Hozirgi zamon ingliz tilida predlogli birikmalarning sintaktik-semantik tahlili - Ingliz tili - Diplom ishlar

Hozirgi zamon ingliz tilida predlogli birikmalarning sintaktik-semantik tahlili

Yuklangan vaqt:

26.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

261.5 KB

Ko'chirib olish

Hozirgi zamon ingliz tilida predlogli birikmalarning sintaktik-semantik tahlili Reja: Kirish…………………………………………………………………….2 I bob. Hozirgi zamon ingliz tilidagi predloglar haqida umumiy ma`lumot 1.1. Hozirgi zamon ingliz tilida predloglarning o`rni……………………9 1.2. Ingliz tili gap strukturasida predlogli birikmalarning o`rni……….15 II bob. Ingliz tilida predlogli birikmalarning sintaktik-semantik tahlili 2.1. Ingliz tilidagi predlogli birikmalarning sintaktik-semantik tahlili…22 2.1.1. Predlogli birikmalarning sintaktik bog`lanishlari...……………...34 2.1.2. Yadroviy va noyadroviy predikativ bog`lanish………………….39 2.1.3. Subordinativ bog`lanish orqali aloqaga kirgan predlogli birikmalar…………………………………………………………………….45 2.2. Predlogli birikmalar bilan ifodalangan sintaksemalarning paradigmatikasi va funksional variantlari……………………………….…..51 Xulosa………………………………………………………………..…54 Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati………………………………….….59 1

Kirish Men bitiruv malakaviy ishimni asosiy qismini boshlashdan oldin kundan - kunga rivojlanib, gullab – yashnayotgan kelajagi buyuk Mamlakatimizda Yurtboshimiz Islom Abdug’aniyevich Karimov tashabbusi va bevosita rahnamoligida xalqimizning hech kimdan kam bо‘lmasdan tinch- totuv yashashi va farovonligi yо‘lida amalga oshirilayotgan oqilona va odilona siyosatidan g‘urur va iftihorga tо‘lib, Prezident kо‘rsatmalaridan saboq olish niyatida u kishining keyingi paytlardagi ma’ruza va nutqlari bо‘yicha imkon darajasida yozishni maqsadga muvofiq deb topdim. Prezidentimiz Islom Abdug‘aniyevich Karimovning 2009 – yilning asosiy yakunlari va 2010 – yilda О‘zbekistonni ijtimoiy – iqtisodiy rivojlantirishning eng muhim ustivor yо‘nalishlariga bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisidagi “ Asosiy vazifamiz – Vatanimiz taraqqiyoti, xalqimiz farovonligini yanada yuksaltirishdir” nomli ma’ruzasida “ bizning bugungi asosiy vazifamiz jahon moliyaviy iqtisodiy inqirozi chuqur tus olgan bir sharoitda … 2010 – yilda mamlakatimizni ijtimoiy – iqtisodiy rivojlantirishning eng muhim ustivor yо‘nalishlarini belgilab olishdan iboratdir ” degan jumlasi bilan boshlanishi bejizga emas chunki birinchi navbatda ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish, koorporatsiya aloqalarini kengaytirish, mustahkam hamkorlikni yо‘lga qо‘yish, mamlakatimizda ishlab chiqarilgan mahsulotlarga ichki talabni rag‘batlantirish masalalari alohida о‘rin tutadi. Prezidentimiz ta’kidlaganidek iqtisodiy о‘sishni ta’minlash, yangi ish о‘rinlarini tashkil qilish, bandlik muammosini hal etish, aholining daromadlari va farovonligini oshirishda tobora muhim о‘rin tutayotgan kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni jadal rivojlantirish, rag‘batlantirish va qо‘llab quvvatlashga alohida e’tibor qaratilishi О‘zbekiston Respublikasi Oliy va о‘rta maxsus ta’lim vazirligi tasarrufidagi oliy ta’lim muassasalari tayyorlab chiqaradigan biz kabi yoshlar bilan bevosita bog‘liq. Ana shunday imkoniyat va shart – sharoitlarga о‘z bilimimiz, ilmiy – ijodiy salohiyatimiz bilan labbay deb javob berishimiz kerak. 2

О‘tgan yillarda mamlakatimiz hayotida haqiqatan ham ulkan tarixiy ahamiyatga ega bо‘lgan eng muhim ijtimoiy dasturlar kadrlar tayyorlash milliy dasturi va maktab ta’limini rivojlantirish Davlat umummilliy dasturining ijrosi amalda nihoyasiga yetkazildi. 9 yillik umumta’lim maktab bosqichini va 3 yillik о‘rta maxsus kasb – hunar ta’lim bosqichini о‘z ichiga olgan uzliksiz yaxlit ta’lim tizimi yaratildi. Bir sо‘z bilan aytganda, farzandlarimizga umumiy ta’lim bilan birga zamonaviy kasb hunarga ega bо‘lish imkonini beradigan 12 yillik ta’lim tizimiga о‘tish yakunlanmoqda. Yurtimizda 2010 – yilni “ Barkamol avlod yili ” deb e’lon qilinganidan ham kо‘rinib turibdiki biz farzandlarimizning nafaqat jismoniy va sog‘lom о‘sishi, balki ularning eng zamonaviy intellektual bilimlarga ega bо‘lgan uyg‘un rivojlangan insonlar bо‘lib, XXI asr talablariga tо‘liq javob beradigan barkamol avlod bо‘lib voyaga yetishi uchun zarur barcha imkoniyat va sharoitlarni yaratishni о‘z oldimizga maqsad qilib qо‘yganmiz. Ana shunday buyuk vazifalar va ularni amalga oshirish uchun ajratilayotgan mablag‘lar ertangi kunimiz uchun, bolalarimiz baxti uchun mehnat qilish, fidoyilik kо‘rsatish – bu barchamizning muqaddas burchimizdir degan fikrlar butun xalqimizning azaliy orzu – umidlari va fikrlarining ochiq ifodasidir. Zamon bilan hamnafas qadam tashlash, jahonda yuz berayotgan yangiliklardan о‘z vaqtida boxabar bо‘lish , dunyo va vatanimiz taraqqiyotiga hissa qо‘shish maqsadida dunyoviy bilimlarni va shu bilan bir qatorda tillarni chuqur о‘rganish katta ahamiyat kasb etishi barchaga ma’lum. “ Hozirgi paytda xorijiy tillarni о‘rganish va о‘rgatishga yurtimizda katta ahamiyat berilmoqda. Bu ham, albatta, bejiz emas. Bugun jahon hamjamiyatidan о‘ziga munosib о‘rin egallashga intilayotgan mamlakatimiz uchun chet ellik sheriklarimiz bilan hamjihatlikda, hamkorlikda о‘z buyuk kelajagini qurayotgan xalqimiz uchun xorijiy tillarni mukammal bilishning ahamiyatini baholashning hojati yо‘qdir...” 1 1 Karimov I.A. “Barkamol avlod – O’zbekiston taraqiyotining poydevori” Toshkent – 98 3

Muhtaram prezidentimiz Islom Abdug’aniyevich Karimovning O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va senatining qo’shma majlisidagi maruzasida bayon etilgan "Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqorolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi" nafaqat mamlakatimizda balki butun jahon hamjamiyatining diqqat markazida turibdi. Zero, Konsepsiyaning har bir bo'limi mamlakatimiz istiqbolini belgilovchi o'ziga xos dasturi amaldir. Konsepsiyada aholining faollashuvida katta o'rin tutgan siyosiy partiyalarning rolini oshirishga, Oliy majlis palatalari faoliyatini takomillashtirish, qonun ustivorligiga berilgan e'tibor, shubhasiz, mamlakatimizning bironta fuqorosini befarq qoldirmaydi.Ularda vatan istiqboli uchun shu yurtda yashovchi har bir inson mas'ul ekani haqidagi qatiyat yanada yorqinroq ifodalangan. Bu davrda xususiy mulkni huquqiy jihatdan himoya qilishni kuchaytirish, mamlakatimizda har tomonlama baquvvat mulk egalari sinfini shakllantirish, fermerlik harakatini mustahkamlash, iqtisodiyotni yanada liberallashtirishni ta'minlash, tadbirkorlik, avvalo kichik biznes faoliyatini rivojlantirish uchun qulay shart-sharoitlar yaratish, keng tarmoqli bozor infratuzilmasini barpo etishini nazarda tutadigan qonun hujjatlari yaratildi. Parlamentning mamlakatimizda kuchli fuqorolik jamiyatni shakllantirishga qaratilgan demokratik yangiliklar, liberal islohatlar targ'ibotchisiga aylanishga erishish eng asosiy vazifa bo'lmog'i zarur. O'zbekiston ekologik harakati yangi sifat bosqichiga ko'tariladi, atrof - muhitni muhofaza qilish masalalarini o'rtaga qo'yish va nazorat qilish, insonni va mamlakat aholisini ekologiyaning xavfli hamda tajovuzkor o'zgarisharidan himoya qilish uchun ulkan imkoniyatlarni qo'lga kiritadi. Fuqorolik jamiyati, institutlari, jumladan fuqorolikning o'zini - o'zi boshqarish organlarining jamiyat va davlat qurilishi tuzilishidagi huquq hamda vakolatlarini kengaytirishga qaratilgan qonunchilikni takomillashtirish masalasi ustivor yo'nalishga aylanishi zarur. 4

Bugungi kunda joylarda fuqorolarning eng dolzarb muammolarini o'z vaqtida va muvaffaqiyatli hal etish, ularning manfaatlarini himoya qilishda mahalla tuzimining ta'siri va ahamiyati qanchalik ortib borayotganligini barchamiz yaxshi bilamiz. Mahalla tuzimining ta’siri va ahamiyati, mahallaning aholimiz, ayniqsa yoshlarimiz man’aviy, axloqiy tarbiyasi bilan bog'liq masalalarini yechish ijtimoiy sohaning samarali faoliyat yuritishini ta'minlaydi, joylarda jamoat tartibi va xavfsizligini saqlash borasidagi hissasi tobora kuchayib bormoqda. Bugun hayotning o'zi oldimizga fuqorolik jamiyatini institulari tizimida ommaviy axborot vositalarining o'rni va rolini mustahkamlash vazifasini qat'iy qilib qo'ymoqda. Bu vazifalarni amalga oshirish yo'lida yurtimizda istiqlolga erishilgan dastlabki yillardan boshlaboq keng qamrovli ishlar amalga oshirildi. Ayniqsa, so'ngi o'n yilda ommaviy axborot vositalarini yanada liberallashtirish, so'z erkinligini ta'minlashga qaratilgan keng ko'lamli tashkiliy- huquqiy chora - tadbirlar amalga oshirildi. Konsepsiyaning mazmun - mohiyatidan kelib chiqqan holda biz talabalar ham mamlakatimizni modernizatsiya qilish, islohotlarni yanada chuqurlashtirish va demokratlashtirish kabi muhim vazifalarni amalga oshirishda sidqidildan vatan uchun jon - jahdi bilan xizmat qiladigan yetuk kadrlar bo'lib yetishishga harakat qilishimiz kerak. Zero Prezidentimiz " Yuksak ma'naviyat - yengilmas kuch " asarida " Biz xalqimizning hech kimdan kam bo'lmasligi, dono va albatta baxtli bo'lib yasahashi uchun bor kuch va imkoniyalarimizni safarbar etayotgan ekanmiz, bu borada ma'naviy tarbiya masalasi hech shubhasiz, beqiyos ahamiyat kasb etadi. ... millat yoki xalqning ma'naviyati uning bugingi hayoti va taqdirini o'sib kelayotgan farzandining kelajagini belgilashda shak - shubhasiz hal qiluvchi ahamiyat kasb etadi” 1 deganlarida albatta biz yoshlarning kamol topishimiz, jismonan va ma'nan sog'lom, eng zamonaviy intellectual bilimlarga ega bo'lgan zamon talablariga to’liq javob beradigan, har tomonlama yetuk insonlar bo’lib kamol topishimizga juda katta umid bildirganlar. 1 I.A. Karimov “Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch” Toshkent 2009 y. 5

