Hozirgi zamon ingliz tilida ”Lokativ” sintaktik semantik paradigmatikasi - Ingliz tili - Diplom ishlar

Hozirgi zamon ingliz tilida ”Lokativ” sintaktik semantik paradigmatikasi

Yuklangan vaqt:

24.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

477 KB

Ko'chirib olish

c “Hozirgi zamon ingliz tilida ”Lokativ” sintaktik semantik paradigmatikasi” mavzusidagi 1

M U N D A R I J A Kirish ………………………………………………………………………..….…3 I.Bob. Ingliz va o`zbek tillarida ikkinchi darajali bo`laklar. …………………6 1.1 Ingliz tilida predloglar va ularning ma’nolari. ………………………………10 1.2 Sintaksema nima va u nimani o`rganadi …………………………………….14 1.3 Hozirgi zamon ingliz tilida sintaksisni o`rganish metodlari …………………16 1.4 Hozirgi zamon ingliz tilida so`z iboralarini o`rganish aloqalari. …………….18 II. Bob. Lokativ sintaksemaning lingvistik tahlili. ……………………………21 2.1 Sof lokativ sintaksema. ………………………………………………………30 2.2 Lokativ – ablativ sintaksema. ……………………………………………….33 2.3 Lokativ – allativ sintaksema. …………………………………………….….35 2.4 Lokativ – relyativ sintaksema. ………………………………………………36 2.5 Iterativ lokativ sintaksema …………………………………………………..37 Xulosa ……………………………………………………………………………39 Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati. …………………………………….……40 2

K I R I S H Men bitiruv malakaviy ishimning kirish qismini boshlashdan oldin, kelajagi buyuk mamlakatimizda yurtboshimiz I.Karimov tashabbusi va bevosita rahnamoligida xalqimizning hech kimdan kam bo`lmasdan tinch totuv yashashi va farovonligi yo`lida amalga oshirilayotgan oqilona va odilona siyosatidan g`urur va iftihorga to`lib, president ko`rsatmalaridan saboq olish niyatida u kishining keying paytlardagi ma’ruza va nutqlarnihamda buyuk e’tirofga sazovar bo`lgan asarlari bo`yicha imkon darajada yozishni maqsadga muvofiq deb bildim. Dastlab I.Karimovning “O`zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida” kitobida fan va ta’lim sohasi bo`yicha so`zlagan nutqlariga e’tibor qaratsak, shunday jumlalarni ko`ramiz; “Hozir respublika har qachongidan ham ko`ra ilgarilab ketishi, o`sishi yangi sifat bosqichiga ko`tarilishi juda zarur. Buning uchun avvalo, ilm-fanda ham, tehnikada ham, texnalogiyada ham, ishlab chiqarishni tashkil etishda ham shitob bilan ishlash, shunga yarasha odamlar ongida, dunyoqarashida ham o`zgarishlar bo`lishi kerak. Endilikda ilm-fan yangi yo`llar ochishi sifat jihatidan yangi tehnologiyalarni jadallik bilan yaratishi, jamiyatning yangi holatiga o`tishini ta’minlash lozim ”. 1 Barchamizga ma’lumki yoshlar mamlakatimizning bosh tayanchi hisoblanadi. Aynan shuning uchun ham muhtaram yurtboshimiz ilm-fan sohasiga yoshlarni jalb etish va bu sohada yosh kadrlar bilimini hamda kuchidan foydalanish lozimligini alohida ta’kidlab o`tadilar: “Fanni malakaviy kadrlar bilan ta’minlash, xodimlarning professional bilimdonligi darajasini oshirish ularning qobiliyatini ro`yobga chiqarish uchun barcha sharoitlarni yaratish ilmiy jarayonni jadallashtirish lozim. Fanga iste’dodli yoshlarning kirib kelishini ta’minlash uchun kompleks tadbirlar turkumini amalga oshirish zarur. Bu borada oliy maktabning, hatto, umumiy ta’lim maktablarining faoliyatini tubdan qayta qurish kerak”. 1 I. A.Karimov “O`zbekiston mustaqillikga erishish ostonasida”. T 74-78-79-81-betlar.. 2011 3

