Hozirgi zamon ingliz tilida Noun+Noun so`z birikmasining semantik va qiyosiy tahlili - Ingliz tili - Diplom ishlar

Hozirgi zamon ingliz tilida Noun+Noun so`z birikmasining semantik va qiyosiy tahlili

Yuklangan vaqt:

26.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

387 KB

Ko'chirib olish

Hozirgi zamon ingliz tilida Noun+Noun so`z birikmasining semantik va qiyosiy tahlili 1

MUNDARIJA KIRISH---------------------------------------------------------------------------------------3 I BOB. Hozirgi zamon ingliz tilida so`z birikmalarining tutgan o`rni----------17 1. 1. Ot haqida umumiy ma`lumot-----------------------------------------------------17 1. 2. Ingliz tilida so`z birikmalarining tutgan o`rni---------------------------------27 I BOB yuzasidan xulosa.-----------------------------------------------------------------31 II BOB. Qo`shma otli birikmalarning gapdagi vazifalari va ularning semantik va qiyosiy tahlili.---------------------------------------------------------------32 2. 1. Qo`shma otli birikmalar haqida umumiy ma`lumot-------------------------32 2. 2. Qo`shma otli birikmaning gapdagi vazifalari.---------------------------------35 2. 3. Qo`shma otli birikmaning qiyosiy tahlili---------------------------------------47 2. 4. Qo`shma otli birikmaning sintaktik-semantik tahlili------------------------55 II BOB yuzasidan xulosa-----------------------------------------------------------------64 Umumiy xulosa-----------------------------------------------------------------------------65 Ilova------------------------------------------------------------------------------------------67 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO`YXATI-------------------------------68 A) Ilmiy adabiyotlar----------------------------------------------------------------------68 B) Badiiy adabiyotlar va ularning qisqartmalar-----------------------------------71 C) Lug`atlar--------------------------------------------------------------------------------72 2

KIRISH Men bitiruv malakaviy ishni kirish qismini boshlashdan oldin kelajagi buyuk Mamlakatimizda Yurtboshimiz Islom Karimov tashabbusi va bevosita rahnamoligida xalqimizning hech kimdan kam bо`lmasdan tinch- totuv yashashi va farovonligi yо`lida amalga oshirilayotgan oqilona va odilona siyosatidan g`urur va iftihorga tо`lib, Prezident kо`rsatmalaridan saboq olish niyatida u kishining keyingi paytlardagi ma`ruza va nutqlari bо`yicha imkon darajasida yozishni maqsadga muvofiq deb topdim. О`zbekiston Respublikasi Prezidentining 2010 yil 30 iyundagi “О`zbekiston Respublikasi davlat mustaqilligining о`n tо`qqiz yillik bayramiga tayyorgarlik kо`rish va uni о`tkazish tо`g`risida” gi PQ – 1358- son Qarori hamda mamlakatimizda istiqlol yillarida ijtimoiy – siyosiy, huquqiy, ma`naviy – ma`rifiy va iqtisodiy sohalarda qо`lga kiritilgan yutuqlar, ularning kо`lami, mazmun – mohiyati, istiqboli tо`g`risida fikr yuritiladi. Unda bozor iqtisodiyoti sharoitida amalga oshirilayotgan tub islohotlar, ularning pirovard natijalari inson, uning qadr- qimmati, azizligi bilan belgilanishi va shu munosabat bilan mamlakatimizdagi tub о`zgarishlar ularning xususiyatlariga ayniqsa, globallashuv jarayonlarida barkamol avlod tarbiyasi bilan bog`liq jihatlarga e`tibor qaratilgan. 1 Ma`lumki, har bir xalq erkin, farovon yashash xuquqiga ega va buni aziz deb biladi. Jumladan, har bir inson ham bunday huquqga ega. Zotan, О`zbekiston Respublikasi Konstitusiyasida inson va Fuqarolar huquqlari, erkinlik va burchlari kafolatlari belgilanib berilgan. Hozirgi paytda inson huquqlari bо`yicha 400 ga yaqin xalqaro hujjat mavjud. Mamlakatimiz qonunlarini inson huquqlari sohasidagi mazkur meyor va andozalarga muvofiqlashtirish, bu sohada milliy harakat dasturini ishlab chiqish, inson huquqlarini himoya qiladigan muassasalarning yaxlit tizimini barpo etish 1 I. A. Karimov. Yuksak ma’naviyat yengilmas kuch. Toshkent “Ma’naviyat” 2008 y. 3

inson huquqlariga oid xalqaro shartnomalar va hujjatlarga qо`shilishda davom etib, ular bо`yicha majburiyatlarni bajarishning mexanizmi yaratildi. Umuman olganda, islohotlar markazida insonning oliy qadriyat sifatida baholanishi mamlakatimiz strategik vazifalariga hamohangdir. Xususan, bu boradagi barcha о`zgarishlarni mazmun - mohiyati ham inson va uning qadr- qimmatini kо`tarish bilan bog`liq. Vatan va inson manfaati - oliy maqsad. О`zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimov: “Bugun biz tarixiy davrda – xalqimiz о`z oldiga ezgu va ulug` maqsadlar qо`yib, tinch osoyishta xayot kechirayotgan avvalambor, о`z kuch va imkoniyatlariga tayanib, demokratik davlat va fuqarolik jamiyat qurish yо`lida ulkan natijalarni qо`lga kiritayotgan bir zamonda yashamoqdamiz”, - degan edi. Avvalo, tarixan qisqa bu davr, bir о`spirin yoshiga teng vaqt davomida davlatimiz uchun siyosiy sohada, davlat va jamiyat qurilishi borasida har tomonlama rivojlanish va yuksalish davri bо`lganligi bugan hech kimga sir emas. О`zbekistonning mustaqilligi oson va о`z - о`zidan qо`lga kiritilmadi, balki Yurtboshimiz rahnamoligidagi halqimizning sobitqadam va sermashaqqat faoliyatining natijasi bо`ldi. Shu ma`noda istiqlol kimningdir in`omi emas, balki kо`plab kurashlar, muntazam hamda samarali faoliyat asosida qо`lga kiritilgan qonuniy natija, xalqimizning ulkan yutug`idir. Bugungi kunda xalqaro hamjamiyatning e`tirofiga kо`ra, Prezident Islom Karimov tomonidan asoslab berilgan jamiyat hayotini tubdan isloh qilish, jahonda moliyaviy – iqtisodiy inqiroz bо`lib turganiga qaramay, iqtisodiy rivojlanish va ijtimoiy hayotni erkinlashtirish, jamiyatni demokratlashtirish va bosqichma - bosqich modernizatsiyalash modeli amalda о`zini tо`la oqlamoqda. Mustaqillik – xalqimizning ulkan yutug`idir. Zero, mamlakatimizda millatlararo va dinlararo ziddiyatlarni oldini olish, ichki va tashqi buzg`unchi kuchlarni bartaraf etish bо`yicha amalga oshirilgan keskin choralar va ularnig ahamiyati vaqi о`tibgina yanada qadrli bо`lmoqda. 4

Mustaqillik – demokratik islohotlar kafolati. Prezident Islom Karimov asoslab berganidek, mamlakatni yangilash va modernizatsiyalash tadrijiylik va izchillikka erishish kafolat bо`lib xizmat qilishi mumkin. Taraqqiyotning о`zbek modeli rivojlanish tamoyillarini tо`g`ri tanlab olishda asos bо`lib xizmat qildi. Demokratik davlat qurish tamoyillari, ya`ni iqtisodning siyosatdan ustuvorligi, davlatning bosh islohotchilik faoliyati, qonun ustuvorligiga erishish, kuchli ijtimoiy himoyani amalga oshirish, bozor iqtisodiyotiga evolyutsion yо`l bilan bosqichma - bosqich о`tish О`zbekistonning strategik rivojlanish uchun asos bо`ldi. Mamlakatimizda milliy davlatchilikni barpo etilishi ham puxta reja asosida bordir. 1992 yilda Asosiy qonunimiz – О`zbekiston Respublikasining ishlab chiqilishi va qabul qilinishi, davlat hokimiyatining qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud tarmoqlariga bо`linishi prinsipining eng muhim tamoyil sifatida belgilanishi bularning barchasi davlat qurilishining yо`nalishlarini belgilab berdi. Ijro hokimiyatining samarali tizimi va tuzilmalarini yaratish maqsadida tub ma`muriy islohotlar amalga oshirilishi bugungi kunda о`zining ijobiy natijalarini bermoqda. Viloyat, tuman va shaharlarda hokimlik instituti joriy etildi. Mahalliy о`zini-о`zi boshqarish organi tizimi, mahalla institutini rivojlantirish va mustahkamlash jarayonlari bosqichma- bosqich olib borildi. О`zbekistonda amalga oshirilgan ishlarda ayrim mamlakatlardagidek shoshma - shosharlikka yо`l qо`yilmadi. “Demokratiya oroli ” bо`lishga da`vo ham qilinmadi, chetdan tayyor demokratiya modelini ham kiritishga yо`l qо`yilmadi. Mamlakatimiz xalqaro hamjamiyat oldida turgan dolzarb muammolarni hal etish ishiga qо`shgan salmoqli hissasi, tashabbuslari evaziga, xalqaro tashkilotlar va tuzilmalar faoliyatidagi samarali ishtiroki orqali о`ziga obrо` orttirmoqda. О`zbekiston – yuksak ma`naviyatni qadrlaydigan yurt. Mustaqillik yillarida aholi ong va tafakkurini о`zgartirishnig zarurligini hisobga olish doimo ustuvor bо`lib keldi. Yurtboshimizning: “Ong va tafakkur о`zgarmasa, hayot о`zgarmaydi”, - degan g`oyasi amalda о`z isbotini topmoqda. Yangicha hayotni 5

eskicha ong va tafakkur. Qarashlar bilan qurib bо`lmasligini anglab yetish odamlar dunyoqarashining о`zgarishiga olib keladi. Bu yil barchamiz ona yurtimiz, О`zbekistonimizning yangi tarixidagi eng buyuk va qutlug` sanalardan biri – Vatanimizning mustaqilligining 20 yillik shonli bayramini keng nishonlaymiz – dedi mamlakatimiz Prezidenti. Tabiiyki, bu bizdan barcha soha va tarmoqlarda amalga oshirayotgan keng kо`lamli islohotlarimizni atroflicha tahlil etib, kelgusi rejalarimizni aniq- ravshan belgilab olishni talab etadi. Ayni paytda biz о`z vaqtida tanlab olgan iqtisodiy taraqqiyot modelining naqadar tо`g`ri ekanini va amalda о`zini tо`la oqlaganini hayotning о`zi yana va yana tasdiqlab bermoqda. Ushbu modelning tamoyillari asosida mamlakatimizni isloh etish va modernizatsiya qilish bо`yicha har tomonlama va chuqur о`ylagan tadrijiy taraqqiyot dasturini izchil amalga oshirganimiz inqirozning, jahon bozoridagi keskin о`zgarish va beqarorlikning iqtisodiyotimizga, moliya va bank tizimiga salbiy ta`sirini sezilarli darajada kamaytirish imkonini berdi. 1 Bugun dunyo iqtisodiyotidagi ahvolni tahlil qilar ekanmiz, jahon moliyaviy va iqtsodiy inqirozi hali beri nihoyasiga yetgani yо`q, deb aytishga barcha asoslarimiz bor. Dunyodagi taraqqiy topgan 20 ta davlat ishtirokida tashkil etilgan, “Katta yigirmalik” deb nom olgan guruh doirasida qabul qilinayotgan barcha chora - tadbirlarga qaramasdan, jahon iqtisodiyotida barqaror о`sish sur`atlariga erishish yо`lida hozircha biron- bir jiddiy siljish kо`zga tashlanayotgani yо`q. Biz bugun 2010 yil yakunlarini baholar ekanmiz avvalo, mamlakatimiz iqtisodiyotining yuqori barqaror о`sish sur`atlari va makroiqtisodiy mutanosibligi saqlanib qolayotganini qayd etishiz zarur. Shuni yana bir bor eslatib о`tmoqchimanki, deb ta`kidlaydi Prezidentimiz, yurtimizda yalpi ichki mahsulotning о`sish sur`atlari 2008 yilda 9 foiz, 2009 yilda 8,1 foiz, 2010 yilda esa 1 I. A. Karimov. Mamlakatimiz modernizatsiya qilish va kuchli fuqorolik jamiyati barpo etish- ustivor maqsadimizdir. Xalq so’zi ro’znomasi, 2010 yil 28 yanvar. 6

8,5 foizni tashkil etdi. Jahon moliya institutlarining xulosasiga kо`ra, bu dunyodagi eng yuqori kо`rsatkichlardan biri ekan albatta barchamizga mamnuniyat bag`ishlaydi. Keyingi о`n yilda, ya`ni 2000 yilga nisbatan taqqoslaganda, 2010 yilda mamlakatimizda yalpi ichki mahsulot qariyb 2 barobar, aholi jon boshiga hisoblaganda esa 1,7 barobar oshdi. 2010 yilda kasb - hunar kollejlari va akademik litseylarni qurish, rekonstruksiya qilish va jihozlash, shuningdek, maktablarning moddiy texnik bazasini mustahkamlash bо`yicha dasturlarni amalga oshirish yakuniga yetkazildi. Umuman olganda, 2005-2010 yillar davomida 7 ming 800 dan ortiq umumta`lim muassasasi, qariyb 1 ming 500 ta kasb-hunar kolleji va akademik litsey barpo etildi va rekonstruksiya qilindi. Faqat 2010 yilda maktablar, kasb- hunar kollejlari va litseylarda 2 ming 300 tadan ziyod kompyuter texnikasi va multimedia uskunasi о`rnatildi. Unib-о`sib kelayotgan yosh avlodni jismoniy jihatdan tarbiyalash va bolalar sportini rivojlantirishga qaratilgan dasturni amalga oshirish bо`yicha ishlar izchil davom ettirildi. Buning natijasida faqat 2010 yilning о`zida 72 sport inshooti, 27 ta suzish havzasi foydalanishga topshirildi, umumiy qiymati 3 million AQSH dollariga teng bо`lgan sport inventarlari va uskunalar joylarga yetkazib berildi. О`tgan yilda farzandlarimizning ijodiy qobiliyati va ma`naviyatini yuksaltirishga qaratilgan musiqa va san`at maktablarining moddiy - texnik bazasini mustahkamlash bо`yicha qabul qilingan dasturni amalga oshirish boshlandi. Agar 2009 yilda oltita musiqa va san`at maktabi qurilgan va rekonstruksiya qilingan bо`lsa, hisobot yilida 46 ta ana shunday maktab foydalanishga topshirildi. Ularning qurilishiga 51 milliard sо`mdan ortiq kapital mablag` yо`naltirildi. Birgina 2010 yilda byudjet sohasi muassasalari xodimlarining ish haqi, pensiyalar va ijtimoiy nafaqalar, stipendiyalar miqdori 32 foizga, aholining umumiy pul daromadlari esa jon boshiga 1,3 barobar oshdi. 7

