………………………... Xulosa……………………………………………………………………. Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati……………………………………. 1. Ilmiy adabiyotlar……………………………………........................... 2. Badiiy adabiyotlar……………………………………………………. Ilova ……………………………………………………………………... Qisqartmalar…………………………………………….........................

KIRISH Men bitiruv malakaviy ishni kirish qismini boshlashdan oldin kelajagi buyuk Mamlakatimizda Yurtboshimiz Islom Karimov tashabbusi va bevosita rahnamoligida xalqimizning hech kimdan kam bо`lmasdan tinch- totuv yashashi va farovonligi yо`lida amalga oshirilayotgan oqilona va odilona siyosatidan g`urur va iftihorga tо`lib, Prezident kо`rsatmalaridan saboq olish niyatida u kishining keyingi paytlardagi ma`ruza va nutqlari bо`yicha imkon darajasida yozishni maqsadga muvofiq deb topdim. О`zbekiston Respublikasi Prezidentining 2010 yil 30 iyundagi “О`zbekiston Respublikasi davlat mustaqilligining о`n tо`qqiz yillik bayramiga tayyorgarlik kо`rish va uni о`tkazish tо`g`risida” gi PQ – 1358- son Qarori hamda mamlakatimizda istiqlol yillarida ijtimoiy – siyosiy, huquqiy, ma`naviy – ma`rifiy va iqtisodiy sohalarda qо`lga kiritilgan yutuqlar, ularning kо`lami, mazmun – mohiyati, istiqboli tо`g`risida fikr yuritiladi. Unda bozor iqtisodiyoti sharoitida amalga oshirilayotgan tub islohotlar, ularning pirovard natijalari inson, uning qadr- qimmati, azizligi bilan belgilanishi va shu munosabat bilan mamlakatimizdagi tub о`zgarishlar ularning xususiyatlariga ayniqsa, globallashuv jarayonlarida barkamol avlod tarbiyasi bilan bog`liq jihatlarga e`tibor qaratilgan. 1 Ma`lumki, har bir xalq erkin, farovon yashash xuquqiga ega va buni aziz deb biladi. Jumladan, har bir inson ham bunday huquqga ega. Zotan, О`zbekiston Respublikasi Konstitusiyasida inson va Fuqarolar huquqlari, erkinlik va burchlari kafolatlari belgilanib berilgan. Hozirgi paytda inson huquqlari bо`yicha 400 ga yaqin xalqaro hujjat mavjud. Mamlakatimiz qonunlarini inson huquqlari sohasidagi mazkur meyor va andozalarga muvofiqlashtirish, bu sohada milliy harakat dasturini ishlab chiqish, 1 I. A. Karimov. Yuksak ma’naviyat yengilmas kuch. Toshkent “Ma’naviyat” 2008 y.

inson huquqlarini himoya qiladigan muassasalarning yaxlit tizimini barpo etish inson huquqlariga oid xalqaro shartnomalar va hujjatlarga qо`shilishda davom etib, ular bо`yicha majburiyatlarni bajarishning mexanizmi yaratildi. Umuman olganda, islohotlar markazida insonning oliy qadriyat sifatida baholanishi mamlakatimiz strategik vazifalariga hamohangdir. Xususan, bu boradagi barcha о`zgarishlarni mazmun - mohiyati ham inson va uning qadr- qimmatini kо`tarish bilan bog`liq. Vatan va inson manfaati - oliy maqsad. О`zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimov: “Bugun biz tarixiy davrda – xalqimiz о`z oldiga ezgu va ulug` maqsadlar qо`yib, tinch osoyishta xayot kechirayotgan avvalambor, о`z kuch va imkoniyatlariga tayanib, demokratik davlat va fuqarolik jamiyat qurish yо`lida ulkan natijalarni qо`lga kiritayotgan bir zamonda yashamoqdamiz”, - degan edi. Avvalo, tarixan qisqa bu davr, bir о`spirin yoshiga teng vaqt davomida davlatimiz uchun siyosiy sohada, davlat va jamiyat qurilishi borasida har tomonlama rivojlanish va yuksalish davri bо`lganligi bugan hech kimga sir emas. О`zbekistonning mustaqilligi oson va о`z - о`zidan qо`lga kiritilmadi, balki Yurtboshimiz rahnamoligidagi halqimizning sobitqadam va sermashaqqat faoliyatining natijasi bо`ldi. Shu ma`noda istiqlol kimningdir in`omi emas, balki kо`plab kurashlar, muntazam hamda samarali faoliyat asosida qо`lga kiritilgan qonuniy natija, xalqimizning ulkan yutug`idir. Bugungi kunda xalqaro hamjamiyatning e`tirofiga kо`ra, Prezident Islom Karimov tomonidan asoslab berilgan jamiyat hayotini tubdan isloh qilish, jahonda moliyaviy – iqtisodiy inqiroz bо`lib turganiga qaramay, iqtisodiy rivojlanish va ijtimoiy hayotni erkinlashtirish, jamiyatni demokratlashtirish va bosqichma - bosqich modernizatsiyalash modeli amalda о`zini tо`la oqlamoqda. Mustaqillik – xalqimizning ulkan yutug`idir. Zero, mamlakatimizda millatlararo va dinlararo ziddiyatlarni oldini olish, ichki va tashqi buzg`unchi kuchlarni bartaraf etish bо`yicha amalga oshirilgan keskin choralar va ularnig ahamiyati vaqi о`tibgina yanada qadrli bо`lmoqda.

Mustaqillik – demokratik islohotlar kafolati. Prezident Islom Karimov asoslab berganidek, mamlakatni yangilash va modernizatsiyalash tadrijiylik va izchillikka erishish kafolat bо`lib xizmat qilishi mumkin. Taraqqiyotning о`zbek modeli rivojlanish tamoyillarini tо`g`ri tanlab olishda asos bо`lib xizmat qildi. Demokratik davlat qurish tamoyillari, ya`ni iqtisodning siyosatdan ustuvorligi, davlatning bosh islohotchilik faoliyati, qonun ustuvorligiga erishish, kuchli ijtimoiy himoyani amalga oshirish, bozor iqtisodiyotiga evolyutsion yо`l bilan bosqichma - bosqich о`tish О`zbekistonning strategik rivojlanish uchun asos bо`ldi. Mamlakatimizda milliy davlatchilikni barpo etilishi ham puxta reja asosida bordir. 1992 yilda Asosiy qonunimiz – О`zbekiston Respublikasining ishlab chiqilishi va qabul qilinishi, davlat hokimiyatining qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud tarmoqlariga bо`linishi prinsipining eng muhim tamoyil sifatida belgilanishi bularning barchasi davlat qurilishining yо`nalishlarini belgilab berdi. Ijro hokimiyatining samarali tizimi va tuzilmalarini yaratish maqsadida tub ma`muriy islohotlar amalga oshirilishi bugungi kunda о`zining ijobiy natijalarini bermoqda. Viloyat, tuman va shaharlarda hokimlik instituti joriy etildi. Mahalliy о`zini-о`zi boshqarish organi tizimi, mahalla institutini rivojlantirish va mustahkamlash jarayonlari bosqichma- bosqich olib borildi. О`zbekistonda amalga oshirilgan ishlarda ayrim mamlakatlardagidek shoshma - shosharlikka yо`l qо`yilmadi. “Demokratiya oroli ” bо`lishga da`vo ham qilinmadi, chetdan tayyor demokratiya modelini ham kiritishga yо`l qо`yilmadi. Mamlakatimiz xalqaro hamjamiyat oldida turgan dolzarb muammolarni hal etish ishiga qо`shgan salmoqli hissasi, tashabbuslari evaziga, xalqaro tashkilotlar va tuzilmalar faoliyatidagi samarali ishtiroki orqali о`ziga obrо` orttirmoqda. О`zbekiston – yuksak ma`naviyatni qadrlaydigan yurt. Mustaqillik yillarida aholi ong va tafakkurini о`zgartirishnig zarurligini hisobga olish doimo ustuvor bо`lib keldi. Yurtboshimizning: “Ong va tafakkur о`zgarmasa, hayot

о`zgarmaydi”, - degan g`oyasi amalda о`z isbotini topmoqda. Yangicha hayotni eskicha ong va tafakkur. Qarashlar bilan qurib bо`lmasligini anglab yetish odamlar dunyoqarashining о`zgarishiga olib keladi. Bu yil barchamiz ona yurtimiz, О`zbekistonimizning yangi tarixidagi eng buyuk va qutlug` sanalardan biri – Vatanimizning mustaqilligining 20 yillik shonli bayramini keng nishonlaymiz – dedi mamlakatimiz Prezidenti. Tabiiyki, bu bizdan barcha soha va tarmoqlarda amalga oshirayotgan keng kо`lamli islohotlarimizni atroflicha tahlil etib, kelgusi rejalarimizni aniq- ravshan belgilab olishni talab etadi. Ayni paytda biz о`z vaqtida tanlab olgan iqtisodiy taraqqiyot modelining naqadar tо`g`ri ekanini va amalda о`zini tо`la oqlaganini hayotning о`zi yana va yana tasdiqlab bermoqda. Ushbu modelning tamoyillari asosida mamlakatimizni isloh etish va modernizatsiya qilish bо`yicha har tomonlama va chuqur о`ylagan tadrijiy taraqqiyot dasturini izchil amalga oshirganimiz inqirozning, jahon bozoridagi keskin о`zgarish va beqarorlikning iqtisodiyotimizga, moliya va bank tizimiga salbiy ta`sirini sezilarli darajada kamaytirish imkonini berdi. 1 Bugun dunyo iqtisodiyotidagi ahvolni tahlil qilar ekanmiz, jahon moliyaviy va iqtsodiy inqirozi hali beri nihoyasiga yetgani yо`q, deb aytishga barcha asoslarimiz bor. Dunyodagi taraqqiy topgan 20 ta davlat ishtirokida tashkil etilgan, “Katta yigirmalik” deb nom olgan guruh doirasida qabul qilinayotgan barcha chora - tadbirlarga qaramasdan, jahon iqtisodiyotida barqaror о`sish sur`atlariga erishish yо`lida hozircha biron- bir jiddiy siljish kо`zga tashlanayotgani yо`q. Biz bugun 2010 yil yakunlarini baholar ekanmiz avvalo, mamlakatimiz iqtisodiyotining yuqori barqaror о`sish sur`atlari va makroiqtisodiy mutanosibligi saqlanib qolayotganini qayd etishiz zarur. Shuni yana bir bor eslatib 1 1 I. A. Karimov. Mamlakatimiz modernizatsiya qilish va kuchli fuqorolik jamiyati barpo etish- ustivor maqsadimizdir. Xalq so’zi ro’znomasi, 2010 yil 28 yanvar.