Shu kunlarda barchamiz nihoyasiga yetib borayotgan 2010 yilni yakunlab, Vatanimiz mustaqilligining 20 yilligi nishonlanadigan yangi 2011 yil ostonasida turibmiz deb ta’kidladi Prezidentimiz. Ma’lumki, О‘zbekiston 1991-yili о‘z mustaqilligini qо‘lga kiritganidan sо‘ng umrini о‘tab bо‘lgan mustabid, ma’muriy-buyruqbozlik, rejali-taqsimot tizimidan voz kechib, “о‘zbek modeli” deb nom olgan о‘z taraqqiyot yо‘lini tanlab oldi. Biz ishlab chiqqan va bugungi kunda hayotga tatbiq etayotgan ushbu modelning ma’no-mazmuni – davlat qurilishi va konstitusiyaviy tuzumni tubdan о‘zgartirish va yangilash, iqtisodiyotni mafkuradan xoli etish, uning siyosatdan ustunligini ta’minlash, davlatning bosh islohotchi vazifasini bajarishi, ya’ni islohotlar tashabbuskori bо‘lishi va ularni muvofiqlashtirib borishi, qonun ustuvorligini ta’minlash, kuchli ijtimoiy siyosat yuritish, islohotlarni bosqichma- bosqich va izchil olib borish tamoyillariga asoslanadigan siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy islohotlarni amalga oshirishdan iboratdir. Izchil yuqori о‘sish sur’atlari, yurtimizda barpo etilgan bank-moliya tizimining barqaror va ishonchli faoliyat yuritishi, dunyo jamoatchiligi, shuningdek, Xalqaro valuta jamg‘armasi, Jahon banki, Osiyo taraqqiyot banki singari nufuzli xalqaro moliya tashkilotlari tomonidan e’tirof etilmoqda. Haqiqatan ham, qariyb yigirma yillik mustaqil taraqqiyotimiz mobaynida О‘zbekistonda yalpi ichki mahsulotning о‘sishi 3,5 barobarni, aholi jon boshiga hisoblaganda esa 2,5 barobarni, aholining real daromadlari 3,8 barobarni tashkil etgani e’tiborga sazovordir. Ayniqsa, ijtimoiy-gumanitar sohada erishilgan marralar – aholini ijtimoiy himoya qilish uchun yо‘naltirilgan davlat xarajatlarining 5 barobar kо‘paygani, turmush darajasining sezilarli ravishda yaxshilangani va buning natijasida onalar о‘limi 2 barobardan kо‘proq, bolalar о‘limi 3 barobar kamaygani, odamlarning о‘rtacha umr kо‘rishi 67 yoshdan 73 yoshga, jumladan, ayollarning о‘rtacha umr kо‘rishi 75 yoshga yetganini mamnuniyat bilan ta’kidlasak arziydi, deb о‘ylayman. 1 1 I.A. Karimov “ Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi ” Toshkent “O’zbekiston” 2010 y. 6

Shundan kelib chiqqan holda, quyidagi yо‘nalishlarni demokratik о‘zgarishlarni yanada chuqurlashtirishning eng muhim ustuvor vazifalari sifatida belgilash zarur, deb о‘ylayman. Nigeriyaning mashhur yozuvchisi, Nobel mukofoti sovrindori Uol Soyinka BMT ning Ijtimoiy tadqiqotlar institutida o’qigan ma’ruzasida (2002-yil 21-may) insoniy taraqqiyotning, millatlar ijtimoiy – madaniy, iqtisodiy rivojining asosiy vositasi lison ekanligini ta’kidlab, shunday degan edi: “Til – an’analar, tarix, milliy ruh va dunyoqarash hamda milliy falsafaning xazinasi ekanligini hamma e’tirof etgan va bu masala hech qanday muhokamaga muhtoj emas. Hozirga paytda biz yanada chuqurroq anglayotganimiz boshqa narsa: tillarni o’rganmaslik fan taraqqiyotiga to’sqinlik qilishi mumkin”. (Soyinka, 2002) 1 Albatta, hozirgi kunga chet tillarni o’rganish zamon talabi hisoblanadi. Har qanday tilni o’rganish uchun ana shu tilning grammatikasini mukammal bilish lozim. Malakaviy bitiruv ishning maqsadi. Mening bitiruv malakaviy ishimning maqsadi predlogli birikmalarning semantik tahlil qilinishini o`rganish, sintaksemalar komponentlarini sintaksem status birikmalarida aniqlashdan iborat. Bitiruv ishimiz sintaksematik va shu bilan birga paradigmatik til rejasida olib borilgan. Ishning asosiy maqsadi har xil sintaksemalarni birikmalar yordamida formal belgilar bilan va aynan shu onlarda tahlil qilishdan iborat. Mazkur ishda ingliz tilida vaqtni bildiruvchi predloglar leksik-semantik va grammatik-qurilish jixatdan tadqiq etiladi. Bunda quyidagi masalalarni xal etish kuzda tutilgan: ingliz tilida predloglarning miqdori va ularning tarkibida faol qatnashgan predloglarni aniqlash; ingliz tilida predloglarni leksik-semantik, grammatik jixatdan tahlil qilish; ingliz tilida predloglarni ot, olmosh, otlashgan sifatlar, son va gerundiylar o‘rtasidagi aloqani ko‘rsatishini aniqlash; 1 T.Bushuy, SH.Safarov – “Til qurilishi: tahlil metodlari va metodologiyasi” 7

ingliz tilida predloglarni guruhlarga bo‘lib, ular orasidagi mazmuniy va shakliy uxshashlik xamda farqliliklarini aniqlash va umumlashtirish; ingliz tilida predloglarni tuzilishiga kura sodda yasama qo’shma va murakkab predloglarga ajratish asosida uziga xos semantik-sintaktik xususiyatlarini yoritish. Bitiruv malakaviy ishning dolzarbligi Bitiruv malakaviy ishning dolzarbligi shundan iboratki, asosiy birikmali gaplarda predlogli muammolarni ba`zi qiziqishlar keltirib chiqarishidan tashqari, chet tillar adabiyotlarida ham bu predlogli birikmalar ko`p obrazli sintaksemalar holida xizmat qiladi. Bu ishimizda hozirgi zamon ingliz tili strukturasida predlogli birikmalar bilan ifodalangan sintaksemalar xususiyatlarini aniq ochib berishdir. B.M.I. ilmiy yangiligi. Mening ushbu bitiruv malakaviy ishimning yangiligi shundaki, men unda ayrim predlogli birikmalarni semantik jihatdan bir qancha ma`nolarda kelganda foydalanish yo`llarini ko`rsatib bgerishdir. B.M.I predmeti: Bitiruv malakaviy ishimiz mavzusining predmeti shundan iboratki, mavzu bo`yicha nashr etilgan bir qancha kitoblarni ko`rib chiqish, ulardagi keltirilgan olimlarning fikrlarini ko`rsatish, hamda ayrim predlogli birikmalarning omonim holatida kelib, bular o`zbek tilidagi tarjimasini ko`rsatib berishdan iborat. Nazariy va amaliy ahamiyati; Bitiruv malakaviy ishimning nazariy va amaliy ahamiyati shundan iboratki, ingliz tilidagi predlogli birikmalarni qay holatda paydo bo`lishi ularni og`zaki va yozma nutqda turli xil usullarda ishlatilishini ko`rsatib berishdan iborat. Predloglar haqida umumiy ma’lumot 1.1. Hozirgi zamon ingliz tilida predloglarning o`rni 8

Ingliz tilida predloglar juda ko’p. Ularni ko’p olimlar 150 dan ortiq deydilar. Shuning uchun ularni analizini oddiylardan boshlamoq kerak.Shundagina ularning ma’nosini chuqurroq anglash mumkin. Predloglarni muammosini faqat nazariy tomondan emas, ammo praktik tomoni ham o’rganish ularni til sestemasidagi uzviy til elementi deb tushiniladi deb tushunmoq kerak. Predloglar odat bo’yicha yoramchi so’zlar qatorida kiradi va ular yordamga bo’lmagan so’z turkumlariga qarshi qo’yiladi, ya’ni mustaqil so’zlarga kiradi. B. A. Protnikova yordamchi so’zlar haqida yozib: ularni nominativ ma’nolarini yo’qotgan yordamchi so’zlarga kiritadi. Ularning leksik ma’nolarini pretmetni rolini belgisini, harakat va o’ziga xosligini bildirmaydi. Ammo ular ham gapda boshqa gap formalaridan ishlatiladi va o’zaro bog’liq birlikdadir. Shunday qilib predloglar so’z turkumlaridek semantik borliqni tashkil qilmaydi. Leksik ma’nodan ham ularning farqi bor. Yordamchi so’zlarni va predloglarni umumiylikni grammatik funksiya tomonidan gap bo’laklari bilan bog’liqligidadir . Predloglar yordamchi so’zlar bo’lib, ularni otni va olmoshni va boshqa so’zlardan sintaktik tobeligidan iboratdir. Agar ular so’z birikmasi deb qaralsa predloglarda ham leksik ma’no borligi hammaga ma’lum yordamchi so’zlar sifatida qaraganda ammo, predloglarni aniqlari ularni gapda qanday vazifada ishlatilishidir.Hozirgi davrda predloglarning leksik ma’nosi bor degan fikr ko’pgina ingliz, fransuz, nemis va rus tillarida predloglarga bag’ishlangan asarlarda asosiy fikr bo’lib qolmoqda. 1 Predloglarning semantik tarkibi ob’ektiv realligi borligi to’g’risida S.I. Smiriskiy qo’ydagi fikrni bayon etadi. Predlog so’zlar o’rtasidagi aloqani ifoda etadi va predmet bilan belgi prosess o’rtasidagi aloqa uchun ishlatiladi, bundan tashqari uning fikricha predlog yordamchi so’z turkumlariga mansub bo’lib, ular predmetni-predmetga, holatga yoki situatsiyaga bo’lgan aloqa va munosabatni bildiradi. V. Burlaka va ingliz tilidagi fe’lli birikmalarni maxsus o’rgana turib, shunday xulosaga keladi.: Predloglar ma’nosining abstraktligiga qaramasdan predloglarda aniq leksik ma’no borligi ular semantik bog’lik bo’lgan elementlar bilan ma’noviy 1 Грамматика современного языкого литературного языка. Слод. Ред. Н.Ю.Шведовой М. 1970 стр.311 9

yaqinlashadi. Predloglarning soni juda ko’p bo’lib ularning orasida oddiy, qo’shma, yasama va boshqa so’zlardan o’tgan, sifatdosh turli va boshqa turlari ma’limdir. A..A. Shaxmatov faqat predlog ravishli birikmalarda predloglarning ma’nosi birligini tan olib, ularning hisobiga shunday so’zlar bo’lgan mimo, okolom va boshqa so’zlarni kiritadi. Ammo b, n, c predloglari u faqat otli birikmalar sostavida ma’noga ega deydi. Biroq ravishli predlog va predloglar uchun munosabat va aloqalarni u quyidagi turlarga bo’ladi: 1. Nominativ (o’zaro) 2. Kauzal (sabab) 3. Fikal (tugallangan) 4. Ablatov (yo’naltirilgan) 5. Dietributiv (chegaralash) 6. Modal 7. Transgressiv (o’tish) 8. Deliberativ 9. Poishev 10. Komparativ (qiyosiy) 11. Temporal (vaqt) va boshqa turlar. Yuqoridagi predloglarning turlaridan ko’rinib turibdiki, predloglardan gapda fe’lning leksik ma’nosidan kelib chiqib ular har xil yo’llarni ifodalash uchun ishlatiladilar. Ayrim predloglar vaqtni, boshqalari esa joyni ya’na birlari esa holatni va shu kabilarni ifodalaydi. Kerakli predlogni tanlab olish uchun esa, albatta predlogning ma’nosini va vazifasini yaxshi o’zlashtirib olish kerak. 1.2. Predloglarning leksik-semantik xususiyati. Predloglarni leksik ma’nosi xuddi yordamchi so’zlardek inkor etilmaydi, ammo leksik ma’no ularning gapdagi vazifasidan kelib chiqadi. 10

Borliqda hamma narsa uzviy bog’liq bo’lgani kabi unevirsal harakatga ega. Shu jumladan predloglarni ma’nosi yo’q deb qarab bo’lmaydi. O’tgan buyuk rus lingvistlari yagona bir fikrga kelisha olmaganlar, predloglarni leksik ma’nosi haqida predloglarni leksik ma’nosi bor deb qaraydiganlar: N.S.Aksanov, N.P.Nekrasov, R.N.Buslaev, va A,X. Vostakov, A. M.Peshkoviskiy predloglarda leksik ma’no borligini inkor etgan va A..A .Potebka predloglarining gapning formad bo’lagi deb qaragan 1 . Shunday qilib ko’p avtorlarni 2-guruhga bo’lish mumkin. Predloglar yordamchi so’zlardan mustaqil ma’noga emas ammo ular butunlay leksik ma’nodan mahrum ham emasdir. Juda ko’p avtorlar esa predloglarni ma’nosi haqida umuman to’xtalmadilar. Ba’zi olimlar esa predloglarni ma’nosi haqida so’z birikmasi va kontestdan aniqlanadi deyishadi. Shunday qilib ko’p olimlarning fikrlaridan kelib chiqib ba’zi predloglarni ma’nosi bor, ba’zilari esa o’z ma’nolarini yo’qotganligi haqida yozadilar va ular leksik predloglar va grammatik predloglar deb ya’na 2-guruhga bo’lishadi. Demak predloglarni ma’nosini ularning gapdagi aloqasi, predlogli birikmalar predloglarni yordamchi so’zlarga qo’shib o’rganish juda murakkab masaladir. Ba’zan avtorlar predloglarni gapdagi o’rniga qarab ularning leksik ma’nosini borligi yoki yo’qligi haqida yozadilar. Masalan: buyuk rus olimi V.V. Vinogradov predloglarni 2-guruhga bo’ladi: 1) Lokal 2) Temporal (vaqt) Ingliz tilidagi predloglarni o’rganish ularni semantik sxemasini tuzish ular o’rtasidagi munosabatlarni aniqlash kengroq misollar orqali batafsil ko’rsatiladi. 2 Ingliz tilidagi birinchhi aniqlangan predloglarni analiz qilish qo’ydagi xulosani beradi: predloglarni ifodalangan munosabatlarni 3 aspektda ko’rish mumkin: 1) Temporal yusunda aniqlik, lokal va logik birlikda o’rganiladi. 1 Аксанов К.С.Полк a . Собр. Сочетания. В. Эхт.М. 1980. Никрасов Н.П. ,,Означения форма русского глагола’’ Буслаев Ф.Н.,,Историческая гр-ка русского языка’’ Востова A . X .,,Русского гр-ка’’1935. 2 1). Пешковский Ф.М.,,Русский синтаксис в научной очвищении’’. М. 1988 стр.269-79. 11