2011 yili mamlakatmizda yalpi ichki mahsulotning о`sish sur`atlari 108,3 foiz, sanoatdagi о`sish – 109,3 foiz, qishloq xо`jaligida – 105,8 foiz hajmida bо`lishi kо`zda tutilmoqda. Inflyatsiya darajasi 7-9 foiz atrofida bо`lishi nazarda tutilmoqda. О`quv jarayoniga keng formatli kommunikatsiya tarmoqlari va internet texnologiyalarini joriy qilish maqsadida О`zbekiston aloqa va axborotlashtirish agentligiga Oliy va о`rta maxsus ta`lim vazirligi, Xalq ta`limi vazirligi bilan hamkorlikda “Elektron ta`lim” milliy tarmog`ini barpo etishni nihoyasiga yetkazish hamda 2011 yilda mamlakatimizning barcha oliy о`quv yurtlarini, keyinchalik esa akademik litsey va kasb- hunar kollejlarini yagona kompyuter axborot tarmog`iga ulashni ta`minlash vazifasi yuklatiladi. Mamlakatimizda 2011 yilning “Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik yili” deb e`lon qilinishi barchamizning zimmamizga qanday ulkan mas`uliyat yuklashi, bu borada tayyorlanayotgan umumdavlat dasturini hayotga tatbiq etish bizdan qancha kuch va mablag`larni safarbar etishni talab qilishi haqida bugun gapirib о`tirishning, zarurati bо`lmasa kerak deb ta`kidladi Prezident Islom Karimov. Mamlakatimizning barcha mintaqalarida biznesni rivojlantirish uchun yanada qulay ishchan muhit yaratish, tadbirkorlik, kichik va xususiy biznesga yanada keng erkinlik berish, byurokratik tо`siq va g`ovlarni bartaraf etish bо`yicha zarur chora- tadbirlarni amalga oshirish lozim. Prezident Islom Karimov Samarqand viloyati kengashining navbatdan tashqari sessiyasida Samarqand zamini xususida sо`z yuritganda, biz uning qadimiyligi, dunyodagi eng kо`hna о`lkalar qatorida turishi, shu bilan birga, gо`zal va betakror tabiati, umumbashariy sivilizatsiya rivojiga qо`shgan beqiyos hissasi haqida, ulug` mutafakkir zotlar, olimu fuzalolar va jasur sarkardalar haqida gapirishimiz odat tusiga kirib qolgan, dedi Yurtboshimiz. Lekin bugun Samarqand vohasining ana shunday buyuk tarixini yana bir marta e`tirof etgan holda, viloyatning yer osti va yer usti boyliklari, uning ulkan salohiyati, bunday noyob imkoniyatlarni ishga solish va ularni el- yurtimiz manfaati yо`lida oqilona ishlatish hususida fikr yuritishimiz ayni muddao bо`ladi. Bunda avvalambor, bu sohada 8

qilayotgan ishlarimizga tanqidiy kо`z bilan qarash va xolisona baho berish asosiy vazifamiz bо`lishi kerak. О`z faoliyatimizga chuqur va atroflicha baho bermasdan, boy berilgan imkoniyatlarni tо`g`ri tahlil qilmasdan va tegishli xulosalarni chiqarmasdan turib, hammamiz yaxshi tushunamizki, boshlagan ishlarimizni davom ettirish, eng muhimi, har qaysimiz о`z joyimizda xalqimizning bizga bildirgan ishonchini oqlashimiz qiyin bо`ladi. Bu haqda gapirar ekanmiz, bir haqiqatni esimizdan chiqarmasligimiz lozim. Samarqand viloyati, shu yurtda yashayotgan mehnatkash xalq hech qachon oqsoqlar qatorida bо`lmagan, doimo ilg`orlar safidan munosib о`rin egallab kelgan, lо`nda qilib aytganda, hech kimdan kam bо`lmagan va kam bо`lmaydi, dedi Islom Karimov. Dunyoga mashhur, kо`pchilik bir kо`rishni orzu qiladigan, Samarqand ahlining eng sevimli maskani bо`lmish registon maydoni, Bibixonim, Shohi Zinda, Hazrati Xizr ziyoratgohlari oxirgi yillarda har tomonlama obod qilinib, butun jahondan keladigan mehmon va sayyohlarning havasini tortmoqda. Imom Buxoriy majmuasida amalga oshirilgan bunyodkorlik ishlari, bunday muqaddas qadamjolarning yanada obod bо`lib borayotgani kо`pgina musulmon mamlakatlari davlat arboblari va jamoatchiligi, minglab ziyoratchilarning yuksak e`tibori va hurmatiga sazovor bо`lmoqda. Shu kunlarda 6 milliard 500 million sо`m mablag` sarflanib, Siyob dehqon bozorini rekonstruksiya qilish va uning hududini obodonlashtirish ishlari yakuniga yetkazilmoqda. Shular qatorida, salkam 4 milliard sо`m mablag` о`zlashtirilib, Samarqand shahridagi Mirzo Ulug`bek rasadxonasi hududida yangi muzey binosi, keng maydon va sо`lim xiyobon barpo etildi, buyuk bobomiz muazzam haykali о`rnatilib, bugungi kunda bu maskan Samarqand tarixining yana bir yorqin kо`zgusiga aylandi. Bir sо`z bilan aytganda, Samarqand vohasida keyingi yillarda qurilish va obodonlashtirish ishlarini amalga oshirish uchun barcha manbalar hisobidan qariyb 200 milliard sо`m kapital mablag` yо`naltirildi. Bularning barchasi Samarqand shahri, viloyatdagi tuman va qishloqlarimizning yanada kо`rkam va obod 9

bо`lishida, shu yurtda yashayotgan insonlarning ehtiyojini ta`minlashda salmoqli qadam bо`lib, ayni vaqtda xorijiy sayyoh va mehmonlarning hayrat va havasini uyg`otmoqda. Davlatimiz rahbari mamlakatimizda, jumladan, Samarqand viloyatida qishloqlarimizni har tomonlama taraqqiy toptirish maqsadida katta ishlar amalga oshirilayotgani, ayni paytda bu borada yо`l qо`yilayotgan kamchiliklar, mavjud muammolar va ularning yechimi haqida atroflicha tо`xtalib о`tdi. Samarqand viloyatida namunaviy loyihalar bо`yicha zamonaviy uy-joylar barpo etish uchun joriy yilning о`zida 21 ta qishloq massivida qariyb 44 milliard sо`mlik kapital mablag` hisobidan 650 ta uy-joy qurish va ularni shu yilning uchinchi choragida foydalanishga topshirish belgilangan edi. Lekin, afsus bilan aytish kerakki, bunday yangi, odamlarning intilishini tortayotgan, qishloqlarimizni obod qilish, qishloq hayotini shahar darajasiga kо`tarishda istiqboli katta bо`lgan muhim masalaga yetarlicha e`tibor berilmayapti. Buning natijasida ana shu uylarni qurishda sustkashlikka va ularni topshirish muddatlarini asossiz ravishda chо`zib yuborishga yо`l qо`yilmoqda. Bugungi kunda aqlga sig`maydigan ba`zi holatlar haqida faqat afsuslanib gapirish, xususan, vodoprovod tarmoqlarining ishdan chiqishi oqibatida odamlarning quduq suvidan foydalanishga majbur bо`layotganini Bulung`ur va boshqa tumanlarda kuzatish mumkin. Tabiiy gaz bilan ta`minlash haqida gapirganda, bu masalada ham shu kabi noxush misollar kam emasligini aytish lozim. Jumladan, Samarqand, Urgut, Tayloq, Payariq, Kattaqо`rg`on tumanlarida bu nuqsonlar kо`zga tashlanmoqda. Ayni qish paytida bunday holat odamlarning haqli e`tirozini uyg`otmoqda. Bu kabi kamchiliklar, ayniqsa, elektr energiyasi ta`minotidagi uzulishlar ayrim qishloq vrachlik punktlarida uchrashini hech chidab bо`lmaydigan hol deb baholash kerak. Viloyatda zamonaviy bilim va professional malakaga, tashkilotchilik qobiliyatiga ega bо`lgan, jumladan, О`zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi davlat va jamiyat qurilishi akademiyasini bitirgan kadrlarga ishonch 10

bildirish, ularning yо`lini ochib berish о`rniga mas`ul lavozimlarga bugungi kun talablariga javob bermaydigan nomzodlarni tavsiya etishdek nomaqbul tajriba qо`llanib kelgan. Shu kunlarda barchamiz nihoyasiga yetib borayotgan 2010 yilni yakunlab, Vatanimiz mustaqilligining 20 yilligi nishonlanadigan yangi 2011 yil ostonasida turibmiz deb ta`kidlaydi Prezidentimiz. Ma`lumki, О`zbekiston 1991 yili о`z mustaqilligini qо`lga kiritganidan sо`ng umrini о`tab bо`lgan mustabid, ma`muriy-buyruqbozlik, rejali-taqsimot tizimidan voz kechib, “о`zbek modeli” deb nom olgan о`z taraqqiyot yо`lini tanlab oldi. Biz ishlab chiqqan va bugungi kunda hayotga tatbiq etayotgan ushbu modelning ma`no-mazmuni davlat qurilishi va konstitutsiyaviy tuzumni tubdan о`zgartirish va yangilash, iqtisodiyotni mafkuradan xoli etish, uning siyosatdan ustunligini ta`minlash, davlatning bosh islohotchi vazifasini bajarishi, ya`ni islohotlar tashabbuskori bо`lishi va ularni muvofiqlashtirib borishi, qonun ustuvorligini ta`minlash, kuchli ijtimoiy siyosat yuritish, islohotlarni bosqichma- bosqich va izchil olib borish tamoyillariga asoslanadigan siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy islohotlarni amalga oshirishdan iboratdir. Izchil yuqori о`sish sur`atlari, yurtimizda barpo etilgan bank-moliya tizimining barqaror va ishonchli faoliyat yuritishi, dunyo jamoatchiligi, shuningdek, Xalqaro valuta jamg`armasi, Jahon banki, Osiyo taraqqiyot banki singari nufuzli xalqaro moliya tashkilotlari tomonidan e`tirof etilmoqda. Haqiqatdan ham, qariyb yigirma yillik mustaqil taraqqiyotimiz mobaynida О`zbekistonda yalpi ichki mahsulotning о`sishi 3,5 barobarni, aholi jon boshiga hisoblaganda esa 2,5 barobarni, aholining real daromadlari 3,8 barobarni tashkil etgani e`tiborga sazovordir. Ayniqsa, ijtimoiy-gumanitar sohada erishilgan marralar aholini ijtimoiy himoya qilish uchun yо`naltirilgan davlat harajatlarining 5 barobar kо`paygani, turmush darajasining sezilarli ravishda yaxshilangani va 11

buning natijasida onalar о`limi 2 barobardan kо`proq, bolalar о`limi 3 barobar kamaygani, odamlarning о`rtacha umr kо`rishi 67 yoshdan 73 yoshga, jumladan, ayollarning о`rtacha umr kо`rishi 75 yoshga yetganini mamnuniyat bilan ta`kidlasak arziydi, deb о`ylayman. Shundan kelib chiqqan holda, quyidagi yо`nalishlarni demokratik о`zgarishlarni yanada chuqurlashtirishning eng muhim ustuvor vazifalari sifatida belgilash zarur, deb о`ylayman. Ma`lumki, о`tgan davr mobaynida mamlakatimizda davlat hokimiyati va boshqaruvini demokratlashtirish sohasida amalga oshirilgan islohotlar о`ta muhim bir maqsadga, ya`ni hokimiyatlar bо`linishi konstitusiyaviy prinsipini hayotga izchil tatbiq etish, hokimiyatlar о`rtasida о`zaro tiyib turish va manfaatlar muvozanatining samarali tizimini shakllantirish, markazda va joylarda qonun chiqaruvchi va vakillik hokimiyatining vakolatlari hamda nazorat vazifalarining rolini kuchaytirish, sud tizimini liberallashtirish va uning mustaqilligini ta`minlash bо`yicha g`oyat dolzarb chora-tadbirlarni kо`rishga qaratilgan edi. Boshqaruv sohasini markazlashtirishni cheklash, bu boradagi vazifalarning bir qismini respublika darajasidan viloyat, tuman va shahar miqyosiga о`tkazish, О`zbekistonda mahalliy о`zini о`zi boshqarishning noyob shakli bо`lgan mahalla tizimini shakllantirish masalalariga katta ahamiyat qaratildi. 2007 yilda О`zbekiston Respublikasi Konstitusiyasidan mamlakat Prezidenti bir vaqtning о`zida ijro etuvchi hokimiyat boshlig`i ekanini belgilaydigan normaning chiqarilishi ushbu davrdagi muhim siyosiy-huquqiy voqealardan biri bо`ldi. Bugungi kunda Konstitusiyamizning 89-moddasida “О`zbekiston Respublikasining Prezidenti davlat boshlig`idir va davlat hokimiyati organlarining kelishilgan holda faoliyat yuritishini hamda hamkorligini ta`minlaydi” degan qoida belgilab qо`yilgan. 12

Shundan kelib chiqqan holda, О`zbekiston Respublikasi Konstitusiyasining 98-moddasini quyidagi tahrirda bayon etish taklif qilinadi . “О`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi ijro etuvchi hokimiyatni amalga oshiradi. О`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi О`zbekiston Respublikasi Bosh vaziri, uning о`rinbosarlari, vazirlar, davlat qо`mitalarining raislaridan iborat. Qoraqalpog`iston Respublikasi hukumatining boshlig`i Vazirlar Mahkamasi tarkibiga о`z lavozimi bо`yicha kiradi. Vazirlar Mahkamasi iqtisodiyotning, ijtimoiy va ma`naviy sohaning samarali faoliyatiga rahbarlikni, О`zbekiston Respublikasi qonunlari, Oliy Majlis qarorlari, О`zbekiston Respublikasi Prezidentining farmonlari, qarorlari va farmoyishlari ijrosini ta`minlaydi. Vazirlar Mahkamasi amaldagi qonun hujjatlariga muvofiq О`zbekiston Respublikasining butun hududidagi barcha organlar, korxonalar, muassasalar, tashkilotlar, mansabdor shaxslar va fuqarolar tomonidan bajarilishi majburiy bо`lgan qarorlar va farmoyishlar chiqaradi. О`zbekiston Respublikasi Bosh vaziri Vazirlar Mahkamasi faoliyatini tashkil etadi va unga rahbarlik qiladi, uning samarali ishlashi uchun shaxsan javobgar bо`ladi, Vazirlar Mahkamasining majlislariga raislik qiladi, uning qarorlarini imzolaydi, О`zbekiston Respublikasi Prezidentining topshirig`iga binoan xalqaro munosabatlarda О`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi nomidan ish kо`radi, О`zbekiston Respublikasi qonunlarida, О`zbekiston Respublikasi Prezidentining farmonlari, qarorlari va farmoyishlarida nazarda tutilgan boshqa vazifalarni bajaradi. Vazirlar Mahkamasi о`z faoliyatida О`zbekiston Respublikasi Prezidenti va О`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi oldida javobgardir. Vazirlar Mahkamasining faoliyatini tashkil etish tartibi va vakolat doirasi qonun bilan belgilanadi. 13

О `zbekiston Respublikasi Bosh vaziri nomzodi О `zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasiga saylovlarda eng k о `p deputatlik о `rnini olgan siyosiy partiya yoki teng miqdordagi deputatlik о `rinlarini q о `lga kiritgan bir necha siyosiy partiyalar tomonidan taklif etiladi. Bosh vazir nomzodi uning uchun tegishlicha О`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi deputatlari va Senati a`zolari umumiy sonining yarmidan kо`pi tomonidan ovoz berilgan taqdirda tasdiqlangan hisoblanadi. О`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining a`zolari Bosh vazir taqdimiga binoan О`zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan tasdiqlanadi. Shuningdek, Prezident ma`ruzasida sud – huquq tizimini isloh etish, axborot sohasini isloh qilish, axborot va sо`z erkinligini ta`minlash, saylov huquqi erkinligini ta`minlash va saylov qonunchiligini rivojlantirish, fuqarolik jamiyati institutlarini shakllantirish va rivojlantirish hamda demokratik bozor islohotlarini va iqtisodiyotni liberallashtarishni yanada chuqurlashtirish masalalari tо`lig`incha о`z yechimini topdi. BITIRUV MALAKAVIY ISHNING DOLZARBLIGI. Ushbu ishda qo`shma otli birikmalarni ingliz tilida tutgan o`rni va ularni ingliz tili grammatikasida qay yusunda tuzilishini, qurilishini o`rganish mumkinligi haqida bo`lib, bunda shu mavzu yuzasidan bir qator ingliz, rus, o`zbek va boshqa millat olimlari qo`shma otli birikmalarni lingvistik tahlilini o`rganish jarayonida ularni gapda muhim o`rin egallashini e`tirof etishgan. 1 Qo`shma otli birikmalar gapning mazmunini, ma`nosini yaqqol ochib beradi. Ularsiz bir gapni keng qamrovli, mazmunga boy qilib ochib bera olmaymiz. Ularni o`rganish, tadbiq etish oson emas, chunki ular ingliz tili grammatikasida aniq tarzda ochib berilmagan. Qo`shma otli birikmani o`rganishdan maqsad-ularni ingliz tili gaplari tarkibida qanday o`rin tutishini tahlil qilishdan iboratdir. Qo`shma otli birikmalar ingliz tilida deyarli o`rganilgan bo`lsada ammo ularning gapdagi o`rni qo`shma otli birikmalarning yasalishi va ularning morfologik 1 Curme C. O. “A grammar of the English language” syntax-Boston D. C. Heath and Co, 1931-616 p. 14

xususiyatlari hamda ularning gapdagi vazifalari to`g`risida deyarli tahlil qilinmagan. Biz e`tirof etgan ana shu muammolar va qo`shma otli birikmalarning tahlil qilinmagan tomonlari bizning bitiruv malakaviy ishimizning dolzarbligini ko`rsatadi. Shuning uchun ham men bu muammolarni ya`ni qo`shma otli birikmalar ustida ishlashga harakat qildim, chunki bu masala ustida ishlash menga juda ko`p ilmiy va amaliy manbalarni ko`rib chiqishga majbur qildi va men o`zim bu masalani qay darajada hal qilganimni va qo`shma otli birikmalarning deyarli yechilmay, ochilmay qolgan qirralarini ochib, o`rganib, tadbiq etib sizlarning muhokamalaringizga havola etdim. 1 BITIRUV MALAKAVIY ISHNING OB`YEKTI. Qo`shma otli birikmalarni tashkil etadi. Biz o`z izlanishimiz davomida qo`shma otli birikmalarning vazifalarini o`rgandik va tahlil qildik. Ingliz tilida qo`shma otli birikmalar haqidagi ma`lumotlar va o`ziga xos xususiyatlari, vazifalari, bitiruv malakaviy ishining asosi bo`lib, bunda nazariy bilimlar jahon adabiyotlaridan olingan misollar orqali yaqqol ifodalab berilgandir. BITIRUV MALAKAVIY ISHNING ILMIY-AMALIY AHAMIYATI. Ushbu leksikologiya fanning ma`ruzalarida, amaliy mashg`ulotlarida va grammatika darsliklarida foydalanishimiz mumkin. Ushbu manbalardan o`quv qo`llanmalar tuzishda foydalanishimiz mumkin. Qo`shma otli birikmalarning ingliz tilida qanday tuzilganligini, qurilishini o`rganib chiqib, bu ma`lumotlardan foydalanib, o`quvchilarga, talabalarga, umuman o`rganuvchilarga qo`shma otli birikmalarni o`rganish, tushuntirish osonroq kechadi deb hisoblayman. BITIRUV MALAKAVIY ISHNING MAQSADI. Ushbu ishni, mavzuni o`rganishdan maqsad, ingliz tilida qo`shma otli birikmalar haqida o`quv qo`llanmalarda, darsliklardan ma`lumot juda kamdan-kam uchraydi. 1 Muller C. A. “Grammar of modern English.”1946 ps. 15