Bundan tashqari yurtboshimiz I.Karimovning “2011 yilning asosiy yakunlari va 2012 yilda O`zbekistonni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning ustivor yo`nalishlariga bag`ishlangan Vazirlar Mahkamasi majlisi” dagi ma’ruzasida ta’lim sohasini rivojlantirish borasida ham alohida to`xtalib o`tadilar. Chunonchi, olis va chekka hududlarda kasb-hunar kollejlarining 24 ta filialini tashkil etish, faoliyat yuritayotgan kollejlar qoshida 18 ta talabalar turar joylarini qurish orqali umumta’lim maktablari 9-sinf bitiruvchilarini kasb-hunar ta’limi bilan to`liq qamrab olish bo`yicha qo`shimcha chora – tadbirlarning qabul qilingani mazkur yo`nalishdagi muhim qadam bo`ldi. Umumta’lim maktablarining moddiy – texnik ba’zasini mustahkamlash borasida katta ishlar amalga oshirildi. Eng zamonaviy o`quv va lobaratoriya jihozlari bilan ta’minlangan, 46300 dan ortiq o`quvchiga mo`ljallangan 166 ta yangi maktab qurildi va rekonstruksiya qilindi, 151 ta maktab kapital ta’mirlandi. Mamlakatimizdagi 852 ta maktabda zmonaviy o`quv kompyuter sinflari tashkil etildi. Hozirgi vaqtda 9 ming 400 dan ziyod umumta’lim maktabi yoki jami maktablarning 96% i ziyonet elektron axborot tarmog`iga qayd etish lozim. Bundan tashqari hukumat qaroriga muvofiq oliy ta’lim muassasalarining moddiy texnik ba’zasini modernizatsiya qilish va mutaxassislar tayyorlash sifatini tubdan yaxshilash bo`yicha 2011-2016 yillarga mo`ljallangan dasturni amalga oshirish uchun 277 milliard so`mdan ortiq mablag` yo`naltirish ko`zda tutilgan. O`tgan yili ilg`or axborot kompyuter texnologiyalari bilan jihozlangan, avvalo yoshlarimizga milliy va xorijiy axborot kutubxona fondlaridan keng foydalanish imkonini beradigan A.Navoiy nomidagi O`zbekiston milliy kutubxonasi zamonaviy axborot resurs markazi va simpoziumlar saroyini o`ziga qamrab olgan Ma’rifat markazining qurib bitkazilgani va ishga tushirilgani mamlakatimiz hayotida tom ma’noda ulkan voqea bo`ldi desak, hech qanday mubolag`a bo`lmaydi. 1 Bugun mamalakatimizda istiqlol bergan erkinlik sharofati ila barcha sohalarda yangilikka intilish ko`lami ortib bormoqda, jumladan chet tillarini o`rgatilishiga alohida to`xtalib o`tish joizdir. Buning yaqqol misoli sifatida ingiliz 1 Qashqadaryo gazetasi. № 007 (14556) 2012 yil 24-yanvar, seshanba 4-bet. 4

tilini olaylik. Mamlakatimizning turli xududlarida ingiliz tilida bemalol so`zlasha oladigan yoshlarning borligi va safi kengayayotganligi kishini behad quvontiradi. Til insonlar o`rtasidagi asosiy muloqot vositasi bo`lib, doimo rivojlanish, yuksalish jarayonini o`taydi. Yuksalish jarayonida til turkumidagi eskirgan shakllar tushib, yangi usullar vatartiblar kiritilib turiladi. Mavzuning dolzarbligi . Mazkur ishning ob’yektini hozirgi zamon ingliz va o`zbek tillaridagi lokativ birikmalarni o`rganish tashkil etadi. Ingliz tilshunosligida ham bu muammoga bag`ishlangan anchagina ishlar mavjud. Tilshunoslikda gap bo`laklari, ularning tipologiyasi va qurilishiga doir ilmiy manbalar yaratilganligi mutaxassislarga ma’lum. Lokativ sintaksemani sodda, qo`shma, ergashgan qo`shma gaplar tarkibida qo`llanishi o`rni harakat-holat, xususiyatlarni talqin etish mavzuning dolzarbligini belgilaydi. Ishning maqsadi. Lokativ birikmalarning hozirgi zamon ingliz va o`zbek tillaridagi sintaktik strukturasi, lingvistik tahlili va sintaksem birikmalarini aniqlashdan iborat. Ishning metodi va metodologiyasi. Bu ishda, eng avvalo, lingvistik eksperement, komponent, sintaktik tahlil va tranformatsiyani tahlil qilish usullari qo`llaniladi. Nazariy tushunchalarni shakllantirishda va umumlashtirishda A.M.Muxin, V.V. Vinogradov, V.M.Buslayev, F.I.Buslayev, A.Vostokov, A.A.Potebil, D.N.Kudrlvskiy, R.Qiyomov kabi olimlarning fikrlari metodologik asos qilib olindi. Ishning yangiligi. Lokativ birikmalar shu sohada ish olib borgan olimlarning tadqiqotlariga tayangan holda, komponent va sintaksem nazariya asosi ingliz va o`zbek tilida birinchi marta qiyoslanib o`rganilishi ishning yangiligini belgilaydi. Ishning tuzilishi. Malakaviy bitiruv ishi kirish, ikki bob, xulosa va adabiyotlar ro`yxatidan iborat. 5