Predloglarni ishlatilishida ularning logik aspekt ma’osiga juda ko’p material topish mumkin. Predloglarni analizini juda ko’p ishlatiladigan predloglardan boshlash maqsadga muvofiqdir. Predloglarni analizini sostavidagi predlogli birikmali analiz qilish kerak. Ularni sintaktik funksiyasini aniqlash ularni chuqurroq tahlil qilishiga olib keladi. 2) Narsalarning bog’liqligi umumiy bitta forma- materialga xos bo’lgan sifatdir, chunki hamma predmetlar turli xil bog’lanishi va tobelikni munosabatga egadir, bir –biri bilan. Narsalarning o’zaro bog’liqligi agar ko’rinmasa ham bor narsadir. Ba’zi holatlarda bu o’zaro bog’liqlik ko’rinmaslik mumkin. Masalan: quyosh, qor yaltirayapti. Bu ikki misolni predloglar yordamida bersak o’zaro bog’liqligi sababli. Tabiiy fanlardagi munosabat odatda munosabatlar fe’l frazalari orqali odatda beriladi. Quyidagi ishda sintaktik mikrotestlar ularning yaqinligi va farqi so’zlar formalarni ma’nosini sintaktik pazisiyadan aniqlanadi va analiz qilinadi. Predloglar bilan ifodalangan munosabatlar analizi, narsalarni bir-biriga bo’lgan munosabatni aniqlashni qiyinlashtiradi va bu munosabatlar esa har bir uzviy bog’liqlikdadir. So’zlarni o’zaro munosabati, o’sha so’zlar borligida va o’zaro munosabatidadir. Ingliz grammatistlari predloglarni fe’l birikmalari bilan qorishib ketganligi va ularni ot-kesm kompleksda ifoda etishni ko’satadilar hamda yagona bir ma’noni tashkil qilishni aytadilar. Ma’nolarni qo’shilib ketishi o’rnini, paytni, sababni va maqsadni ko’rsatadi va fe’l mazmuniga qo’shilib predloglar ham ma’no funksiyani bildiradi. Ba’zi grammatistlar predloglar ifodalagan ma’nolarga qarab ularning gruppalarga bo’lishga harakat qilganlar. Masalan: 1) O’rin va yo’nalishni bildiruvchi predloglarni 2) Vaqt va vaqtni davom etishni ko’rsatuvchi predloglarni 3) Sabab va sababni keltiruvchi yoki anglatuvchi faktorlar va boshqalar 12

Ammo shuni aytish kerakki predloglarni ma’nosidan kelib chiqib ularni biror bir sistemali guruhlarga bo’lish jihatida yagona bir fikrga kelinmagan. Ba’zi predloglar haqida qilinadigan ishlar orasida predloglarni ma’nosi haqida o’z ishlarini boshida to’xtalishgan, unda ham ayrim predloglarni e’tiborga olingan.Masalan: Vaqt hayot va o’rin holi bilan ifodalangan ma’noni kashf etuvchi fe’llar bilan kelgan predloglarda ko’zatish mumkin. Ba’zi olimlar masalan V.V. Zaotin fe’l – predlog ot birikmasini kuzatadi va predlog qaysi so’zga tobe bo’lsa, o’sha so’z ma’nosiga ketadi, va simantik guruhni tashkil qiladi degan fikrga keladi. 1 Agar predlogni so’z birikmasini vazifasi o’sha birikmadagi predlogni ma’nosidan kelib chiqilganda edi, unda juda ajoyib ish qilingan bulur edi. Bunda predlogni ma’nosi paradigmatik munosabatdan kelib chiqilganda edi. Paradigmatik qatorida turgan til munosabatida tekst sintagmatik munosabatida doirasida qaragandagina amalga oshishi mumkin. Shuning uchun to’g’ri kuzatuvga konkret analiz qilingan birikmalarni kiritishi mumkin. O’rganilayotgan til birligini tabiiy holatga analiz qilish va biror bir konkret xulosaga erishishga olib keladi. Predloglarni paradigmatik ma’nosi obetrakt invariantlar orqali aniqlash mumkin. Masalan aniq invariant turlari aniqlanadi. Bunday formada predloglar ma’nosini invariantlar formasida aniqlar V.N. Yarseva tomonidan chuqur o’rganilgan til birikmalarini va til formalari variantlari, invariant bilan munosabat variant formalarini qarshi qo’yishda aniqlanadi. 2 Har bir predlogni semantik birlik qatorida o’rganishi juda ko’p tekstlarni analiz qilishi va ularni funksiyalarini aniqlashga yordam beradi. Analiz va tahlil qilish uchun qo’yidagi predloglarni birikmasi chuqurroq ishlab chiqilgan : about, above, across, against, along, among, around, as at, before, behind, below, beneath, beside, befween, beyond, by, down, during, for, from, in, in front of, inside, in the coase of, near, next to, of, on, opposite, out of, outside, over, past, round sinee, through, throughout, forward, upon, with, wethin . 1 1) Sesperson O. “Modern English Grammar on historical principles” Copenhagen, London 1943. 2) Curme “Q. Grammar of the English language” London 1931. Vol 3. Syntax . p . 558-559. 13

Logik aspektdagi predloglar ma’nosi. Predloglarni birdagina bir qator doirasida, ular o’rtasidagi munosabatni aniqlash maqsadga muofiq deb bo’lmaydi, chunki ular o’rtasidagi munosabat vaqt yoki cheksizlik deb atalgan falsafiy birliklarni bir qatorga qo’yib bo’lmagandek predloglar munosabatini ketma-ket o’rganilmoqlik maqsadga muofiq deb bilamiz. Demak predloglar munosabatini bunday o’rganish, bu ikki katta belgi chegaralarni (cheksizlik va vaqt ko’zda tutilyapti) aniq o’rganish tushunchasini beradi va ayrim chalkashliklarga olib kelmaydi.Haqiqatdan ham nutq chegarasi yo’q vaqt doirasida yoki kenglik doirasida sodir bo’lishidadir. Demak predloglarni ma’no va fuksiyasini aniqlash konkret kontekst va vaqt chegarasi bilan o’rganilganda yaxshiroq natija beradi. Shunday qilib predloglarni o’rganishda bunday yondashish ko’p tamondan logik tahlil vaqt kenglik doirasida predmetlar munosabatini tahlil qilish, ularni vazifasini ilmiy tahlil qilishga olib keladi va haqiqatdan ham shundaydir. Har bir predlogni ma’nosini aniqlash, ularni tahlil qilish, bir sestimaga solish. Har bir predlogni alohida-alohida olib o’rganishga olib keladi. Shu yuqoridagi aytilgan fikrlardan kelib chiqib, har bir predlog ustida alohida to’xtalamiz va ularni ma’no va funksiyalarini aniqlashga tushamiz. Narsalarning bir-biriga bog’liqli turiga bo’lganligi sababli ularning gapdagi aloqalari vaqt doirasida sodir bo’ladi. Albatta nutqdagi aloqalar, sodir bo’layotgan o’zgarishlar bir zamon doirasida bo’ladi va ular uzviy bog’liqdir. Shuning uchun predloglar ham ma’lum sistema va ma’no kashf etgan holda o’zaro uzviy bo’liqdadir. Ular, har bir predloglarni alohida-alohida holda olib ularni gapdagi vazifasini aniqlash maqsadga muofiq bo’ladi. 1.2 Ingliz tili gap strukturasida predlogli birikmalarning o`rni. Endi biz predloglarning o’rin ma’nosi haqida to’xtalamiz. O’rin joy ya’ni makon tushunchasi yagona birlik hisoblanib narsa va predmetlarni borliqda yagona birlikni dunyoda tashkil qiladi. 14

O’rin joyni bildiradigan predloglar o’zaro bog’liklikdagi yagona bir sistemani tashkil qiladi. 1 Ularni bu yagona bir sistema deb qarayotgan bo’lsak, ularni kichik-kichik gruppalarga bo’lib, ma’no jihatdan, o’rganish maqsadga muofiq bo’ladi. Predlog ot, olmosh yoki boshqa so’zlar o’rtasidagi aloqani ifodalaydi. Predlog urg’u olmaydi va o’zi qarashli bo’lgan so’z oldida keladi. ,, Well have a walk and together’’ go walked with him to the loor (E. H) Leksik predlog o’zi qarashli bo’lgan so’zdan ajratilib, gapning oxiriga qo’yiladigan hollar ham uchraydi. 1) ,, Is it the white boy are talking about?’’ (P.A) 2) ,,Where do you suppose she’s gone to?’’ said Minnie, thoroughy arosid. (th.D) Morfologik strukturasiga ko’ra predloglar qo’yidagi guruhlarga bo’linadi: 1) Sodda (Simple) (at, in, on, for, about, from, with, etc) 2) Yasama (Derivative) (behind; across, along. etc) 3) Qo’shma ( Copround) (Inside, without , within, outside. ets) 4) Sostavli ( composite)(In front of, because of, in accordance with etc) Ma’nosiga ko’ra predloglar odatda joy va yo’nalishni, paytni va abstrakt munosabatlarni ifodalovchi predloglarga bo’linadi. Ba’zi predloglarning leksik ma’nosi aniq va konkretdir. (In, below, before, after, etc.) 1) After school, the boys played tennis . 2) We live in Uzbekistan . 3 ) But after a weak. I was fine. Leksik ma’nosi kuchsizlangan predloglar ham mavjud. Ba’zan predloglar ravish va bog’lovchilar bilan omonimlar: e.g 1) I have seen this before . (adverb). 2) Bob comes before Ann (preposition) 3 ) I must finish my work before I go nome (conjunction) 1 1. Золоткин В.Н. Взомодействие лексических значеий в сочетание.Глаголопредлог-имя.Воир.Язынознания 1976. 2) Ярцева В.Н.,,Контрастивнаят грамматика’’ М.1981 стр 56. 15

Uchala gapda ham ,,before ‘’ so’zi ishlatilib, aslida biz bu so’zni predlog ma’nosida bilamiz. Chunki biz o’rganadigan ob’ekt predloglardir. ,,Before’’ predlogi esa kupincha vaqtni va o’rinni bildiradi. Ammo uchala misolda ,,before’ ’ so’zi predlog ma’nosida emas chunki biz buni transformatizasiya orqali isbotlashimiz mumkin: 1) I have seen this before. 2) I have seen this then . I have seen this. Bu misolni transformatizasiya qilishimizda tarjima gapning ma’nosiga ta’sir qilmaydi, va gap strukturasini o’zgartirmaydi. Shuning uchun tarjima o’z holicha qoladi. Bu misol ham shunday. I must finish my work before – Bu misolda before predlogli bog’lovchi vazifasida kelayapti. Xozirgi kungacha elementar sintaktik birikmalarni o`rganishda asosiy e`tibor gap strukturasi tushunchasiga qaratilgan edi. E`tiborga olish joizki gap strukturasida sintaktik aloqalar va vaqtning o`zida yetarli deyish mumkin emas. Agar bu sintaktik aloqalarni e`tiborga olmasak, unda bu gapdagi elementar sintaktik birikmalarni aniqlay olamiz. Agar bu birikmalarning spetsifikatsiyasini e`tiborsiz qoldirsak, unda u yoki bu sintaktik aloqalarning qanday maqsadda ajratib ko`rsatilganligi tushunarsiz bo`ladi. Bulardan ko`rinib turibdiki sintaksemalar aniq bir sintaktik holatda ko`rib chiqishi kerakki, sintaktik tahlilda bu juda muhim rol o`ynaydi. Oxirgi vaqtlardagi ko`p izlanishlarda elementar sintaktik birikmalarni bir tomondan bosh, va ikkinchi tomondan ikkinchi darajali bo`laklar tushunchalari nazariyalarini echib berish maqsad qilib qo`yilgandi. O`tgan asrda komponent va sintaktik tahlil nazariyasi vujudga keldi va tilshunoslar tomonidan samarali izlanishlar olib borildi. Bu nazariya asoschisi professor A.M. Muxin, uning Daroshenko, Kravsov, Petrova, Muxtorov, R.Qiyomov, B.B. Belinskaya, S.Egamberdiyev kabi izdoshlari bu sohada muvaffaqiyatli izlanishlar olib bordilar. Komponent va sintaktik nazariyasi ikkinchi darajali bo`laklar nazariyasini also inkor etmaydi, aksincha, u bosh va ikkinchi darajali bo`laklar nazariyasi 16