о`tmoqchimanki, deb ta`kidlaydi Prezidentimiz, yurtimizda yalpi ichki mahsulotning о`sish sur`atlari 2008 yilda 9 foiz, 2009 yilda 8,1 foiz, 2010 yilda esa 8,5 foizni tashkil etdi. Jahon moliya institutlarining xulosasiga kо`ra, bu dunyo Bitiruv malakaviy ishimning mazmuni: Bitiruv malakaviy ishim tilshunoslikning grammatika bo`limidan o`rin olgan zamonaviy ingliz tili va o`zbek tilidagi ot so`z turkumining ifodalanishiga bag`ishlangan bo`lib, ikki tilda qiyosiy tahlil qilingan. Bitiruv malakaviy ishimning dolzarbligi Prinsip va metodlar asosida ingliz va o`zbek tillarida ot so`z turkumiga tilshunos olimlar tomonidan berilgan ta`rifu tavsiflarni chuqur o`rganish, ularni misollar yordamida tahlil qilish, otning gapdaagi vazifalari, gapda ifodalanishi, turlari, yasalishi, har ikkala tilda tarjimalarni berilishiga bag`ishlangan anchagina ishlar mavjud bo`lsada ularni o`rganish dolzarb masalalardan biri bo`lib qolmoqda. Bitiruv malakaviy ishimning maqsadi va vazifalari. Bitiruv malakaviy ishimning maqsadi tilning tarkibiy qismi bo`lgan grammatika sathidan o`rin olgan otning o`ziga xos xususiyatlari turlari, yasalishi, gapdagi o`rni va vazifasini ingliz va o`zbek tili manbalarida qo`llanilisshini tahlil etishdir. Bu maqsaddan quyidagi vazifalar kelib chiqadi: - Ingliz tilida qo`llangan gapdagi otning vazifasini o`zbek tilidagi variantlar xususiyatini ochib berish - Har ikki tildagi otning turlarini, yasalishini chuqurroq misollar yordamida o`rganish - Ingliz va o`zbek tilida olingan misollarda otning agentlik vazifasini, ega vazifasida to`ldiruvchi, aniqlovchi, hol, izohlovchi vazifasida kelgan holatlarni ko`rib chiqish - Tahlil qilingan gaplardagi ot va uning o`rni ifodalanishi haqida ma`lumot berish

- Tahlil natijasida o`rganilgan substantiv so`z birikmalarining strukturasi va so`z tartibinig tuzilishi kabi holatlarni o`rganilishi. Mazkur bitiruv ishining ob`ekti hozirgi zamon ingliz tilida ot so`z turkumi va o`zbek tilidagi ot so`z turkumining ifodalanishi boshqa so`z turkumlari bilan birikmalar bilan ifodalanishi substantiv so`z birikmalari haqida ma`kumot berish otda son tushunchasi rot tushunchasi, ularni ikki tilda qiyoslab tahlil qilish malakaviy ishning ob`ektidir. Mavzuning ilmiy yangiligi shundan iboratki, ingliz tilida ot so`z turkumini o`zbek tilidagi so`z turkumi bilan qiyoslanib, taqqoslanib, tahlillar asosida o`rganilishi o`rganilmagan bo`limlardan bo`lib qiyosiy grammatika sohasi uchun zarur manba bo`ladi. Shuningdek hozirgi zamon ingliz tilidagi otning o`zbek tilidagi ifodalanishi ularning ham tuzilish ham mazmun jihatidan farqli va o`xshashlik tomonlari ko`rib chiqildi. Bitiruv ilmiy amaliy ahamiyati. Bitiruv malakaviy ishimning amaliy ahamiyati shundaki ishda ko`rilgan masalalar ingliz tili grammatikasiga qiyosiy grammatika tarjimashunoslik kabi sohalarga ma`lum bir hissa bo`lib qo`shilishi numkin. Undan tashqari ingliz va o`zbek tillarida ot va uning xususiyatlarini o`rganuvchilar uchun zarur manba bo`lishi mumkin. Ishdagi to`plangan axborot va ma`lumotlar tilni to`liq o`rganishga xizmat qiladi. Grammatika til sistemasining asosini tashkil qilganligi sababli, til sistemasi uchun modellarni yaratadi. Bu modellar tilning Grammatik modellari hisoblanadi, ular o`z navbatida morfologik va sintaktik modellarga bo`linadi. Ilmiy ahamiyati shundaki, ushbu bitiruv malakaviy ishimda olimlarning nazariyalariga va fikrlariga tayangan holda o`zimizning qarashlarimizni berib ma`lum bir yakunga keldik. So`z turkumlari haqidagi nazariyalar uning asosiy tamotillari uning talqiniga oid manbalar ko`rib chiqildi. Berilgan masalalardagi har bir gap tahlil qilingach uning farq va o`xshahslik tomonlari ko`rib chiqildi.

Bitiruv malakaviy ishning hajmi. Ish kirish, ikki bob, umumiy xulosa foydalanilgan ilmiy va badiiy adabiyotlar ro`yxatidan iborat. Kirish qismida ishning dolzarbligi maqsad va vazifalari, ilmiy yangiligi, ilmiy va amliy ahamiyati, mazmuni bayon etilgan. Bitiruv ishning mavzusini yoritish jarayonida hosil qilingan fikrlar xulosaga umumlashtirildi. Bitiruv malakaviy ishning manbayi. Bitiruv ishimni yoritishda ingliz, rus va o`zbek olimlarining so`z turkumlari xususan ot haqidagi ma`lumotlariga, fikrlariga tayanildi. Otda son kategoriysi, rod kategoriyasi va birikmalariga oid manbalar ko`rib chiqildi. Morfologik modellar so`z paradigmasi, so`z formalari va so`z formalarining vertical o`zgarishida o`z ifodasini topadi. sintaktik modellar esa so`zlarning o`zaro birikib, konstruksiyalar hosil qilishi bilan xarakterlanadi. Har bir tilda uning lug`at boyligi, qanday bo`lishidan qat`iy nazar so`zlar ma`lum modellarga bo`linadi va ular orqali nutq jarayonida ishlatiladi. Bu esa Grammatik modellarning mustahkamligini, qat`iyligini va ularning til sistemasini to`la – to`kis aks ettira olishini to`la isbotlaydi. Ingliz tili grammatikasini o`rganishda morfologiya so`z turkumlari, ularning anglatadigan ma`nolari, yasalishi, Grammatik kategoriyalari va gapdagi vazifalarini o`rganish alohida ahamiyatga ega. bizga ma`lumki, so`z turkumlari asosan ikki turga bo`linadi: 1. Mustaqil so`z turkumlari 2. Yordamchi so`z turkumlari Mustaqil so`z turkumlarivoqea, hodisa, harakat va holatni anglatuvchi predmetlarga munosabat bildirishga xizmat qiladi 1 . Ot predmetlik tushunchasini ifodalovchi mustaqil so`z turkumidir 2 . Ingliz tilida otlik kategoriyasi artekl va predloglar bilan qo`llaniladi. Ot turkumiga: tirik mavjudotlarni (a boy, an animal, a bird, etc), ob`ektiv borliqdagi predmetning, voqea va hodisalarni (city, tree, stone, an apple, an earth), shuningdek, fikrda

predmet deb tasavvur qilinadigan turli harakat yoki holat, hodisa, xususiyat va munosabat tushunchalarni (resting, peace, happy) emas, balki sifat, holat va harakatlarni bildiruvchi abstract tushunchalar ham tushiniladi. (darknes, thought, fight, fear, etc) Ot turkumidagi so`zlar predmet tushunchasini son, egalik va kelishik kategoriyalari bilan birga ifodalaydi. Ot gapda ega, to`ldiruvchi, aniqlovchi, qo`shma ot kesimining ot qismi, hol va undalma, izohlovchi vazifalarida keladi. (The noun can fulfil the functions of the subject, object, attributes and predicatives in the sentence) Otni boshqa so`z turkumlaridan farqlovchi tashqi structural va leksiko – Grammatik (morfologik, sintaktik va leksiko – Grammatik) belgilari mavjud. (Noun determiners are devided into three main groups: morphological, lexico – grammatical determiners). Morfologik belgilar (Morphological determiners) otning Grammatik kategoriya formalarini yasovchi morfema va allomorfemalardan iborat bo`lib, sanaladigan otlarning ko`plik formasini yasovchi –(e)s, -en va otlarda qaratqich kelishigini yasovchi tutuq belgili `s shular jumlasidandir. boy – boy s bola – bolalar girl – girl s qiz bola – qiz bolalar book – book s kitob – kitoblar ox – oxen buqa – buqalar Karim`s book – Karimning kitoblari box- boxe s quti – qutilar Sintaktik belgilari (syntactic determiners) ot boshqa so`zlar bilan munosabtga kirishganda namoyon bo`luvchi va otni aniqlab keluvchi artikl, sifat, sifatdosh, son, ko`rsatish gumon va egalik olmoshlaridir. a room – xona a large room – katta xona ten boys – o`nta bola

our house – bizning uy 2 my note book – mening daftarim some new students – bir nechta yangi bolalar Sintaktik usul bilan ot yasash . Iki yoki undan ortiq so`zlarni o`zak negizni biror yo`sinda biriktirib, bir predmetni anglatuvchi ot yasashni sintaktik yo`l bilan ot yasalishi deyiladi. penknife – qalamtarosh railway – temir yo`l bluebell – qo`ng`iroqcha breakstone – shag`al Sintaktik usul bilan qo`shma, tartibli, qisqartma va juft otlar yasaladi. Qo`shma ot. Bir bosh urg`u bilan aytilib, ikki yoki undan ortiq so`zlar yoki o`zaklarning ma`no va grammatik jihatdan o`zaro bir biriga o`zaro qo`shilish yo`li bilan tuzilgan otlar qo`shma otlardir. ularning tashkiliy qismlari orasidagi sintaktik aloqa kuchsizlangan bo`ladi. Qo`shma ot sostavidagi so`zlarning birinchisi ko`pincha ikkinchisini aniqlab keladi. Bunda a) birinchi qismga ikkinchi qismning qarashli ekanligi, unga xosligi, uning bir turi ekanligi ifodalanadi sunglasses – ko`zoynak lampglasses – lampa shisha shoemaker – etikdo`z b) ikkinchidan, qo`shma ot qismlari quyidagi grammatik munosabatda birikadi. s Aniqlovchi aniqlanmish tipida. Ikki ot – o`zakning o`zaro birikishidan yoki sifat va otning birikishidan hosil bo`ladi: 2 1 M.A. Беляева “ Грамматика английского языка ” Москва 1977 2 Бархударов Л.С “Структура современного английского языка” Москва 1967 1 M . A .Беляева “Грамматика английского языка” Москва 1977 2 Бархударов Л.С “Структура современного английского языка” Москва 1967

oq tepa – white hill qora suv – black water oq qush – white bird Hamma tillarda bo`lgani kabi ingliz tilida ham qisqartma otlar mavjud. Toshkent Davlat Universiteti – Tashkent State University. Yuqoridagi so`z birikmalarini ma`lum darajada qisman qisqartirishda nutqda ixchamlikka erishiladi. Shu maqsadda qisqartirilgan otlar qisqartma otlar yoki abbreviatura deyiladi: United States of America – USA Kharshi State University – KSU World Aealt Organization – WAO Women`s International Democratic Federation – W.I.D.F United Nations Organizations – UNO ( Большой англо – русский словарь Москва 2002) Leksiko – grammatik belgilar (Lexico – grammatical determiners) ot yasovchi suffikslarining hammasi otning leksiko – grammatik belgilari hisoblanadi. Otning bu yasalishi morfologik usul bilan ot yasalishi: - er: writ er - or: transat or - yer: law yer - ee: examin ee - ist: lingu ist - ing: build ing - ness: great ness - ment: develop ment - ship: friend ship - hood: child hood - dom: free dom - ion: connec tion