Uni o`rganish qiyinchilik tug`dirganligi sababli barcha ma`lumot va manbalardan foydalanib uning ingliz tili grammatikasida tutgan o`rnini aniqlashdan iborat. Shu sababdan bitiruv malakaviy ishni maqsadini uch qismga bo`lib o`rganamiz: 1. Ingliz tilida qo`shma otli birikmalarni amaliyotda to`g`ri tadqiq etish; 2. Ushbu mavzuni o`rganuvchilariga yengil uslub bo`yicha o`rgatish; 3. Ingliz tilida qo`shma otli birikmalarni vazifasini to`g`ri qo`llash. Ingliz tilida qo`shma otli birikmalarning tarkibiy qismlarini aniq va to`g`ri yoritilishi lozim, chunki ularning qismlari turli adabiyot, turlicha yoritilgan. Ingliz tilida qo`shma otli birikmalarni og`zaki va yozma nutqda, amaliyotda to`g`ri qo`llay bilishimiz kerak. Maqsad ular haqida to`g`ri ma`lumotlarni egallashdir. BITIRUV MALAKAVIY ISHNING AMALIYOTDA QO`LLANILISHI. Bitiruv malakaviy ishning amaliyotda qo`llanishi qo`yidagilardan iborat: 1. Kurs ishlarida, mustaqil ishlarda va bitiruv malakaviy ishlarda. 2. leksikalogiya va nazariy grammatikadan leksiyalarda foydalanish mumkin. 3. Ingliz tili grammatikasida, ingliz tili darsliklarida, nazariy grammatika amaliyotlarida foydalanish mumkin. TADQIQOTNING METODIK ASOSI. O`zbekiston Respublikasi “Ta`lim to`g`risida”gi Qonuni, “Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi”, O`zbekiston Respublikasi hukumatining umumiy o`rta ta`limni rivojlantirishga qaratilgan qarorlari, halq ta`limi Vazirligining buyruqlari, Prezident I. A. Karimovning ta`lim tizimini takomillashtirishga yo`naltirilgan nutqlari, unda bayon etilgan yondashuvlari, tadqiqot muammosiga od ilmiy-metodik pedagogik adabiyotlarga tayanilgan. BITIRUV MALAKAVIY ISHNING I BOBIDA. Qo`shma otli birikmalarning ingliz tilida qanday vujudga kelishini va uni yuzaga kelishida ishtirok etuvchi so`z turkumlari va so`z birikmalari haqida batafsil ma`lumot yozilgan. Bundan tashqari bir qator olimlardan fikr va mulohazalar keltirilgan. BITIRUV MALAKAVIY ISHNING II BOBIDA. To`liq qo`shma otli birikmalar haqida umumiy ma`lumot yozilgan bo`lib, ularning gapdagi vazifasi, sintaktik-semantik tahlili haqida ham ma`lumot keltirilgan. 16

I BOB. Hozirgi zamon ingliz tilida otli birikmalarning tutgan o`rni 1.1. Ot haqida umumiy ma`lumot Ingliz tilida otli birikmalarni juda ko`p olimlar o`rganishgan va ushbu mavzu yuzasidan turli ishlar qilishgan. Michael Pyle, Mary Ellen birikmaning oxiri otlar bilan tugagan so`zlar gruppasini otli birikmalar deb ta`rif bergan. 1 Qo`shma otli birikmalar ham sanaladigan, ham sanalmaydigan otlardan tashkil topgan bo`lib, ular gapda turli vazifalarni bajaradi. 2 Ingliz olimi Martin Heuings qo`shma otli birikmalar ingliz tilida gap qurilishida muhim rol o`ynaydi deb ta`rif bergan. 3 Olimlarning fikricha otli birikmalarsiz gapni keng qamrovli qilib, vujudga keltira olmaymiz. Chunki, qo`shma otli birikmalar ingliz tili lug`at til boyligini oshiradi. Ular gapda juda ko`p vazifalarni bajaradi. Ammo olimlarimizning fikr- mulohazalarini o`rganib chiqib bizda ko`pgina savollar tug`iladi. “Ingliz tilida qo`shma otli birikmalarni o`rganishdan maqsad nima?” “Ingliz tilida qo`shma otli birikmalarni o`rganishdan maqsad ingliz tilida qo`shma otli birikmalarning tuzilishini o`rganish ko`pgina qiyinchilik tug`diradi. Muammo shundaki, qo`shma otli birikmalar ingliz grammatikasida aniq tarzda ma`lumot keltirilmagan. Ularni so`z turkumlarini va ikkinchi darajali bo`laklarni o`rganish jarayonida uchratish mumkin. Shu sababdan qo`shma otli birikmalar haqida mq`lumott to`plab, ularni aniq yaqqol qilib ko`rsatib o`rganishdir” 4 Bizda qiyinchilik tug`dirgan muammolarni qay usulda yengib o`tish mumkin? “Qo`shma otli birikmalar o`rganish qiyinchiliklarini, otli birikmalarni 2 ga bo`lib o`rganish maqsadga muvofiqdir.” 5 1. Sodda otli birikmalar; 2. Qo`shma otli birikmalar; 1 Michael A. Pyle and Mary Ellen “C. Lifts Toefl preparation guide” USA 1995 44p. 2 R. Muphy “English grammar in USE” Great Britain 1985-1994 136-139p. 3 Martin Hewings “Advanced grammar in USE” USA. 1995. 138-155 p . 4 В. Л. Каушанская, Р. Л. Ковнер «Грамматика английского языка» Ленинград 1967. 214 стр . 5 N. F. Bonk. G. A. Kotiy “Ingliz tili darsligi” Birinchi qism Namangan 2006-320 ,bet. 17

Ushbu olimlarning fikrini o`rganib chiqib, bitiruv malakaviy ishning mavzusi ingliz tilida juda katta ahamiyatga ega ekanligini va uni o`rganish jarayonida bir qator muammolarga duch kelishimiz mumkinligini angladim. Ushbu mavzu yuzasidan nafaqat ingliz olimlari balki bir qator boshqa millat olimlari ham fikr mulohazalar yuritishdan va maqolalar qilishgan. “Yangon Universitetining ingliz tili o`qituvchisi 2004 yil qo`shma otli birikmalar ingliz tilida tutgan o`rni” mavzusida maqola yozgan. “Otli birikmalar gapda ishtirok etganda gapning mazmuni, ma`nosi keng qamrovli, yanayam mazmundor bo`ladi. Ammo otli birikmalar ham juda murakkab, uni to`g`ridan-to`g`ri o`rganib bo`lmaydi, shu sababli uni 2 ga bo`lib o`rganamiz” 1 1. Sodda otli birikmalar; 2. Qo`shma otli birikmalar; “Otli birikmalar qay darajada soddalikdan murakkablashib boradi, ayniqsa ularning tuzilishi haqida ko`pgina takliflar keltirilgan. Ular qanday paydo bo`ladi va birikmada qaysi so`z turkumlari ishtirok etadi?” “Biz ham sodda, ham qo`shma otli birikmalarni qanday vujudga keltiramiz?” 2 “Birikmalarni vujudga keltirishda albatta so`z turkumlari qatnashadi, gapda muayyan vazifalarda keladi. Masalan: sifat aniqlovchi vazifasida keladi, ot- aniqlovchi vazifasida keladi. Bundan tashqari qo`shma otli birikma tarkibida ot, sifat, son, olmosh, artikl kabi so`z turkumlaridan mavjud. Sodda otli birikmalar tarkibida ot ko`rsatkichdan iborat bo`lsa, murakkab otli birikma tarkibi murakkablashib boradi. So`z turkumlaridan bir emas, ikki va undan ortiq qatnashishlari ularni murakkablashtirib boradi.” 3 Ingliz tilida qo`shma otli birikmalar gapda ma`lum vazifalarni bajaradi. Michael Pyle va Mary Ellen qo`shma otli birikmalar gapda ega va to`ldiruvchi vazifasida keladi 4 deb ta`rif bergan. Ammo ushbu fikr yuzasidan J.Bo`ronov shunday deb 1 Nguyem Thi Van Lam, Structure of Complex noun phrases. Yangon, Myanmar May 2004 y. 15p. 2 M. Choriyev, M. G’afforov “English grammar” O’bekiston. 2004, 235 p . 3 K . Н. Качалова, Е. Е. Израилвич «Практическая грамматика английского языка» Туркистон. 2006. 332 стр . 4 M. Pyle and M. Ellen “Ko’rsatilgan adabiyot” 44 bet. 18

yozgan: “Qo`shma otli birikmalar ingliz tilida gapda ega, to`ldiruvchi, aniqlovchi vazifasida keladi”. 1 Ushbu fikrlar yuzasidan R. Huddleston shunday degan “Qo`shma otli birikmalar gapda ega, to`ldiruvchi, aniqlovchi va izohlovchi vazifasida keladi”. 2 Demak, olimlarimizning fikr-mulohazalariga tayanib fikr yuritsak, ular gapda to`rt vazifani bajaradi. Shu fikrlarni bilib biz yana bir bor, qo`shma otli birikmalarning gaplarda muhim o`rin egallagan ekanligini guvohi bo`ldik. Shu sababdan uni murakkabligini bilgan holda ikkiga bo`lib o`rganish to`g`ri yo`l ekanligini isbotladi. Ot haqida umumiy ma`lumot 1. Shaxs yoki buyumni ifodalovchi va who? kim? va what? nima? so`rog`iga javob beruvchi so`zlar turkumiga ot deyiladi: a man, a pen. 2. Otlar oldidan odatda artikl va predlog keladi. Ular otlarning asosiy belgisidir: the table, a pen, on the table, in the bag. 3. Otlar birlik va ko`plikda kelishi mumkin; a table-tables, a mother-mothers; 4. Otlarda ikkita-bosh va qaratqich kelishigi bor: worker`s, father`s, mother`s, boy`s. 5. Otlar gapda qo`yidagi vazifada keladi: a) ega vazifasida: The train leaves at 6 o`clock-Poyezd soat 6 da jo`naydi. b) kesim tarkibida: He is a teacher-u o`qituvchi; c) to`ldiruvchi vazifasida: I have received a telegram-Men telegramma oldim. d) aniqlovchi vazifasida: Mis is manager`s room-Bu menejerning xonasi. e) hol vazifasida: there is a hospital in the village-Qishloqda kasalxona bor. Ot besh xil vazifani bajaradi va gapda Atoqli va Turdosh otlarga bo`linadi. 1. Alohida shaxs yoki buyumlarning nomlari atoqli otlardir: The Volga, London, Peter, The Pacific Ocean, The limited Kingdom of Great Britain and Northern Ireland, Moscow. 2. Turdosh otlar bir xil turdagi buyumlarning umumiy nomidir: a boy, a tree, a house. 1 J. B. Bo'ronov “Ingliz tili grammatikasi” T. 1962.02008. 2 R. Huddleston “Introduction to the Grammar of English” Cambridge 1984. 136p. 19

Turdosh otlar qo`yidagi guruhlarga bo`linadi: a) alohida buyumlarning yoki shaxslarning nomlarini bildiruvchi otlar: a book-books va shaxs yoki hayvonlar guruhini ifodalovchi jamlanma otlar: a family-families, a crowd-crawds (to`da) otlardir. b) moddalarni ifodalovchi moddiy otlar: water-suv, stul-po`lat, wool-yung, gold-oltin. c) belgi, harakat, holat, his, ko`rinish, fan, sa`nat va boshqalarni ifodalovchi mavhum otlar: honestly-sofdillik, bravery-jasurlik, slup-uyqu, love-sevgi, history-tarix; donalab sanaladigan va donalab sanalmaydigan otlar. 1. Donalab sanaladigan otlarni sanab bo`ladi. Ular birlik va ko`plikda ishlatiladi: A pen-pens-three pens; a book-books-two books. I bought a book-Men kitob sotib oldim. I bought two books-Men 2 ta kitob sotib oldim. Birlikda kelganda donalab sanaladigan otlar yakka o`zi ishlatilmaydi. Ularning oldidan a, the, my, Olim`s (egalik olmoshlari yoki otlari) dan biri keladi. I want a banana. 2. Moddiy va mavhum otlar donalab sanalmaydigan otlardir. Ular birlikda ishlatiladi. Knowledge is power-Bilim kuchdir. Donalab sanaladigan otlar yakka o`zi kelishi mumkin. I eat rice every day-Men har kuni guruch yeyman. 3. Ba`zi moddiy otlar shu moddadan yasalgan buyumni ifodalab donalab sanaladigan otga aylanadi. He carried a brick (two brick) in each hand-U har bir qo`lida bittadan (ikkitadan) g`isht ko`tarib keldi. Our house is built of brick-Uyimiz g`ishtdan. 4. Ba`zi moddiy otlar shu moddaning har bir tarkibini yoki turini ifodalab sanaladigan otga aylanadi. It is good wine-Bu yaxshi vino. He prefers Caucasion wines to Crimcan wines-U Qirim vinolaridan ko`ra Kavkaz vinolarini afzal ko`radi. 20

5. Ba`zi mavhum otlar konkretlashib donalab sanaladigan otga aylanadi. He wade a speech yesterday-U kecha nutq so`zladi. Ba`zi donalab sanalmaydigan otlar ro`yhati: 1. advice-maslahat 14. information-axborot 2. baggage-yuk 15. sand-qum 3. furniture-jihoz 16. meales-qizamiq 4. money-pul 17. food-ovqat 5. bread-non 18. mumps-tepki 6. homework-uy ishi 19. damage-nosozlik 7. luck-omad 20. soap-sovun 8. luggage-yuk 21. meat-go`sht 9. permission-ruxsat 22. air-havo 10. progress-yutuq 23. work-ish 11. new-yangilik 24. chaos-xaos 12. senery-manzara 25. politics-siyosat 13. traffic-qatnov. 26. advertising-reklama qilish. Time so`zi donalab sanalmaydigan ot sifatida ishlatiladi vaqt va marta ma`nosida donalab sanaladigan otdir. We have spent too much time on this homework (donalab sanalmaydi)-Biz bu vazifasiga juda ko`p vaqt sarfladik. She has been late for class six times this semester (donalab sanaladi)-U bu semestrda olti marta kech qoldi. Donalab sanaladigan va sanalmaydigan otlarni taqqoslaymiz. I am looking for a job-Men ish qidiryapman. I am looking for work-Men ish qidiryapman. What a baatiful view! Qanday go`zal manzara. It is a nice day today-Bugun yaxshi kun. It`s nice weather today-Bugun havo yaxshi. It was a good suggestion-Bu yaxshi taklif. It was good advice-Bu yaxshi maslahat. 21

Otlar birlik va ko`plikda ishlatiladi. Otlarning birlikdagi shakli bitta buyum yoki shaxsni ifodalaydi: a table. Otlarning ko`plikdagi shakli ikki yoki undan ortiq buyumlarni yoki shaxslarni ifodalaydi: tables-stollar, pens-ruchkalar: Ba`zi otlarning ko`pligi, qo`shimcha qo`shilmasdan o`zagidan o`zgaradi: man- men-erkaklar, mouse-mice-sichqon, foot-feet-oyoq, child-children-bolalar, ox- oxen-ho`kiz; Ship, fish otlari birlik va ko`plikda bir xil shaklga ega; This farm has a great number of ship-Bu fermaning ko`p qo`ylari bor. I caught two fish-Men ikkita baliq tutdim. Ammo baliq turlari haqida gapirganimizda fishning ko`pligi fishes bo`ladi; In this lake there are fishes of many varities-Bu ko`lda ko`p baliqlar turi bor. Works-zavodlar, means-vosita, vositalar birlik va ko`plik shakllarida bir xil ko`rinishga ega. Qo`shma otlarning ko`pligi 1. ajratib yoziladigan qo`shma otlarning asosiy ma`no beruvchi so`zi ko`plikda keladi; Custom-house bojxona custom-houses. Man-of-war harbiy kema men-of-war. Mother-in low qaynona mothers-in-law. Passer-by o`tkinchi passers-by. Hotel-keeper mexmonxona ho`jayni hotel-keepers. Agar qo`shma otning birinchi so`zi man yo woman bo`lsa, har ikkala so`z ham ko`plik shaklida keladi: Man-servant xizmatkor men-servants Woman-doctor ayol shifokor women-doctors. Qo`shib yozilgan qo`shma so`zlarning ikkinchi so`zi ko`plikda bo`ladi. Schoolboy-schoolboys-maktab bolasi; House wife-housewives-uy bekasi; Posiman-postmen-pochtachi; 22