o`zida aks ettira olmagan obektiv voqelikni o`zida mujassamlashtirishga harakat qiladi. Bundan uning traditsion bosh va ikkinchi darajali bo`laklar nazariyasining davomchisi ekanligi kelib chiqadi. Bu ikkala nazariyanig mushtarakligi ya`ni ularning umumiy maqsadi – til birliklarining sintaktik semantikasini aniqlashdir. Morfologiyaning birligi morfema, fonetikaning birligi fonema bo`lgani kabi sintaksem nazariyasidan kelib chiqqan holda sintaksisning birligi sintaksemadir. Sintaksema – bu eng kichik ma`noli bo`linmaydigan birlik bo`lib, u o`zida ma`lum bir til birligining sintaktik semantikasini o`zida mujassamlashtiradi. Gapning komponent va sintaksem tahlili o ` z ichiga gap strukturasida namoyon bo ` ladigan ikki bo ` lakni o ` zining formula va mazmun belgisiga ega bo ` lgan gapning sintaksemalarini o ` z ichiga oladi . Tilshunoslar tildagi hodisalarni tahlil qilishda tajribalarga oldindan murojaat qilishgan. Gapning sintaktik bog`lanshlarini aniqlashda, odatda gapda so`zlarni tushirib qoldirishi tajriba metodidan foydalaniladi. Ya`nib iron-bir paradigmatik qatorini tashkil etuvchi sintaktik-semantik aniqlashda unga ma`noli boshqa sintaksema bilan almashtirish tajriba metodi qo`llaniladi. O`z manbalarida sintaksemalar gap bo`laklarning traditsion-grammatik analizlarga aloqadorligi va shuning uchun sintaksem analiz nazariyasi va traditsion-grammatik analizlar o`rtasida bog`lanishni uzviy ekanligini ko`rsatish muhimdir. Bu bog`lanish eng avvalo sintaksema tushunchalari va gap bo`laklarining diskritiv birikmalaridan iboratligi gapdagi sintaktik aloqlari va ularning ajralmas ekanliklariga bog`liq. Faqat diskritiv birliklar qaysiki, gapning bosh va ikkinchi darajali bo`laklar tushunchalarda hech qachon yetarlicha yechib berilmagan, xozirgacha bu sintaktik ajralmas birliklar va konstuksiyalar sintaktik aloqalarni, yasalishlarini o`z ichiga oladi. Diskritiv sintaksemalar aniq xarakter kasb etib, elementarlik ular qatoriga, kiradi, ya`ni gap strukturasidagi ajralmas birikmalardir. 17

Sintaksemalarning sintaktik bo`linmasligi belgili modellarida o`z aksini topadi va elementar birliklarning yunion modellarining yuzaki va chuqur gap strukturakaini o`rganishda manbaa bo`lib xizmat qiladi . Traditsion-grammatikada a`zolari haqidagi fan elementar sintaktik birliklar tushunchalarining qatnashmasligi ko`rib o`tkazganiomizdek gapning bosh va ikkinchi darajali bo`laklari sintaktik konstutsiyalarning ajralishini belgilaydi. Sintaksim analiz nazariyasi hamda bosh va ikkinchi darajali bo`laklar gaplarning bog`liqligi, strukturasidagi diskritiv birliklarini sintaktik semantikasining boshqarish, ularning sintaktik-semantik ma`nolarini o`rganadi. Oxirgi paytlarda predloglarni sintaksemani nazaryasi sifatida ko’tarib chiqqan. A.M. Muxindir. Gapning eng kichik bo’laklari yuqori strukturada va elementar borligi esa chuqur strukturada qarashlidir. Predloglarni (oxirgi paytda kelib ularning ma’no va vazifalari sintagmatik analiz qilishgacha borib etdi. Masalan: bitta ega va to`ldiruvchi bilan aynan bir xarakat obektini ko`rsatish mumkin. Predloglarni so’z birikmasida emas, ammo ularni bir gap ichidagi munosabat sifatida va ular munosabatini paradigmatik planda ko’rish zarurati tug’ildi. Bu esa predloglar muammosiga yangicha qarash va uni aniq faktlar konkret til materialida ko’rish mumkinligini keltirib chiqaradi. B. A. Protnikova yordamchi so’zlar haqida yozib: ularni nominativ ma’nolarini yo’qotgan yordamchi so’zlarga kiritadi. Ularning leksik ma’nolarini pretmetni rolini belgisini, harakat va o’ziga xosligini bildirmaydi. Ammo ular ham gapda boshqa gap formalaridan ishlatiladi va o’zaro bog’liq birlikdadir. Shunday qilib predloglar so’z turkumlaridek semantik borliqni tashkil qilmaydi. 1. A . M .Мухин “синтаксемный анализ” 1980- yil 296- bet 18

Bunday holatni tushunish gapning bosh va ikkinchi darajali bo`laklari tushunchalari ularni birlashtirib turuvchi sintaksemalar o`zlarining umumiy va formal belgilari tomondan gapning yadroviy va noyadroviy komponent tomondan gapning yuqori va pastki qismidagi sintaksemalar turadi. 1 Bu ikki elementar sintaksim birikmalarni o`rganish, ularni mazmuni va formal xususiyatlarini birlashtirib, ular ma`nolarining yakdilligini va unda gap komponentlari to`la sintaktik tabiyatini va ularning tildan tashqaridagi holatlarini anglatadi 2 . Ikkinchidan, gap strukturasining ikki elementar sintaktik birligini farqlash semantik gap klassifikatsiyalariga mujassamlashgan. 3 Uchinchidan, sintaksemaga ajratish boshqa gap komponentlaridan farq qilib, sistemali munosabatni o`rganishni taqozo etadi. Sintaktik-semantik belgilar xar bir sintaksemaning birgalikdagi paradigmatik variantlarini umuman aniqlaydi. To`rtinchidan, gap strukturasining o`rta va chuqur birikmalarida ularning formal umumiyligini kengroq ochib berish imkonini beradi. Eng avvalo belgili lingvistik birliklar modeli eng avvalo lingvistik analiz va modellashtirish va tajriba metodlarini ishlatilishini taqozo etadi. Sintaksemalarning sistemali munosabatini o`rganish, beshinchidan ularning modellashtirish va tajriba metodlari lingvotipologik analiz oldida aniq perspektivlarni ochib berdi. 4 1. Лингвистический анализ и словосочетания. стр. 99 2. С.пр.с 124 и сл. 3. Мухин.А.М. “Еше раз о неполненных предложениях” – в книги “Теория и практике лингв. Опис разговор речи.” 4. Лингвистический анализ. стр 228 19

Gap bo`laklarining grammatik tahliliga lingvistlarning qoniqmasligi, gap strukturasida bosh va asosan ikkinchi darajali bo`laklar elementar birlikning sistemali tushunish munosabatini ochib berishiga xizmat qila olganligi sabab bo`lgan. Ilmiy izlanishlar gap va uning birliklari prinsiplarida, eng avvalo eksplitsid formal metodni talab etadi, qaysiki u isbotlashning nazariy asoslarini to`ldiradi. Uchinchidan, sintaksemaga ajratish boshqa gap komponentlarida farq qilib, sistemali munosabatni o`rganishni taqozo etadi. Sintaktik-semantik belgilar har bir sintaksemaning biirgalikdagi paradigmatik variantlarini umuman aniqlaydi. To`rtinchidan, gap strukturasining o`rta va chuqur birliklarida ularning formal umumiyligini kengroq ochib berish imkonini beradi. Eng avvalo belgili lingvistik analiz va modellashtirish va tajriba metodlarini ishlatilishini taqozo etadi. Sintaksemaning sistemali munosabatini o`rganish, beshinchidan ularning modellashtirish tajriba metodlari lingvotipologik analiz oldida aniq perspektivlarni ochib berdi. Aynan shuning uchun ham sintaksem analizni ko`rib chiqish kerak, yani o`zining mazmunini va formal xususiyatlariga ega chuqur gap sug`urtasining elementar birligini o`rganishda tajriba metodidan foydalaniladi. Bunday elementar birliklar sintaktik-semantik belgilarning jumlasiga kirib, izohlanayotgan element yoki birikmaning sintaktik-semantik belgilarini bunday isbotlash tajriba metodi bunday xizmatini ko`rsatadi. 1 Ko`rib o`tilayotgan sintaksemaning o`zaro bog`liqligiga taaluqli tajriba o`tkazish shartini e`tiborga olish maqsadga muvofiq bo`ladi. Bu gruppaga kirgan sintaksema berilgan sintaksemaning u yoki bu o`zagiga sintaktik aloqada berishi va transformatsiya o`z holida yoki ma`nosi yaqin bo`lgan sintaksemada qolishi kerak. Masalan: Obektli sintaksemalarning transformatsiya vaqtida passiv holdan aktiv holatga o`tish kuzatiladi. They invited him – He was invited by them. Bunday transformatsiya bir xil substansial sintaksemalarini to`g`ri keladigan konstutsiyalar bilan namoyon etadi. 20

To`ldiruvchi (he, him variantida) va agentive (by, them, they variantlarida). Sintaksem analizda nafaqat sistemali sintaksema munosabatlarini va ularni lingvistik tahlil metodlari variantlari imkoniyatlarini ko`rib chiqishni emas, balki modellashtirish metodini ham o`z ichiga oladi. Sintaksem tahlil o`z ichiga sistemali ixtirolarni amaliyotda ishlatishni keng ko`lamda til o`rgatishda asosan sezilarli ahamiyat kasb etadi. Shu munosabat bilan sintaksem tahlil grammatik tahlil bilan chambarchas bog`liq, ya`ni gap bo`laklarini Grammatik tahlil qilinganda sistemali vasintaktik munosabatlar va sintaksem tahlilni qarab chiqish kerak bo`ladi. Ma’nosiga ko’ra predloglar odatda joy va yo’nalishni, paytni va abstrakt munosabatlarni ifodalovchi predloglarga bo’linadi. Ba’zi predloglarning leksik ma’nosi aniq va konkretdir. (In, below, before, after, etc.) 1) After school, the boys played tennis . 2) We live in Uzbekistan . 3 ) But after a weak. I was fine. Leksik ma’nosi kuchsizlangan predloglar ham mavjud. Ba’zan predloglar ravish va bog’lovchilar bilan omonimlar: e.g 1) I have seen this before . (adverb). 2) Bob comes before Ann (preposition) 3 ) I must finish my work before I go nome (conjunction) Uchala gapda ham ,,before ‘’ so’zi ishlatilib, aslida biz bu so’zni predlog ma’nosida bilamiz. Chunki biz o’rganadigan ob’ekt predloglardir. ,,Before’’ predlogi esa kupincha vaqtni va o’rinni bildiradi. 2.1. Ingliz tilidagi predlogli birikmalarning sintaktik-semantik tahlili 21

Agar til o`rgatish amaliyotida sintaksem tahlil grammatik tahlil bilan o`aro bog`liq bo`lsa gap bo`laklari tahliliy yuqorida ko`rib o`tganimizfek tilning asosiy xususiyatlarini chuqur o`rganishda sistemali sintaksis munosabatlari muhim ahamiyat kasb etsa, leksikografiyada lingvistik tahlil muhimdir. Gapning bosh va ikkinchi darajali bo`laklari leksikografiyasiga hech qanday daxli yo`q, har xil lug`atlar tuzishda tabiiyki gap bo`laklarini tushunishda har xil til atamalari ishlatiladi. Sintaksem tahlil negizida diffrensial xususiyati sintaksemalar va ularning variantlari asosan sintaktik-semantik ma`noga ega bo`lgan, formal distriburiv belgilar, leksik tafakkurini o`rganishga alohida e`tabor qaratishni taqazo etadi. Bu leksik factor asosan to`ldiruvchili va to`g`ri to`ldiruvchili sintaksemalarni, gap birikmalarini aniqlanganligi ko`riladi. 1 . Ingliz tili grammatikasida eng qiyin va muhokamali gap bo`laklaridan biri bu predloglardir. Shu vaqtgacha predloglar haqida har xil fikrlar berilgan. Predloglar birikmalarni o’rganishga bir qator tilshunoslar o’z ilmiy ishlarni bag’ishlashgan. (. Qiyomov. R. Qiyomova. G. Hozirgi zamon ingliz tilidagi After predlogli birikmalarning leksik va sintaktik-semantik tahlili’’ Toshkent. 2007 yil, Andreev, Akulova K.N, Kozlova C. I, Nikitin V.M, Stepanov T. N, Flemer O.I, Usisheva Yu. va boshqalar.) Vaqt belgilovchi predloglar asosan gap bo’laklari nazariyasi asosida o’rganilgan. Shuning uchun tilshunoslar oldidagi muhim vazifa tildagi ob’ektiv borliqni o’zida to’la aks ettiradigan nazariya yaratish edi. 2 Bu nazariya asoschisi prof. A.M. Muxin bo’lib, uning izdoshlari (Badanina, Chen, Dorshenkov , Kovsov, Petrova, Rustamova, Qiyomov, Belinskaya, Glazacheva) bu sohada muvaffaqiyatli izlanish olib bordilar. 1. Лингвистический анализ . А.М.Мухин 172- bet 1980- yil 2. “Словарь современного русского литературного языка” М.Л. 1959- y . T.8.S.6.1228 22