Are you a stenograph er or typewrit er ? (TD p 6) You are my great and good friend and financial protect or (E.A. p 6 ex 1) Otlarning semantik klassifikasiyasi . (Semantic classification of nouns) 3 Hozigi zamon ingliz tilida ot semantik jihatdan klassifikasiya qilinganda jonli va jonsiz, yakkalik va umumiylik prinsipiga asoslanadi. Jonli va jonsizlik prinsipiga ko`ra ot ikkiga jonlio predmetli va jonsiz predmetli otlarga ajratiladi. Jonli predmetlarni ifodalovchi otlar o`z navbatida yana ikkiga: a) shaxs nomini va b) boshqa tirik mavjudotlarni ifodalovchi otlarga bo`linadi. Shaxs nomini ifodalovchi otlar who? so`rog`iga, boshqa tirik mavjudotlarni ifodalovchi otlar what? so`rog`iga javob bo`ladi. Jonsiz predmetlar (nouns denoting lifeless things): book, bread, tree, thought. Jonli predmetlar (nouns denouting living beings): boy, girl, John, bird, etc Shaxs nomini ifodalovchi (nouns expressing persons): father, mother, sister, brother, etc What is your father? Who is he? I am on duty today Who is on duty today? Boshqa tirik mavjudotlar (nouns showing other living beings except persons): cow, horse, sheep, fox, sparrow, etc Yakkalik va umumiylikk prinsipga ko`ra otlar ikkiga bo`linadi: 3 1 Turdosh ot (Common nouns) 2 Atoqli ot (Proper nouns) Bir turdagi predmetlarning umumiy nomlanishi turdosh ot deyiladi. Turdosh otlarga quyidagilar kiradi: a) jonli yoki jonsiz narsalarning umumiy nomlarini anglatuvchi otlar: book – kitob, country – shahar, teacher – o`qituvchi 3 3. Ilish B.A “The structure of modern English” L 1975

b) Bir turdagi narsa yoki kishilar guruhini anglatuvchi yig`ma otlar: flock – poda, crowd – oloman v) narsa va buyumlarni anglatuvchi otlar: aluminium – alyumin, paper – qog`oz g) sifat, harakat, holatni umumiy nomini bildiruvchi mavhum otlar: courage – jasurlik speed – tezlik youth – yoshlik freedom – ozodlik Yakka predmet, ma`lum shaxs, maxsus joy yoki hodisa nomlarini anglatuvchi ot atoqli ot deyiladi. Atoqli ot ayrim predmet yoki shaxsga atab qo`yilgan maxsus nomlardir. Ingliz tilida atoqli otlar har doim bosh harf bilan yoziladi. Yakkalik va umumiylikning asosiy leksik ko`rsatkichi va grammatik ko`rsatkich sifatida artikllar, ko`plik qo`shimchali va boshqalarni keltirish mumkin. Atoqli otlar bir turdagi predmetlarning bittasini, balki ma`lum boshqalarga o`xshamaydigan predmet nomini ifodalaydi. Masalan: London deyilganda ma`lum bir shahar tushiniladi., agar city deyilsa, umumiy ma`noda tushiniladi. writer deyilanda umumlashtiruvchi nom – yozuvchi tushiniladi. Theodere Dreiser deyilganda esa, ma`lum asarlar muallifi, mashhur amerika yozuvchisi tushiniladi. Atoqli otlar guruhiga kiruvchi har bir so`zni ana shunday aniqlash mumkin. Atoqli otlar ko`plik formada ishlatilmasligi bilan turdosh otlardan farq qiladi. agar atoqli otga ko`plik qo`shilsa, atoqli otlar turdosh otga aylanishi mumkin. Kishi nomlari va familiyalarini ifodalovchi so`zlar turdosh otga aylanganda, unga ko`plik qo`shimchasi qo`shilishi yoki artikl bilan ishlatilishi mumkin. Turdosh otga aylangan atoqli otlar shu oilaga mansub kishilarni yoki oilalarini bildirib keladi. Masalan: The Karimovs – Karimovlar oilasi. Ingliz tilida atoqli otlardan yasalgan turdosh ot sifat bosh harf bilan yoziladi. England – Angliya, English – ingliz, France - Fransiya, French – fransuz, China – Xitoy, Chinese – xitoylik.

Atoqli otlarga misollar 1 Dersee was busy with the oars 2 Britain is densely populated country. 3 Thames is the longest river (W.W 16) 4 Ann will be here any minute 5 Montmorency brought a dead water – rat as his contribution to the dinner. 6 Tom was charming and unscrupulous. Inson, hayvon, umuman mavjudot va boshqa konkret va abstract tushunchalarni umumlashtiruvchi nomlar turdosh ot deyiladi. Turdosh otlar atoqli otlarga nisbatan ko`pchilikni tashkil etadi. Turdosh ot atoqli otga aylanishi mumkin. Masalan: look – nazar tashlash, Look – jurnalning nomi, New Yorker – Nyu Yorkli kishi, New Yorker – jurnal nomi, Neftchi, Pachtakor – futbol jamoalarining nomi bo`lib, ular ham turdosh otlardan yasalgan. Turdosh otlarga misollar: 1 There is no money in my pocket (FWA 92) 2 They will scerd you to a hospital (FWA 54) 3 Thank you for the many fine presents (FWA 92) 4 His words amazed us (DU 20) 5 They took a deep breath and waited for more (PAP 132) 6 There us no worn for you here 7 “I am not a slove!” – Meybl cried (PAP 118) 8 The food will be cold the old man said Gruffly (PAP 96) O`zbekcha varianti 1 Cho`ntagimda pulim yo`q 2 Ular sizni kasalxonaga yuborishadi. 3 Ko`p, yaxshi savollar uchun rahmat. 4 Uning so`zlari bizni taajjublantirdi. 5 Ular chuqur nafas olishdi va bir oz kutishdi.

6 Bu yerda sizga ish yo`q. 7 “Men qul emasman!” – qichqirdi Meybl 8 ”Ovqat sovib qoladi” , - dedi qari kishi qo`pollik bilan. Hozirgi zamon ingliz tilida turdosh otlar ham ikkiga bo`linadi. 1 Konkret otlar 2 Abstrakt otlar Konkret otlarning o`zi ham quyidagi turlarga ajratiladi. A) yakka otlarga B) jamlovchi otlar C) modda va sanalmaydigan predmetlarni ifodalovchi otlar. Yakka otlar – Ma`lum umumlashgan guruhga yoki sinfga kiruvchi otlar bo`lib, ular shu guruh yoki sinfning a`zosi, bo`lagi, namunasi, ishtirokchisi yoki shu guruhga kiruvchi shaxs yoki narsani bildiradi. Yakka otlar sanaladigan otlar hisoblanib, ular odatda, birlik va ko`plikda ishlatiladi. Masalan: 1 I rook roe led straight to the Ussurie River (DU 59) 2 I looked at thick green carpet (DU 21) 3 Aren`t you a nurse? (FWA 47) 4 I was recommendent to patient (GSZ 31) 5 We walked on a way and were stopped under a tree (FWA 50) 6 Isaak turned his face to the room, and learned, out of the window. (PAP 99) 7 Mako smiled and held out his hand (PAP 99) 8 I had hoped you would come over to our place, you know (PAP 100) 9 The same voice he had heard that night (PAP 100) b) jamlovchi otlar – shaxs, hayvonot, qushlar yoki boshqa predmetlarning guruhi, to`dasi yoki (boshqa predmetlarning) galasini anglatadi. Jamlovchi otlar quyidagi qismlarga bo`linadi:

1 Ikkita son kategoriyasiga (birlik va ko`plikka) ham ega bo`lgan jamlovchi otlar . Birlik: a family Ko`plik: families 2 Jamlovchi otlar (ko`plikning nomlari) cattle, poultry, police 3 Faqat birlikda ishlatiladigan jamlovchi otlar: foliage, leafage, linen, money, youth 4 Faqat ko`plikda ishlatiladigan jamlovchi otlar: goods, sweepings, tidings Jamlovchi otllarga misollar: 1 They are people who would war. (FAW 92) 2 Put them in the army (FWA 165) 3 Our team was strong 4 It was a family of ten (DU 253) 5 Patatoes, carrots and cabbages are vegatables 6 A small crowd is lined up to see the guests arrive 7 The weather was warm and the people were sitting at the door O`zbekcha varianti: 1 Ular urush qiladigan odamlar. 2 Ularni armiyaga qo`ying. 3 Bizning jamoamiz kuchli edi. 4 Bu o`n kishilik oila edi. 5 Kartoshka, sabzi va karam sabzavotlardir. 6 Kichikkina olomaon mehmonlar tashrifini ko`rish uchun to`plandi. 7 Havo issiq va odamlar tashqarida o`tirgan edilar. B) modda va sanalmaydigan predmetlarni bildiruvchi otlar material, suyuq yoki mayday predmetlarni, modda va narsalarni ifodalaydi. Bular sanalmaydigan predmetlarni ifodalovchi otlar how much? so`rog`iga javob bo`ladi. Modda va sanalmaydigan otlar artiklsiz ishlatiladi. Agar modda va sanalmaydigan otlar ko`plikda ishlatilsa, u o`sha moddaning turini bildiradi. Masalan: The fruit is not yet ripe

The fruits were local consisting apples, pears, nuts, and such other productsof summer. It is a very rary and delicious wine There many different wines on the list. Modda va sanalmaydigan otlar olomoshlar (some, much, little) bilan ham ishlatiladi. Masalan: 1 At party my aunt gave me some good advice 2 Give me a little tea, please 1 Xayrlashish oldidan mening xolam menga bir qancha maslahatlar berdi. 2 Marhamat qilib, menga ozroq choy bering Ba`zan modda va sanalmaydigan otlar emfatik kuch bilan aytganda, ular ko`plikda ishlatiladi. The frozen snows of the Arctic. Sanalmaydigan otlarga misollar: 1 “Air, not heavy”, - he replied. 2 I drank a cup of tea (EH 57) 3 He had a very little money 4 We didn`t take, beer or wine 5 I would like some jam on my bread than tea 6 Coffe is more popular in Britain than tea 7 Don`t you want a cup of tea? O`zbekcha varianti: 1 “Havo og`ir emas” javob berdi u 2 Men bir payola choy ichdim 3 Uning juda kam puli bor edi 4 Men nonimning ustida biroz murabbo bo`lishini xohlardim 5 Biz pivo va vino olmadik 6 Kofe choyga qaraganda mashhurroq

7 Bir payola choy xohlamaysizmi? Abstrakt otlar. Ingliz tilida abstract belgi, xususiyat, holat va harakat nomlarini ifodalab keladi. 4 Abstrakt otlar predmet bo`lmasada, predmet o`rnida ishlatiladi, odatda donalab sanalmaydi. Abstrakt ot yasovchi suffikslar ingliz tilida kengroq rivojlangan. Bu suffikslar turli so`z turkumlaridan yangi so`zlar yasaydi. Masalan: - ation, - tion, - ment, suffifslariga fe`ldan ot yasash xarakterli bo`lsa, - dom – hood kabi suffikslar otlardan yangi otlar yasaydi. Abstrakt otlar yasovchi suffikslardan eng tarqalganlari quyidagilar. - al rrival kelish - ation translation tarjima - tion attention diqqat - ance, ence abundance mo`llik - age leakage oqim - ry slavery qullik - ism patriotism vatanparvarlik - ness brightness yorug`lik - ing running yugurish - dom freedom ozodlik - ment achievement yuksalish - hood neighbourhood qo`shnichilik - ship friendship do`stlik - ty, - ity difficulty qiyinchilik - cy, - sy decency farosatlilik - th health, wealth sog`lik, boylik - tude gratitude minnatdoelik Misollar: 1 To outer senses there is peace. A dreamy peace on either hand

Quyidagi atoqli otlar bosh harf bilan yoziladi: 1 Kishilarning ismi va familiyalari - Murod Mahmudov 2 Yozuvchi va shoirlarning taxalluslari – Furqat, Oybek 3 Uy hayvonlariga atab qo`yilgan nomlar – Olapar, Saman 4 Ikki uch qismdan tashkil topgan koreyscha, vetnamcha ism va familiyalarning har bir qismi – Kim Ir Sen 5 Planeta va yulduz, sayyoralarning nomlari – Yer, Zuhra, Yupeter Yer so`zi astranomik tushincha anglatganda bosh harf bilan yoziladi. 6 Geografik nomlar (shahar, qishloq, tog` daryo nomlari) – Pomir, Toshkent, Qarshi 7 Oliy davlat va yuqori tashkilotlarning nomlari tarkibidagi har bir so`z – O`zbekiston Vazirlar Mahkamasi 8 Ilmiy muassasalar, Oliy O`quv yurtlari, Vazirliklar, korxonalar nomi bo`lgan birikmali otlarning birinchi qismi va shu tashkilotning xususiyatini ifoda etuvchi birinchi so`z: Paxtachilik ilmiy tekshirish Instituti, Olimlar uyi 9 Yuqori mansab, Oliy faxriy unvon nomlari bo`lgan birikmali otlarning har bir so`zi: O`zbekiston Respublikasi Prezidenti, O`zbekiston Respublikasi Oliy Ta`lim Vazirligi 10 Turli konferensiyalar, urushlarning, tarixiy sanalar. Bu nomlar agar birikmali bo`lsa, ularning birinchi so`zi bosh harf yoziladi: Mustaqillik kuni, Loy jangi 1.1 Fabrika, zavod, jamoa xo`jaligi, kino, teatr, maktab, bog`cha, kollej, gazeta, jurnal nomlari qo`shtirnoqqa olinib, bosh harf bilan yoziladi: “Qutlug` qon” romani, “Ma`rifat” gazetasi, “Mulla To`ychi Toshmuhammedov” teatri. 1.2 Bayram va har xil muhim voqealarning nomlarini bildiruvchi so`zlarning ikkala qismi bosh harf bilan yoziladi. Birinchi qism tartib son bilan ifodalangan bo`lsa, keyingi so`z bosh harf bilan yoziladi: Sakkizinchi Mart – 8 Mart Otlarning asosiy ko`pchiligi turdosh otlardir. Bir xildagi predmetlarning, hodisalarni umumlashtiruvchi nomi turdosh ot deyiladi. Atoqli otlar odatda ko`plik formada ishlatilmasliklari bilan turdosh otlardan farq qiladi.