I BOB. INGLIZ VA O`ZBEK TILLARIDA IKKINCHI DARAJALI BO`LAKLAR. Gap bo`laklari, ularning tipologiyasi va kriteriysi eng dolzarb masala bo`lib, bu sohada boy ilmiy manbalar yaratilgan. Gap bo`lagi tushunchasini to`g`ri belgilanmaganligi tilshunoslikda ko`pgina formal hodisalarni – gap bilan grammatik aloqaga kirishmaydigan, gapning uzviy va struktural qismi bo`la olmaydigan kirish so`z va undalmalarni gap bo`lagi deb qarashga sabab bo`lmoqda. “Gapning ikkinchi darajali bo`lagi haqidagi traditsion klassifikatsiya”, - deb yozadi V.V.Vinogradov, - “tubdan qayta ko`rib chiqishga muhtojdir”. 1 Yana bir o`rinda u quyidagicha fikr yuritdi: “Gapda ajratilayotgan uchta ikkinchi darajali bo`lak va ularni turlarga bo`linishi gap sostavida so`zlarning juda ko`p jonli sintaktik aloqalarini ko`rsatilayotganligi grammatik prinsiplarga emas, balki gap strukturasining sun’iy sxematsizatsiyasiga asoslanib amalga oshiriladi” 2 . A.M.Peshkovskiy esa, gapda ega va kesimdan tashqari, ikkinchi darajali bo`laklarning quyidagi turlarini ko`rsatib o`tadi: 1) boshqaruvli ikkinchi darajali bo`laklar (predlogli va predlogsiz ikkinchi darajali otlar); 2) moslashuvli, ikkinchi darajali bo`laklar (predikatlashmagan, substantivlashmagan sifatlar); 3) bitishuvli ikkinchi darajali bo`laklar (ravish, ravishdosh, infinitiv) bo`ladi 3 ; - deydi. M.Z.Zakiyev esa, gap bo`lagi haqidagi `oz klassifikatsiyasi va prinsiplarni uzil-kesil prinsiplar emasligini, gap bo`laklari maxsus monografik planda o`rganilishi kerakligini uqtirib o`tgan. M.Z.Zakiyev 1 Виноградов.В.В. Русская наука в русском языка. учен. Зап. МГУ. Вып. 106. ТШ. кн1. 1946. с 421. 2 Грамматика Русского языка. Е.Г. 1 изд. А.Н. 1960. с 96-97. 3 Пешковский А.М. Русский синтаксис в научном осв. Изд 6. М Учпед. 1938. с 267. 6

kabi R.A.Sayfullayev ham o`zbek tilshunosligida undalma va kirish so`zlarini gap bo`lagi hisoblab, ularni uchinchi darajali bo`lak deb nomlaydi. A.R.Sayfullayev yana bir o`rinda gap bo`laklarini sodda, sostavli, murakkab turlarga ajratadi va sodda bo`lakni bir so`z bilan, sostavli bo`lakni so`z birikmasi bilan, murakkab bo`lakni birdan ortiq so`zdan tashkil topgan bir tushuncha anglatadigan birliklar bilan ifodalanishini ko`rsatadi. 1 E.B.Egorova gap bo`laklarini ajratishda mavjud traditsion metod va usullar imkon bermasligini haqli ravishda uqtiradi va ikkinchi darajali bo`laklarni klassifikatsiya qilishda quyidagi uch prinsipni taklif qiladi. 1) tobe so`zning hokim so`zga leksik- grammatik qarshiligi; 2) hokim komponent funksiyasida keladigan so`zning kategorial – semantik ma’nosi; 3) funksional – sintagma kriteriy. Mana shu prinsiplardan kelib chiqib holning predlojniy padej formasida shakllangan so`zlar gapda moslashmagan aniqlovchi sifatida baholanishi kerakligini ta’kidlaydi. A . G `. G ` ulomov gap bo ` laklari ikki bosqichli klassifikatsiyaga ko ` ra bosh va ikkinchi darajali bo ` laklar ajratilishini maqsadga muvofiq ekanligini uqtirdi . Uchinchi darajali bo ` lak ajratuvchi ayrim olimlarni tanqid qilib , o ` z fikrini quyidagicha xulosalaydi : “ Yangi grammatikada gap bo ` laklarining traditsion klassifikatsiyasi saqlanadi , undalma , kirish va kiritmalar gap bo ` lagi sanalmaydi ” 2 . V.A.Chernishev hind tilida bosh va ikkinchi darajali bo`laklarni sodda, murakkab va sostavli turini, ularning murakkablashgan formalarini ajratgan. A.A.Reformayskiy ham gap bo`laklari tuzilishiga ko`ra sodda va sostavli bo`lishi mumkinligini, sodda bo`lak mustaqil so`zdan yordamchi so`z va frazeologik birikmalar bilan ifodalanishi; sostavli 1 Sayfullayev.A.R Gapning uchinchi darajali bo`lagi. “Sovet maktabi” 1967, 1-son 17-bet. 2 G`ulomov.A.G` “O`zbek sintaksisining ba’zi masalalari”, “O`zbek tili va adabiyoti”, 1968, 2-son 10-11 betlar. 7