Faqat birlikda ishlatiladigan otlar: 1. Donalab sanalmaydigan moddiy va mavhum otlar faqat birlikda ishlatiladi. Sugar-shakar. Freinship-do`stlik. Love-sevgi. Iron-temir. He gave me some good advice-U menga yaxshi maslahat berdi. We have very little information on this subject-Bizda bu masalada juda oz axborot bor. 2. News oti va oxiri ics qo`shimchasi bilan tugagan fan nomlari va kasallik nomlari faqat birlikda ishlatiladi. What is the news?-Qanday (Nima) yangilik bor? Phonetics is a branch of linguistics-Fonetika tilshunoslikning bir soxasidir. 3. Money-pul, hair-soch otlari birlikda ishlatiladi. Her hair is dark-Uning sochi qora. This money belongs to him-Bu pul unga qarashli. 4. Fruit-meva ot birlikda faqat ishlatiladi. Fruit is cheap in summer-Yozda meva arzon. Ammo meva turlarida fruit-fruit`s bo`ladi. On the table there are apples, plums, and other fruit`s-Stolda olmalar, olchalar va boshqa mevalar bor. Faqat ko`plikda ishlatiladigan otlar: 1. Ko`pgina juft otlar (buyumlarning nomlari) faqat ko`plikda ishlatiladi. Scissors-qaychi Scales-tarozi ombir. Trousers-shim Ttongs-spectacles-ko`zoynak These scissors are very sharp-Bu qaychi o`tkir. Your trousers are too long-Sizning shimiz uzun. Qo`yidagi jamlanma otlar ko`plikda ishlatiladi. Goods-mollar contents-mundarija. Proceeds-savdo tushumi clothes-kiyimlar. Shums-xarobalar hairs-zina. These goods have arrived from London-Bu tovarlar Londondan kelgan. The procuds of the sale of the goods have been caught in the rain-Tovarlarni sotishdan tushgan tushum yomg`irda qolgandi. 23

2. “People” so`zi odamlar ma`nosida kelganda ko`plikda ishlatiladi. There are many people there-U yerda ko`p odamlar bor. “People” so`zi “xalq” ma`nosida kelganda birlikda ishlatiladi. The Russian people is invicible-Rus xalqi yengilmas. Ko`rsatkichlar haqida umumiy ma`lumot. 1. Ingliz tilida ko`pgina otlar oldidan maxsus so`zlar keladi. Ularni ko`rsatkichlar deb ataymiz. Ot oldidan faqat bitta ko`rsatkich kelishi mumkin. 2. Eng ko`p tarqalgan ko`rsatkichlar aniq va noaniq a, an, the artiklar va ma`nosi yaqin bo`lgan some, any olmoshlaridir. 3. Artikllarning mustaqil ma`nosi yo`q, ular shaxs yoki buyumning shu turdagi buyumlardan ajratib ko`rsatilyaptimi yoki yo`qmi, buyum subatdoshga ma`lummi yoki no`malummi ekanligini ifodalaydi. O`zbek tilida artikllarga hamda some, any so`zlariga mos keladigan maxsus so`zlar yo`q. Ular har xil yo`llar bilan tarjima qilinadi. There is lamp on the table-Stolda chiroq bor. The director has just come-Direktor hozirgina keldi. Give me some stamps please-Iltimos menga markalar bering. Boshqa ko`rsatkichlarning mustaqil ma`nosi bor. Ular otga aniqlovchi bo`lib keladi. 4. Ko`rsatish olmoshlari: This-bu, these-bular, that-u, those-ular; This house is very old-Bu uy juda eski. I`ll take those books-Men u kitoblarni olaman. 5. Egalik olmoshlari: their-ularning; my-mening, his-uning, its-uning (narsa), your-sening, her-uning, our-bizning. 6. egalik (qaratqich) kelishigidagi olmoshlar. Peter`s father is a doctor-Peterning otasi doktor. My brother`s wife has gone to Toshkent-Akamning xotini Toshkentga ketgan. 7. Many, much-ko`p, little, few-oz, kam; some-bir qancha, ba`zi, bir nechta; any- istagan; each, every-har (bir): either, unisi ham, bunisi ham, har ikkalasi: nether-na unisi, na bunisi olmoshlari; 24

There were many students at the meeting-Majlisda ko`p talabalar bor edi. Some people don`t like meat-Ba`zi odamlar go`shtni yoqtirmaydi. Come at any time-Istagan vaqtda keeling. 8. What-Qanday?, Which-qaysi? Whose-kimning? so`roq olmoshlari. -Whose pen is this-Bu kimning qalami? On which floor do you live?-Qaysi qavatda yashaysiz? What books do you read?- Qanday kitoblar o`qidingiz? 9. Ba`zi ko`rsatkichlar faqat donalab sanaladigan otlar oldidan, ba`zilari esa faqat donalab sanalmaydigan otlar oldidan, ba`zilari barcha otlar oldidan kelishi mumkin: 1 Donalab sanaladigan otlar bilan keladi. Donalab sanalmaydigan otlar bilan keladi. A, the, an, some, any this, that, these, those none, one, two, three… many A lot of Large number of Great (a) few Fewer…..than More…..than The, some, any this, that none Much (bo`lishsiz so`roq gaplarda) A lot of a large amount of (a) little Less…..than More…..than 10. Ko`rsatkichlar qaysi otga ta`aluqli bo`lsa, o`sha otdan oldin keladi, agar o`sha ko`rsatkichlardan tashqari otning boshqa aniqlovchisi bo`lsa, ular ot bilan ko`rsatkich o`rtasida keladi. 1 Pushkin created the Russian literary languade- Pushkin rus adabiy tilini yaratdi. His first scientific work was a great sucsess-Uning birinchi ilmiy ishi katta muvoffaqiyat qozondi. 1 Muhammad G’apporov, Robiya Qosimova “Ingliz tili grammatikasi” Toshkent 2008. 6 bet. 1 К. Н. Качалова, Е. Е. Израилович « Ko ’ rsatilgan adabiyot » 313 b . 25

Ko`rsatkichlarning ba`zilari ma`no anglatadi, mustaqil ma`noga ega, ba`zilari mustaqil ma`noga ega emas. 2 Misol uchun artikllar ma`noga ega emas. Ammo olmoshlarning mustaqil ma`nolari bor. 1. 2. Ingliz tilida so`z birikmalarining tutgan o`rni So`zlar bir-biri bilan ikki xil bog`lanadi: 1. Teng bog`lanish. 2. To`be bog`lanish. Teng bog`lanish: bunda bir so`z boshqasiga to`be bo`lmaydi, bir-biri bilan sanash ohangi yoki teng bog`lovchilar bilan bog`lanadi. 1 2 M. G’apporov, R. Qosimova “Ko’rsatilgan adabiyot” 7 bet. 1 J. B. Bo’ronov “Ko’rsatilgan adabiyotlar” 198 bet. 26

Masalan: Ertalab madrasa yonida bolalar, ayollar to`planishdi-The children, women collected at the traditional Islomic school in the morning. Ushbu gapda children, women teng bog`lanishga misol bo`ladi. Qo`yidagi gaplar teng bog`lanishga misol bo`ladi. I saw a pen and a pencil on the table. Men stolda ruchka va qalamni ko`rdim. He bought apples, apricots, bananas yesterday. U kecha olmalar, o`riklar, bananlar oldi. Tobe bog`lanish: bunda bir so`z boshqasiga to`be bo`ladi: To`belikning asosiy belgisi bir so`z boshqa so`zni izohlab keladi, bir-biriga to`be bog`langan so`zlar so`z birikmasini tashkil qiladi. 2 Ikki yoki undan ortiq mustaqil so`zning ma`no grammatik va ohang juhatdan birining boshqasiga to`be bo`lib bog`lanishi so`z birikmasi deyiladi. 3 So`z birikmasining tarkibida hokimi va to`be so`zlar farqlanadi, so`z birikmasida ma`nosi izohlanayotgan, to`ldirayotgan so`z to`be so`z hisoblanadi. So`roq hamma vaqt hokim so`zga qarab beriladi, so`roqqa javob bo`lgan so`z to`be so`z hisoblanadi: a beautiful girl-chiroyli qiz (qanday qiz?). Hokim so`z ot, sifat, son, olmosh, ravish bilan ifodalansa, otli birikma hisoblanadi. Masalan: a high building-baland bino; All the children-barcha bolalar; A beautiful girl-chiroyli qiz; Hokim so`z fe`lning ravishdosh va harakat nomi shakllari bilan ifodalansa, fe`lli birikma hisoblanadi. So`z birikmasi zanjiri deb ba`zan gap tarkibidagi so`z bir so`zga nisbatan hokim, boshqa so`zga nisbatan to`be holatda bo`lishi yoki bir hokim so`z, bir necha to`be so`zga, bir to`be so`z bir necha hokim so`zga bog`langan bo`lishi mumkin. So`z birikmalarining bu tarzdagi holati so`z birikmasi zanjiri deb ataladi. So`z birikmasi va so`z So`z narsa, belgi, shaxs, ish harakatni umumiy ifodalash uchun xizmat qiladi. 2 M. G’apporov “Ko’rsatilgan adabiyotlar” 18 bet. 3 Hamroyev M. A. “Oliy yurtlari uchun qo’llanma” Toshkent 2008. 79-82 betlar. 27

“ a book ” degan “kitob”ni tushunamiz. “ to go ” deganda “bormoq” likni tushunamiz. So`z birikmasi ham narsa, belgi, ish harakatni ifodalaydi va bu jihatdan so`zga o`xshab ketadi, ammo so`z birikmasi narsa, belgi, ish harakatni boshqa narsa, belgi, ish harakatdan ajratib aniqroq qilib ifodalaydi. A pupil-a clever pupil-aqlli o`quvchi; A girl-a beautiful girl-chiroyli qiz. Ayniqsa so`z birikmasini qo`shma so`zdan farqlash kerak. Ular qo`yidagilar: 1. So`z birikmasi tarkibidagi so`zlar o`zaro ma`no mustaqilligini saqlaydi, qo`shma so`z qismlari esa ma`no mustaqilligini yo`qotgan bo`ladi. Qiyoslaganda esa, so`z birikmasining tarkibidagi so`zlarni o`zaro almashtirish mumkin, iborada bunday bo`lmaydi. Children`s book-the book of children; The father`s coat-the coat of the father; The boy`s bag-the bag of the boy; So`z birikma va ibora qo`yidagicha farqlanadi. 1. So`z birikmasi tarkibidagi so`zlar o`zaro erkin bog`langan bo`lib, kamida ikkita tushunchani bildiradi. Ibora tarkibidagi so`zlar esa bir tushunchanigina ifodalash uchun birlashib, yaxlitlanib qolgan. 2. Ibora ma`no jihatdan bir so`zga teng, ajralmas holatga kelib qolgan birliklar. Shuning uchun uni lug`atlarda so`zlar qatorida berish mumkin. Uning tarkibidagi so`zlarning hokim yoki tobe birliklarga ajratish mumkin emas. Qiyoslaymiz: a red pen so`z birikmasi (aniqlovchi-aniqlanmish), good bye-ibora. So`z birikmalari lug`atlarda berilmaydi. 3. So`z birikmasi tarkibidagi so`zlarning o`rnini almashtirish mumkin, iborada bunday qilib bo`lmaydi: my mother`s dress-the dress ot my mother-onamning ko`ylagi, his friends book-My book of his friend; uning do`stini kitobi. So`z birikmasi va gap 1. Gap fikr, tasdiq yoki inkor hukmini bildirib, tugallangan ohang bilan aytiladi. The street is big. So`z birikmasi esa sanash ohangi bilan aytiladi: A good mind Avval, bosh so`z keyin keladi: A clever boy-aqlli bola; A big street-katta ko`cha; 28

A high degree-baland daraja; Agar ular o`rnini o`zgartirilsa gap hosil bo`ladi: the street is big-ko`cha katta: The boy is clever-bola aqlli; the degree is high-daraja baland. Bitishuvda ergash so`z vazifasida sifat, ravish hamda ular vazifasidagi boshqa so`zlar keladi. 1 A red flower-qizil gul. A gold ring-oltin uzuk; A clever person-aqlli kishi; Bosh so`z ot va fe`l so`z turkumidan bo`ladi. So`z birikmasi tahlili: 2 A. Gapdagi so`z birikmalar aniqlanadi. B. Bosh va ergash so`zlar aniqlanadi. D. Bosh va ergash so`zlarning bog`lanish usuli aniqlanadi. C. So`z birikmasining bosh so`z turkumi bo`yicha turi aniqlanadi. V. So`z birikmasining tuzilish turi aniqlanadi. 2. Gap bitta so`zdan ham iborat bo`lishi mumkin va u kesimlik qo`shimchalari bilan shakllangan bo`ladi, so`z birikmasi esa har doim eng kamida ikkita mustaqil so`zdan iborat bo`ladi: The spring. All the students are hoppy. Ergash so`z bosh so`zga qo`yidagi usullar yordamida birikadi. 1. Moslashuv. Bu bosh so`z bilan ergash so`zning shaxs-sonda mosligidir. Bunda bosh va ergash so`z qaratqich kelishigi hamda egalik qo`shimchasi yordamida birikadi: qaratqich kelishigi qo`shimchasi ergash so`zga, egalik qo`shimchasi bosh so`zga (ba`zan ikkalasiga ham) qo`shiladi. Masalan my brother`s book-ukaning kitobi, my father`s car-otamning mashinasi, my sister`s dress-singlimning ko`ylagi; Ega va kesim ham moslashuv usuli yordamida bog`lanadi. Moslashuvda ba`zan qaratqich kelishigiga yoki egalik qo`shimchasi tushurilishi mumkin. Our school-bizning maktab. 1 K. N. Kachalova “Ko’rsatilgan adabiyotlar” 113 b. 2 J. B. Bo'ronov “Ko’rsatilgan adabiyotlar” 317 b. 29

2. Bitishuv: Ergash so`zning bosh bilan grammatik vositasiz faqat ma`no jihatdan yo so`z tarkibi yordamida birikishi bitishuv deyiladi. Bitishuvda doimo ergash so`zdir. I BOB YUZASIDAN XULOSA Ushbu bitiruv malakaviy ish hozirgi zamon ingliz tili strukturasida qo`shma otli birikmalarning leksik-semantik tahliliga bag`ishlanadi. Ushbu ish kirish va ikki bobdan tashkil topgan. Ilmiy izlanish jarayonida qo`shma otli birikmalarni tahlil qilib, birinchi bob yuzasidan qo`yidagi xulosaga keldim. Hozirgi zamon ingliz tilida so`z birikmalarining tutgan o`ni haqida batafsil 30

to`xtalib o`tib, Michael Pyle, Marry Ellen 1 va Martin Hewings 2 kabi olimlar fikrlariga tayandim. Birinchi bobni birinchi qismida ot haqida ma`lumot berib, otlarni turlari, gapdagi bajaradigan vazifalarini o`rganib tahlil qildim. Bunda Michael Pyle, Marry Ellenlar fikri va Bo`ronovlar 3 tadqiqotlariga tayangan holda ish olib bordim. Birinchi bobni ikkinchi qismida so`z birikmalari haqida to`xtalib o`tib, so`z birikmalarining tarkibi, so`z birikmalar bilan iboralarning farqi va gapdagi o`rni haqida to`xtalib o`tdik. Qo`shma otli birikmalar ingliz tili grammatikasida aniq tarzda va batafsil ma`lumot keltirilmagan. Ularni so`z turkumlarini va ikkinchi darajali bo`laklarni o`rganish jarayonida uchratish mumkin. Shu sababdan qo`shma otli birikmalar haqida ma`lumot to`plab, ularni aniq va yaqqol qilib ko`rsatib berishga harakat qildim. II BOB. Qo`shma otli birikmalarning gapdagi vazifalari va ularning semantik va qiyosiy tahlili 2. 1. Qo`shma otli birikmalar haqida ma`lumot Qo`shma otlarni tahlil qilishdan oldin birinchi bo`lib men olimlar fikriga tayanaman. Ular qo`yidagicha: 1 Michael A. Pyle, L Marry Ellen “Cliffs Toffi preparation guide” USA. 1995 43-44p. 2 Martin Hewings “Advanced Grammar In USE” 1995 138-155. 3 J.Bo’ronov “Ingliz tli grammatikasining normative kursi”. T. “O’qituvchi” 1989 42-43b. 31