Ganshina Vasilivskayaning fikricha predloglar so`z formasi bo`lib, u o`zicha mustaqil ma`noga ega emas va ot, olmosh bilan birgalikda ishlatiladi. 1 Predloglar quyidagi munosabatlarni ko`rsatadi: a) ot va ot yoki olmosh (aniqlovchi) The bougn of an apple tree was broken. (Yals Warthy) b) ot va olmosh sifatga ot predlog bilan 1 to`ldiruvchi yoki 2 hol sifatida 1 “ I know you are fond of flowers” (Voynich) Hans was delighted with his new skates. (Dodge) Hans was clever at carving in wood. The valley was full of shadow. 2) Rip felt famished for want of his breakfast. (Irving). ( Cause) I was stiff with long sitting. (Bronte) c) ot va fe`l bilan bunda ham to`ldiruvchi va hol vazifasida. I rely on that promise. (Dickens) The girl smelled at her roses. (Galsvorthy) 2) He walked away slowly into the forest. (Kingsley). (Please) The old man spoke with a quiet larnestness. (Kingsley) (manner) 2. Predloglar shuningdek fe`l va ergash gaplarni ham bog`lab keladi. Fe`l (ergash bo`lak) (to`ldiruvchili yoki hol) 1) He began to think of what presents he would like to take to home to the others. (Mazo de la Roche). 2) She moved across to where the wood fire was burning. (Galsworthy) Kaushanskaya va konvnerearlar fikricha predloglar ot, olmosh va boshqa so`zlarning o`zaro aloqasini ko`rsatadi. Odatda predloglar gapda urg`u olmaydi va o`z oldidan kelgan so`zga qo`shilib ishlatiladi. Desert moved quickly to the windows. Ba`zida predloglar o`ziga bog`langan so`zdan ajratib ishlatiladi va gap oxirida turadi. But he sounds as though he knows what he is talking about. (Wilson) Olmoshdan oldin kelsa predloglar urg`u oladi. She wrote the words to them herself and other poems. (Yalsworthy) Agar predloglar imfotik ma`noda kelsa urg`u oladi. 23

Vaqtni ifodalovch in, on, at, for, during, before, by, of predloglari. Yuqorida keltirilgan manbalardan ma’lumki predlog nutqda so’zlar o’rtasidagi sintaktik munosabatni ifodalaydi. Biz tadqiq etayotgan vaqt, payt predlogini misollarda kurib chiqamiz: 1 in- paytni ko’satganda …. da ma’nosini beradi va oylar, kunlar yillar oldidan qo’yiladi: during’’ – paytida , vaqtida. M : during the lesson- dars paytida during the talks- muzokaralar davomida during this visit to Uzbekistan- Uning Uzbekistanga qilgan safari davomida . We must do this during the lesson . Biz buni dars davomida qilib olishimiz kerak. He was very happy during this visit to Uzbekistan . U Uzbekistonga safari davomida juda baxtli edi. The book was in the table, not on it. 2 Yana bulardan tashqari ko`pgina olimlar predloglar haqida o`z fikrlarini bildirishgan. M.A.Belev o`zining “ Грамматика английского языка ” degan kitobida quyidagi fikrlarni yozadi. “Predloglar hozirgi zamon ingliz tilisida ot, son va gerundiyning boshqa so`zlar bilan munosabatini ko`rsatadigan manbadir” deydi. 3 Ingliz tilida ya’na bir predlog bor, u ham vaqtni ifodalab o’zbek tiliga ,,ga’’o’rin – payt kelishigi yordamida tarjima qilinadi. Bu predlog ko’pincha vaqtni, kunning ma’lum bo’laklari haqida gapirilganda , paytni beruvchi iboralar bilan qo’llaniladi. At predlogi birikmasi temporal ma’noga ega ekanligini biz qo’ydagi transformatsiya bilan ifodalashimiz mumkin. M: A telegram came for you at breakfast time this morning (F.,,a’’115)- Sizga telegramma ertalab nonushta vaqtida etib keldi. 1. M.A.Yashina, N.M. Vasilevskaya “English Grammar” page 307. 2. В.Л.Каушанская, Р.Л. Ковнер Л. 1963 “Грамматика английского языка” стр 211 3. M .А. Беляева “Грамматика английского языка” Москва-1984, 192- bet 24

Perdloglar so`z birikmalari bilan birgalikda so`z yasalishiga muhim ahamiyat kasb etadi. Masalan: at last – nihoyat at first – birinchidan at home – uyda at night – kechda in vain – bekorga on foot – piyoda, yayov for good – doimo by the way – aytgancha va hokazo So`z formasiga qarab predloglar oddiy, murakkab va bog`langan oddiy predloglarga bo`linadi: in, on, at, by, to, with, from, of, till, until, before, after, during va boshqalar. Oddiy predloglar bir necha ma`nolarga ega. Murakkab predloglar esa so`zbirikmalaridan tashkil topadi: inside-ichkarida outside- tashqrida throughtout-orqali upon-..da, ustida into-ichida va hokazolar. Qo`shma predloglar esa ot, sifat, sifatdosh yoki ravishlarni oddiy predloglar va bog`lovchilar bilan bog`langan holda bo`lib, bitta ma`noni anglatadi. Qo`shma predloglarga quyidagilar kiradi: because of – shuning uchun by means of – ma`nosida by force of – kuchida 25

in front of – to`g`risida, qarshisida instead of – o`rniga as for as - …gacha inspite of – qaramasdan in accordance with contrary to, opposite to, as compared with va boshqalar. Bulardan tashqari yana shunday predloglar borki, ular sifatdoshdan yasalib, shu holatini saqlab qolgan, bular: during – mobaynida including - o`z ichiga oladi concerning – regarding Ingliz tilidagi oddiy predloglar bir necha ma`noga ega va ular o`zbek tiliga har xil tarjima qilinadi. Masalan: in predlogiquyidagi ma`noga ega 1) o`rin-joy ma`nosiga (qayerga?) He is in the room. (P.g.a. 327) ____1___ _____2____ _____3_____ |  -------------------------  | | |---------------------------------------------------------------| NP1 - NP2 - D1 During my stay in Leningrad Ivisited many museums. (P.g.a. 327) 2) vaqtni anglatadigan (qachon?) in winter, in august, in an hour. I shall be back in an hour. Men bir soatdan keyin kelaman. 1 2 3 4 In recent weeks Mel had sensed the signs. 26

_______ _______ _______ ________ | | | | | |  ---------------  |  ---------------| |-------------------------------------------------------------  | NP1 - NP2 - D1 - D2 Doctor Johnson sat at the head of the table in the 18 th century. _______ _______ _______ ________ | | | | |  ------------------  |  -------------------|-----------------| NP1 – NP2 – D1 – D2 They will arrive in May. _______ _______ ________ | | | |------------------  | | |  ------------------|  ------------  | NP1 - NP2 - D1 27

The sun rises in the cast in the morning and sets in he west in the evening . 1 2 3 4 5 6 7 ------- --------- -------- -------- --------- -------- ----- | | | | | | | |  ----| | | | | |  -----------|  --------------------| | |  ----------------------------------------| |  ---------------------------------------- --- | |---------------------------------------------  | NP1 - NP2 - D1 - D2 - NP2 - D3 They will arrive in May. 1 2 3 ------------- -------------- ------------- --------------------  NP1 - NP2 - D1 28

In 1910 the young man was 24, … 1 2 3 NP1 - NP2 - D1 In 1783 the Independence of the former 13 American colonies was acknowledged. 1 2 3 4 NP1 - NP2 - D1 - D2 29

Asosan gapda predloglar ot, olmosh, son va gerundiydan oldinda turadi. Agar ot aniqlovchi bilan kelsa unda predlog aniqlovchidan oldinda bo`ladi. Masalan: Having broken the magnet into pieces, we get complete magnets. Magnitni bo`laklarga bo`lib, biz butun magnitlar olamiz. Having broken the magnet into still shorter pieces we still get complete magnets. Magnitni yanada kichkina bo`laklarga bo`lib, biz yana ham butun magnet olamiz. Ko`pincha ingliz tilida predloglar fe`ldan keyin agar vositali to`ldiruvchi bo`lsa to`ldiruvchidan keyin ishlatiladi. So`roq gaplarda so`roq olmoshlari boaln ishlatilsa: What are the molecules composed of ? – Molekulalar nimadan tashkil topadi? Whom was the law discovered by? - qonun kim tomonidan kashf etilgan? Where have you come from? – siz qayerdan kelgansiz? Agar gapda ikkita fe`l ishtirok etsa unda ikkita predlog ishlatiladi. A few electrons may redially be removed from , or added to an atom. Quyida ko`p uchrab turadigan uchrab turadigan bog`langan predloglarni misol tariqasida keltiramiz: according to – asosida According to our constitution every citizen has the right to receive guaranteed employment. – konstitutsiyamizga asosan hamma fuqorolar ishlash huquqiga egadirlar. As far as – gacha I shall go as far as the station with you. 30

Men sizni stansiyagacha kuzataman. Because of, as to, by means of, by virtue of, due to, for the sake of, in accordance with, in addition to, in case of, in connection with, in consequence of, in front of, in the course of, in spite of, instead of, in the went of, in view of , on account of, out of, owing to, thanks to, with respect to, with regard to va hokazolar. 1 Predloglar haqida V.A. Kaushanskaya va R.L. Kovnerlar fikricha, “obyekt va fenomena o`rtasidagi munosabatni anglatadi. Bular ot, olmosh va boshqa so`zlarning munosabatlaridir.” Odatda predloglar o`zida bog`lanib kelgan so`z oldidan ishlatilib, urg`u olmaydi. Desert moved quickly to the windows. (Yalsworthy) Ba`zida predloglar o`ziga bog`langan so`zlardan ajralgan holda ishlatiladi. Ana shunday hollarda predloglar urg`u oladi. But he sj sounds as though he knows what he is talking about. (Wilson) The book was in the table, not on it. 2 Predloglar o`zining morfologik strukturasiga qarb quyidagi gruppalarga bo`linadi: 1. Simple (in, on, at, for, with) oddiy 2. Derivative (behind, below, across, along) yasama 3. Compjund (inside, outside, within, without) murakkab 4. Composite (because of, in front of, in according with) qo`shma O`zining ma`nosiga ko`ra predloglar joy va yo`nalishni ko`rsatadigan +(in, on, below, under, between) Vaqtni ko`rsatadigan (after, before, at) , abstrakt munosabatlarni anglatadigan (by, with, because of, with a view to) bo`ladi. Ba`zi predloglarning leksik ma`nolari juda konkretdir(in, below, between, before, after, till…) Ba`zi birlari esa kuchsizlanadi (to, by, of…) to predlogi biror narsa orasidagi yo`nalishni anglatadi. Every night sissy went to Rachel`s lodging, and sot with her small neat room. 31

Lekin to predlogining leksik ma`nolari ba`zan kuchsizlanadi. …all the house belongs to me, or will do in a few years. (Ch.Bronte). Bundan tashqari ko`p predloglar ko`p ma`nolidir, ya`ni polisemantikdir va turli ma`nolarni anglatadi. Masalan for . Never once had Eric sensed the struggle for life. ( Wilson ) ( purpose ) Bir qancha predloglar olmoshlardir. (ravish va bog`lovchilar bilan) After va before predloglari after va before ravishlari bilan omonimlardir. There is an old saying that it a man has not fallen in love before forty, he had better not fallin love after . (Shaw) (adver) It was a year or so after their first meeting… (A.Ar.H) It was a few minutes after 8 P.M.. (A.Ar.H) After ten years of affirmative action and federal legislation … (Pr.k. 4k) That particular trouble had begun shortly after dark … (A.Ar.H) When he got back to Ann, he found Savina in a state of excitement, because Trasker had heard from Regan after Eric had left. (Wilson) (Conjuction) “Where do you intend to stay to night?” She asked after a moment.(Wilson) (preposition) The colour rushed into Bosinney`s face, but soon receded, leaving it sallow- brown as before. (Yalsworthy) (adver) He did not write to her, and it was almost a year before he began to see her again.(Wilson) (conjuction) This letter summed to afford he peculiar satisfaction ahe read it through twice before repexying to the land lady. (preposition) Ingliz tilidagi before predlogi o`zining o`rniga ko`ra ko`proq o`rin holini anglatadi. Bunday hollarda lokativ belgilarga ega bo`lgan sintaktik-semantik sintaksemalar xarakterlidir.quyida ba`zi bir misollarni keltiramiz: Christine helped him to transcribe his notes, working before the fine cool fire. (A.Cronin) …he had leaped the fence and stood before the messenger. (Cooper) 32

Lokativ belgilarni sintaktik-semantik aniqlash uchun there ravishdoshidan foydalanamiz. 1 He looked rather worsted in though as he stood before him. – (there) There – bilan transformatsiyadan yuqorida keltirilgan misollardagi before o`rniga in fond of murakkab predlogini ishlatsa ham bo`ladi. Cristine helped him to transcribe his notes, working before the fine cool fire. Predlogli birikmalarning komponent tahlli. A.Muxin diffrensial belgilarning va shu holatlarning qarama-qarshi qo`yilishini sintaktik elementlarini o`rganib quyidagi xulosalarga keldi. Gap bo`laklarini tradtsion tushungan holda ularni ikkiga bo`ldi: gap komponenti va sintaksema. 2 Ikki tomonlama sintaktik birliklarga elementar bo`lingan gap strukturasida nazariy asosda sintaktik tahlil konsepsiyasi olib borilgan, ya`ni bir holatda sintagmatik rejada, ikkinchisi esa paradigmatic rejada. Birinchi holdagi birlik gap komponenti deyilgan. Ular turli-tuman sintaktik belgilarni ya`ni ichki sintaktik bog`lanishga qarama-qarshi sistemani xarakterlaydi. Ikkinchi holdagi birlik esa sintaktik-semantik belgilarni xarakterlaydi. Elementar sintaktik birliklar ikkita strukturasidan tashkil topadi. Bularni yuzaki va ichki gap strukturasi deyish mumkin. O’zbek tiliga payt holi qo’shimchasini olish bilan yasalib ot bilan ifodalanadi. ,,For’’ predlogi o’zbek tiliga qachondan beri ? qachongach? Degan tarjimani ham beradi va yana bu predlog ingliz tilidagi ,,during’’ predlogini ham oladi, uning ham qo’llanilishi mumkin. Shu predlog ishtirokida misollar ko’rib chiqamiz. 1. M .А. Беляева “Грамматика английского языка” Москва-1984, 200-201- bet 2. В . Л . Каушанская , Р . Л . Ковнер Л . 1963 “A Grammar of the English Language” Leningrad 210-211 33