bo`lak ko`makchi va bog`lovchilar yordamida birikkan leksemalar bilan ifodalanishini aytadi. N.I.Greg va A.Vostokovlarning tadqiqotida ikkita ikkinchi darajali bo`lak: aniqlovchi va to`ldiruvchi tan olingan. Hol qisman aniqlovchiga, qisman to`ldiruvchiga kiritilgan. F.I.Buslayev gap bo`laklarini ikki belgisiga: 1) sintaktik boshqarilishiga ( синтаксическому управлению ) ; 2) ma’noga ( по значению ) asoslanib klassifikatsiya qilgan. Boshqacha aytganda, mazkur klassifikatsiyaga tobe va hokimlik, tobe so`zning ma’nosi, funksiyasi asos qilib olingan. Traditsion grammatikada ham gapda so`zlarning bog`lanishi haqidagi ta’limot aniq bir formada shakllanadi. Masalan, hol termini birinchi marta M.V.Lomonosovning “ Российская грамматика ” asarida qo`llanilgan, u so`zlarning gapda boshqaruv va moslashuviga kirishishini aytadi, biroq gap bo`lagi va ularning klassifikatsiyasi haqida ma’lumot bermaydi. A.A.Potebnyaning fikricha, har bir gap bo`lagi ma’lum so`z turkumi bilan ifodalangan bo`ladi. “Shakli fe’l – kesim yoki kesimlik bog`lanmasi, bosh kelishikdagi ot-ega, vosita kelishigidagi ot to`ldiruvchi, kelishik orqali moslashuv aloqasiga kirishadigan otlar aniqlovchi, ravish bilan ifodalangan maxsus forma holdir” 1 . A.A.Potebnya so`z turkumlarini gap bo`laklari bilan teng hodisa deb qaraydi va faqat so`zlarning aloqa tiplari haqidagi fikrlarini saqlab qoladi. O.V.Dolgovaning fikricha, ikkinchi darajali bo`laklarni ikkita asosiy muammoga: bosh bo`laklar va ikkinchi darajali bo`laklarga ajratishi mumkin emas. Bo`laklarini umumiy sistemasi bir butunlikni tashkil etadi va u har bir turkumni ega-kesmini bir tomonga, gapning ikkinchi darajali bo`laklarini boshqa bir tomonga ajratib ko`rsatiladi 2 . 1 Потебня А.А Из записок по русской грамматике. Т. 1-2 М. 1958. 2 О.В.Долгова Синтаксис как наука о построение речи. М. Высшая школа. 1980 8

I . P . Raspopov gap bilan grammatik so ` z hamda konstruksiyalarni gap bo ` lagi hisoblaydi va applikativ aloqa turiga kiritadi . Holni alohida bo`lak sifatida e’tirof qilmaydi. Unga aniqlovchining bir turi sifatida qaraydi. Gap bo`laklari, jumladan ikkinchi darajali bo`laklar klassifikatsiyasiga mukammal prinsiplar ishlab chiqilmaganligi uchun, uning tahlilida har xil qarashlar yuzaga kelgan. Shu munosabat bilan I.P.Raspopov ikkinchi darajali bo`laklarni klassifikatsiya qilishda: a) hokim komponentining valentlik xususiyatiga; b) tobe komponentining hokim kompnentiga bog`lama olish darajasiga (simantikasiga) e’tibor berish kerakligini uqtiradi.olim gap bo`laklarini klassifikatsiya qilar ekan, gap sostavida (gaplarning, so`zlarning teng aloqa ( сочинение ), tobe aloqa ( подчинение ), tobe aloqaning subordinativ, koordinativ, tyagoteniye, applekativ turlarini ko`rsatadi. Gap bilan grammatik jihatdan bog`lanmagan, shuningdek, ajratilgan bo`laklar aloqasini applekativ ( А . М . Мукинда интродуктив ) termini bilan ataydi. I.R.Raspopov gap bilan grammatik jihatdan bog`lanmagan so`z hamda konstruksiylarini gap bo`lagi hisoblaydi va applekativ aloqa turiga kiritadi. Holni alohida bo`lak sifatida e’tirof qilmaydi, unga aniqlovchining bir turi sifatida qaraydi. A.M.Muxin esa bosh va ikkinchi darajali bo`lak o`rnida ikki xil komponentni ajratadi. Bular: yadro (bosh bo`lak – j.o) va noyadro (ikkinchi darajali bo`lak j.o) komponentlar so`ngra gapni odatdagidek gap bo`laklariga ega sostavlarga emas, balki yadro komponentlarining ishtirokiga ko`ra yoyiq va yig`iq turlarga ajratadi. A.M.Muxin bu nazariyada yadro va noyadro komponentlar o`rtasida sintaktik aloqa turlari – yunksion modellar borligini ko`rsatadi 1 . 1) sotsio – predikativ; 1 Мухин.А.М. Модели внутренних синтаксических связей приложений. В.Я, 1970. №4. 9