Birinchidan I. V. Arnoldning asari “The English Word” da berilgan. Qo`shma otlar kamida ikkita o`zakdan tashkil topgan bo`lib, tilda mustaqil birlikdek namoyon bo`ladi. Qo`shma so`zlardan ularni gapdagi vazifasiga ko`ra leksik birlik sifatida keltiriladigan tarkibiy qismlar bevosita bir butunlik va tarkibiy qismlar olinadi. 1 Va endi I. K. Sheardning fikrini bayon etamiz. U “Qo`shma so`z aynan o`zi qo`llanmasada bir oz qo`shma otlarga uxshab ketadi. Ammo ularning farqi, qo`shma ot o`z shakllarining barcha qismlarini saqlab qolishi” ni aytib o`tadi. 2 Misol sifatida; u blackboard (doska), bookcase (kitob javoni) kabi misollardagi elementlarning bir so`z yasash uchun ishlatilganligini ko`rsatib o`tadi. Mashhur ingliz olimi R.S.Ginzburgning fikricha, qo`shma so`zlar shunday so`zlarki, ikki o`zakning qo`shiluvidan odatda asosiy so`z turlaridan hosil bo`ladi. 3 Va mashhur rus olimasi T. N. Arbekovaning fikricha, “Qo`shma otlar ikki yoki undan ortiq otlardan tashkil topadi” deb hisoblaydi. 4 J. Bo`ronovning fikricha esa, “qo`shma otlar ikki negizning qo`shilishi orqali yasaladi”. 5 Bu hamma izohlardan so`ng, biz ularning fikrlarini tahlil qilishga va qo`shma so`zlarga to`liqroq, to`g`riroq izoh berishga harakat qilamiz. Mashhur ingliz olimi I.K.Sheardning nuqtai-nazariga ko`ra ya`ni uning aytishicha, “bu bir xil holat emas, ammo ikki so`zning birikishi bilan qisman o`xshashlik sodir bo`ladi, lekin ular yangi so`z hosil qiladi, qo`shma otni emas” deb ta`kidlaydi. Masalan: Smog+fog=smog. Ikkala so`zning ham qismlari yangi so`zni hosil qilish uchun yo`qolgan. Masalan: Note+book=notebook. Ikkala so`z ham o`z qismlarini saqlagan holda qo`shma ot hosil qilyapti. Agar biz mashhur ingliz olimi I. V. Arnoldning nuqtai-nazariga e`tibor qaratsak, qo`shma otlarning ma`nosi ularning leksik va strukturaviy tomoniga bog`liqdir. 1 I. V. Arnold “The English word” Москва « Высшал школа » 1973 ст 233 2 I. K. Sheard “A practicak course of English grammar” 1978. Moscow. 39-42p. 3 Ginzburg “A Grammar of English language ” 1974. Moscow. 102p. 4 Arbekova T. N. “The lexicology of English languafe”. 1976 M. 89p. 5 J. Bo'ronov “Ko’rsatilgan adabiyotlar” 218 bet. 32

Bu ko`p holatlarda qilingan ammo har doim emas. Masalan: cutwork, night-cap. Hattoki, ular strukturaviy jihatdan yaxshi bog`langan bo`lsa ham, ammo ularning leksik ma`nosi bir-biriga to`g`ri kelmaydi. Mashhur ingliz olimi R. S. Ginzburgning fikricha, nutqning milliy qismi qo`shma otlarni ko`p hollarda yasaydi, ya`ni asosiy qismi bo`ladi. Men uning fikriga to`laqonli qo`shilaman. Ammo biz nutqning strukturaviy qismidan yasalgan so`zni tanishimiz mumkin. Masalan: make up, outside, inside, walk out. Bu misollardan ko`rishimiz mumkinki, qo`shma otlarning bir elementi sifatida predloglar namoyon bo`ladi. Hamda biz bilamizki, predloglar nutqning strukturaviy qismlaridan biridir. Yuqoridagilarga asosan shunday xulosaga kelishimiz mumkin, ya`ni qo`shma otlarning ba`zi birlari ikki yoki undan ortiq mustaqil asoslardan tashkil topadi. Qo`yidagi so`zlarning ma`nosi haqida suhbatlashamiz. Biz bilamizki, so`zlar ikki ma`noga ega: 1. Grammatik ma`no. 2. Leksik ma`no. Grammatik ma`no turli xil so`zlarning individual shaklini ko`rsatadi va ular umumiy bo`lgan xususiyatga ega. Masalan: blackboards, bookcases, pencilbases. Bularning hammasi o`z shakliga ega va turli xildir. Hamda ularning umumiy jihati ularning ko`plik sondaligidir. Leksik ma`no haqida gapiradigan bo`lsak, u berilgan tilshunoslik bo`limiga xos uning barcha shakllari va bo`linishidadir. Shu sababli, bunga e`tibor qaratish kerakki, so`zlarning leksik va grammatik ma`nosi bir-biriga aloqador. Chunki, ular bir-birlariga bog`langan holda bir ma`noni keltirib chiqadi. Masalan: The notebook is in the table. Daftar stol ustida turibdi. 33

Biz shuningdek qo`shma so`zlarning semantik ma`nosini tahlil qilishimiz kerak. Ilmiy diplom ish davomida qo`shma otlarning semantik tomoni turli xil usulda yoritib berishga harakat qildim va ilmiy g`ayalardan foydalandim. 2. 2. Qo`shma otli so`z birikmalarning gapdagi vazifalari Mashhur ingliz olimi R.S.Ginzburgning fikricha, asosiy ma`nosi bo`lgan semantik qo`shma so`zlarni taqdim etadi. Ular qo`yidagilardan iborat. Barcha qo`shma otlarning ma`nolari avvalombor, ular tashkil topgan so`zlardan va ularning ma`nolariga bog`liq. 1 1 R. S. Ginzburg “A Grammar of English language ” 1974. Moscow. 106p. 34

Qo`shma otlar I. V. Arnold qo`yidagicha fikr bildirgan. “Qo`shma otlarning tarkibi asosan aniqlaydigan va aniqlanadigan so`zlar bo`lib, ular aniqlanuvchi va aniqlovchi deb ham atalishi mumkin”. 2 Masalan: The teenager had already unsulfed Benjomine`s girl friend and reached for a weapon. (“Red Mafiya” R. I. Friedman 21 p). O`spirin qurolni qo`lga kiritganida allaqachon Benjaminning qizchasini haqoratlagan edi. Yuqorida keltirilgan misolda teenager qo`shma ot bo`lib, so`zning ikkinchi qismi -ager asosiy qism sanaladi. Grammatik jihatdan so`zning ikkinchi qismi ya`ni -ager aniqlovchi bo`lib, teen-aniqlanuvchi hisoblanadi, ya`ni teen so`zi ager so`ziga qo`shilgan xolda o`spirin degan ma`noni bildiradi. Mashhur ingliz olimi R. S. Ginzburg fikricha, bu kabi misollar birinchi va ikkinchi elementlar qo`shilgan yagona ko`rinishi deb hisoblanadi. Ko`p hollarda ular polisemantik so`zlar bo`lib, ularning boshqa so`zlar bilan aloqalari, ularning semantikasiga bog`liqdir. 3 Masalan: board so`zini olib qaraydigan bo`lsak, u polesemantik so`z hisoblanib, ko`p ma`noli so`zdir. Unga boshqa semantik so`z qo`shish orqali bir-biridan tamomila farq qiluvchi ya`ni qo`shma otlar yasaladi. Board yuqorida ko`p ma`noli so`z deb aytganimizdek, u “xonadan, joy, to`rtburchak yog`och, oshtaxta” kabi turli ma`nolarni anglatadi. Macmillan “English Dictionary” da board so`ziga qo`yidagicha ta`rif berilgan. 1. Uzun yog`ochli bo`lak. 2. E`lonlar taxtasi 3. Boshqaruv tizimi. 4. Osh taxta. 5. Imtixonlar. Qo`shma otlarning semantik ma`nosi haqida I.V.Arnold quyidagicha izoh beradi. Qo`shma otlarning ma`nolari har doim ham sintaktik guruhga mos kelavermaydi. 1 2 I. V. Arnold “The English word” Москва « Высшал школа » 1973 ст 133. 3 Macmillan “English Dictionary” for advanced earners. Macmillan, 2002. 1 I. V. Arnold “The English word”. Москва «Высшал школа» 1973 ст223. 35

Masalan: agar blackboard so`zini a black board ko`rinishida ajratsak, semantik ma`nosi umuman o`zgarib ketadi. Shuning uchun qo`shma ot ajratib qo`llanilmaydi. Uning vazifasi o`quvchilarni o`qitishdir. U lenonumning yoki boshqa bir narsaning qismi bo`lishi mumkin. Bu yerda uning rangi muhim emas va doska qora bo`lishi ham shart emas. U hamma yoki boshqa rangda bo`lishi mumkin. R.S.Ginzburgning fikricha, qo`shma otlarning semantik markazi qo`shma otlarning ikkinchi qismidagi so`z orqali o`zgaradi va ma`nosini cheklaydi. Birinchi va ikkinchi ma`noga birlashadi. 2 Uning fikricha qo`shma otlarning leksik ma`nosini o`zaklarning leksik ma`nosi orqali osongina tushunish mumkin. Masalan: People lived on if and there were hospitals and cafes and artillery up side streets and two bawdy-houses one for troops and one for officers and with and of the summer the cold might the fighting in the mount beyond the town the marked iron of the railway fridge the smashed tunnel by the river where the fingarino had been. (“A farewell to Arms” E. Hemingway 5p). Odamlar o`sha erda shoshardi va u erda shifoxonalar, kafelar, ko`chaning tepa qismida arteleriya va ikkita foxishaxonalar, biri lashkarlar va biri esa ofetserlar uchun edi va yozning oxirlashi bilan sovuq kechalarda shahardan olisda, tog`larda chig`anoq misol temirdan qurilgan temir yo`l ko`prigi va daryo tomonidan vayrona qilingan tunelda urush olib borildi. Bu yerda qo`shma otning ma`nosi ikkita qo`shilgan so`z orqali osongina tushunilishi mumkin. Ammo qo`shma so`zlardagi ma`no qisqargan bo`lishi mumkin yoki ma`no qisqarilishiga sabab bo`lishi mumkin. Xuddi handcuffs, hand bag, flower bed, a castle builder. Masalan: They handcuffted him placed him under arrest and drove him to the DEA processing him, where he was finger-prited photographed and allawed to call his attorney. 2 R. S. Ginzburg. “A Grammar of English language ” 1974. Moscow. 106p. 36

Ular unga qo`lkishan taqishdi va uni qo`l izlari surati tushuriladigan xona olib borib qo`l izlarini olib so`ng advakatini chaqirishga ruxsat berishdi. (“Red Mafiya” R. I. Friedman 14p). Bu yerda “qo`lkishan” berilgan. Bu yerda biz metal uzuklarni nazarda tutilayotganini ko`rishimiz mumkin. Biz bilamizki, metal kishanlar maxbusning bilagi atrofiga taqiladi. Ammo biz yana bu ikki so`z bir-biri bilan hech qanday aloqa berishmaganini ham ko`rishimiz mumkin. Masalan qo`yidagi misol “bay-wash” biror narsa aytib yoki qilib biror kishini aldamoq degan ma`noni bildiradi. Boshqa misolda “fiddle-stick” qo`shma so`zi hamma uyquga ketishdan oldin egasiga o`z burchlari bo`yicha xizmat qiladigan xizmatkor tushuniladi. J. Bo`ronov o`zining “A practical course in English lexicalogy” kitobida ta`kidlashicha, qo`shma otlarni klassifikatsiya qilishda semantik ma`no eng muhim qism hisoblanadi. Ammo bularning hammasidan qo`yidagi xulosaga keldim. Qo`shma so`zlarning ko`p ma`nolari ularning o`zlari bilan kelgan qismlariga bog`liq so`zlar, ikki xil ma`noga ega. Leksik ma`no va Grammatik ma`no, ammo biz qo`shma otlarning leksik ma`nosini semantik xususiyatlar bilan aralashtira olmaymiz. Semantik qo`rilishda qo`shma otlar bir ma`nolik va ko`p ma`nolikligini ko`rishimiz mumkin. Ularning tarkibiy qismlari ularning semantik ma`nolariga ta`sir qilmaydi. Masalan: white-wash -ko`p ma`noli qo`shma so`z ammo ularni ikkiga bo`lsak, white ham wash ham bir ma`noli so`z hisoblanadi. Leksik ma`nosiga muvofiq misollarni yig`dim va leksik ma`noga mos misollar topdim. Bu yerda bir necha misollar keltirish mumkin. Noun+verb=er=compound Noun. Masalan: 1 guruh. 37

Money-maker, fill-poster. Shop-kuper, office-holder. Song-writer, floor-walker (man). School-teacher, hair-dresser. 2 guruh. Brother-in-low grandfather. Sister-in-low granddaughter. Mother-in-low grandmother. Bu misollarning barchasi shaxsning kasbini anglatadi. Ikkinchi guruh esa qo`shma otlar bo`lib, oilaga aloqadorlikni bildiradi. Lekin ularning tuzilishi turlicha bo`lishi mumkin. Shu misollardan kelib chiqib, biz ularni ikkita guruhga bo`lamiz. 1- qismi qo`shma otlardan tuzilgan (predloglar yordamida), ya`ni yordamchi so`z vazifasida qo`llanilgan. 2- qismi esa bir xil so`zlardan tashkil topgan, asosiy tarkibiy qism (grand-katta). 3- agar biz 3 qismga to`xtaladigan bo`lsak, bu guruh qo`shma otlardan tuzilgan bo`lib, ularning ikkalasi ham otlarning tarkibiy qismi hisoblanadi. Noun+Noun=Compound Noun. Bu misollarning barchasi o`rin-joyni anglatadi, ko`pchiligi esa gapda o`rin xoli vazifasida keladi. Masalan: School-house billiard-room. Stoch-yard bed-room. Night-club. homeland. Form-house farm yard. The Italians were not entirely flattered by the gaudy imitations they had marhed their Russian colleggies against indulging in inglitry night-clubs that night attract the attention of the RBI and the Media. (“Red Mafiya” R.I. Friedman 59p). Italiyaliklar ularning xushchaqchaq tadqiqotchilari tomonidan unchalik xushomad qilinmagan edilar va ular o`zlari rus kollegiyalarning jalb etuvchi tungi 38

kulublarda huzur qilishdan o`zlarini tiyishlarini va FGR va matbuot e`tiborini tortishga qarshi ogohlantirdi. Bu misolda “ night club ” (tungi kulub) ikkalasi birgalikda o`rin xoli vazifasida kelgan. Bu where? so`rog`iga javob bo`ladi. To`rtinchi guruh esa turli usullar bilan yasaladigan narasalarni anglatadi. Masalan: Clap-board pocket-book. Search-light night-gown. Machine-gun bashet-ball. Newspaper wind-fall. Bu qo`shma misollarda qo`shma otlar otlardan tuzilgan narsalarni anglatganini ko`rish mumkin. So`ngi kichik guruh esa inson tanasining bir qismini anglatadigan otlarni o`z ichiga oladi. Masalan: Eye-brows eyelash Knie-cap. Shunday qilib, yuqoridagi barcha misollardan kelib chiqib, otlarni qo`yidagi maxbus guruhlarga ajratish mumkin. 1-guruh kishilik otlarini anglatadi. (kasbni anglatadigan). 2-guruh oiladagi qarindoshchilik o`rtasidagi aloqadorlikni bildiradi. 3-guruh esa o`rin-joyni bildiradi. 4- guruh esa tana qismlarini anglatadi. O`ziga xos xususiyatiga keladigan bo`lsak, ularni boshqa tillardagi qo`shma otlardan farq qilishini ko`rish mumkin. Birinchi o`ziga xos xususiyatidir. Ingliz tilida qo`shma otlarning qismlari hatto tillarda kamdan-kam uchrasa ham, ular bir- biriga bog`liq bo`ladi. Masalan: Anglo-saxon, Indo-Europian. I will wait till I see the Anglo-Saxon brushing away hairlotly with a toothbreesh. (“A farewell to Arms” Hemingway 5p). 39

Bu misolda mashhur ingliz olimi I. V. Arnoldning ta`kidlashicha, “bu xususiyatni rus tilidan boshqa tillardan topa olmaymiz” 1 . lekin men ilmiy diplom ishim davomida o`zbek tilida ham misollar topdim. Masalan: 1. kungaboqar, sotib olmoq, 2. gultojixuroz. chiqarib olmoq Biz birinchi, ikkinchi misoldan –I, uchunchi va to`rtinchi misoldan –ib morfemalarni topishimiz mumkin. Bu xususiyat o`zbek tilida yangilik emas. Ingliz tilidagi qo`shma so`zlarning ikkinchi yana bir o`ziga xos xususiyati shundaki, ular qo`yidagi misollardek ikkita asosdan iborat bo`ladi. Masalan: Aircraft-camer righthance-man. Wastepaper-bashet watchfloor-man. Bu yerda mashhur ingliz olimi I. V. Arnold rus tili bilan taqqoslagan ammo o`zbek tilida ham ikkita asosdan tashkil topgan qo`shma otlarga ham duch kelamiz. Masalan: Gultojixuroz. Qo`shma otlarning boshqa yana bir o`ziga xos xususiyati shundaki, biz ularni takroriy holatda uchratamiz. Masalan: Goody-goody, fifty-fifty. Va shuningdek biz qo`shma otlarni qiyofadosh shakllariga ham duch kelamiz. Qo`yidagi misoldagidek; Zig- zag, sing-song. Bu xususiyat albatta qo`shma otlarning leksik tomonini ko`rsatib beradi. O`zbek tilida bunday so`zlar qo`shma so`zlar emas, ular takror so`zlar hisoblanadi. Masalan: Tez-tez; ahil-inoq; goh-goh; yoshu-qari; asta-asta; qishin-yozin. 1 I. V. Arnold “The english word” Москва « Высшал школа » 1973 ст 179. 40