2.1.1. Predlogli birikmalarning sintaktik bog`lanishlari Gapning yuzaki strukturasini tushunish deb gapning normal belgili komponentlarini o`rganish tushunilsa, gapning ichki strukturasini o`rganish deb sintaksemaning formal belgilarini o`rganish tushuniladi. Gapdagi sintaktik bog`lanishlarni o`rganishdan oldin biz gapdagi sabab holatlarini tushunishimiz kerak. 1 L.S. Xoribi ta`kidlagandek sabab gaplarda ko`rsatilishi mumkin: I`m not going out tonight. I`m tired. Bu gapda sabab tobe bo`lakda ifodalangan. Sabab- xolli gaplarda ko`pincha sabab bog`lovchilar yordamida ifodalanadi, bular: as, since, because, considering that, seing that. He succeeded because he worked hard. For bog`lovchisi sabab xolini anglatuvchi bog`lovchi bo`lib ham ishlatiladi. He stood on his ground firmly, for he was a brave man. For predlogi vaqtni ham anglatadi. I shall stay there for ten year NP1 – NP2 – D1 – D2 – D3 We made an appointment for 5 o’clock. 1. О. признаки локативностию см.Церпенто Э.В. “Лексические и синтактические глагольные констркции в совр. Анг. Языке” Л. 1973,39-40 b 34

Ba`zan bog`langan sabab xolli gap o`rniga sifatdoshli yoki gerundiyli ibora ham ishlatiladi. Qiyoslang: as he couldn`t afford to buy books. Being poor he couldn`t afford to buy books. The boy was scolded because he was late. The boy was scolded for being late. We were glad to have you with us. Sabab xoli quyidagi predloglar yordamida ham beriladi: from, with, for, because of, owing to. He could hardly hear them for the noise from the house. Yadro va struktual negizdan tashkil topgan gapning keng tarqalgan sintaktik bog`lanishini ajratib ko`rsatish qiyin emas. Bunday yadroga kirgan komponentlar o`ziga gap hosil qiladi. Shunday qilib gapdagi sintaktik bog`lanishni ko`rib chiqamiz, masalan: He was tired from overwork. Gapning yadrosi – he was tired. Ikkita yadroviy komponent orasidagi sintaktik bog`lanish birinchidan yadroviy va ikkinchidan predikativ komponentlarga bo`linadi. Uchinchidan noyadroviy komponentni ko`rib chiqsak u subordinativ bog`lanishga yoki bir tomonlama sintaktik bog`lanishga ega. Ta`kidlab o`tilgan sintaktik bog`lanish (yadroviy predikativ va subordinativ) quyidagi funksion model orqali tasvirlanadi. Bu model gap strukturasidagi elementlar birliklarni o`rganishda shtrixlar orqali beriladi “ –“ belgi yadroviy predikativ bog`lanishni, “ “ belgi subordinativ bog`lanishni ifodalaydi. He was tired from overwork. 35

Yunksion model bu u yoki bu gap strukturasidagi sintaktik bog`lanishni anglatadigan model bo`lib, u gorizontal chiziladi. Yunksion modelda asosan gap komponentlari orasidagi sintaktik bog`lanish tasvirlanadi. A.M.Muxin yunksion modelni 6 sintaktik bog`lanishda tuzadi. 1) yadroviy predikativ, 2) noyadroviy predikativ, 3) subordinativ, 4) appolzitiv, 5) koordinativ, 6) introduktiv. Ko`rsatib o`tilgan sabab xolidagi gap yadroviy predikativ bog`lanish qarama- qarshi qo`yilgan. He was tired from overwork. – ikki yadroli (N), 1- presididurli (P1), 2- tobe (P2) from overwork qismi esa tobe bo`lak (D) component. Bunda predlog bir leksemo bilan ikkinchisini bog`lanish boshqaruvi hisoblanadi. (from overwork) Ta`kidlab o`tilganlardan biz quyidagi component modelini yasaymiz. He was tired from overwork. NP1 – NP2 – ND I … peril my reputationfor you. (because of you) NP1 – NP2 – ND – ND – ND 36

I live in Leningrad from 1925 till 1930. NP1 – NP2 – D1 – D2 – D3 Reletiv sintaksemalarning hozirgi zamon ingliz tilida keng qo`llanilgan asosiy shakli bog`langan komponentli shakldagi nolevoy variantdir (o`timli va o`timsiz fe`llarda). 1 Yadroviy komponent holatida nolevoy variantdagi sintaksemalar faqat og`zaki nutqda ishlatiladi, ya`ni L.S. Barxudarov va D.A. Shtelling ko`rsatib o`tgan misollardan (there is, it is) konstruksiyalaridan keyin: It was his council had brought about this marriage. (Thackery) “ If you please, sir “, said the landlady with an alarmed air “there is a policeman wants to see you ” (Chesterton). Yuqorida ko`rsatib o`tilganikki variantning sintaktik holatini nolevoy va nolevoysiz variantlarini quyidagi yunksion modellaridek qarash e`tiborlidir. Masalan: this the man (whom) I was speaking about. This is the book (which) I chose. The pen (which) I was writing with. NP 1 – NP 2 – D 1 1. Бархударов Л.С. Штелинг Д.А. “Грамматика английского языка” M . 1973, 416- b 37

This is the man was here is an artist. Take the book which is on the table. The letter that came yesterday. This is he that brought the news. NP1 – NP2 – D1 Ta`kidlab o`tishimiz lozimki yunksion modelda distansiyaning tasvirlanishi predlogning almashgan munosabatini va yuzaki yoki chuqur gap strukturalarini tashkil etadi. (gap komponent yoki bu komponentdagi sintaksema holati) Gapning eng muhim komponentlarini ularni tushuntirish munosabati bilan ko`rsatadi, shu bilan birga yordamchi elementlar va predloglardir. 1 Yadroviy predikativ bog`lanish. Biz bu qismda appozitiv aloqani, ya`ni gap strukturasining u yoki bu appozitsion komponentga bo`linishini ko`rib chiqamiz. Bu sintaktik aloqa va ikki valentli appozitsion komponentli gaplar, shuningdek ikki valentli sintaksemalar bu spetsifkaga asoslidir. 2 1. Мухин A . M “синтаксемный анализ” 104-156- b 38

2. Мухин A . M “Аппозитивная связь в структуре предложения” M . 1974, 241 b 2.1.2. Yadroviy va noyadroviy predikativ bog`lanish Gap komponentlari bo`lish prinsiplariga tabiiyki biz tajribalarga murojat etamiz. Bu ekspeimentlar yordamida u yoki bu yadroviy yoki noyadroviy gap komponentlari yordamida ko`rsatiladi. Tajribalar orasida farqli gapni komponent va sintaksem tahlilda, gap strukturasida gap strukturasining aynan shu sintaktik aloqasini ko`rsatadi. Shuning uchun gapni komponentlarga to`g`ri ajratganda sintaksem tahlil asosida olib borish to`g`ri bo`ladi. Struktual tipdagi gaplardan farqli o ` laroq tilda ikki yadroviy , yoki ikki a ` zoli , o ` ziga yadroviy tobe va yadroviy bog ` langan komponentlar juda keng tarqalgan bo ` lib , bunda predikativ aloqa qatnashmaydi . Bundaykomponentlar masalan: taniqli “Amerika fojeasi” Teodor Drayzer asaridagi Dusk-of a summer night gapida structural o`zak tashkil etadi, qolgan ikki komponenti bir tomondan subordinativ aloqani birinchi component bilan, ya`nib u gap strukturasiga bog`liq. Ishonch hosil qilish uchun transformatsiyaga murojat qilish zarur. Dusk-of a summer night --- Dusk-of a … night-Dusk… Quyidagi ikki gapning ikkinchi komponenti anologik bo`linadi. He opened the parlour door. Rachel – with her honest brown eyes. (Christie) Birinchi component gapning structural negizi hisoblanadi, qolgan to`rt komponent tobe komponentdir. Haqiqatdan ko`rsatib o`tilgan tajribalardan biz ba`zi bir cheklanishlarga duch kelamiz: agar ikkinchi va uchinchi tobe bo`lak tushirib aytilsa. Rachel-with her honest brown eyes --- Rachel-with her… brown eyes --- Rachel-with her … … eyes. Unda birinchi tobe component qaysiki olmosh bilan ifodalangan tushirib qoldirishga qarshi turadi. Bunday holatda boshqa ksperiment o`rin almashish transformatsiyasi ya`ni with her eyes sintaktik a`zoli konstruksiyasi, her komponenti va oxirgi sintaktik gap komponenti bir tomonlama yo`naltirilgan subordinativ aloqani ko`rsatadi. 39

Masalan: Rachel- with her honst brown eyes --- Rachel-with those honest brown eyes. Gapning bir yadroviy yo`nalishiga qarab quyidagi yunksion modelni yasaymiz 1) Dusk-of a summer night. 2) Rachel-with her honest brown eyes. Bu yuqoridagi gaplardan bizga asosan eng muhimi yadroli component pozitsiyasidagi komponentdir. (N) U yoki bu gaplarda N pozitsiyasida ekzestensial sintaksema qatnashadi, birinchi holatda kvalitativ sintaksema ikkinchi holatdagidan farq qiladi. Kvalitativ sintaktik-semantik belgilarni tajribaorqali tiklash mumkin. Ya`ni bir yadroviy gapni ikki yadroviy gapga transformatsiya tiklash mumkin. Dusk-of a summer night --- a summer night is dusky. (dusk). 1 Bu transformatsiya kvalitativ sintaktik-semantik belgilarni birinchi gapda (N pozitsiyasida) – transformada (yadroviy tobe komponent NP2) bo`lib, ularning biri kalitativ hisoblanib substansial sintaksema hisoblansa, ikkinchisi kvalifikativ kategoriyadagi kvalitativdir. __________________________________________________________________________ 1. Л.И. Юревич “Номинатитные предложения в соврменном английском языке” Минск.1973, 138- b 40

Rachel-with her honest brown eyes, gapida adektiv element ND holatida kvalitativ sintaksemani o`zida mujassamlashtirgan olmoshli element substansial sintaksemani aniqlaydi. Shunday qilib turli tuman sintaksemalar NP1 va NP2 ajratiladi. Ulardan biri nokategorial sintaktik-semantik belgilar NP2 aktiv yoki stativ kvalitativ holatda yoki sintaksemalar NP1 berilgan NP2 holatidagi sintaksemalarga agentive holat sintaksemasi yoki sifatni anglatuvchi sintaksemalarga bo`linadi. Yuqorida bo`lingan ikki tomonlama yo`naltirilgan yadroviy predikativ aloqalarni ba`zi bir muhokamali gap a`zolari holatida ko`ribchiqamiz. Bunday holatlardan biri quyidagi gapda ko`rsatilgan: He is here. He is in Moscow. He is in that room, va hokazo. Smirnitskiyning fikricha, gapning kesimi deb, is ni talqin qilishga hech qanday asos yo`q. Biz is ni kesim deb qarolmaymiz chunki is ning ma`nosi mavhum va noaniqdir. U bu yerda fe`lning anologik rolini bajaradi. He is a doctor gapida is yordamchi so`z hisoblanadi. He is here gapida biz murakkab tuzilishga ega bo`lgan kesimni, ya`ni fe`l bilan bog`langan yana bir komponentni ko`ramiz, bu esa o`rin holini anglatadi, va semantik planda ikkinchi komponent hisoblanadi. He is here. He is in Moscow. He is there. 1 NP1 – NP2 – D1. He is in that room. 1. А.И. Смерницкий. “Синтаксис английского языка” М. 1957, 112- b Yuqorida tilga olingan avtorlar olib borgan tadqiqotlar shuni ko ` rsatdiki , gapning yadrosini yadroviy komponentlar ega va kesim ( NP 1 – yadroviy 41

predikatsiya etiluvchi ), ( NP 2- yadroviy predikatsiya etuvchi ) tashkil etadi , va ular ikkalasi boshqa bo ` laklarsiz grammatik jihatdan grammatik qonun - qoidalarga javob beruvchi gap strukturasini tashkil etadi , ular orasidagi bog ` lanish yadroviy predikatsiyaga asoslanadi . Ingliz tili gap strukturasida yo egani yoki kesimning tushirilib qoldirilishi gap strukturasining buzilishiga olib keladi , misol : I spoke him several times during the evening. … spoke to him several times during the evening. He will return in a week. … will return in a week. Biz dastlabki ingliz tili gap strukturasida gaoning yadroviy elementi egani tushirib qoldirib, tajriba metodi orqali gap elementar sintaktik elementlari o`rtasidagi sintaktik bog`lanishlarni aniqlaymiz, biz gap komponentlarining egaga tobe bog`lanishini aniqlaymiz. (ega- NP1, kesim – NP2, tobe – D). Misol: It was in the years of his studies in the medresses of Bukhora… …wain the years of his studies in the medresses of Bukhara… They will arrive in May. …….will arrive in May. We shall have a walk before dinner. …..shall have a walk before dinner. Agar biz yunkcion modellarga murojaat qilsak, kesimga komponetlar Tobe bulib kelganidak egaga xam biror bir komponent tobe bulib kelishini kurishimiz mumkin. Endi gap strukturasida gap komponentlarini navbatma navbat tushirib Qoldirish tajriba metodi orqali gap elementar sintaktik elementlar o`rtasidagi Sintaktik boglanishlarni aniqlaymiz. The students of our Institute leam foreign languages.--- …of our Institute learn foreign longuage. 42