2) nol – predikativ; 3) suboddinativ; 4) introduktiv va boshqalar Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, ayrim olimlar V.V.Vinogradov, A.Peshkovskiy, Zakiyev, Sayfullayev, Rudnev, Krotevich, Abramovlar gap bo`laklarini uchga bo`lib o`rganishgan bo`lsa, Grek Vostokov, I.P.Rospopov, G`ulomov, A.M.Asqarovalar undalma, kirish va kirishmalarni gap bo`laklarihisoblaydilar. A.M.Muxin esa, ikkinchi darajali gap bo`laklarini ikkita komponentga: yadro va noyadro komponentlarga ajratadi. Shunday qilib, gap bo`laklari haqida turli xil mulohazalar yuritishgan. Gap bo`laklari haqida umumiy fikrlar bo`lmaganligi sababli biz quyidagi ilmiy izlanishni o`z oldimizga maqsad qilib qo`ydik va ikkinchi darajali bo`laklarni yangi usul asosida tadqiq qilishga qaror qildik. 1.1 Ingliz tilida predloglar va ularning ma’nolari Ingliz tilida boshqa so`z turkumlari kabi predloglar ham gapda o`z o`rniga ega so`zlardir. Predloglar yordamchi so`zlar bo`lib, mustaqil so`z turkumlari oldidan keladi. Hozirgi zamon ingliz tilida kelishikli qo`shimchalar ishlatilmaydi. Shuning uchun predloglar gapda muhim ahamiyatga ega, ular bir so`zni boshqa bir so`zga bog`lab, uni ma’no jihatdan to`ldirib keladi. Predloglar (100) yuzdan ortiq bo`lib, ular o`rin predloglari, yo`nalish predloglari, sabab predloglari va boshqa predloglarga bo`linadi. A.A.Shaxmatov predloglar faqat ot bilan bog`lanib kelishini aytgan va predloglarni quyidagi turlarga bo`lib o`rgangan: 1. Kommunativli 2. Kauzalli 3. Finalli 4. Ablativli 5. Distributivli 6. Modalli 10

7. Deliberativli 8. Possessivli 9. Komparativli 10. Temporalli predloglar 1 Predloglarning ma’nosi haqida rus lingvistlari turlicha mulohazalar yuritishganlar. Ulardan, K.S.Aksakov, N.P.Nekrasov, F.I.Buslayev, A.X.Vostokov 2 lar mustaqil so`z turkumlari deb tan olishgan bo`lsa A.M.Peshkovskiy esa, predloglar faqat yordamchi so`zlar bo`lishi mumkin deb aytgan. 3 Lingvistika tadqiqotchilari orasidan predloglarni o`z mazmuniga ega so`z ekanligini inkor etuvchilar juda kam. Shuning uchun bunday mulohazalar bevosita emas, balki bilvosita xarakterga ega. K.Bissel predloglar haqida bir talay fikrlar to`plab, ularni mavjud, ya’ni o`z ma’nosiga ega so`zlar ekanligini quyidagicha ta’riflaydi: “tilda boshqa hech qaysi so`zlar predloglarchalik ko`p qo`llanilmaydi va ularni qo`llanishini boshqa hech qaysi (so`zda) tilda uchratib bo`lmaydi”. 4 Turli xil lug`at tuzuvchi leksikograflar esa, predloglar ustida ishlab, ularni bir qoida asosida qo`llash mumkin emasligini ta’kidlashgan. 5 R.A.Budagov esa, predloglarni “bo`sh” ( пустой ) so`zlar deb hisoblaydi 6 . Lekin ayrim hollarda bu fikrni inkor etish hollari ham uchraydi. Masalan, A.M.Babkinning fikricha “Predloglar boshqa so`zlarga o`xshab o`z mazmuniga ega so`zlar emas 7 ”… Lekin, predloglar leksik mazmundan umuman holi so`zlar ham hisoblanmaydi. Olimlar o`z nazariyalarida predloglarning biror bir ahamiyatini tan olgan bo`lsalarda, ular tomonidan predloglarning leksik ma’nosi haqida aniq to`xtamga kelinmaganligi xulosa qilishga olib keladi 8 . 1 Шахматов.А.К. Синтаксис русского языка. Л, 1941, с 357. 2 Аксаков К.С. Полк С..Соч. 63-хт. М., 1880., III . С 129, 130. Некрасов.Н.О знач. Ф русс. Гл. с.б, 1865. 181; Буслаев Ф.И. Ист.гр. русс яз. М, 1959. с 322. 3 Пешковский А.М. Русский синт. в науч. Осв. М, 1938. с 268269. 4 Bissil.C Prepositions in French and English. New York, 1947., p VIII. 5 I вид. Р XI CM также: willish descriptive English grammar. S.F. 1992 6 Будагов.Р. Человек и его яз ы к . М., 1974, с 86. 7 Грамматика русского языка. М., 1953, т I . C 652 8 Стеблин – Каменский М.И. О предлоге и пред. словосоч . – Еруды Ин-та языкознан. А.Н. 1959, Т IX с. 239. 11