Ikkinchi ustundagi so`zlarning jufti bor. Balki bu xususiyat Perman yoki boshqa tillarda taqqoslanganda ular o`rtasida katta farq bor. Qo`shma otlarning boshqa yana bir o`ziga xos xususiyati shuki, ingliz tilidagi qo`shma otlarning ko`pchiligi sifat va otlardan tashkil topganligidir. Nutqning boshqa qismida ular kam uchraydi. Olmoshlar body, thing, one kabi bir xil so`zlardagi takrorlanishni oldini olishga yordam beradi. Masalan: Everybody anything. Something anywhere. Some one no one. Shuning uchun, bu muammo ravishlarda ham uchrashi mumkin va ular juda ko`p uchraydi. Masalan: Inside outside. Ammo ingliz tilida fe`lning o`ziga xos tomoni shundaki, tilda ularning vujudga kelishi juda kam va ular hozirgi vaqtda samarali yo`lda yaratilmayapti. Hozirgi paytda fe`llarning ko`pchiligi predlog va boshqalar bilan yuzaga kelyapti va shuningdek o`zgartirish, birliklar va iboralar bilan ham yaratilyapti. Masalan: Give up, to get, to know, go on, to look for, take off, to have breakfast. Yuqoridagilardan o`zbek tilining qo`shma otlarining ba`zi tomonlaridan oldin o`ziga xos xususiyatlarini ayta olamiz. Muammo shundaki, boshqa tilda topilmagan yoki bir xil qismlari muammo deb topilganidir va endi biz qo`shma otlarning yaratishdagi elementlar haqida gapiramiz. Biz hamma olimlarning fikrining mazmuniga e`tibor qaratamiz va ular bir-biridan farq qiladi va ularning izohi turli usulda berilgan. R. S. Ginzburg shunday deb hisoblaydiki, ularning tarkibiy guruhlaridan mustaqil so`z aniq-ravshan ajratilgan. Mana shunday mazmun J. Bo`ronovning ishida ham izohlangan. 41

U fonetikani, grafikani va strukturani ajralmas deb hisoblaydi. Ammo I. V. Arnold esa qo`shma otlarning yaratilishini fonologik, morfologik va sintaktik jihatdan bog`liq deb o`ylaydi. 1 Bularning hammasidan biz tahlilda uch tomonini tanlaymiz. Dastlab biz hamma ma`lumotlardan qo`shma otlarning fonetik jihatini gapiramiz. Yana bitta xususiyatlarga e`tibor berish kerakki ko`pgina tilshunos olimlar qo`shma otlar maxsus strukturalar bilan ajralib turadi. Tarkibida hech qanday o`zgarishlar bo`lmaydi, ammo qo`shma gaplar yoki so`zlarda yangicha urg`u paydo bo`ladi va undov so`zlardagi asosdan farq qiladi. Masalan: He ran his finger along the sear put his thumbes together over the kucap and rocked the knee with his fingers. Bu yerda “ kucap” so`zi qo`shma so`z agar biz ularni har ikkalasini aytsak, ularning o`zini shaxsiy urg`usi bo`ladi. Shunday qilib uch turdagi urg`u nushasi qo`shma so`zlarga ko`ra hosil bo`ladi. 1. Agar qo`shma otning urg`usi bo`lib, u muhim urg`u hisoblansa, u odatda elementning birinchi qismida qo`yiladi. Masalan: Salesman railway. Blackmail dressing-room. We go whole-house before it shuts. (“A farewell to Arms” Ernest Hemingway. 117p). Bizga uy yonishidan avval u erga etib borishimiz tayinlandi. Bu yerda qo`shma so`z “whole-house” bo`lib, unda faqat bitta urg`u bor. 2. Ikkilamchi urg`u qo`shma so`zlarda uchraydi va u ikkiga bo`linadi. Ular boshlang`ich urg`u va ikkilamchi urg`ulardir. Masalan: Machine-gunner railway, yard. Strecher-bearess give, away. 1 I. V. Arnold “The english word” Москва « Высшал школа » 1973 ст 179. 42

“Get my things” I said to the machine -gunner. (“Red Mafiya” R. I. Friedman 108p). Mening narsalarimni keltir dedim men pulemyotchiga. Bu yerda “machine-gunner” so`zida ikkita to`g`ri urg`ular har elementda bordir. 3. Ammo shuningdek ikki urg`uli qo`shma otlar ham mavjud. Ularning urg`usi har ikkala o`zakka ham tushadi. Masalan: ` Court` yard ` good ` looking. ` Arm ` chair ` old ` fashioned. The room I sheaved with the lieftenant Rinaldy looked put on the countryyard. (“A farewell to Arms” E. Hemingway 7p). Men leytinat Rinaldi bilan birga yashagan xonam hovliga qarar edi. Bu yerda qo`shma ot “country-yard” so`zida ikkita urg`u bor. Ammo bu qo`shma otlarni boshqa guruh so`zlaridan va frazalaridan ajratib olish muammosini hal etadi. Bu yerda biz e`tiborimizni shunga qaratishimiz zarur qaysiki, ularning grafik va strukturaviy belgilari ajralmasligidir. Ammo men boshqa alomatlar haqida gapirishdan avval e`tiborimizni lug`atlar va ularni bir-biriga solishtirishga qaratmoqchiman. Va men solishtirishga harakat qildim. Myullerning “ Англо - Русский словарь ” i bilan eski “The HBJ school Dictionary” ni solishtirdim. Masalan: Railway and salesman. Myullerning “ Англо - Русский словарь ” rida ikkala so`zda ham bitta urg`u bor. Albatta birinchi bug`unga tushgan va eski: “The HBJ school Dictionary” ida salesman so`zida bitta urg`u bo`lib, u ham bo`lsa ikkinchi bug`unga ya`ni elementga tushgan. Xuddi “salesman” va “railway” so`zlaridek birinchi elementga tushgan boshlang`ich urg`u va ikkinchi elementga tushgan ikkilamchi urg`udir. Oldinroq esa biz Myullerning “ Англо - Русский словарь ” ridan olingan armchair so`zida ikkita urg`u borligini gaplashdik. Ammo biz bir farqni ya`ni “The HBJ school Dictionary” ida ikkita urg`u borligini, ammo ulardan birinchisi birlamchi, ikkinchisi esa ikkilamchi ekanini ko`rdik. 43

Agar biz ularni ya`ni lug`atlarni solishtirmasak, ularda bir necha xatolar topishimiz mumkin. Lug`atlar orasida farqlar aytarlicha katta bo`lmasa ham baribir xatolar mavjud. Hozir biz grafik belgilar haqida gaplashamiz. Qaysiki, qo`shma gaplar bilan ishlashda muhim rol o`ynayotgan, lekin boshqa guruhdagi so`zlar va frazalardan farqlab beradiganidir. Grafik jihatdan ko`plab qo`shma otlarda ikki turdagi “spelling” ya`ni harflab aytish bor. Ularni dona-dona harflab aytishimiz yoki qo`shilib hammasini aytishimiz mumkin. Ammo ikkala “spelling” ham qo`shiladi. Birgalikda strukturaviy va fonetik jihatlari hamda ular birgalikda qo`shma gaplardagi ajralmaydigan yetarli darajali belgilarni to`ldiradilar. Hozir biz grafik belgili bo`lib, birga yoriladigan va bir formali qo`shma so`zga misol keltiramiz. Masalan: Bathroom farmhouse. Signboard suitcase. Stockyard superman. A door led to bathroom (“A farewell to Arms” E. Hemingway 167 p). Eshik yuvinish xonasiga olib borar edi. Donalab aytiladigan qo`shma so`zlar. Masalan: Bill-poster night-dress. Night-gown old-fashioned. I haven`t anything to wear. I haven`t even a night-gown. ( “Red Mafiya” R. I. Friedman 42p). Mening hech narsam yo`q kiyishga hatto tungi kuylagim ham. Bu erda biz night-gown qo`shma otini defis bilan yozilganligini ko`rishimiz mumkin. Lekin siz bilasizki, biz lug`atlarda tasviriy farqlarga tegishli muammolarga duch kelamiz. Bunday qo`shma otlarning talaffuzi lug`atlarda turlicha beriladi. 44

Men tasviriy muammolar haqida rus tilidagi “The Oxford Russian Dictionary” da va Muyullerning “English-Russian Dictionary” dagi farqlarni topishga harakat qildim. Masalan: “Farm-house” qo`shma oti rus tilidagi “The Oxford Russian Dictionary” da aniq yozilgan. Lekin farqi shundaki, 1967 yil Moskva shahrida nashr qilingan “English-Russian Dictionary” u so`z defis bilan yozilgan. Masalan: “Bathroom” qo`shma oti. Bu so`z Myullerning “English-Russian Dictionary” da defis bilan yozilgan. Lekin “The Oxford Russian Dictionary” da bu so`z qo`shib yoziladi. R. S. Ginzburg qurilmali qo`shma otlarni bir-biri bilan bog`langan o`ziga xos tartib orqali o`ziga xos tartibga ifodalanganligini ta`kidlagan. Ikki element qo`shiladi va ikkinchi element so`zning qurilish va semantik ma`nosini ifodalaydi. Bosh so`z birinchi tarkibiy qismning leksik-grammatik va semantik xususiyatlari belgilanganidek, muhim ahamiyatga ega. Buni aytish joizki, o`zaklar o`rtasidagi farq juda katta ma`no anglatib, qo`shma otlarda yoki so`z birikmalarida asosiy o`zak muhim o`rin egallab ular asosan qo`shma sifatlardan tashkil topadi. Sifatlarda “long-longer, rich-richer” misollarida ko`rinib turganidek qiyoslash darajasi mavjud, lekin ular age-long, oil-rich inchwide kabi qo`shma otlar to`liq mustaqil grammatik ma`noga ega bo`lmagan paytda ular qiyoslanmaydi va bu birikmaning qurilmasi buni ibora emas so`z ekanligini ko`rsatadi. Masalan: “Starlit” so`zi ibora emas. Chunki uning ikkinchi elementi sifatdoshning o`zagidir va sifatdosh ot orqali sintaktik jihatdan ifodalanmaydi. Biz bu haqida mashhur ingliz olimi I. V. Arnoldning “The English Word” kitobida ko`rishimiz mumkin. Biz shundan kelib chiqib, shuni aytishimiz mumkinki, qo`shma otlarning qismlari haqida hatto tilshunoslar ham ularni turli xil guruhlarga ajratishgan va ularning fikrlarini ko`rib chiqamiz. Yuqorida aytib o`tilgan 45

fikrlardan kelib chiqib men shunday xulosaga keldim, ya`ni iboralar bilan so`z guruhlarining bir-biridan farqini avvalombor, ularning o`rtasidagi fonetik, grafik va tarkibiy belgilarga bog`liq. Garchi biz iborali qo`shma otlarning ikki urg`uliligi haqida aytgan bo`lsakda, lekin faqatgina urg`u bu muammoning yechimini yecha olmaydi, shuningdek biz daughter-in-low, man-of-war kabi iboralarda urg`uli qismini defis bilan yozilganligini ko`rishimiz mumkin. Lekin barcha ko`rib o`tilayotgan farqlar qo`shma otlarni grafik, fonetik va tarkibiy jihatdan biror aniq xulosa yaratmaydi. Ular so`z birikmasi va ibora qiyoslanayotganda qo`shma otlarning yaratilishida katta xizmat qiladi. 2. 3. Qo`shma otli birikmaning qiyosiy tahlili Endi olimlar tomonidan taqqoslangan qo`shma otlarning turlari haqida gaplashamiz va ular qo`shma otlarning aniq hususiyatlaridan kelib chiqib tasniflangan. Mashhur ingliz olimi I. V. Arnold bu mavzuda katta izlanishlar olib borgan. Shuningdek, R. S. Ginzburg ham J. Bo`ronov tasniflaganidek tasniflagan. 46

Shuning uchun ham qo`shma otlarni ularning turli xil xususiyatlaridan kelib chiqib tasniflagan. Ularni qiyoslash turiga qarab, ular qo`yidagilarga bo`linadi: 1. Mustaqil. 2. Bog`lovchi element. 3. Predlogli, bog`lovchili o`zak. Mustaqil qo`shma otlar elementlarsiz bog`lanadi. Masalan: New-comer baseball finger-print. Brief-case everything nick name. Bathroom girlfriend well-organizes. “When I was a bet everything that I did made people laugh” he said. (“Red Mafiya” R. I Friedman 123p). Men yoshligimda qilgan barcha ishim, odamlarni kulgusini qistardi, dedi u. Unli va undosh yordamchi elementlar qo`shma otlarni tuzishda xizmat qiladi. Masalan: Salesman staterman. Handicraft spedometr. Handicap anglo-faxon. Ash-looking. He played a lovely game of billiards and with the landicap. I was only four a head at fifty. (“A farewell to Arms” E. Hemingway 186 p). 1. Yordamchi elementli qo`shma otlar predlogli yoki bog`lovchili o`zak orqali ifodalanadi. Masalan: Up to-date, Mother-in-low. Shunday qilib, barcha misollarda adabiyotda tasnif qilingan guruhlarda beriladi. 2. Qo`shma otni tasnif qilganda ularning tuzilishiga qarab qo`yidagi guruhlarga bo`lishimiz mumkin. 1. Oddiy o`zakdan tashkil topgan qo`shma ot. Masalan: 47

Newborn streetear toothbrush. Railway bedroom pocketbook. Barman seagull motor-truck. There were streetcar tracks, and beyond the was the cathedral. (“A farewell to Arms” E. Hemingway 103 p). U yerda tramvay izlari va undan olislikda qal`a bor edi. 2. Bundan tashqari qo`shma otlar bo`linadigan o`zaklardan tashkil topadi. Masalan: Stretcher-berier school-teacher. Machine-gunner teenager. Low-maker aim-concimoning. Russian born piarno player and song-writer who performed at Batushka which his nife Nelli a singer. (“Red Mafiya” R. I Friedman 123p). Rossiyalik pianist “bastakor” Batushka klubida qo`shiqchi rafiqasi bilan birga ish olib boradi. Bu yerda “song-writer” so`zi birinchi elementdan tashkil topgan ot o`zakdan iborat va ikkinchi element sifatida ishlatiladi. 3. Biz shuningdek qo`shma otlarni ularning tarkibiy qismi qisqargan o`zakdan tashkil topganini ko`rishimiz mumkin. Ammo bu hodisa juda kam uchraydi. Masalan: X-mas, math-mistress, H-bag. Ammo birinchi element o`qilmaydi yoki og`zaki nutqda qo`llanilmaydi. Oxirgi tasnifga muvofiq qo`shma otlarning tarkibiy qismidan biri qo`shma bo`lib kelishi ham mumkinligi aytib o`tilgan. Masalan: Wast-paper-bachet longshoreman. Night-wachman. Righthandman. Other the Russians departed, agents scourted Robzou`s hotelroom for incriminating evidence and retried a match book in a wastepaper-bachet with 48

Ivanov`s name and Brooklyn phone number on it. (“Red Mafiya” R. I Friedman 171p). Ruslar jo`nab ketganidan so`ng agentlar Robzonning “mehmonhona” nomeriga ashyoviy dalil uchun shoshilishdi va o`sha yerda Ivanovning ismi va Bruklenning telefon nomeri yozilgan yon daftarchani topib olishdi. Bu yerdagi misoldan ko`rinib turibdiki, qo`shma otning birinchi qismidagi ot ikkita so`zdan iborat bo`lib, qo`shma ot bo`lib kelgan. Yana bir tasnifga muvofiq qo`shma otlar turli so`z turkumlariga tegishligiga muvofiq yoki funksional nuqtai-nazardan tasniflanishi ham mumkin. Ko`plab ingliz tilidagi qo`shma otlar ot va sifatga tegishli bo`ladi. Qo`shma otning birinchi qismidagi ot ikkita so`zdan iborat bo`lib, qo`shma ot bo`lib kelgan. Yana bir tasnifga muvofiq qo`shma otlar turli so`z turkumlariga tegishligiga muvofiq yoki funksional nuqtai-nazardan tasniflanishi ham mumkin. Ko`plab ingliz tilidagi qo`shma otlar ot va sifatga tegishli bo`ladi. Masalan: Ball-point many-coloured. Girlfriend well-organized. Homelong well-balanced. Ammo biz ingliz tilida shuningdek, ravish, olmosh va fe`lli qo`shma otlar ham mavjud. Lekin ular ingliz tilida juda kam. Shuningdek, olmoshlarga thing (narsa), body (tana), one (kimdir), where (qaerda) va ravishlar qo`shish orqali ham yasash mumkin. Masalan: Inside outside. Yana bir jiddiy murakkablikni fe`llardan yaratilgan fe`llarni ham uchratish mumkin. Qo`shma fe`llar ikki usul orqali yasaladi. 1. Urg`uni o`zgartirish orqali yasaladi. Masalan: 49