Turdosh otga misollar: 1 Balki bola tarbiyasi uchun bu ham zarur. 2 Inson hayotga kelishi bilan uni xalq amaliy san`ati namunalari o`rab olgan bo`ladi. 3 Ashula aytish butkul ixtiyoriy narsa. G`azal ham bo`lurmu buncha dilrabo Ifodalangan tushunchaning xususiyatiga ko`ra turdosh otlarni ham o`z navbatida ikkiga bo`linadi: 1 Abstrakt otlar 2 Turdosh otlar Abstrakt – mavhum otlar predmet sifatida tasavvur qilinadigan noaniq, mavhum tushunchalarni ifodalaydi. Mavhum tushunchani predmet sifatida anglatadigan ot mavhum ot deyiladi. Mavhum otlar yasovchi suffikslar o`zbek tili uchun xarakterli bo`lib, ingliz tilidagi suffikslarning o`zbek tilidagi ekvivalentlari – lik (yangilik), - chilik (isrofgarchilik), - r, - inch – (quvonch, sevinch) va boshqalarni kiritish mumkin. Masalan: 1 Uning ko`zlari quvonchdan porlab turardi. 2 Bu dahshatli yangilikdan butun shahar larzaga keldi. 3 O, yuraklarni o`tdan olib, o`tga soluvchi qudratli sevgi nega endi qaltiraysan (FTO 51) 4 Sevinchdan ko`z yoshlandi. 5 Vaqt Abrorjonni hushini olib qo`ydi. (FTO 51) Turdosh otlar konkret otlarga ham ajraladi. Bevosita predmetni anglatadigan otlar konkret otlar deyiladi. Turdosh otlar birlik formada bir turdagi bir predmetni yoki predmetlar galasini, to`dasini ifodalashi mumkin. Shunga ko`ra, ular quyidagi turlarga bo`linadi: 1 Yakka otlar

2 Jamlovchi otlar Yakka otlar – birlik formada bir turdagi predmetlardan bittasini bildiradi. 1 Eshik ochildi (O N 272) 2 Telefon jiringladi (K K 172) 3 Deraza peshtaxtasiniyam bo`shatib qo`ying (N S 182) 4 U zina oldiga yetganida qo`ng`iroq uzoq jiringladi (N S 219) 5 Avtobus imillab borardi (N S 338) Jamlovchi otlar – O`zbek tilida jamlovchi otlar birlik formada ham bir turdagi predmetlar to`dasini, jamini bildiradi. Jamlovchi ot: A) Tub so`z shaklida bo`ladi: xalq, armiya, el B) – chilik affiksi bilan yasalgan bo`ladi: ozchilik, ko`pchilik, bog`dorchilik, dehqonchilik, ipakchilik Misollar: 1 Butun kuchni xalq ichidan olaylik Quchoq ochib xalq ichiga boraylik 2 – Xaloyiq – dedi guldiragan yo`g`on tovush bilan 3 Odamlar yana kulishdi 4 Or – nomus sizdek zotlarga g`oyat muhtojdir (A Q 31) 5 Andijon ko`chalaridan guzarga bir to`da odam keldi O`zbek tilida otlar boshqa so`z turkumlariga nisbatan yangi so`zlar hisobiga tez boyib boradigan so`z turkumidir. O`zbek tilida otlar quyidagi usul bilan yasaladi: a) morfologik usul bilan b) sintaktik usul bilan Morfologik usul bilan ot yasash. Bu usulda so`z negizida maxsus ot yasovchi affiks qo`shish bilan yasama ot hosil qilinadi. Affiksasiya yo`li bilan yasalgan otlar tubandagi asosiy ma`no guruhlarga bo`linadi: 1 Shaxs otlari

2 Narsa – buyum otlari 3 O`rin – joy otlari 4 Kasb – hunar otlari Shaxs otlari yasovchi affikslar, asosan, ot negizlariga qo`shilib, quyidagicha shaxs otlarini yasaydi. 1 – chi affiksi “shug`illanuvchi” A) negiz anglatgan predmet yoki ish bilan shaxs otini yasaydi: ovchi, ishchi, suvchi B) negiz anglatgan predmetga tashkilotga ishga mansub bo`lgan shaxs otini yasaydi: a`lochi, kolxozchi V) negiz anglatgan fe`l – atvorga, xususiyatga ega bo`lgan shaxs otini yasaydi: yolg`onchi, qiziqchi, ko`zbo`yamachi Bu affiks ba`zan parranda va hasharotlarning nomini ham yasaydi: ninachi, baliqchi 2 – dosh affiks negiz anglatgan predmet belgi tufayli boshqa shaxs bilan birga bo`lgan shaxs otini yasaydi A) yashash, ishlash, o`qish o`rni bir bo`ladi: vatandosh, sinfdosh, kursdosh B) yashash, ishlash payti bir bo`ladi: asrdosh, zamondosh, tengdosh kabi V) ish – harakati, holati bir bo`ladi: safdosh, ko`makdosh, sirdosh 3 – kash affiksi “tortuvchi” ma`nodagi ot yasaydi. A) negiz anglatgan predmetni yurgizuvchi shaxs oti yasaydi: tuyakash, aravakash B) negiz anglatgan ish yoki predmet bilan shug`illanuvchi shaxs oti yasaydi: mehnatkash, suratkash 4 – bog` affiksi negiz anglatgan predmetni saqlovchi yoki shu predmetga qarovchi shaxs otini yasaydi: bog`bon, darvozabon 5 – boz affiksi negiz anglatgan predmet bilan ko`p shug`illanuvchi yoki shu predmetni boquvchi, o`ynovchi, sezuvchi shaxs otini yasaydi: bedanaboz, darboz

6 – paz affiksi negiz anglatgan ovqatni pishiruvchi shaxs otini yasaydi: oshpaq, somsapaz 7 – dor affiksi negiz anglatgan predmetga ega bo`lgan shaxs oti yasaydi: chorvador, mulkdor 8 – shunos affiksi negiz anglatgansoha bilan shug`illanuvchi shaxs oti yasaydi: tilshunos, sharqshunos 9 – soz suffiksi negiz anglatgan predmetni tuzatuvchi, yaratuvchi shaxs oti yasaydi: soatsoz, stanoksoz 10 – xon affiksi negiz anglatgan predmetni o`quvchi shaxs otini yasaydi: kitobxon, g`azalxon 11 – do`z affiksi negiz anglatgan predmetni tikuvchi shaxs otini yasaydi: do`ppido`z, etikdo`z 12 – gar affiksi negiz anglatgan predmet bilan shug`illanuvchi shaxs otini yasaydi: zargar, misgar, kimyogar Narsa, qurol, o`lchov birligi kabi otlarni yasovchi affikslar fe`l negizlariga qo`shilib negizdan anglashilgan ish – harakatni bajarish uchun qo`llanadigan narsa qurolnig yoki harakat, holat natijasi bo`lgan predmetning otini yasaydi: Bu affikslar: 1 – k (- ik, - uk), - k affiksi: A) oxirida unli tovush bo`lgan yumshoq negizga – k tarzida qo`shiladi: elak, to`shak, g`ildirak B) oxirida undosh tovush bilan kelgan yumshoq negizga - q tarzida qo`shiladi: taroq, so`roq V) oxirida undosh tovush bo`lgan yumshoq negizga – ik tarzida qo`shiladi: eshik, teshik 2 – oq suffiksi: o`roq, qochoq, so`roq, taroq 3 – gi, - ki, - g`I, - qi, affiksi yumshoq negizga: supirgi, tepki, chalg`i, chopqi 4 – kich, - gich, - g`ich, - qich affiksi: o`lchagich, qirg`ich, qisqich, chizg`ich, chopqich

5 – m, - im affiksi: to`plam, o`ram, bog`lam, kiyim 6 – ma affiksi konkret qurol, ovqat nomlarini, kasallik nomlarini yasaydi: tug`ma, suzma, qiyma O`rin – joy oti yasovchi affikslar negizdan anglashilgan predmet mavjud bo`lgan, ekiladigan yoki yashaydigan o`rin – joy oti yasaydi 1 – loq, - lov : toshloq, o`tloq, yaylov, qumloq, chorlov 2 – zor: paxtazor, lolazor, gulzor, chamanzor 3 – iston: O`zbekiston, Guliston, Bahoriston Inson, hayvonot, umuman tirik mavjudot va boshqa konkret va abstract tushunchalarning umulashtiruvchi nomlar turdosh ot deyiladi: apple, egg, cat, man, student, etc Yakka predmet, ma`lum shaxs, mahsus joy hodisa nomlarini anglatuvchi ot atoqli ot deyiladi: New York, Navoi, London, Shakespeare Yakkalik va umumiylik asosiy leksiko – grammatik ko`rsatkichi sifatida artikllar, ko`plik qo`shimchasi va boshqalarni keltirish mumkin. Ingliz tilida atoqli otlar har doim bosh harflar bilan yoziladi. Atoqli ot bir turdagi predmetlarning bittasini emas, boshqalarga o`xshamaydigan predmet nomini ifodalaydi. Masalan: Syr Darya deganda daryolardan bittasini emas, balki yer sharini O`rta Osiyo qismida joylashgan ma`lum bir daryo tushiniladi, agar river daryo deyilsa daryolardan birini umumiy ma`noda tushiniladi. Writer deyilganda umumiy nom yozuvchi tushiniladi. Mark Twain deyilsa, ma`lum asarlar avtori, mashhur Amerika yozuvchisi tushiniladi. Atoqli ot guruhiga kiruvchi har bir so`zni shunday aniqlash mumkin. Atoqli otning ko`plik formasi yo`q. Agar atoqli otga ko`plik formasini yasovchi morfemalar qo`shilsa, u turdosh otga aylanishi mumkin. Kishi nomlari yoki familiyalarini bildiruvchi so`zlar turdosh otga aylanganda, unga ko`plik qo`shimchasi qo`shilishi yoki artikl bilan ishlatilishi mumkin. Turdosh otga aylangan atoqli otlar shu oilaga mansub kishilarni yoki ularning oilalarini biladirib ke;adi. Masalan: The Smiths – Smitlar oilasi. Shakespeares of our time

– zamonamiz Sheksperlari. Ingliz tilida atoqli otlardan yasalgan turdosh ot, sufat bosh harf bilan yoziladi. Masalan: China – Xitoy, Chinese – xitoylik, xitoycha England – Angliya, English – ingliz, inglizcha, France – Fransiya, French – fransuz, fransuzcha, Spartacus – Spartak, Spartacist – spartakchi Shahar, daryo, tog`, ixtirochi nomlariga qo`shilib kelgan predloglarning nomi ham turdosh ot bo`lishiga qaramay bosh harf bilan yoziladi. Turdosh ot atoqli otga aylanishi mumkin. Masalan: look – nazar tashlash, qarash; Look – jurnalist nomlari ham turdosh otlardan yasalgan, spot – belgi, qashqa, Spot – itning laqabi Turdosh otlar ham ikkiga (concrete nouns) va abstract otlar (Abstract nouns) ga bo`linadi. Konkret otlar esa o`z navbatida a) yakka otlarga b) jamlovchi otlarga (collective nouns) v) modda va sanalmaydigan predmetlarni bildiruvchi otlarga (Nouns of Materials or Mass nouns) bo`linadi. Yakka otlar ma`lum umumlashgan gruppaga yoki klassga kiruvchi otlar bo`lib, ular shu gruppa yoki klassning bo`lagi, namunasi sifatida donalab sanaladi. Book – kitob, apple – olma, flower – gul, house – uy va boshqalar Jamlovchi otlar shaxs, hayvonot, qushlar yoki boshqa predmetlarning guruhi, to`dasi yoki galasini anglatadi. Masalan: people – xalq, army – armiya, family – oila va boshqalar Konkret otlarning uchunchi turi bo`lishi modda va sanalmaydigan predmetlarni bildiruvchi otlar formasiz, suyuq, juda mayday moddalarni yokiulgurji, ko`chuvchi predmetlarni ifodalaydi: tea – choy, water – suv wheat – bug`doy gold – oltin va boshqalar. Abstrakt otlar belgi, xususiyat, holat va harakat nomlarini ifodalab keladi. Abstrakt otlar predmet bo`lmasa ham predmet o`rnida ishlatilib odatda donalab sanalmaydi: confusion – uyalish, infirescense – gumon, influenza – gripp, peace – tinchlik va boshqalar.