Ba’zi hollarda olimlar predloglarni ot va fe’l bo`laklari semantikasining o`zaro ta’siri asosidagi natija mazmuni deb hisoblaganlar. Shu munosabat bilan M.I.Steblin Kamenskiy shunday deb yozadi: “predlogning mazmunini o`ziga bog`lanib kelgan so`zning birikmasidan tashqari, ya’ni predlogli so`z birikmasiga bog`liq emas deb hisoblanmaydi 1 ”. Predloglar o`rni payt va obstrakt aloqani ko`rsatuvchi predloglarga bo`lib o`rganilgan 2 . Ingliz tili predloglarini rus tili predloglariga mazmun jihatdan tenglashtirish noto ` g ` ri , chunki bu ikki til predloglari bir - biriga ekvivalent bo ` la olmaydi , bundan tashqari rus tilidagi predloglar haqidagi tadqiqotlarda , ularning qo ` llanishi hali to ` liq aniqlanmagan . Shuning uchun bir mavhum tushuncha orqasidan boshqa yangisi tug`ilishi mumkin 3 . Hozirgi zamonda predloglarning mavjudligi haqidagi mulohazalar o ` zining leksik mazmuniga ko ` ra ingliz , rus va fransuz tili predloglariga ta ’ luqli ilmiy ishlarda ko ` p uchraydi 4 . Ko`pchilik xorjiy ingliz tadqiqotchilari ham xuddi shunday fikrni bildirishgan. V.V.Burlakovning ta’kidlashicha: “predloglar leksik (bo`sh) pustoy birlikni bildirmaydi va o`ziga ta’luqli o`rinda mustaqil semantik ma’noga ega bo`lib keladi”, “predlog mustaqil so`z bo`lagini va nominativ funksiyaga ega ekanligi uchun boshqa mustaqil so`zlarga o`xshab, u ham o`zining leksik ma’nosiga ega so`z” – deb yozadi V.V.Veseletskiy. V.A.Zvelenskiy esa, til tovushlari ustida ish olib brogan. U o`z nazariyasida predloglar ham (“yo” va “v”) tovushlarni ko`rsatishi mumkin, faqat ularda buning uchun asos va ma’no bo`lishi kerakligini uqtirgan. Predloglarning mazmuni ularning tovush bilan bevosita aloqador emasligini ko`rsatgan. Masalan, rus tilidagi “v” va “s” predloglari входить , влезать , снять kabi affiksli fe’llarga mos keladi. 1 См напр. Боросенко А.А. Семантика и употр. Предл. Under и его синон. в-в совр анг. Яз. Л. 1957. 2 Каушанская В.Л. Ковнер Р.Л и др. Грам. Анг.яз. Л., 1973, с 210. 3 Относительно отсуствия семант. Экв. Предл. Анг. И русский язык см рейман Е.А. Сопост ан. предлог, выр. Вр.отн. в анг. и русс. В.к.н Пред. иност. Яз.и его линг. Осн. М., 1972. 4 Помимо работ, перечич вние, см также: Архангельскал А.М. 1958. вып.4. 12

Boshqa so`zlar kabi predloglar mazmun jihatidan til sistemasida va so`z qurilishining ayrim hollarida o`z aksini topadi. A.I.Smirinskiy predloglarni quyidagicha ta’riflaydi: “Predloglar bog`lovchi so`zlar bo`lib, predmet bilan predmet, predmet bilan belgi yoki predmet bilan hodisa o`rtasidagi aloqani bildirish uchun ifodalanadi” 1 . O`timli va o`timsiz fe’llar. Tillarning strukturasi va turidan qat’i nazar ulardagi o`timlik va o`timsizlik hamda nisbatan kategoriyalari o`zaro bog`liq va bir-biri bilan aloqadordir. “O`timli va o`timsiz fe’llar masalasi tarixan nisbatan kategoriyasi bilan bog`liqdir”, deb yozgan edi akademik V.V.Vinogradov 2 . O`timsiz fe’llar gapning egasi bilan bevosita aloqador bo`ladi. O`timli fe’llar esa, avvalo to`ldiruvchi bilan keyin ega bilan birikadi. Fe’l kesimini gapning boshqa bo`laklaridan ajratish bilan bu hodisani to`laroq bayon etish mumkin. Masalan, agar o`z suhbatdoshimizga is swimming desak, unda u who? Deb savol beradi. Agar is cutting desak, birinchi savol albatta what? bo`ladi. Vositali va vositasiz to`ldiruvchilar haqida O.Espersin quyidagi fikrni aytadi: “They offered the butter a revord” so`zi what? savoliga javob boladi. Bunga sabab vositasiz to`ldiruvchining o`timli fe’l bilan mustaqil aloqadorligidir. Ingliz tilidagi til sistemasida o`timli va o`timsizlik murakkab masala hisoblanadi. Ushbu masala yuzasidan olimlar turli mulohazalar yuritishgan. B.A.Il’ishning fikricha, “fe’llarning o`timli va o`timsizlikka ajratish masala nazariy grammatikadagi eng qiyin masalalar qatoriga kiradi” 3 . A.I.Smrinskiy esa, nisbatan ma’nolarini ifoda etish usullari va nisbatan konfeguratsiyasining yasalishi fe’lning o`timli – o`timsiz funksiya bajarishiga ikki hissa bog`liq bo`lishini, chunki “o`timli – o`timsizlik so`zning biror formasini emas, balki umuman tasvirlashini aytadi” 4 . 1 Смриницкий А.Х. Синтаксис анг. яз. М, 1957, с86. 2 Ильиш. Б.А Совр.анг.яз. М, 1948, с 248. 3 Ильиш. Б.А Совр.анг.яз. М, 1948, с 243. 4 Смирницкий А.И.Курсатилган асар. 13