Blackmail dan blackmail. Handsuft dan handcuft. Biz yana boshqacha usulda yaratilgan qo`shma fe`llarni ham ko`rishimiz mumkin. 2. So`zning orqasidan qo`shimcha qo`shish yoki yasamalik orqali yasaladi. Masalan: To house-keep from house-keeping. Shunga o`xshagan misollarni mashhur ingliz olimi R. S. Ginzburg ham ko`rsatgan. Masalan: To spring-clean dan spring-cleaning. To play-act dan play-acting. Ammo mashhur ingliz olimi I. V. Arnoldning “The English word” kitobida nima uchun fe`llar qo`shma fe`llar bo`la olmasligini yoki qo`shma fe`lning kamayib ketayotganini isbotlagan. Bu muammolar haqida biz muhokama qilganimiz hammaga ayondir. Til adabiyotida ikki xil aloqadorlik bor. Qo`shma otlar bog`langan qismlar va tobe qismlarga bo`linadi. Bog`langan qo`shma otlar ma`noviy va qurilish jihatdan tarkibiy qismlaridan iborat. Masalan: Goody-goody, fifty-fifty. Tobe qo`shma otlar tobe tarkibiy qismga asoslangan bo`ladi. Tobe qo`shma otlar sintakmatik bo`lishi mumkin va ular sintakmatik qoidalarga bo`ysunadi. Masalan: Good-looking many-coloured. Newcomer every thing. Ammo shuningdek tobe qo`shma otlar ularning aloqadorligi asosida sintaktik qoidalarda bo`ysunmasligi ham mumkin. Masalan: Ball-point cutthoot. Sunset boardwalk. 50

The detective reached in his guit and took out a bollpoint pill and pad. (“Red Mafiya” R. I Friedman 22p). Detektiv kistasini kovlab sharikoviy ruchka va nom oldi. Qo`shma otlarning tarkibiy qismlari ot+ot (noun+noun) sintaktik qoidalarga bog`liq emas. Lekin bu barcha ma`lumotlarni J. Bo`ronovning ishlarida ko`rish mumkin. Lekin R. S. Ginzburg to`liq bog`lovchili qo`shma otlar va tobe qo`shma otlarni izohlab bergan. U semantik mustaqillik nuqtai-nazaridan shunday deb hisoblaydi. Qo`shma so`zlarning tarkibiy qismlari orasida bog`liqlikning ikkita turi bor. Bularga bog`lovchili tobe qo`shma otlardir. Shunga ko`ra ular ikkita sinfga ajraladi. a) Qo`shma otlar bir so`zning qaytadan takrorlash orqali ham yasaladi. Masalan: Hush-hush, pook-pook. Bularning barchasi bir-biriga bog`liq. b) Qo`shma otlar ikki xil turli fonetik ritmning qo`shilishi orqali yasaladi. Boshqa barcha o`zgarishlar bir xil boshlang`ich undoshlar bo`lgan. Lekin unlisi xuddi shunday yoziladi. Masalan: Chit-chate, zig-zag, sing-song. Bu guruhlarning barchasi so`zlashuvda qo`llaniladi. Uchunchi guruhda ikkita narsa bir xil paytda shaxs egani anglatadigan qo`shma otlardan tashkil topgan. Masalan: Bed-room court-yard Sitting-room lieutenant-comander. Masalan: But now I look for ward till when our son will be a lieutenant commander. (“A farewell to Arms” E. Hemingway 98 p). Ammo endi men bizning farzandlarimiz leytinat-komander bo`lishini sabrsizlik bilan kutmoqdaman. 51

Sifat qo`shma otlar orasida sifat qo`shma otlarning maxsus guruhlari ham mavjud. Tarkibiy qismlarida o`zak morfemani uchratish mumkin. Bu guruh chegaralangan. Anglo-Sakson va Osiyo kabi millatlarining nomlari ham shu guruhlarga kiradi, lekin judayam chegaralangan qismlaridir. Subordinativ qo`shma otlar haqida gapirganimizda ular sintaktik jihatdan teng emasligini aytib o`tishimiz kerak. Ammo R. S. Ginzburgning fikricha, u na semantik na tarkibiy jihatdan tengdir. Lekin qo`shma otning asosiy bosh so`ziga bog`liq bo`lib, ikkinchi qism ma`no jihatdan ergashib keladi. Qo`shma ot o`z xususiyatiga ko`ra ikki xil turga bo`lishimiz mumkin, ya`ni ularni asosini tashkil qiladigan so`zdan va tobe bo`lib qo`shilib ketadigan so`zlardan ya`ni ularni to`g`ri qo`shma otlar va boshqa bir tildan kirib kelgan qo`shma otlardir. To`g`ri qo`shma otlar ikkita so`zdan tashkil topgan. Ikkalasi ham bir holda bitta mustaqil ma`noni anglatgan so`zlar bo`lib, ular maxsus yordamchi elementlar bilan yoki elementlarsiz qo`llanilishi mumkin. Masalan: Homeland bed-room. Bath house home-work. Meanwhile eyebrows. Masalan: Synday everyone good-looking and on syndays they would lie on the sun and listen to the nids. (“The Path of Thunder” Peter Abraham 293 p). Yakshanba kunlari ular quyoshda toblanib, qushlarning sayrashini eshitishni rejalashtirishdi. To`g`ri qo`shma otlar so`z turkumlarining har qanday bo`lagidan tashkil topgan bo`lishi mumkin. Ular o`zgaruvchan va o`zgarmaydigan bo`lishi mumkin. Ular subordinativ yoki kordinativ bo`lishlari mumkin. Qo`shma otlar hech qanday affiks yordamida qo`shilmaydi. Yasama qo`shma otlar ularning kelib chiqishlariga qarab uchraydigan iboralarga qarab ikki turga bo`linadi. 52

a) yasama qo`shma sifatlar; ular quyidagicha yasaladi. Suffiks+ed (suffex+ed) hamda sifat+ot+ed (adjective+noun+ed) va shuningdek ular ot+ot+ed (noun+noun+ed). Masalan: Light-hearted half-hearted. Well-organized well-balanced. Ushbu hamma qo`shma otlar sifat+ot+ed (adjective+noun+ed) yoki ular yana ot+ot (noun+noun) bo`lishi mumkin. Masalan: Two-faced three-cornered. b) yasama qo`shma otlar ko`pincha ot+ot (noun+noun) sifat+ot (adjective+noun) bo`lib kelishlari mumkin va yana fe`l+sifat (verb+adjective) yoki fe`l+ot (verb+noun) bo`lishi mumkin. Yuqorida berilgan ma`lumotlar qo`shma otlarning tasniflari turli kitoblardan olingan bo`lib, men ularni barchasini ko`rib chiqib o`zim tahlil qilishga harakat qildim. Barcha olimlar bu masalani turlicha tasnif qilishgan. Masalani Arnold 3 turga bo`lgan, R. S. Ginzburg esa ularni so`zlar bilan aloqadorligini qarab bo`lish kerak degan fikrni olg`a surgan. Bu turdagi izlanishlar qo`shma so`zlarni keltirib chiqardi, qaysiki o`zini ichiga fe`l-kesim asosan ot-kesim asosni oladi. Eksentrik otlar faqat kombinant bo`lib, ikkala elementlarda ham aytib o`tamiz. Ular qismlarga ajraladi va qismlarga ega bo`ladi. Hozir men endosentrik qo`shma otlarning farqli turlari haqida gapiraman. 1. “Street car” turidagi otlar asoslar aniqlanadi. 2. “Dressing station” ot-kesimli va fe`l-kesimli asoslar birlashmasini tiplik so`zlar ko`rsatadi. 3. “Searchlight” tipli so`zlar fe`l-kesim asosli va ot-kesim asosli qismlarni birlashishidan tashkil topadi. Hamda bu namuna juda samarali hisoblanadi. 53

After time the headaches get worse and go on fetting worse till they are so bad that everything becomes blaue. (“The Path of Thunder” Peter Abrahams 74 p). Bu yerda qo`shma ot “headache” ega vazifasida kelib, what? so`rog`iga javob bo`ladi. He lit cigarette and thing the used matchstick away violently. (“The Path of Thunder” Peter Abrahams 116 p). U segaretni yoqdi va ishlatilgan gugurt cho`pni tashlab yubordi. Bu misolda qo`shma ot “Matchstick” to`ldiruvchi vazifasida kelib, what? so`rog`iga javob bo`ladi. 2. 4. Qo`shma otlarning sintaktik tahlili Muxin sintaktik tahlilni sintaksisning birligi sintaksema deb hisoblaydi. Muxin bundan 30 yillar oldin komponent sintaktik analizni yaratadi. Komponent sintaktik analiz bosh va ikkinchi darajali bo`laklar yuzasidan davom ettiradi. 54

Bosh va ikkinchi darajali bo`laklar yuzasidan uning nazariyasiga ega, to`ldiruvchi, hol, kesim, aniqlovchidan tashqari gapdagi so`zlarning bir-biriga tobe ekanligini aniqlaymiz. Bu ikki nazariyani ham asosiy maqsadi, gapning lingvistik birliklarning tushuna bilish, undagi har bir elementlarning chuqur mazmunini, mohiyatini o`rganishdan iborat. Muxin nazariyasiga asoslangan holda sintaksema sintaksisning bir bo`lagi deb e`tirof etamiz. Ingliz tilida, grammatikada muammoga aylangan qo`shma otlarni ham sintaktik tahlil etiladi. Qo`shma otlar gapda sintaktik bog`lanishlar bilan ifodalanadi. Qo`shma otlarni sintaktik-semantik tahlil etarkanmiz, uni gapda asosan yadroviy predikativ va koordinativ bog`lanish, shu bilan birga temporal, lokativ, stativ va sintaksema sifatida kuzatamiz. Yuqqorida aytib o`tganimizdek mashhur olim M. A. Muxin nazariyasiga ko`ra, komponent va sintaksis tahlilda gapning tarkibini elementar sintaksis birliklarga ajratamiz. Ma`noli (differensial) hislatlar sintagmatik rejalarga (bitta gapning tarkibida) va paradigmatik rejada (bir necha gapni taqqoslaganda) mavjud. Birinchi tur birikmalari gapning komponentlari bo`lib, ularning sintaktik xislatlariga markaziylik, boshqaruvlik, tobelik kabi belgilari mavjud. Qo`shma otlar gapda markaziylik ya`ni yadroviy predikativ aloqa gapning yadrosini tarkibiy asosini tashkil etadi. Bu yadro tarkibiga kiruvchi komponentlar ega va kesim (yadroviy predikatsiya etuvchi va etiluvchi komponentlar NP 1 , NP 2 ) o`z o`zidan gapni hosil qiladi deb ta`rif berilgan. Bizni qo`shma otlarning tahlili qiziqtiradi. Qo`shma otlar yadroviy predikativ bog`lanishni quyidagi gaplar asosida ko`rib chiqamiz. Quyidagi gaplarda qo`shma otlar yadroviy predikativ bog`lanoshda kelgan. Ushbu gaplarning barchasi qo`shma otlar ega vazifasida kelgan bo`lib, yadroviy predikativ bog`lanish asosida sintaktik tahlil qilinadi. 55

Qo`shma otlar koordinativ (teng sintaktik) aloqa asosida ham bog`lanadi. Kordinativ bog`lanish sintaktik belgilarga ko`ra komponentga kiradigan gapga ulashib keladigan komponentlarni bog`laydi. Uyushiq bo`laklar gap tarkibida subordinativ va predikativ bog`lanish asosida kiritiladi. Shunga ko`ra, qo`shma otlar gapda ega, to`ldiruvchi vazifasida kelganda ham uyushib keladi va ularni koordinativ bog`lanish bilan belgilaymiz. Ularni qo`yidagi gaplar orqali sintaktik tahlil qilamiz. Masalan: 1 (2) 2 3 4 5 1) She is my mother-in-low and her grandmother. (S.P.S. 89p). 1 2 3 4 5 NP 1 . D 1. 1NP 2. D 2. 2NP 2 . U mening qaynonam va uning onasi. 1 (2) 2 3 4 2) He was wearing a sunglasses and t-shirt . (P.AP. 92p). 1 2 3 4 56

NP 1 . NP 2. D 1. D 2 . 1 2 (3) 4 3 3) The cupboard and kichen-wares in it were too old (P. A. P. 102p). 1 2 3 4 1NP 1 . 2NP 2. NP 2 . D. Qo`shma otli birikmalar yuqorida aytib o`tilganidek lokativ, temporal, stativ va obyektiv sintaksemalar bo`lib kela oladi. Lokativ sintaksema o`zining ma`nosiga ko`ra joy va yo`nalishni ko`rsatadi. Lokativ sintaksemalarni ko`rib chiqadigan bo`lsak, berilgan gap tarkibidagi sintaksema lokativ yoki lokativ emasligiga ishonch hosil qilishimiz uchun transformatsiya usuli, ya`ni ayrim komponentlarni o`rniga boshqalarni qo`yish orqali ko`ramiz. Masalan: 1 (2) 2 (3) (3) 3 1) They were sitting in the dining-room. (P. A. P. 52p). 1 2 3 57

NP 1 . NP 2. D. Ular oshxonada o`tirishgan edi. Lokativ mazmunni ochishda berilgan gap tarkibidagi birikma, ya`ni sintaksema o`rnida there, here o`rin-joy ravishlarini qo`yish tajribasi usulidan foydalanamiz. They were sitting in the Lining-room where were they sitting? They were sitting there (here). 1 2 3 4 (5) (5) 5 2) Amira often saw Khaled at the schoolyard…. (J. M. S. 2p). 1 2 3 4 5 NP 1 . D 1 . NP 2 . D 2 . D 3 . Amira tez-tez Xoledni maktab hovlisida ko`rdi….. Where did Amira see Khald? Amira saw Khaled there. 1 2 (3) 3 3) I glanced around the bathroom (J. M. S. 63p). 1 2 3 58

NP 1 . NP 2. D. where did you grance? 1 2 (3) 3 (4) 4 4) He went out of sight over the rooftops. (S. P. S. 89p). 1 2 3 4 NP 1 . NP 2 . D 1 . D 2 . Where did he go out? Berilgan misollardan biz substansial lokativ sintaksemani aniqlab oldik. Substansial temporal sintaksemalarni tadqiq qilar ekanmiz, ular qo`yidagilar; -substansial temporal sintaksema; -temporal aktiv sintaksema; -temporal sintaksema; -temporal kauzal sintaksema; Bizga ma`lumki, kauzallik belgisini tadqiqotdagi elementni because of, from, owing to va boshqa kauzallik belgisini oluvchi predloglar bilan transformasiya qilib aniqlanadi. Lokativ, temporal va kauzal sintaksemalarni ko`rib chiqar ekanmiz, biz aktivlik belgisini ham uchratishimiz mumkin. Bundan tashqari aktivlik belgisi alohida xususiy belgi bo`lgan sintaksemalar ham uchraydi va ular protsessual aktiv sintaksema deb ataladi. 59

Ularning leksik bazasi fe`l bilan bir o`zakda bo`lgan substantiv leksemalar bo`ladi va jarayonni ularga mos bo`lgan fe`llarga qo`shiladi. 1 (2) 2 3 4 5 1) She is coming home this week-end . 1 2 3 4 5 NP 1 . NP 2 . D 1 . D 2 . D 3 . U bu hafta oxirida uyga kelyapti. When is she coming? (1) 1 2 (3) 3 (4) 4 (5) 5 (6) 6 2) The first half-hour the team had lost the nill to live. 1 2 3 4 5 6 D 1 . D 2 . NP 1 . NP 2 . D 3 . D 4 . 2) It was close to midnight when was it? 3) The late-afternoon seen momentariely blind me. Lokativ stativ sintaksema bo`lib ham vaqt va holatni aniqlab kelyapti. 4) In my childhood I liked…. 60