Otlarnign strukturasiga ko`ra turlari (Types of nouns according to their structure) Ingliz tilida otlar strukturasiga ko`ra: sodda otllar – simple nouns, yasama otlar – derived nouns, qo`shma otlar – compound nouns, qo`shma – yasama otlar – compound – derived nouns, murakkab otlar – compositive nouns ga ajraladi. Sodda otlar (simple nouns). Sodda otlar bir o`zakli so`z lardan iborat bo`ladi: boot, bread, pen, cup, car Yasama otlar (Derivative nouns) Yasama otlar bir o`zakli so`zlarga affikslar qo`shish bilan yasaladi: happiness, reader, bycicle, transport Qo`shma otlar (Compound nouns). Qo`shma otlar ikki va undan ortiq o`zaklardan tuzilgan otlardir: speedometer, railway, post – office, note – book. Qo`shma - yasama otlar (compound derived nouns). Qo`shma – yasama otlar ikki o`zakli otlarga affikslar qo`shilishi natijasida yasaladi: movigaer, shoemaker Murakkab otlar ( composite nouns). Murakkab otlar bitta umumiy leksik, ma`noni anglatib, yakka – yakka keluvchi leksik grammatik so`z morfemalaridan tuziladi: brother- in- low, forget-me-not, man-of-war, daughter- in-low. Otning grammatik kategoriyalari (grammatical categories of the noun) Hozirgi ingliz tilida ot uchun son va kelishik kategoriyalari formalarining oppozisiyasiga asoslangan ikkita grammatik kategoriya xarakterlidir. Son kategoriyasi (The category of number) Ingliz tilida ot sanaladigan va sanalmaydigan gruppalrga bo`linib, sanaladigan otlar birlik va ko`plik formalariga ega: boy – boys, pen – pens, book – books, table – tables Mavhum va sanalmaydigan predmetlarni bildiruvchi otlar sanalmaydigan otlarga bo`linadi: love, fame, iron, paper, friendship, health

Sanalaadigan otlar how many? sanalmaydigan otlar how much? so`rog`iga javob bo`ladi:How many students are there in you group? How much money have you? How many season are there in a years? We have much butter Ba`zi otlar faqat ko`plik formasiga ega bo`lib, ular ko`p hollarda ikki yoki undan ortiq qismlardan iborat narsalarni ifodalaydi: Trousers (shim), spectacles (ko`zoynak), news (yangiliklar) Kelishik kategoriyasi (The category of case). Kelishik otning gapda boshqa so`zlar bilan munosabatini ko`rsatadi. Hozirgi ingliz tilida ikkita umumiy va egalik yoki qaratqich kelishigi bor Umumiy va egalik kelishigi formalarining o`zaro qarama – qarshi qo`shilishi kelishik kategoriyasining oppozisiyasi deyiladi: Pete – Pete`s, Petya – Petyaning, boy – boy`s bola – bolaning Umumiy kelishik (The common Case) . Umumiy kelishik egalik kelishigiga qarama – qarshi qo`yiladi. Umumiy kelishikning mustaqil morfemasi yoki alohida belgisi yo`q. Bu kelishikdagi ot gapda har xil sintaktik vazifalarda kelishi mumkin. Umumiy kelishik otning boshqa so`zlar bilan leksiko – grammatik aloqaga kirishishda vositachi xizmatini o`taydi. Qaratqich yoki egalik kelishigi. (The genitive or Passessive case) Qaratqich kelishigi birlikdagi otga – `s (opostrofli s) yoki – s harfiga tugagan ko`plik sondagi otlarga ` (opostrof) qo`shish yo`li bilan yasaladi. Qaratqich kelishigi qo`shimchasining talaffuzi ko`plik qo`shimchasining talaffuz qoidasiga o`xshashdir. Geoarge`s bed – Jorjning krovati Rose`s tulip – Rozaning lolasi. boy`s picture – bolaning surati the horse`s leg – otning oyog`I

the girl`s hat – qia bolaning shlyapasi Ishlatilishiga ko`ra egalik yoki qaratqich kelishigi: bog`langan (to be) egalik kelishigi (The Dependent Genitive) ga bo`linadi. Bog`langan egalik kelishigi (The absolute Genitive) ga bo`linadi. Bog`langan egalik kelishigidagi so`z o`zi aniqlab kelgan so`z bilan birga qo`shilib, undan oldin keladi. Mustaqil egalik yoki qaratqich kelishigi hech qanday otsiz, o`zi aniqlab kelgan otdan ajralgan holda qo`llanishi mumkin. Bog`langan yoki tobe egalik qarashlilikni ifodalaydi. (The dependent Genitive) 1 Bu kelishik egalik yoki qarashlilikni ifodalaydi: He had carrie`s arm in his and held it closely as he explained (T. D) They had eaten all the Austrains` potatoes and chestnuts from the woods (E. H) 2 U ba`zan yaxlitning bir qismini ifodalaydi: Life and all the horror of life came back into Martin`s face. Arthur turned round and looked straight into Montonelly`s eyes. 3 Bog`langan qaratqich kelishigi ish – harakatning bajaruvchisini yoki biror shaxs uning ob`ekti ekanligini ko`rsatadi: It was Tom`s step, then, that Maggic heard on the steps 4 Qaratqich kelishigidagi ot, sifat munosabatlarini ifodalab kelishi mumkin: Gert`s intent store seemed not to effect her at. (P.A) You can`t tell anything by a man`s being married (E H) Mustaqil egalik kelishigi (The absolute Genitive) 1 Mustaqil egalik kelishigi aniqlovchisiz ishlatilishi mumkin: This hat is my brother`s Gelta slipped her arm through Lanny`s and foreeda smile to her lips (P.A 25) 2 Mustaqil egalik kelishigi joyni bildirishi mumkin. At Rectors, Druet had met Mr.G.W Harstwood, manager of Sitzgerald and May`s. Otning gapdagi quyidagi vazifalarni bajarib keladi.

Ega vazifasida (as a subject) ega vazifasidagi otni nisbiy tugallangan holatini ifodalaydi. Gap qurilishining asosi bo`lgan bosh bo`laklar (ega va kesim) ana shunday tugallangan fikrni ifodalaydi. Ega gap strukturasida o`ziga xos grammatik shakllanishi va ma`no funksiyasi bilan xarakterlanadi. Eganing asosiy ifoda materiali predmet (keng ma`noda) anglatuvchi bosh kelishikdagi so`zdir. Shuning uchun u so`zlar birikmasi orqali ham ko`rinadi. Ega o`zining shu xususiyatlari bilan gapdagi boshqa bo`laklardan ajralib turadi. Ega ikki sostavli gapning bosh bo`laklaridan biridir. Bu holatda gaplar “of” predlogini oladi. Masalan: Where have you put the worker`s tools? yoki where have you put the tools of the workers. My elder brother Peter`s son is very ill yoki The son of my elder brother Peter is very ill. ( Практическая гр – ка анг. языка Белинская p 21) Ma`lumki, gap biror bir predmet yoki hodisa haqida nimadir aytish maqsadida shakllantiriladi. Demak, gap tuzilishi uchun asos bo`ladigan biron bir tushincha kerak. Gapda butin bir bo`laklar ana shu asosiy tushinchani ifodalash uchun to`g`ridan – to`g`ri yoki biror vosita orqali predmet tasavvuridagi so`zga yoki birikmaga bog`lanadi. Shunung uchun ham u bosh bo`lak tarzida o`qiladi. Bu xususiyat uning shaklida ham ko`rinadi: bunday hokim tushincha bosh kelishik shaklida bo`ladi. Bu hollarda shuni ko`rsatadiki, gapda fikr ifodalanishiga asos bo`lgan bosh kelishikdagi hokim bo`lak ega bo`ladi. Boshqacha aytganda, ega kesimda ifodalangan bo`lishli yoki bo`lishsiz ish – harakat, holat, belgining o`ziga oidligini o`zi haqida aytilganini bildirib turgan bo`lakdir. Shuningdek, eganing kimligi, nimaligi, qancha ekani, o`rni, mavjudligi, mavjud ekanligi kesimda ham ko`rinadi. Ega kesimda ifodalangan aktiv va passiv belgilar o`ziga aloqador ekanini bildiradigan gap bo`lagidir. U predikativ aloqaning hokim qismidir.

Shuni ta`kidlash o`rinliki, kesimning shakllanishi eganing semantic – grammatik holatiga bog`liq. Ana shu ma`noda ega gap tuzilishida katta qhamiyatga molik. Eganing sintaktik jihatdan asosan, ikki xususiyati bor. U bosh bo`lak bo`lib, hech qanday boshqa bo`lakni izohlaydi, ya`ni biror bo`lakka tobe bo`lmaydi, boshqa bo`laklarni o`ziga tobeqilib oladi. Eganing ikkinchi grammatik xususiyati, bosh kelishikda kelgan ot, ot – olmosh, va otlashgan so`zlar, hatto undovlar bilan, shuningdek, bo`lgan birikma orqali ifodalanishidir. Ega bosh kelishik formasida kelishi bilan birga ko`plik, egalik affiksini yoxud har ikki affiksni birga olishi mumkin. Masalan: the student`s dictionary – talabaning lug`ati, the children`s mother – bolalarning onasi, Kate`s friends – Katyaning do`stlari. Yuqorida ko`rsatilgan misollarda artikl “the” otga taalluqlidir, shuning uchun gap aniq bo`lgan. Lekin o`zbek tilida artikl yo`q. I dined at my friends. Bu misolda ot olmosh bilan ifodalangan. Eganing ot bilan ifodalanishi uchinchi shaxsga oid konstruksiyali gaplarda yuz beradi. U bosh kelishikda kelgan atoqli va turdosh otlarning har qanday turlari orqali ifodalanishi mumkin: Lanny went to the ticket collector (PA) The small boy in buttons put the pockage on the table in the centry of the room (EN) Martini carefully lifted the cat offhis sense. To`ldiruvchi vazifasida (as an object) Ot gapda to`ldiruvchi bo`lib ham keladi. To`ldiruvchi ish – harakat ob`ekti bo`lgan ikkinchi darajali bo`laklar to`ldiruvchi deyiladi. Har bir turdagi to`ldiruvchi, ifoda maqsadiga ko`ra, gap tuzilishoda alohida o`rin tutadi. Ular funksiya va shakllariga qarab ikkiga: vositali to`ldiruvchilar va vositasiz to`ldiruvchilarga bo`linadi.