И.П.Иванова 1 va L . l . Iyofik 2 o ` timli va o ` timsiz fe ’ llardan tashqari uchinchi guruh fe ’ llari ham borligi hamda ularni shakli ma ’ noli fe ’ llar deb yuritishi haqida fikr bildiradilar . A.S.Baxrudarov va D.A.Shtelling biror ob’yektga yo`naltirilgan ish harakatini ifodalaydigan fe’llarni o`timli, ob’yektga o`tmay, sub’yektga tugallanadigan ish – harakatini ifodalovchi fe’llarni esa o`timsiz deb hisoblaydilar I.P.Ivanova, L.L.Iyofik o`timli fe’llarga predlogsiz to`ldiruvchi bilan birikadigan fe’llarni kiritsa, L.S.Barxudarov va L.S.Shteling ham predlogsiz, ham predlogli to`ldiruvchini talab etadigan fe’llarni o`timli fe’l deb yuritishadi 3 . Demak, ikkinchi tarafga asosan ingliz tilidagi fe’llarning qo`llanishi predloglarga bog`liqdir. Predlog o`zidan oldingi kelgan fe’lning o`timliligini ko`rsatish uchun xizmat qiladi. Wait for – kutmoq look at – qaramoq talk about – gaplashmoq depend on – bog`liq bo`lmoq Hozirgi zamon ingliz tilida ma’lum pridloglar bilan birikkan biror ma’noda funksiya bajaradigan aktiv nisbatni aniq formasi majhul formaga aylantirilganda ham fe’l ma’nosini to`ldirib kelayotgan predloglar saqlanadi. Masalan, To talk over the matter The matters is talked over. Bu esa, ba’zi bir predloglarni fe’lga juda jipslashganligini darak beradi. 1. He turned his head and looked at her. (P.Abrahams). (U boshini burdi va unga qaradi). 1.2. Sintaksema nima va u nimani o`rganadi Komponent va sintaksem tahlil nazariyasi bosh va ikkinchi darajali bo ` laklar nazariyasini also inkor etmaydi , aksincha , u o ` zida aks ettira olmagan 1 Иванова Х.П. Вид и времия в совр. Анг. яз. Л. ЛГУ. 1968. 2 Иофик.Л.Л Сложна пред. В нови анг. яз. Л.ЛГУ. 1968 3 Бареударов Л.С. Струк. Прос. Пред. сов. анг.яз. М. П. 1968. 14

voqelikni mujassamlashtiradi . Bundan kelib chiqadiki, u traditsion bosh va ikkinchi darajali bo`laklar nazariyasining davomchisidir. U ikkala nazariyaning mushtarakligi, ya’ni ularning umumiy maqsadi – til birliklarining sintaktik – semantikasini aniqlashdir. Morfologiyaning birligi – morfema, fonologiyaning birligi – fonema bo`lgani kabi komponent va sintaksem nazariyadan kelib chiqqan holda, sintaksisning birligi – sintaksemadir. Sintaksema – bu eng kichik ma’noli, bo`linmaydigan birlik bo`lib, u o`zida ma’lum bir til birligining sintaktik – semantikasini birlashtiradi. Tilda uch xil kategorial sintaksema mavjud: 1. Substansial sintaksema, bu sintaksema o`zida predmetlik xususiyatini aks ettiradi. 2. Protsessual sintaksema – bu sintaksema o`zida ish – harakatini aks ettiradi. 3. Kvalifikativ sintaksema, bu sintaksema o`zida belgini aks ettiradi. Bizning ishimizning asosini substansial (ot) sintaksema tashkil etadi. Ba’zi lokativ birikmalarning ravish bilan ifodalanishi bundan mustasno. Mazkur ishga asos bo`lgan tushuncha va terminlar nazariyasi prof A.M.Muxin tomonidan ishlab chiqilgan bo`lib, uning davomchilari tomonidan muvaffaqiyatli qo`llanilgan. A.M.Muxin tilshunoslik terminlarini ishlatishda barcha tillarga tushunarli bo`lishi uchun ularning lotin tilidagi nomlarini saqlab kelgan. Gap strukturasi o`zida sintaktik bo`g`lanishlar borligini mujassamlashtiradi. Gapning elementar birliklari o`rtasida turli sintaktik bog`lanishlar, ya’ni yadroviy predikatsiya, noyadroviy predikatsiya, subordinativ (tobe) bog`lanish va appozitiv (bilvosita) bog`lanishlar bo`lishi mumkin 1 . Gapni komponenlatga ajratish va ularga xos bo`lgan sintaktik mazmunli belgilarni aniqlash gap strukturasining birinchi bosqichini o`rganishni tashkil etadi. Sintaksemalar mazmuniga quyidagi sintaktik-semantik belgilar kirishi mumkin. 1 М у хин.А.М Синтаксический ан. Ифуров. языка. Л.Наука. 1980., с 94. 15