When? Vaqt mazmunli temporal sintaksemalar nafaqat vaqt mazmunini unga qo`shimcha ravishda takroriylik mazmunini kasb etadi va temporal-iterativ sintaksemalar nomi bilan ham yuritiladi. Masalan: He arrives there just on weekdays. Ushbu gap tarkibidagi on weekdays birikmasi iterative (takroriylik) mazmuni sanaladi. O`zbek tiliga tarjima qilganimizda takroriylik sezilib turadi. Semantik jihatdan takroriylikni isbotlashdan oldin ham o`tkazganimiz kabi often, sometimes vaqt ravishlari yoki how often so`roq so`zidan foydalanamiz. He arrives there just on weekdays →He often arrives there→ How often does he arrive there? Berilgan gapni yunksion modelini ko`rib chiqadigan bo`lsak, on weekdays sintaksemasi D-(tobe so`z) pozitsiyasida tobe aloqaga kirishadi. 1 2 3 4 (5) 5 He arrives there just on weekdays. (S. P. S. 112p). 1 2 3 4 5 NP 1 . NP 2 . D 1 . D 2 . D 3 . U bu yerga hafta oxirlarida keladi. Kauzal sintaksema yuqorida aytib o`tilganidek (sabab) sintaksema-harakatning sababini ko`rsata oladigan sintaksemadir. Gapda “in” predlogli birikmalarning kauzal sintaksemani ifodalashini aniqlash uchun so`roq gap transformasiyasi yoki 61

almashtirish transformasiyasidan foydalanish mumkin. Buning uchun qo`shma otli birikmalar “ why ” so`roq olmoshini berishimiz yoki qo`shma birikmasini “ because of ” predlogi bilan o`rin almashtirishimiz lozim. 1 2 (3) 3 He suffered from stomachache →why did he suffer from? → He suffered because of stomachache. (P. A. P. 19p). 1 2 3 NP 1 . NP 2 . D 1 . 1 He woke up because of footsteps had passed…. Why did he woke up? (J. M. S. 43p). 1 2 3 4 NP 1 . NP 2. D 1 . D 2. Qo`shma otli birikma stativ sintaksema ham bo`lishi mumkin. Stativ sintaksema holatni ifodalaydi. Quyidagi gaplarni analiz qilamiz: 1) He`d been able to fend the house in moonlight….. U oyni yorug`iga o`yini topa oladi. 62

2) He was there as a mutual-boss and the ower-editor. U bosh boshliq va muharrir sifatida edi. Yuqoridagi gaplardagi qo`shma otli birikmalar “ in a state of ” birikmasi bilan almashtirish orqali stativlik xususiyatini isbotlaymiz. 1) He had been able to find the house in moonlight …. (S. N. P. 14p). How had he been able to find a house? 1 (2) (2) (2) 2 3 (4) 4 He had been able to find a house in a state of moonlight. (S. P. S. 79p). 1 2 3 4 NP 1 . NP 2 . D 1 . D 2 . 1 (3) 2 3 4 He was there as a mature-boss and the owner-editor . (P. A. P. 54p). 1 2 3 4 5 NP 1 . D 1. 1NP 2. D 2. 2NP 2 . II BOB YUZASIDAN XULOSA Ilmiy izlanish jarayonida qo`shma otli birikmalarni tahlil qilib qo`yidagi xulosalarga keldim. Ikkinchi bob yuzasidan mazkur ishda B. A. Ilysh, K. N. Kachalova, V. L. Kaushanskaya, J. Bo`ronov, V. V. Vinogradov, A. I. Smirnitskiy 63

va boshqa shu kabi bir qator olimlar fikriga tayanib qo`shma otli birikmalar haqida ma`lumot to`pladim. Ularning fikrlariga tayanib qo`shma otli birikmalarning tuzilishi, yasalishi, gapda qo`llanilishi leksik va funksional variantlari, lingvistik ekspirement metoglar va sintaktik analizda qo`llaniladigan aloqalar haqida fikr yuritdim. Ushbu ishda tilda til qatlamida elementar birliklar va birlik konstruksiyalarini farqlash amalga oshiriladi. Leksik jihatdan elementar birliklar-leksemalar, birlik-konstruksiyalar esa sintaksemalar bo`lib hisoblashadi. Ma`lum bir sintaksema o`z funksional variantiga ega. Masalan, qo`shma otli birikmalar lokativ sintaksemani ifodalaydigan variantlari on, under, near, behind, in in from of boshqalar temporal (vaqt) sintaksema then, at, after kauzal sintaksema because of, stativ (holat) ni ifodalaydigan variant esa in a state of ni tashkil etadi. Qo`shma otli birikmalarning lokativ ma`noli variantlari soni ancha ko`p bo`lsa kauzal variantli qo`shma otli birikmalar soni ancha cheklangan. Ingliz tilida qo`shma otli birikmalarni sintaktik tahlilini yoritishda A. M. Muxinning komponent va sintaktik nazariyasiga tayandim. Sintakrik tahlildagi asosiy tushuncha, ya`ni yunksion model va tahlilda uchraydigan sintaktik bog`lanishlar haqida ma`lumot berdim. Qo`shma otli birikmalar ishtirokidagi gaplar orqali misollar keltirib, ularni sintaktik tahlil qildim. Tahlil qilish davomidagi ega va kesimning bog`lanishi –yadroviy predikatsiya bog`lanish, tobe so`zlar subordinativ, bilvosita teng bog`lovchili va uyushiq bo`lakli gaplarning koordinativ bog`lanishni ifodalashni ko`rib chiqdik. Bundan tashqari qo`shma otlarni semantik tahlil qilish jarayonida ularni transformatsion usul orqali lokativ, stativ, temporal va kauzal sintaksemalarga ham bo`lib o`rganib chiqdik. UMUMIY XULOSA Ushbu bitiruv malakaviy ish hozirgi zamon ingliz tili strukturasida qo`shma otli birikmalarning leksik-semantik tahliliga bag`ishlanadi. Ushbu ish kirish va ikki bobdan tashkil topgan. Ilmiy izlanish jarayonida qo`shma otli 64

birikmalarni tahlil qilib, birinchi bob yuzasidan qo`yidagi xulosaga keldim. Hozirgi zamon ingliz tilida so`z birikmalarining tutgan o`ni haqida batafsil to`xtalib o`tib, Michael Pyle, Marry Ellen 1 va Martin Hewings 2 kabi olimlar fikrlariga tayandim. Birinchi bobni birinchi qismida ot haqida ma`lumot berib, otlarni turlari, gapdagi bajaradigan vazifalarini o`rganib tahlil qildim. Bunda Michael Pyle, Marry Ellenlar fikri va Bo`ronovlar 3 tadqiqotlariga tayangan holda ish olib bordim. Birinchi bobni ikkinchi qismida so`z birikmalari haqida to`xtalib o`tib, so`z birikmalarining tarkibi, so`z birikmalar bilan iboralarning farqi va gapdagi o`rni haqida to`xtalib o`tdik. Qo`shma otli birikmalar ingliz tili grammatikasida aniq tarzda va batafsil ma`lumot keltirilmagan. Ularni so`z turkumlarini va ikkinchi darajali bo`laklarni o`rganish jarayonida uchratish mumkin. Shu sababdan qo`shma otli birikmalar haqida ma`lumot to`plab, ularni aniq va yaqqol qilib ko`rsatib berishga harakat qildim. Ilmiy izlanish jarayonida qo`shma otli birikmalarni tahlil qilib qo`yidagi xulosalarga keldim. Ikiinchi bob yuzasidan mazkur ishda B. A. Ilysh, K. N. Kachalova, V. L. Kaushanskaya, J. Bo`ronov, V. V. Vinogradov, A. I. Smirnitskiy va boshqa shu kabi bir qator olimlar fikriga tayanib qo`shma otli birikmalar haqida ma`lumot to`oladim. Ularning fikrlariga tayanib qo`shma otli birikmalarning tuzilishi, yasalishi, gapda qo`llanilishi leksik va funksional variantlari, lingvistik ekspirement metoglar va sintaktik analizda qo`llaniladigan aloqalar haqida fikr yuritdim. Ushbu ishda tilda til qatlamida elementar birliklar va birlik konstruksiyalarini farqlash amalga oshiriladi. Leksik jihatdan elementar birliklar-leksemalar, birlik-konstruksiyalar esa sintaksemalar bo`lib hisoblashadi. Ma`lum bir sintaksema o`z funksional variantiga ega. Masalan, qo`shma otli birikmalar lokativ sintaksemani ifodalaydigan variantlari on, under, near, behind, in in from of boshqalar 1 Michael A. Pyle, L Marry Ellen “Cliffs Toffi preparation guide” USA. 1995 43-44p. 2 Martin Hewings “Advanced Grammar In USE” 1995 138-155. 3 J.Bo’ronov “Ingliz tli grammatikasining normative kursi”. T. “O’qituvchi” 1989 42-43b. 65

temporal (vaqt) sintaksema then, at, after kauzal sintaksema because of, stativ (holat) ni ifodalaydigan variant esa in a state of ni tashkil etadi. Qo`shma otli birikmalarning lokativ ma`noli variantlari soni ancha ko`p bo`lsa kauzal variantli qo`shma otli birikmalar soni ancha cheklangan. Ingliz tilida qo`shma otli birikmalarni sintaktik tahlilini yoritishda A. M. Muxinning komponent va sintaktik nazariyasiga tayandim. Sintakrik tahlildagi asosiy tushuncha, ya`ni yunksion model va tahlilda uchraydigan sintaktik bog`lanishlar haqida ma`lumot berdim. Qo`shma otli birikmalar ishtirokidagi gaplar orqali misollar keltirib, ularni sintaktik tahlil qildim. Tahlil qilish davomidagi ega va kesimning bog`lanishi –yadroviy predikatsiya bog`lanish, tobe so`zlar subordinativ, bilvosita teng bog`lovchili va uyushiq bo`lakli gaplarning koordinativ bog`lanishni ifodalashni ko`rib chiqdik. Xulosa qilib shuni aytganda, qo`shma otli birikmalar keng ma`noli bo`lib gapda turli vazifalarda keladi va nutqimizni yanada chiroyli va jonliroq qilishga xizmat qiladi deb ayta olaman. ILOVA SINTAKTIK BELGILAR Ap -Oppozitiv tobe komponent. Dadj- Sifatga tobe komponent. 66

Dadv- Ravishga tobe komponent. Dinf- Infinitivga tobe komponent. Dp I -Sifatdoshga I ga tobe komponent. Dp п - Sifatdosh II ga tobe komponent. D n - Otga tobe komponent. D s -Fe`lga tobe komponent. NP 1 -Ega (yadroviy predikativ etuvchi komponent). NP 2 - Kesim (yadroviy predikativ etuvchi komponent). SINTAKTIK BOG`LANISHLAR. -Yadroviy bog`lanish. -Noyadroviy predikativ bog`lanish. ( ) -Subordinativ bog`lanish. -Koordinativ bog`lanish. -Oppozitiv bog`lanish. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO`YXATI Foydalanilgan ilmiy adabiyotlar 1. I. A. Karimov: ”Yuksak ma`naviyat yengilmas kuch” Toshkent. Ma`naviyat 2008 y. 67

2. I. A. Karimov: “Mamlakatimiz modernizatsiya qilish va kuchli fuqarolik jamiyati barpo qilish ustivor maqsadimizdir”. Xalq so`zi ro`znomasi 2010-yil 28 yanvar. 3. I. A. Karimov: Asosiy vazifamiz taraqqiyot va xalqimiz farovonligini yanada yuksaltirish. O`zbekiston ovozi ro`znomasi 2010 yil 28 yanvar. 4. Aksenenko B. H. Exercises in English preposition. Leningrad 1962. 5. Barxudarov L. S. O. новерносном и глубинном синтаксисе - И . Я . Ш 1974 №1. 6. Беменская Г. П. Парадигматилеский ряд субстанциалных локативных синтаксим и их вариантов в современном английском языке. Диканд филол наук - л . 1980-178 с . 7. Bissel prepositions in French ang English New York 1947. 8. Бурлакова В. В. К вопросу о лексическом значений предлогов. Исследования на английском филологим Ленинград 1977 186с. 9. Весметский В. В. Пир и нципы предачи предлогов в словарях Москва 1959. 10. Виноградов В. В. Русский язык Москва 1972. 11. Willis H. Modern descriptive English grammar. San Fransisco 1972. 12. Гаман Н. П. Сентатик предиц Паузы КДМ. 1977. 13. Gordon E. M. A grammar of present day English Moscow 1974 117p. 14. Досегова О. В. Семпотика ненлавной речи. Москва, 1978. 15. Звегинцев В. А. Язык и лингвистическое теория Издательство М. Т. У. 1973. 16. Илиш Б. А. В современным английский языке 2-изд. М . 1943. 349 с . 17. Арбекова Т.И Лексикология Английского яз ы ка . Москва « Высшая школа » 1977 228 с . 18. Ilish B. A. The structure of modern English Leningrad 1971. 19. Каушанская В. А. Ковнер. Р. Л. Грамматика английского языка. Л. 1967, 206с. 20. Arnold I.V. The English Word. Москва «Высшая школа» 1979 302 р. 21. Ginzburg R.S. A course in Modern English lexicology. Москва 1978. 68

22. Качалова К. Н. Израилевич Е. Е. «Практическая грамматика английского языка» М. 1996. 2 3 . Kruisinga E. A. Handbook of present day English. English Accidence and Syntax. Groningen 1931. 2 4 . Мухин А. М. Функционалыный анализ синтактических элементов-М-Л. Наука Ленинград отд-ние 1964-292с. 2 5 . Мухин А. М. Теоретические провлемы современных индоевронейских языков Л. 1975. 2 6 . Мухин А. М. Лингвистический анализ Л. Наука Ленинград отделение 1976. 232с. 2 7 . Никитин В. Н. Обстоятельство как второстепенных член предложения в русском языке и противопоставление дополнению. В - кн . Рязань 1961. 141 с . 2 8 . Nesfield J. C. English grammar. Past and present in three parts. London , Macmillan and Co ; Limited .-1945. 2 9 . Пешковский А. М. Русский синтаксис в науком освелетей. Москва 1938- 216с. 30 . Рейман Е. А. Английское предлоги Ленинград. Наука 1981. 168с. 31 . Смирницкий. Синтактик английского языке. Москва 1957-91с. 32. Уёмов А. И. Велпе. Свойстве отношение. Москва 1963. 48с. 33. Шахматов А. А. Синтаксис русского языка. Л. 1941. 553с. 34. Щерба Л. В. О второстепенных имнах предложения. В-кн: Т. Л. 1958. 35. J.Bo`ronov, A.Mannonov. A practical course in English lexicology. Tashkent “ O ` qituvchi ” 1990 156 p . 36. Эгамбердиев С. «Синтаксические и синтаксико-семантические характеристики сочетаний с предлогом under современном английском языке.» Карши. Издательство «Насаф» 2007 141с. 37. Qiyomov R. E. Qiyomova G. “Hozirgi zamon ingliz tilidagi after predlogli birikmalarning leksik va sintaktik-semantik tahlili.” Toshkent. Alisher Navoiy nomidagi O`zbekiston milliy kutubxonasi nashriyoti. 2007, 132 bet. 69

38. Qiyomov R. E. Ingliz tili predloglarining ishlatilishiga doir. Qarshi 1990, 72 bet. 39. Hoshimiv O`. Bo`ronov J. “Ingliz tili grammatikasining normative kursi” T. O`qituvchi, 1989. Foydalanilgan badiiy adabiyotlar 1. RBJ-R.Beach. Jonathan Livingston Seagull… Moscow-1959-227p. 70

2. RIF-Robert. I. Friedman. Red Mafiya. Moscow. Progress Publishers. 1979- 225p. 3. MLV-Madeliene. L Engle a wind in the door. A Yearling Book. New York. 1973, 215p. 4. PAP-Peter Abrahams. The Path of Thunder. Moscow 1971, 335p. 5. GKL-G.Keillor. Lake Wobegan Days. Harper Collims Publishers-450p. 6. THB-The Holy Bible. New International Version. (R) Copyright (C) 1973, 1978, 1984, 879p. 7. EHT-Ernest Hemingway. A farewall to Arms. New York. Toronto. London. Sydney. Auckland-1990. 690p. 8. WBE-World Book Encyclopedia. A printed in the United states of America- 1994. 542p. 9. Washington Inving Tales Progress. Publishers. Moscow. 1982. 314p. 10. GED-Getting Even with DAD. Based on the hilarious new movie from. M9M. Foydalanilgan lug`atlar 1. APC -Англо-Русский словарь. Аракин В. Д. Москва 1954. 71

2. БАРС-«Большой англо-русский словарь» 1 том. Москва 1988. 1071 стр. 3. Див-Англо-русский словарь. Дубровин , Москва 1991. 4. Ox-Hornby “Oxford students dictionary” M. 1994. 5. Mac-Macmillan “English Dictionary” Macmillan Publishers limited 2007. 6. O.R.D – “The Oxford Russian Ditionary” Биш кек 2001. 7. APC -Англо-Русский словарь. В.К.Мюллер Москва 1967. 8. HBJ-The HBJ School Dictionary. London 1954. 72

2 3 2 3

O'xshashlar

Hozirgi zamon ingliz tilida “in”predlogining sintaktik-semantik tahlili

Hozirgi zamon ingliz tilida predlogli birikmalarning sintaktik-semantik tahlili

Hozirgi zamon ingliz tilida ”Lokativ” sintaktik semantik paradigmatikasi

Hozirgi zamon ingliz tilida “of” predlogining lingvistik tahlili

Hozirgi zamon ingliz tilida ”Up”predlogining grammatik tahlili