Vositasiz to`ldiruvchi ish – harakatni tamoman o`ziga qamrab olgan predmetni ifodalaydi. Bunday munosabatga kirishgan birikmaning birinchi xilida ish – harakatni o`z ustiga olgan, olayotgan yoki shu ish – harakat jarayonida paydo bo`lgan, bo`layotgan predmetni (hodisani ham) otlashgan ot bilan o`timli fe`l (shuningdek o`timli ma`nodagi harakat nomi) o`zaro munosabatga kirishadi. O`timli fe`l so`z yoki birikma shaklida bo`lib o`tgan, hozirgi kelasi zamonni bildiradi. Masalan: Arthur signed the receipt, took his papers and went out in dead silence. Aniqlovchi vazifasida (as an attribute) Aniqlovchi ergash gap bosh gap tarkibidagi ot yoki olmosh orqali ifodalangan biror bo ` lakning belgi xususiyatini izohlab keladi . Aniqlovchi ergash gap anglatgan mazmuni va funksiyasiga ko`ra, quyidagi turlarga bo`linadi: Aniqlovchi – izoh, ergash gaplarda ma`lum predmetlarni belgi xususiyati to`g`risida izoh beradi va shu yo`l bilan bosh gapning mazmunini to`ldiradi. aniqlovchi – izoh ergash gap har vaqt bosh gapdan so`ng keladi. Bu xil ergash gaplar bosh gapga analitik usul bilan bog`lanadi. Aniqlovchi ergash gap bosh gap bilan – ki bog`lovchisi orqali bog`lanadi. Bundan tashqari bosh gap tarkibida shunday, bir olmoshlari va unga mos holda ergash gap tarkibida bunday bu, bu xil yoki u, uning, undan olmoshlari bo`lib, ergash gap bu olmoshlar orqali aniqlanishi – otning ma`noli izohlaydi, to`ldiradi. Bosh gap tarkibidagi olmosh ko`pincha otga, ba`zan sifatga bog`lanadi. Otga bog`langanda, predmet belgisi, sifatga bog`langanda, shu sifatning belgi darajasi ifodalanadi. - This book is more interesting that one. - Moscow is larger than Leningrad.

Xol vazifasida (as an adverbial modifier) Bu ikkinchi darajali bo`lak harakatning bajarilishidagi turli holatlarni bildiradi, harakatning belgisini harakterlaydi: harakatning bajarilishi, holatini yuzaga kelishi, shu bilan bog`langan shart, sabab, maqsad, payt, o`rin, miqdor - daraja. Hol ravish bilan ifodalanadi. Biroq, o`rin bilan boshqa so`zlar ham hol bo`lib, keladi. Uning umumiy ko`rinishi shunday: ravish + fe`l, ot + fe`l, fe`l (ravishdosh, sifatdosh, harakat nomi formalari) + fe`l, sifat + fe`l, son + fe`l. Ot + fe`l. Biz toqqa chiqdik. U maktabdan keldi. Bu vazifada keladigan otlar o`rin kelishiklari formasida, shuningdek, ko`makchi bilan birikkan bo`ladi. Ba`zan ular affiks yoki ko`makchi olmagan holda keladi: - But you should know that in life you have take the good with the bad. (Proverb) - He who hesitates is lost (Proverb) - He who laughs last, laughs best. (Proverb) 5 - She asked Minnie for ink and paper, which were upon the mantel in the dinning – room and when the latter had gone to bed at ten, got out Druet`s card and wrote him. (Th. D) Ann should be here (P.A) A little learning is a dangerous thing (Proverb) Cinema is not an earliest art. The paint is a bit thick. Undalma vazifasida (as a direct address) Undalma so`zlovchining nutqi qaratilgan, boshqa bir shaxs yoki predmetni ifodalagan so`z yoki so`z birikmasidair.

Undalma bosh kelishikdagi ot yoki ot ma`nosidagi so`zlar orqali ifodalanib, gapning umumiy ma`nosini to`ldiradi. Undalma, asosan, dialog gaplarda qo`llanadi. Shuning, manologda, avtor nutqida, murojaat, inkor, buyruq, chaqiriq, elonlarda ishlatiladi. Masalan: - Scat released the bird. “Why, if it is not my big brother,” he sheered. - “Sarabi and I didn`t see you at the presentation of Simba,” – mufasa said. - “Is anything wrong?” - “That was today?” – Scar said - “Well, as slippery as your mind, is, you are the king`s brother”, - Zazu remined him (p 11) (Don Rurguson. “The Lion King” The USA – 1994) Undalma gapning bosh yoki ikkinchi darajali bo`laklari bilan moslashuv, boshqaruv yoki bitishuv aloqasiga kirita olmaydi. Ammo u gapning ayrim bo`laklari yoki butun gap mazmuniga aloqador bo`lib, gapning zarur qismlaridan biri hisoblanadi. Shunung uchun ham u ayrim gap bo`laklari va 5 “American English proverb” South Korea 2001 p -6-10 gapning umumiy mazmuni bilan o`ziga xos grammatik aloqaga kirishadi. Ma`lum bir gapdagi undalmaning chiqarilishi yoki hatto uning o`zgartirish gapning umumiy mazmuniga ta`sir etadi. Undalmaning ajratilgan izohlovchiga yaqin bo`lgan turida grammatik aloqaga kirishish xususiyati aniq ko`rindi, chunki undalma ma`lum bir bo`lakning ma`nosini izohlaydi. - “I don`t know,” the boy said “all I know is that young boys sleep late and hard” - “I can remember it,” the old man said - “I`ll woke you in time” - “Sleep well, old man”. The path winds through the wood.

The wallpaper is peeling. The room was in a mass. Montmorency brought a dead water – rat as his contributes to a person`s success in work The room was furnished in good taste. Of an evening Barbara would have a good gossip with the neighbour over the garden fence. The fog came steadily over us in waves and it was extremely difficult to see where one was on the road. Hozirgi ingliz adbiy tilida ot keng ma`noda ishlatiladi. Biz o`qishimiz jarayonida, maktablarda amaliyotga chiqqanimizda ot so`z turkumi to`g`risida ko`p tajribaga ega bo`lishimiz bilan bir qatorda ba`zi bir muammolarga ham duch kelamiz. Men bitiruv malakaviy ishimga olimlarimiz tomonidan keng o`rganilgan va shu kunlarda ham o`rganilib, hozirgi ingliz tilida va hozirgi o`zbek tillarida tadbiq etishni ilmiy jihatdan o`rganib chiqishga harakat qildim. Bizga ma`lumki, ot tushunchasini mustaqil so`z turkumi deb bilamiz. Ot turkumiga: tirik mavjudotlarni, ob`ektiv borliqdagi predmetning, voqea va hodisalarni, shuningdek, fikrda predmet debtasavvur qilinadigan, turli harakat yoki holat, hodisa, xususiyat va munosabat tushunchalarini emas, balki, sifat, holat, harakatlarni bildiruvchi abstrakt tushunchalar ham tushiniladi. Tirik mavjudotlar: a man, a woman, a daughter, a cat, a bird Jonsiz predmetlar: a pen, a picture, a door, a chair, a desk, a notebook Abstrakt tushinchalar: fear, love, fight, and etc Bu misollarni o`qish jarayonida ot ekanligini ajratib olishimiz oson kechadi. Ot turkumidagi so`zlar predmet tushinchasini son, egalik va kelishik kategoriyalar bilan birga otlarning ma`no turlariga ko`ra, atoqli otlar va turdosh

otlarga bo`lib o`rganishdan boshlashni ham unutmaslik kerak. Chunki, atoqli otlar o`zlarining ma`no xususiyatlari bilan boshqa otlardan ajralib turuvchi ayrim shaxs individning nomi ob`ektiv birlikdagi yakka predmet va hhodisalarning yoki bir turning ichidagi yakka narsalarning nomiga atoqli ot deyiladi. Shaxslarning ism va familiyalari, taxalluslari, geografik nomlar, tarixiy voqea nomlari, astranomik nomlar va shu kabilarni ko`rsatuvchi otlar atoqli otlardir: Odil Sakurov, Rahim Sharaffiddinov, Oybek, Toshkent, Uzbekiston, Moscow, London, the Sir – Darya, The Amu – Darya, The Thames Bu misollarni o`zbek tilida aytganimizda birinchi o`quvchi yoki talab tushunmaydi. Muammo shundaki, o`zbek tilida artikl yo`q. Berilgan misollarni o`zbek tili bilansolishtirsak, ba`zi so`zlar artikl olgan, ba`zilari olmagan. Buning uchun ot tushintiriladigan vaqtda artikl haqida ham ma`lumot berilishi kerak. Turdosh otlar bir xildagi jinsdosh va turdosh narsa va hodisalarni umumiylashtiruvchi nomi bo`lib, ot turkumidagi so`zlarning asosiy qismini tashkil etadi. Turdosh otlar bir turdagi predmetlarning umumiy nomini anglatadi: a cat, a tiger, the sky, the moon, the star, the earth Turdosh otlarda keltirilgan misollarda ham “a” noaniq va “the” aniq artikllari ishlatiladi. Buning uchun :a: va “the” artikllari ishlatilish qoidalari o`quvchi talabaga tushintirilganda o`quvchi talaba ingliz tilida gap tuzishda artiklni otdan avval kelishini ajratib oladi va qiyinchillikka duch kelmaydi. Atoqli ot qo`shimcha ma`noga ega bo`lsagina ko`plik qo`shimchasi bilan qo`llana oladi. scissors – qaychi spectacles – ko`zoynak trousers – shim people – xalq There scissors are very sharp Your trousers are too long

Where are my spectacles? There were many people there. Bu gaplarni o`zbek tiliga tarjima qilganda birlik holatda ishlatamiz. Ot belgilariga e`tibor bersak, ot boshqa so`z turkumlaridan farqlovchi, tashqi structural va leksiko – grammatik belgilari mavjuddir. Ot yasovchi suffikslarning hammasi otning leksiko – grammatik belgilari hisoblanadi. - er writer, worker, teacher - or translator - yer lawyer - ee examinee - ist linguist, journalist - ing building - ness greatness, happiness, kindness - ment development, government - ion connection - ship friendship, leadership Chingiz Aytmatov is a writer. His brother is a worker. Mr.Turayev`s daughter is a teacher. Berilgan ot yasovchi suffikslarning hozirgi so`z yasashda ishtiroki bir xil emas. Ayrim affikslar yordamida ko`plab otlar yasalayotgan bo`lsa, ba`zilari esa sanoqli miqdordagi otlar yasaydi. Ingliz tilida gap tuzishda sanoqligina otdan gap tuziladi. Morfologik belgilari. Otning grammatik kategoriya formalarini yasovchi morfema va allomorfemalardan iborat bo`lib, sanaladigan otlarning ko`plik formasini yasovchi “e(s)”, “en” va otlarda qaratqich kelishiginining yasovchi apostrofli “`s” shular jumlasindandir. boy – boy`s bola – bolalar

ox – oxen buqa – buqalar Karim`s books – Karimning kitoblari class – classes dars – darslar box – boxes quti – qutilar Bu holatda “s” apostrof bilan lekin otlarda qo`shilgan “es”, “en” ikkilanish paydo bo`ladi. Bu holatda “lar” qo`shimchasi va “s” “ning” o`zbek tilida tushintirilishi o`rinli bo`ladi. O`zbek tilida tushingandan so`ng ingliz tilida ajratib erkin gap tuza oladi. Buning uchun o`zbek va ingliz tillaridagi barcha ot yasovchi affikslar haqida ma`lumot berish lozim. Otning keyingi belgilaridan biri bu sintaktik belgilar bo`lib, u boshqa so`zlar bilan munosabatga kirishganda namoyon bo`luvchi va otni aniqlab keluvchi artikl, sifat, sifatdosh, son, gumon, egalik va ko`rsatish olmoshlaridair. a room – xona a large – room – katta xona ten boys – o`nta bola our house – bizning uy my note – book – mening daftarim Most of the sand is washed by the tide. Most of the sand piper are white. Some of the oil has been cleaned up. Some of the problems have been salved. (J.E.Lincoln “Writing a college” p -370) Otning sintaktik belgilarinin tushintirishda otni aniqlab keluvchi artiklni, sifatni, sifatdoshni, son, gumon, egalik va ko`rsatish olmoshlarini misollar bilan tushintiriladi, tushintirilgandan so`ng otning sintaktik belgilaridagi muammolar osonlik bilan hal etiladi. Buning uchun o`rganuvchilar o`z ona tilini mukammal bilishi va ikkinchi tilni o`rganishga harakat qilishiga olib keladi. Sintaktik usul bilan ot yasashning ikkinchi usuli: ikki yoki undan ortiq so`zlarni o`zak negizga