The pine grows in nothern countries. ……grows nothern countries. Demak yuqoridagi tajriba natijalari gap strukturasida yo egani yo kesimini tushirib qoldirish gap strukturasining buzilishiga olib kelishi mumkin ekanligini kursatadi. The pine grous in northern countries. The pine…….... in nothern countries. The students of our Institute ……. foreign languages Ega va kesim gapning yadrosini tashkil etadi va ular asosida santaktik bog’lanish yadroviy predikasiyani tashkil etadi. Predikativ bog’lanish asosan ega va kesim bir-birini taqazo etadi. Endi biz gap strugturasida ega va kesimdan tashqari ikkinchi darajali bulaklarni tushurib qoldiramiz. Bunda biz gapning strukturasi uzgarishi mumkin emasligini kurib chiqamiz . They stopped under the tree. They stopped…………….. She works at the big house. She works………………… They were coming from the north. They were coming……………….. It was cold in December. It was cold……………… The house was built in three months. The house was built…………………… Tajriba natijalari shuni kursatadiki, Gapda boshqa birikmalarni tushirib qoldirish gap strukturasiga putur yetkazmasligini kursatadi. Gap strukturasi uzining gramatik jixatidan tug’riligini saqlab qoladi. Noyodroviy predikativ bog’lanishlar. 43

Noyodroviy komponentdagi sintaksema xolati xaqida gapirib, biz ikki yadroli asosiy bulakli gaplarni nazarda tutamiz.Ba’zi bir noyadroviy komponentdagi sintaksemalar (NP2) bir yadroviy gaplarni urganishga tug’ri keladi. Kino heard the baby whimper. (Steinbech). I forced him to eat. Bular noyadroviy pridikativ aloqani bajaradi. Kino heard the baby whimper--- the baby whimper--- the baby whimpered. I forced him to eat----…him to eat---he ate. Bu trnsformasiyada yadroli pridikativ va yadroviy predikativ sintaksemalarni qarama-qarshi qo`llaymiz. 1)Kino heard the baby whimper. 2)I forced him to eat. NP1-NP2-D1-D2. Dermat sat selent. NP1-NP2-D1. Yuqoridagi modeldan sintaktik aloqalar qarab utiladigan gapning ikki komponetli ekanligi va bu gap komponentlari bir vaqtning uzida ikki sintaktik aloqaga ega. Birinchi ikki misoldagi gapimizda bunday noyadroviy ikki valenli gap komponenti (NDP1) noyadroviy predikativ va subornativ bog’lanishiga bulinadi. Uchinchi gapda esa ikki valentli component ikkilangan xolda (NP1P1) buladi, yadroviy predikativ va noyadroviy predikativ bog’lanishi bundan tashqari yana boshqa ikki valentli komponentga ega noyadroviy tobe bog’lanishga egadir (NDP2). Birinchi ikki gapni notadroviy tobe component deb, uchinchi gapni esa yadroviy ikkilangan component deb xisoblaymiz. Kursatib utilgan gap differensial gapning yadroviy predaktiv bpg’lanishi aynan sintaktik xakterga ega. Subornativ bog’lanish orqali aloqaga kirgan predlogli brikmalar. 44

Tobe bog’langan komponentli sintaksemlar.Biz ikkita asosiy strutural tildagi yadroviy komponentli gap, bir yadroli sekki yadroli deyilgan gaplar, shuningdek yadroviy pridaktiv bog’lanishli gapning sintaktik aloqasida keng tarqalgan xolatiga toxtalamiz. Bir tomonlama subbonativ aloqaga asoslangan yunalish yadroviy komponentga tobelik belgisini anglatadi. (ND). Masalan: quydafi ikki keng yoyilgan ikki yadroli gap uz ichiga ikkita tobe komponentni oladi.Bu quydagi yunksion modeldan kurinib turibdi: The famous man smiled sardonically. (Christie). NP1-NP2-D1-D2. I looked at him curiously (Maugham). NP1-NP2-D1-D2. Bir tomonlama subbornativ bog’lanishli yunalishni transformasiya eksperment asasida kursatish mumkin. Keltirilgan ikki gapdagi tobe kompponentlarni tushurib qoldirish gapni buzilishiga olib kelmaydi., faqat ikkinchi xolatda fel at him kompponentni tushib qoldirilgani uchun qarama-qarshilikka duch keladi. (lok –bir utimli felni odatda gapda tuldiruvchi leksemasi urniga qullaniladi). Qiyoslaymiz: The famous man smiled sardonically --The … man smiled sardonically –The … man smiled…….. I loked at him curiosly – I loked at him ……. I looked……. Sintaksem taxlilda bir tomonlama yunaltirilgan subornativ bog’lanish transformasiya-tajriba quyidagi misol orqali kersatadi. Smiled sardonically – a sardinic smile. Looked at him curiosly---a curious look at him. Bu transformasiya suboornativ bog’lanishli konstruksiyadir.Bular bir va aynan shu Smiled sardonically. a sardinic smile Looked at him curiosly 45

a curious look at him Subbordinativ bag’lanishda xar doim bir gap komentli, yani komponentli gaplar subbornativ bog’lanishli konstruksyani yunksion model orqali ifodalaydi. Shuning uchun tajriba utkazyotganda ularning leksik qarashlarini assoy xolatlarini va cheklanishlarini xisobga olish kerak. <<Temprol>> termini (lotincha bulib, tempus, temporis) vaqt ya’ni payt degan ma’noni bildiradi. Ingiliz tilida temporal birikmalar <<predlog+S>>(S-on) yoki ravish orqali ifodalanishi mumkin. Shunday qilib, biz predlogli birikmalar bilan ifodalangan temporol sintaksemalarning paradikmatikasini urganib chiqamiz. Predoglar yordamchi suzlar bulib, ular ot, olmosh va boshqa suzlarga sintaktik tobeligidan iboratdir. Predlogli birikmalar bilan ifodalangan temporol sintaksemalarning gapdagi urniga qarab ularning leksik ma’nosini borligi yoki yoqligini kuramiz. Masalan: buyuk rus olimi V.V Vinogradov predoglarni 2 guruxga buladi: 1.Lokolinie (prostranstvennie urin-joy), 2.Temporolinie (vremennie, vaqt) Predloglar nafaqat vaqtni, balki urin, payt, sabab va maqsadni ko`rsatadi. Bazi olimlar predloglarni ifodalangan ma’nolariga qarab ularni guruxlarga bulishgan: 1.Urin va yunalishni bildiruvchi predloglar. 2.Vaqt va vaqtni davom etishini kursatuvchi predloglar. 3.Sabab va sababni keltiruvchi yoki anglatuvchi predloglar. Ingiliz tilidagi oddiy predloglar bir necha ma’noga ega va ular uzbek tiliga xar xil tarjima qilinadi . s Eng avvalo biz sof temporal. y’ani vaqtni anglatadigan predloglarni kurib chiqamiz.Vaqtni anglatadigan predloglar juda kup va xilma-xildir. Masalan: in, on, after, before, at, during, until, till, for, va boshqalar. The book will come out in a muoth. NP1-NP2-D2 Diskeng went there in the 19 th century. NP1-NP2-D2 My doughter wiil be in a minute. NP1-NP2-D1 In the evening she heard his loud voice in the hall. 46

You’ll forget all about it in the morning. NP1. NP2. D1. D2. D3. We are hovihg our dinner in the evening. NP1. NP2. D1. D2. D3. The sun rises in the east in the morning and sets in the west in the evening. NP1. NP2. D1. D2. NP2. D3. D4. In recent weeks, Mel had sensed the signs. NP1. NP2. D1. D2. In 1910 the young man was 24,.. NP1. NP2. D1. D2. Emir Timur ruled Maverannakhr in the 14-15 th centuries. NP1. NP2. D1. D2. Columbia Unversity was founded in 1887. NP1. NP2. D1. 47

He was born in 873 in Maverannakhr. NP1. NP2. D1. D2. In the nigh it started raining NP1. NP2. D1. D2. For predlogi bilan ifodalangan temponal sintaksemalar. For three years he had been urging construction. I lived there for two years NP1. NP2. D1. D2. D3. At predlogi bilan ifodalangan temporol sintaksemalar …., ar all times was a constans nervous strain At all time, he had been president of the airpart. Then, at mid-day, everything stops for lunch. When the long hand is twelvw and the short at 3, it’s 3 o’clock. He left the house at noon. 48

Before predlogi bilan ifodalangan temporol birikmalar. Please, call before 5 o’clock NP1. D1. D2. D3. I shall speak to him before dinner. Every morning before going to business he came into the nursery… We shall have a walk before dinner, On Predlogi bilan ifodalangan temporol birikmali sintaksemalar. On Sundays afternoons grandmother sent her down…. The meeting took place on Monday. On may 10, 1775 beorge Washington was elected.. Later on he continued his education in Baghdad. 49

Predlogli birikmalar bilan ifodalangan temporal sintaksemalarning parodigmatikasi va funksional variantlari. From predlogi bilan ifodalangan temporol birikmalar. He works from 8 till 4. Tomorrow I shall work from 10 o’clock. The ceramic effigies of Botisatva-Buddha’s disciple, dating from 5 th – 7 th centuries.After predlogi bilan ifodalangan temporol birikmalar. He continued his work after dinner. It was a year or so after their first meeting. That particular trouble had begun shortly after dark. When he got back to Ann. He found Savina in a state of excitement, because Trasker had heard from Regan after. Erik had left. Till predlogi bilan ifodalangan temporol brikmalar. I shall be here till 8 o’clock. He will work till dinner. She will stay there till saturday. Bunday misollarni, ya’ni temporol vaqtni anglatuvchi misollarni biz kuplab uchratishimiz mumkin. Endi huddi shu predloglarning boshqa ma’nolarini kurib chiqamiz, ya’ni urin-joy va sabab ma’nolarini. In-o`rin kursatilganda.(qayerda?) 50

During my stay in Leningrad I visited many museums. He is in the room. The pen is in the table. On…ga, ustila. The book is on the table. Before-tug’rusida, yonida Christine helped him to transiribe his notes, working before him. At-..da,...ga. Lok at the picture. The teacher is at the table. For-uchun(sabab). Never once had Erik sensed the struggle for life. She could scarcely move her head for pain and heaviness. He stood on his ground firmly, for he was a brave man. He could hardly hear for the noise from the house. Biz tempiral birikmalar boshqa ma’nolarini kurib, tahlil qilib chiqdik. Endi esa tempiral birikmalarning pradigmatik qatorini kurib chiqamiz, ya’ni konatativ va funksional variantlaridir. Konatativ variantlar, ya’ni bir yuirga yaqimi ma’nolarini anglatuvchi birikmalar. Masalan: He came here at 5 o’clock. U bu yerga soat 5da kaldi. He came here bu 5 o’clock. U bu yerga soat 5 larda keldi. He came here about 5 o’clock. U bu yerga soat 5 lar atrofida keldi. He came here before 5 o’clock U bu yerga soat 5 dan oldin keldi. He came here after 5 o’clock. U bu yerga soat 5 dan keyin keldi. Biz bunday misollarni kuplab keltirishimiz mumkin. Ya’ni barcha gaplardan faqat soat 5ni anglatuvchi temporal birikmalar ifodalangan. Endi esa funksional variantlarni ko`rib chiqamiz. Masalan: 1)I shall give you an answer within a week. I shall give you an answer during a week. Men senga bir hafta davomida (ichida) javobni aytaman. 2)We shall wait for your answer intil Monday. We shall wait for your answer till Monday. Biz sizning javobingizni dushanbagacha kutamiz. 3)Please call before two o’clock. Please call till two o’clock. Iltimos soat 2dan oldin qung’iroq qil. Iltimos soat 2gacha oldin qung’iroq qil. 51

Bu misollarni funksional variantlarga kiradi, ya’ni sinonim, aynan bir ma’noni anglatuvchi birikmalardir. Komponent sintaksem analiz nima? Bundan 30 yillar oldin Leningradlik Professor olim A. M. Muxin kompanent sintaksim analizni yaratadi.Komponent sintaksim analiz bosh va ikkinchi darajali bo`laklar nazariyasini davom ettiradi. 52