biror yo`sinda biriktirib, bir predmetni anglatuvchi ot yasash sintaktik ot yasahs usuli deyiladi. Bu qoidani o`zbek va ingliz tillaridagi misollar bilan ko`rib chiqamiz va solishtiramiz. custom – house man – of – war hotel – keeper mother – in – low yuqorida ko`rsatilgan so`zlarni bersak maqsadga muvofiq bo`ladi. Otni o`rganish jarayonida bizga atoqli va turdosh otlarni ajratish oson kechadi. Shu bilan birga, modda va sanalmaydigan predmetlarni bildiruvchi otlar sanalmaydigan predmet yoki modda nomlarini ifodalaydigan otlar, ulgurji, suyuq yoki mayday predmetlarni ifodalab, sanalmaydigan otlar hisoblanib, ular artiksiz ishlatilishi talab etiladi. iron, paper, bread, butter Sanab bo`lmaydigan “Suv” (water) “un” (wheat flour) “non” (bread) kabi predmetlarni bildiradigan otlardir. Birlikda ham, ko`plik ma`nolarda ishlatiladi va ingliz tilida berilganda artikl olishni yodda saqlashimiz lozim. Shu bilan birga, ko`plik forma yasashda “s” affiksi “lar” ham ingliz tilida bu holat yuz beravermaydi: a hand – hands qo`l – qo`llar a machine – machines mashina – mashinalar a shoe – shoes tufli – tuflilar year – years yil – yillar Birlikdagi otlar s, ss, x, ch, sh va boshqa harf birikmalari bilan tugasa bu holatda “es” qo`shimchasi qo`shiladi va ko`plik hosil qiladi. “es” affiksi ham “lar” qo`shimchasini beradi. Ingliz tilidagi otlarning ko`plik formasi shu tariqa ham hosil bo`ladi: class – classes box – boxes dish – dishes

Agar birlikdagi son “y” bilan tugasa, ko`plik forma yasashda o`zgarish yuz beradi. Ingliz tilidagi “y” ko;plik yasalganda “ies” bo`l;adi va o`zbek tilida “lar” qo`shimchasini beradi. Agar e`tiborsizlik bilan qaralsa, o`rganuvchi talaba yoki o`quvchi oldida muammo paydo bo`ladi. Bu qoidani quyidagi misollar orqali tushintirishimiz mumkin, ammo “y” harfi oldidan undosh harf kelsa, :ies” ga aylanadi. city – cities shahar – shaharlar army – armies armiya – armiyalar factory – factories fabrika – fabrikalar Lekin iikinchi bor qoidaga qaraydigan bo`lsak, birlikdagi ot “y” harfi bilan tugaydi, lekin “y” harfi oldidan unli harflar tursa bunday holatlarda “y” harfi “I” ga o`zgarmaydi va to`g`ridan – to`g`ri “s” qo`shimchasi qo`shiladi, o`zbek tilida “lar” deb tarjima qilinadi: day – days kun – kunlar boy – boys bola – bolalar toy – toys o`yinchoq – o`yinchoqlar Birlikdagi ot “o” harfi bilan tugasa ko`plikdagi ot yasash uchun yana “o” unli harfdan so`ng “es” o`zbek tilidagi “lar” qo`shiladi va ko`plikdagi ot yasaladi. cargo – cargoes yuk – yuklar hero – heroes qahramon - qahramonlar Ba`zi otlar “photo”, “piano” so`zlariga to`g`ridan – to`g`ri “s” affiksi qo`shilib ko`plik hosil bo`ladi: piano – pianos pianino – pianinolar photo – photos rasm – rasmlar Birlikdagi ot “s” harfi bilan tugasa, ko`plik formada bu holatlarda ham o`zgarish sodir bo`ladi, “s” harfi “v” ga almashadi va ko`olik hosil bo`ladi: knife – knives pichoq – pichoqlar wife – wives rafiqa – rafiqalar

Otlarda qachonki, “f” harfi bilan tugasa, yuqoridagi holatga o`xshash bo`lavermaydi. “f” harfidan to`gridan – to`g`ri “s” qo`shimchasini qo`shib ko`plik yasashimiz mumkin. chief – chiefs boshliq – boshliqlar roof – roofs cherdak – cherdaklar Otning bu xususiyatlaridan boshqa xususiyatlari ham bor. Bunda birlikdagi otlar ko`plikka o`tganda faqat harf elementlari almashadi. Shunung uchun ham ot yasashda o`rganuvchi ko`p muammolarga duch keladi. Biz nazarda tutgan otlarda faqat unli harflar o`zgaradi. Bunday otlarda “s” affiksi qo`shilmaydi. man – men woman – women foot – feet tooth – teeth Otni o`rganishda grek va lotin tilidan saqlanib qolgan otlar ham bizning diqqatimizni tortishi aniq. Ular o`z formasini saqlab qolishgan. Bular quyidagilardir: datum – sana data addendum – qo`shish addenda basis – baza basis crises – inqiroz crises Yuqorida o`rganib chiqqan otlarimizdan tashqari ba`zi bir muhim otlar ham mavjudki, unda qanday berilsa, birlikda ham ko`plikda ham shu holatda saqlanib qoladi: sheep, fish This collective farm has a great number of sheep I caught two fish. (K.N. Karalova 11- 14) Otning yana bir xususiyati sanalmaydigan otlar, narsa yoki maslahatlardir. Bular hozirgi ingliz tilida ham, hozirgi o`zbek tilida ham birlikda beriladi : sugar – shaker iron – temir love – sevgi advice – maslahat

Bu otlar birlikda beriladi, gapda ishlatish jarayonida hozirgi ingliz va o`zbek tillarida ham birlikda, ham ko`plikda ishlatilishini ko`ramiz: I gave her some good advise. We have much information about it Ammo “news” so`zi ko`plikda yozilgan taqdirda ham birlik ma`nosida ishlatiladi: What is the news? Qanday yangiliklar bor? Shu o`rinda fan nomi qaysiki “ies” qo`shimchasi bilan tugaydiganlar (mathematics, physics, lexics, phonetics) birlik ma`noda ishlatiladi, ular ko`plik ma`nosida berilsa ham birlik ma`noda ishlatiladi: Mathematics forms the basis of many other sciences. Phonetics is a branch of linguistics. Tup yoki sochni olsak, bular ham hozirgi ingliz tilida birlikda ishlatilsada, hozirgi o`zbek tilida ko`plikda ishlatiladi. Bu jarayonni ingliz tilidan o`zbek tiliga tarjima qilish jarayonida o`rganib olamiz. Otning gapdagi vazifalarini o`rganishimiz jarayonida ilmiy jihatdan, birinchidan, ot gapda ega vazifasida ekanligini o`rganibchiqishimiz o`rinlidir: Ot ega vazifasida gapning nisbiy tugallangan holatini ifodalaydi. Gapning asosiy qurilishining asosi bo`lgan bosh bo`laklar ega va kesim ana shunday nisbiy tugallangan fikrni ifodalaydi: - Lanny went to the ticket collector (P.A) - The student recognized the teacher - The train leaves at six o`clock - A dog is an animal - I`m an optimist Ingliz tilida otning gapdagi vazifasida berilgan misollarga qarab hozirgi zamon ingliz tilida artikl yoki predlogni keng ko`lamda ishlatib kelinmoqda: Where have you put the tools of the workers?

- The son of my elder brother is very ill. Yuqorida ko`rsatilgan misollardagi “the” artikli otga taaluqlidir. Shuning uchun gap aniq bo`lgan, lekin o`zbek tilida artikl yo`q. Shu bilan birga artiklsiz ham ishlatishimiz mumkin: Dogs are animals I love bananas Bundan ko`rinib turibdiki, ot ega vazifasida kelganda shunday muammolarga duch kelamiz. To`ldiruvchi vazifasida ega ot to`ldiruvchi bo`lib keladi. Lekin har bir turdagi to`ldiruvchi ifoda maqsadiga ko`ra, Hamda gap tuzilishida alohidao`rin tutadi: I have received a telegram. We have sent the buyers a letter. I`ll speak to the manager. O`rganuvchi oldida bir savol tug`iladi, ot gapda to`ldiruvchi bo`lib keladi, lekin vositali yoki vositasiz to`ldiruvchilar bor, u holda qanday bo`ladi degan savol tug`iladi. Bunda quyidagi misollarga murojaat etamiz: I have bought a book. We received a letter yesterday. This plant produces tractors. Bu misollar vositasiz to`ldiruvchiga oiddir. Vositasiz to`ldiruvchi shaxs yoki predmetni bildiradi kim? nima? so`rog`iga javob bo`ladi. Vositali to`ldiruvchi, ko`p fe`llarda predlog bilan ishlatiladi va kim haqida? nima haqida?, kim bilan?, nima bilan?, kim uchun? kabi turli hil savollarga javob bo`ladi va vositasiz to`ldiruvchidan ot predlog bilan farq qiladi: We spoke a bout our work He lives with his parents.

Xulosa qilib aytadigan bo`lsak, to`ldiruvchi ot, olmosh, son, infinitive va gerundiy bo`lib kelishiga ham e`tibor qaratib ketishimiz kerak. To`ldiruvchiga doir misollar: - The girl slid the gun from her pocket. (Ch.Colson p 7) - He visits his mama every day an hour - Talbet could not contain her daughter. - Richel gave him a soft little laugh. - He gave me a ticket to the theatre (I.L.Black “A touch of merry” p-61, 70,71,80) - Bicket didn`t answer, his throet felt to dry, he had heard of the police. - Troy and Yates followed the tourists (M.Twain “Puddin head Wilson”) Bundan ko`rinib turibdiki, ot keng qamrovli (ikkinchi) so`z turkumidir. Ot aniqlovchi vazifasida ham keladi. Aniqlovchi ikkinchi darajali gapbo`lagidir, u nima?, qanday?, kimning?, qaysi?, qancha? kabi so`roqlarga javob bo`ladi: - The town library is closed on Sundays. - Poland and Germany have conclude of a trade argument. Bu gaplarda ot bosh kelishikda kelgan va gapni aniqlab kelyapdi. The teacher corrective the student`s mistakes - The experts conclusion was enclosed in the letter. Bu gaplarda ot egalik olmoshi bilan ifodalangan. - The leg of the table is broken - I have lost the key to the entrance door . Berilgan gaplardan ko`rinib turibdiki, bu yerda ot predloglar bilan ifodalangan. - The hero and heroine, of course, just arrived from his father`s yacht . Aniqlovchiga izoh berarkanmiz, aniqlovchi ergash gaplarda e`tibor berishimiz kerak. Chunki, bosh gapdagi olmosh ko`pincha otga bo`glanib

keladi. Aniqlovchi ergash gap bosh gap bilan – “ki” bog`lovchisi orqali bo`g`lanadi. Bundan tashqari, bosh gap tarkibida shunday, bir olmoshlari va unga mos ergash gap tarkibida bunday, bu bo`lib ergash gap bu olmoshlar orqali aniqlanishi otning ma`nosini ifodalaydi, izohlaydi va to`ldiradi. - I went back to the majaors digout and he said the field kitchen would be along and the drivers could come and get their stew. - The man that lives next door is very friendly. - She opened the kitchen door and stepped in Har bir qoida asosida va shunday misollar ketma – ketligi otning aniqlovchi vazifasida ekanligi muammosi hal bo`ladi ekanligi muammosi hal bo`ladi va keyingi keyingi mavzuni tushintirish oson kechadi. - Barking dogs seldom bike - Better a live coward than a dead hero (proverb) Qo`shma ot kesimning ot qismi sifatida ot, sifat,son, olomosh va ravishlar qo`shma ot kesimning ot qismini tashkil etadi. Ot kesim bog`lamali bo`ladi. Ba`zan bog`lamaning qo`llanmasligi kesimning pauza yordami bilan shakllanishi bog`lama vazifasida predikativli affikslari, nol forma bilan qo`llanilishi mumkin. - He became an engineer - U injener bo`ldi. Bu yerda u – ega, injener bo`ldi – kesim Sostavli ot kesimda asosiy ma`no birinchi qism (fe`l bo`lmagan qism) orqali ifodalanadi. Kesimning markazida ot turadi. Bu ot egaga bog`lama orqali bog`lanadi. Ikkinchi qism qo`shimcha ma`nolarni anglatadi: a) Birinchi qism ot bilan ifodalanadi: He became an engineer b) ba`zan sifat bilan ifodalanadi: The glasses is broken c) olomosh bilan ifodalanadi:

This book is yours This car is mine Qo`shma ot kesim bog`lama bilan otdan bog`lama formasida yordamchi fe`llar ishtiroki bilan hosil bo`lgani kabi, to`liqsiz fe`l asosida yuzaga kelgan edi, ekan emish yordami bilan ham tuziladi, bunda qo`shma ot kesim “tp be” ko`makchi fe`l orqali ifodalanadi - I am a student - Men talabaman - They are workers - Ylar ishchilar - A dog is an animal - I am an optimist - Tim`s father is a doctor - Are you a good driver? Zilly is a really nice person Ot gruppadagi kesimlar kishilik affikslarini olib yoki olmagan holda keladi. Uchinchi shaxsning kishilik affikssiz ishlatilishi tilimiz ko`proq uchraydi. Bunday holatlarda ingliz tilidagi There is/ There are konstruksiyasidan foydalanamiz. Bunday holatlarda there is, there are gapning boshida keladi, hamdao`zbek tilida “bor” deb beriladi. - There is a telephone in that room. - There are many apple trees in the garden. - There was a meeting of the Institute yesterday. Ot kesimlarning egalari ko`p vaqt shu gapning o`zida yoki ba`zan undan oldingi gaplarda ifodalangan. Otning kesim sifatida gapni shakllantirishi uchun ega qanday yo`sinda bo`lsada , mavjud bo`lishi kerak. - South Africa, Sunny thought, this is South Africa - Minnie was no companion for sister – she was too old.

Birinchi yoki ikkinchi shaxs olmoshlarining hoh birligi, hoh ko`pligi ega bo`lib kelgan gaplarning ot kesimlari ko`pincha kesimlik affiksini olib, ba`zan olmay keladi. Bunday gaplarda kesimlik affiksining olmasligi shu gapda, loaqal kontekstda, ega mavjud bo`lgan o`rinlardagina ro`y beradi. Hol vazifasida esa, biz bilamizki, ikkinchi darajali gap bo`lagi, lekin hol turli holatlarni bildiradi va harakterlaydi, harakatning bajarilishi, holatini yuzaga kelishi, shu bilan bo`g`langan shart, sabab, maqsad, payt, o`rin, miqdor darajadir. - A ship carrying hundreds of tourists enter harbor every Friday - Amy gold ornament, together with silver bracelets and earnings, always attracts, a crowd Avval aytib o`tganimizdek, biz hozirgi ingliz tilida predlog va artikllardan keng foydalanib kelganimizdek, hol vazifasida ot predlog bilan ifodalanadi. - He spent his vocation in the south - He is clever enough but very lazy - I have time enough to do it Shu o`rinda aytish lozimki, ot hol vazifasida keng o`rganilib chiqilmoqda. Buning uchun bizdan ko`proq bilim talab qilinadi. Ot undalma vazifasida ham keladi. Undalma bosh kelishikdagi ot yoki ot ma`nosidagi so`zlar orqali ifodalanib gapning umumiy ma`nosini to`ldiradi. Undalma asosan dialog gaplarda ishlatiladi. Shuningdek, monologda, avtor nutqida, murojaat, inkor, buyruq, chaqiriq, e`lonlarda ishlatiladi. - Helen, please read this letter. - What is the matter with you, Peter? - Porter, please take this trank`- Scar released the bird “Why, if it isn`t my big brother” he sneered - “Elvers”, he shouted, “what have you got in your mouth” (Th.D. p 12) Undalmani otning boshqa vazifalaridan ajratib olish oson kechadi. Chunki, beriladigan gap bosh yoki ikkinchi darajali bo`laklar bilan moslashuv,

boshqaruv, bitishuv aloqasiga kirisha olmaydi. Ammo u gapning ayrim bo`laklari yoki butun gap mazmuniga aloqador bo`lib, gapning zarur qismlaridan biri hisoblanadi. Ma`lumki, bir gapdagi undalmaning chiqarilishi yoki uning o`zgartirilishi gapning umumiy mazmuniga ta`sir etadi. Muallifning aytmoqchi bo`lgan fikri anglashilmay qoladi. Shuning uchun undalma gapning ma`lum bir bo`lagining ma`nosini izohlaydi. - I can remember it”, the old man said - “I`ll wake up you in time” Undalmaning gapdagi o`rni, sostavi, intonasiya, stilistik talab kabi hodisalar bir biri bilan bog`liq. Gap boshida kelgan undalma boshqa o`rinda keladigan undalmalarga nisbatan kuchliroq ajraladi, unda har vaqt ajratuvchi pauza bo`ladi, undagi tinglovchini diqqatini tortish vazifasini bajaradigan gap boshida keladi. Atoqli ot bilan ifodalangan undalmaning ko`pincha gap boshida kelishi ham xususiyati bilan bog`lanadi. Gapning o`rtasida va oxirida keladigan esa gap boshida keladigan turga nisbatan kuchsiz ajraladi, ba`zan bu ajralish sezilmas darajada bo`ladi: pauza juda qisqa bo`ladi. O`rtada kelgan undalma kirish so`ziga o`xshab tezroq hamda pastroq ohangda aytiladi: - “I am going to visit my sister” she explained - “There is your packade on the seat” the waitor said. Ot izohlovchi vazifasida ham keladi. Izohlovchi ham aniqlovchining bir ko`rinishidir. Unda premet boshqacha nom olish bilan aniqlanadi, ya`ni shu predmetning o`zi yana boshqacha aytilib, bu bilan u ma`lum xarakteristkaga ega bo`ladi. Demak, izohlovchiga bir ot ikkinchi otni izohlaydi, aniqlaydi: - Fairfox Cromwell`s fellow commonder, had refused to take part in, the trail of the king. - Dr.Derik, Lampton, neo Freddian psychologist, psyhiatrist, lecturer and author.

- Their Mother claudetle had a fondness for intellectuals – especially for those who were also megolomaniacs - Dr.Clasterman, her internis hoping to get an appointment the next day, in the morning if possible (Dean Koontz “False memory” p 112-113) Izohlovchilik yo`li bilan ko`pincha atoqli ot bilan turdosh ot bog`lanib keladi, bunda turdosh ot izohlovchi sanaladi: - Professor, A.A.Kovaliyov, was reading a lecture - Even Aunt Ann was there (Galsworthy) - Professor Somwererville practized what he preached - That boy, Peter has a literary turn of mind. (V.A.Kaushanskaya p 256) Izohlovchilar quyidagi ma`nolarda ishlatilganligini ko`rib gapdan ajratib olishimiz mumkin. Lekin izohlovchi bir xil holda berilmaydi. Masalan: unvonni, mashg`ulotni, mutaxassis, millat, laqab, taxallus, qarindoshlarni bildiradi. Proffessor Brown Captain Marriyat Aunt Polly Uncle Bens President Rooswelt General Rakhimov - … and she told me that Lord Talbert, her husband is near fifty, summers and that his first wife died in chedberth (L.Black) - To understand Mark Twain, the writer, we must keep this contradiction in mind, or give up reading him intelligently (M.T) The examination began with the written papers (R.Gordon 7) I stood before table four (R.G.8) The sparrows were chattering on the roof of the cottage Everyone was cheered by the good news The speaker was loudly cheered

Xulosa Ot ingliz tili grammatikasida muhim rol o`ynaydigan mustaqil so`z turkumlaridan biridir. Chunki ot so`z turkumi predmetlik tushinchasini ifodalovchi yagona so`z turkumidir. Hozirgi ingliz adabiy tilida ot keng ma`noda ishlatiladi. Ingliz tilida ot so`z turkumi bo`yicha ko`pgina olimlar, jumladan, L.S.Barxudarov, M.Belyayeva, B.A.Ilish, Kaushanskaya, o`zbek olimlaridan esa J.Bo`ronov, O`.Hoshimov va boshqalar tomonidan ilmiy ishlar olib borilgan. Ushbu olimlar o`z ilmiy ishlarida o`zbek va ingliz, rus va ingliz tillarida ot so`z turkumini o`xshash va farqli tomonlarini o`rganib chiqqanlar. Men bitiruv malakaviy ishimga olimlarimiz tomonidan keng o`rganilib, hozirgi ingliz tilida va hozirgi o`zbek tillarida tadbiq etishni ilmiy jihatdan o`rganib chiqishga harakat qildim. Men malakaviy bitiruv ishimga yozish jarayonida ko`plab darsliklar, ilmiy va badiiy adabiyotlardan va olimlarimiz fikrlaridan foydalandim. Xulosa o`rnida shuni aytish mumkinki ot so`z turkumi mustaqil so`z turkumidan biri bo`lib u boshqa so`z turkumlari bilan ham ifodalanishi mumkin. Bu ishda ingliz tilida ot so`z turkumi o`rganilar ekan avvalo hozirgi zamon ingliz tilida otning turlari otda son tushunchasi va otni yasash usullari haqida ma`lumot berib o`tamiz. Birinchidan ingliz tilida ot atoqli va turdosh otlarga bo`lindai. Turdosh ot deb jonli yoki jonsiz otlarning umumiy nomini bir turdagi narsa yoki kishilar guruhini anglatuvchi yig`ma otlar modda va buyumlarini anglatuvchi otlar, sifat, holat, harakatni, umumiy nomini bildiruvchi mavhum otlarga aytiladi. Atoqli ot yakka predmet ma`lum shaxs maxsus joy yoki hodisa nomlarini anglatuvchi otlar atoqli otlar sanaladi.

Foydalanilgan adabiyotlar Foydalanilgan ilimiy adabiyotlar 1 I.A.Karimov “Yuksak ma`naviyat – yengilmass kuch” Toshkent 2008 2 I.A.Karimov “Mamlakatimiz modernizatsiya qilish va kuchli fuqorolik jamiyati barpo qilish ustuvor maqsadimizdir” Xalq so`zi ro`znomasi 2010 yil 28 yanvar 3 I.A.Karimov “Asosiy vazifamiz tarqqiyot va xalqimiz farovonligini yanada yuksaltirish” O`zbekiston ovozi ro`znomasi 2010 yil 28 yanvar 4 Aksemenxo B.H “ Exercises in English preposition” Leninggrad 1962

Foydalanilgan badiiy adabiyotlar 1 Л.С.Бархударов “Структура современного английского языка” Москва 1973 2 М.А.Беляева “Грамматика английского языка” Москва 1984 3 A.Nurmanov “O`zbek tilshunosligi tarixi” Toshkent 2002 4 P.Abrahams “The path of thunder” Moskva 1971 5 O.Henry “The skylight room” Moscow1972 6 E.Hemingway “A farewell to arms” Leningrad 1972

O'xshashlar

Hozirgi zamon ingliz tilida payt holi va uning o`zbek tilida berilishi

Hozirgi zamon ingliz tilida kesimni sifat bilan ifodalanishi

Ingliz tilida eganing ot bilan ifodalanishi

Hozirgi zamon ingliz tilida modal fe`llar va ularning o`zbek tilida berilishi

Hozirgi zamon ingliz tilida ”from”predlogining leksik ma`nosi va uning o`zbek tilida berilishi.