Xulosa Tahlilarimiz shuni ko`rsatdiki, vaqtni anglatuvchi predloglar ingiliz tilida juda ko`p, biz faqat 800dan ortiq temporal predlogli birikmalarni tahlil qildik. Bu misollarni barchasi oddiy predloglar bilan ifodalangan, ya’ni before, for, at, in. till, until, after, on va boshqa predloglardir. Bu misollardan biz amin buldikki, eng ko`p uchragani in predlogi ekan. Boshqa predloglar esa vaqtni anglatishda kamroq ishlatilar ekan. Endi esa predloglar ro`yxatini ko`rib chiqamiz. Predloglar Miqdori Foiz % in 300 dan ortiq 35,3% on 100 dan ortiq 11,76% for 50 dan ortiq 5,88 at 100 dan ortiq 11,76% after 100 dan ortiq 11,76 before 100 dan ortiq 11,76 till 35 dan ortiq 4,1 until 30 dan ortiq 3,5 during 30 dan ortiq 3,5 JAMI: 850 dan ortiq 100% Predlog mustaqil gap bo’lagi vazifasida kelmaganligi uchun ham yordamchi so’z turkumi deyiladi; - Predlogning morfologik strukturasiga ko’ra predlog sodda, yasama, qo’shma va murakkab bo’lishi mumkinligi aniqlandi; - Sodda predloglar bir o’zakdan iborat bo’lib, boshqa ma’noli bo’laklarga bo’linmaydigan predloglar sodda predloglarga guruxlantirildi; -Ingliz tilidagi sodda predloglar qadimgi ingliz tilidan saqlanib kelayotgan turg’un predloglar ekanligi aniqlandi; -Sodda predloglar gruppasiga kiruvchi predloglardan ba'zilari tarixan ikki qismga bo’lingan bo’lsa-da, hozirgi ingliz tilida soddalashib ketganligi, etimologiya jihatdan ular qo’shma yoki yasama bo’lganligiga qaramay, hozirgi kunda ular sodda predloglar grup pasiga qo’shilganligi aniqlandi; 53

- Hozirgi zamon ingliz tilida qo’yidagi predloglar sodda predloglar: about, above, after, at, ago, but, by, down, for, from, in, like, midst, near, of, off, on, out, over, save, since, through, till, to, under, up, via, with. -Yasama predloglar (Derivative Prepositions). Prefiks va suf- fikslar yordamida yasalgan predloglar yasama predloglar deyilib, ular quyidagilardir: across, against, along, amid, amidst, among, amongst, before, behind, below, beneath, beside, besides, between, beyond, concer ning, considering, dining, except, past, regarding, respecting, unlike Bularlan concerning, considering, during, past, regarding, respecting kabi predloglar sifatdoshlardan yasalganligi sababli ularni sifatdosh predloglar (participle prepositions) deyiladi. -Qo’shma predloglar (Compound Prepositions). Ikki va undan ortiq predloglarning qo’shilishidan yasalgan predloglar qo’shma predloglar deyiladi: inside, into, onto, outside, toward, towards, upon, withal, wit hin, -without. -Murakkab predloglar (Composite Prepositions). Ikki yoki undan ortik so’zdan tashkil toptan predloglar murakkab predloglar deyiladi. by means of, in front of, as to, because of, byway of, in consequence of, on account of, on behalf of, in course of, inspire of, in order to, in regard to, with a view to, with reference to, oppo site to, away from, prior to, by reason of, for fear of, in compari son of, in defience of, in opposition to, instead of, in contrast with, in accordance with, contrary to, in place of, despite to, by force of, in view of, by virtue of, for the sake of, in respect of, in relation to, thanks to. - Yuqorida keltirilgan birikmalarning ayrimlari hali to’la predlogga aylangan emasligi ma’lum bo’ldi; - Predloglarning ma'nosiga ko’ra turlarini anglatgan ma'nolariga ko’ra predloglarni qo’yidagi gruppalarga guruxlantirildi; - O’rin, joy va yunalishi bildiruvchi predloglar: at, in, on, about, above, after, by, down, from midst, near, out, over, through, till, under, up, via, across, amid, 54

among, amongst, behind, below, beneath, beside, between, beyond, inside, into, outside, toward, to wards, within, in front of etc. He swallowed them all down into his warm, dark inside cupboards And so shall all proper Dogs do after me (Ibid). ... And the cat ran after it and patted it with his paws... (Ibid). lie went from Grahaws Town to Kimberley and from Kirnberley to Kha-mas Country, and from Khama's Country he went east by .north, eating melons all the time (Ibid). Then our Cave is just beyond the beaver-swamp (Ibid). Balkins the most beautiful stood up behind the tree among the red lilies and smiled to herself. ... (Ibid). Then the Moon rose big and full over the water . . . (Ibid). You can look over my shoulder but you mustn't joggle (Ibid) .... and she threw more wood on the fire, and she made a magic (Ibid). 1 can sit by the warm fire at the back of the Cave . . . (Ibid) . . . And now 1 can sit within the Cave for always . . . (Ibid). - Hozirgi zamonaviy ingliz tilida vaqtni bildiruvchi predloglar aniqlandi va ma’noviy jihatlari ochib berildi: after, about, at, ago, by, for, from, in, near, on, since, through, till, until, before, between, beyond, during, in course of, within, past, over. -But on the twelfth month of every year if shall grow soft (R. Kip ling). -It's a long time since we've hunted them (Ibia). -Many of the other pictures were much too beautiful to begin with, especially be fore lunch (Ibid). - People were lightened at the time, but on loo king back they rather liked it (R. L. Stevenson). - In those days the Evil Spirits all the Manitos of mischief. (Ibid). - By this time the stranger man was really annoyed (Ibid). - Sabab va maqsadni bildiruvchi predloglar: by reason of, because of, by virtue of, on account of, for fear of, thanks to, for the sake of, in view of, in order to, by way of, for the sake of, etc. ...And from that day to this every rhinoceros has great folds in his skin and a very bad temper on account of the cake crumbs inside. (R. Kipling) . . . because I hoped 55

that for the sake of the jest my lord would make some great Magic and that the Queens would see it and be frightened (Ibid). ... but nearly always he is careful because of the Eldest Magician. (Ibid). Wild thing out of the wild woods, you did not come here for wild Dog: The paper had been sealed in several places with a thimble by way of seal (R. L. Sle-oenson) I put it all way some here, some there, and none too much anywhere, by reason of suspicion {Ibid). - qiyoslashni, qarama-qarshi qo’yishni, ajratishni ifodalovchi predloglar: like, unlike, in comparison with, in spite of, in contrast with, in accordance with, in opposition to, contrary to, despite: with re gard to in respect of, as to, as for, in relation to. 'By this time the Stranger man in spite of being a Tewara was really annoyed (R. Kipling). As for my mother when we had car ried her up to the hamlet, a little cold water and salts and that soon brought her back again, and she was none the worse for her ter ror ... (R. L. Stevenson). Trelawney, said the doctor contrary to all my notions, I believe you have managed to get two honest men on board with you that man and John Silver (Ibid). - ish-harakatin ma'lum bir asbob (qurol, transport) vositasi-da yoki biror yo’l bilan amalga oshishni ko’rsatuvchi predloglar: with, by means of, by force of, by etc. -Predlogning gapdagi o’rni. Predlog o’zi aniqlab kelgan so’zlar bilan quyidagicha birikadi: predlog o’zi aniqlab kelgan so’z turkumlari bilan birga ishlatiladi: Then followed a battle of looks between them (R. L. Stevenson). He spoke to him, as before, over his shoulder, and in the same tone of voice (Ibid). - Aniqlovchi predlogni otdan ajratib turishi mumkin: He sank caily and my mother and I had all the inn upon our hands: and were kept busy enough, without paying much regard to our unpleasant guest (Ibid) v) predlog o’zi aniqlab kelgan so’zdan ajralib, gapning oxirida kelishi ham mumkin: . . .there were not many men who wouldn't take money from a girl they were living with (A. E. Coppard). 56

«Some people I never heard of called Grunov (K- Chesterton). «What did he make his money in? Oil? Army contracts?» (7. K- Che sterton). «I've nothing to be ashamed of», Sarie said passionately, «I love him» (P. Abrahams). And what are you standing there for? I went to be kissed. (Ibid). -Tadqiqotimiz yakunida shuni ta’kidlash joyizki ingliz tilida predloglar soni aniq emas , lekin ko’p olimlarni fikricha u 100 tadan ortiq. Biroq predloglar so’zlar bilan briksa ma’no berish mumkinligi va so’zlar orasida sintaksis munosabatni yuzaga keltirishini aniqlandi va umumlashtirildi. 57

Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati: 1. I . A . Karimov “ Kelajagimizni o ’ z qo ’ limiz bilan quramiz ” – T . O ’ zbekiston 1996. 2. I . A . Karimov “ Yuksak ma ’ naviyat yengilmas kuch ” Toshkent “ Ma ’ naviyat ” 2008 yil . Karimov I.A. “Barkamol avlod – O’zbekiston taraqqiyotining poydevori” Toshkent – 98. 3. I.A.Karimov “Mamlakatimizni Modernizatsiya qilish va kuchli fiqarolik jamiyati barpo etish – ustuvor maqsadimizdir”. Xalq so’zi ro’znomasi 2010-yil 28-yanvar. 4. I.A.Karimov “Asosiy vazifamiz vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz farovonligini yanada yuksaltirishdir”. O’zbekiston ovozi ro’znomasi 2010-yil 30- yanvar. 5. Y.D.Andersen “ Лексическая семантика ” I. Nauka 1975. 6. Barxudarov L . S . “Структура простого предложение современного английского языка”. М «Вышая школа» 1966. 6. Л.И. Юревич “Номинатитные предложения в соврменном английском языке” Минск.1973 7. Egambverdiyev S “ C интак c ические и синтаксико – семантические характеристики сочетаний с предлогом современной английском языке”. 8. Ganshina M . A . Василевская Н . М . “ English grammar ” М 1964. 9. Ilish B . A . Строй современного английского языка. Вишкек 2002. 10. Kaushanskaya B . T . Ковтер . Р Кожевникова О . Н . A grammar of English. 11. Muxin A . M . Синтаксемный анализ и проблема языка. Наука Л. 198 2 12. Аракин В.Д. для IV курса «Практический курс английского языка». 13. Qiyomov. R. Qiyomova. G. Hozirgi zamon ingliz tilidagi After predlogli birikmalarning leksik va sintaktik-semantik tahlili. Toshkent 2007 14. V . D . Arakin “Сравнителъная типология английского и русслого языка”. 15. O . S . Axmonova “словаръ лингвистических термин” M 1995. 58

F o y d a l a n i l g a n l u g ’ a t l a r 1) A.H.Hornby, A.S. Catenly, E.V. and wakefild “The advanced English: 1959, 1963 y. 2) Box K. “Adiomatic English” 1956 y. 3) C.B.American college “Dictionary Edited by C.L.Barnhart” new York 1960 y. 4) English – Russian and Russian – English dictionary Edited by O.S. Ahmemeva and Elirabett. A.M.Willson. 5) Inglizcha – ruscha – o’zbekcha lug’at I.Avlaev. O.S.Ahmanova and Elirabeth. 6) Русско – ўзбекский словарь «издательство» o'qituvchi Toshkent 1972 y. 7) Oxford “Advanced student’s dictionary”. 8) L.Horby “Axborot advanced leaner’s dictionary” 1998 y. 9) Ахманова О.С. «Словарь лингвистических терминов» Москва «Советская энциклопедия» - 1966. 10) Большой англо – русский словарь И.Т.Гальперин ( в 2 – х томах). 11) K.M. Karamatova “Proverbs” Toshkent 2000 12) (C.E.U) R. Qiyomov, S. Egamberdiyev, Y. Temirov – “Contemporary English – Uzbek dictionary” 59

Foydalanilgan badiiy adabiyotlar. 1. (E.H.) H. Ernest. “A Farewell to Arms” Leningrad 1971. 2. (J.E) Sharlotta Bronte. “Jane Eyre” USA 1960. 3.(W.I.) Washington Irwing. “Selections” Washington. D. C 1988. 4.(P.A.) Peter Abraham. “The Path of Thunder” Leningrad 1962. 5. (S.T.P) “Saving The Planet” R.Browm, CH. Flavin, S.Postel. London 1991y. 6. (T.R.H) “The Random House” Michael Honnesy. New York 1988y. 7. (T.M.C) “The Menu Cypher” Richard Elman. Macmillan Publishing. 1982y. 60

Web sites: www.ziyonet.uz www.uz net.uz www.ilmu-ziyo.uz www.google.uz www.deveng@.com www.amerenglish@.com www.matereng.ru www.historyenglish.com 61

O'xshashlar

“Hozirgi zamon ingliz tili gaplari strukturasida “for” predlogli birikmalarning sintaktik va sintaktik- semantik tahlili”

Hozirgi zamon ingliz tilida ayrim predlogli birikmalarning leksik semantik mazmuni

Hozirgi zamon ingliz tilida “in”predlogining sintaktik-semantik tahlili

Hozirgi zamon ingliz tilida ”Lokativ” sintaktik semantik paradigmatikasi

Hozigi zamon ingliz tilida “over” predlogli birikmalarining komporativ sintaktik va semantik tahlili