Masalan, substansial (otni ifodalaydigan), lokativ (o`rin joyni ifodalaydigan) va boshqa ob’yektiv borliqni ifodalaydigan belgilar. Xuddi shunday gapning kompanent va sintaksim analizi o`z ichiga gap strukturasida namoyon bo`ladigan ikki sintaktik birlikning o`zining formal va mazmunan belgisiga ega bo`lgan gapning komponent va sintaksem birliklarini oladi. Ingliz tilida lokativ birikmalarni o`rganish natijasida quyidagi substansial (ot), lokativ sintaksemalar namoyon bo`ladi: sof lokotiv sintaksema, lokativ allativ sintaksema, lokativ ablaytiv sintaksema va lokativ relyativ sintaksema. Lokativ birikmalar o`zida turli sintaktik belgilarni aks etib, bu barcha belgilar uchun umumiy otlik va lokativ (o`rin-joy) belgilariga ega. Lokativ birikmalarning otlik belgisi, ushbu birikmalarning o`zida olmosh (kursatish, egaliklar), sifat, qaratqich kelishigidagi ot, son va faqat ingliz tilida artikllarni birikishida namoyon bo`ladi, lokativ belgisi esa ularning o`rin-joy ma’nolarni ifodalashda namoyon bo`ladi. Yuqorida sanab o`tilgan sintaksemalar u yoki bu sintaksema xususiyatidan kelib chiqadi va shunga ko`ra biz sintaksemalarni, ularning variantlari bilan almashtirib aniqlashingiz mumkin. Metodlar to`g`risida Sintaksema analizda uch yo`nalish bo`yicha ish olib boriladi: 1) Ifoda usuliga ko`ra; (Badanino, Petrova, Kravsov, Rustamova va b); 2) Elementar birliklarning sintaktik mazmun bo`yicha (Doroshenkov, Djelali, Petram, Malenkov, Belinskaya) 3) Sintaktik pozitsiyaga ko`ra ( Воскресенская, Северьянова ) ; Eksperemental deganda, tilning sintaksis bo`limida balki boshqa bo`limlarda ham keyingi paytlarda keng tarqalgan transformatsiyalar tushuniladi. Gapning komponent strukturasini o`rganish eksperiment metodlari gapning sintaksem stukturasining o`rganish eksperiment metodlaridan farq qiladi. Gapning komponent va sintaksem bog`lanishlarini aniqlashda, odatda gapda komponentlarni tushirib qoldirish eksperimentidan foydalaniladi, ya’ni biror bir paradigmatik qatorni tashkil etuvchi sintasemani aniqlashda unda yaqin ma’noli 16

boshqa sintaksema bilan almashtirilgan eksperiment metodi qo`llaniladi. Ba’zi bir hollarda biz lokativ birikmalardagi sintaktik – semantikani aniqlashda unda yaqin ma’noli boshqa sintaksema bilan almashtirilgan eksperiment metodi qo`llaniladi. Ba’zi bir hollarda biz lokativ birikmalardagi sintktik – semantika aniqlashda “so`z qo`shish”, “ вербилизация ” (fe’lga aylantirish) metodidan, passivizatsiya (passiviga aylantirish) va savol qo`yishi, eksperiment metodlaridan foydalanamiz. Har bir konkret hodisa uchun ishonchli transformatsiya formalarini toppish muhim ahamiyatga ega. Shuni ta’kidlash kerakki, transformatsiya eksperement sifatida o`zida transmatsiya eksperiment sifatida o`zida transformatsiya qilinayotgan gapdagi fikrni man qilmaydi, aksincha biz analiz qilinayotgan sintaksimaning mazmunida u yoki bu sintaktik – semantik belgining bor – yo`qligini isbotlashda vosita bo`lib xizmat qiladi. Trasformatsiya qilishda ikki shartga amal qilinadi. Birinchi shartga ko`ra, gapning grammatik qonun – qoidalari jihatidan gap to`g`ri bo`lishi kerak. Biz transformatsiyalarni zarur hollarda til egalariga tasdiqlatamiz. Ikkinchi shart esa, gapning komponent tahlilida transformatsiya qilinayotgan elementdan boshqa elementlarning sintaktik bog`lanishi o`zgarmay qolishi kerak. Modellashtirish metodida esa, modellar belgilarni tuzishdan tashkil topadi, avvalo gapning “yuneksion” modeli (lotincha junktic) “birlashtirish”, “bog`lanish”) ni yaratish eksperiment natijalariga asoslanadi. Bundan tashqari o`rganilayotgan gap komponentlarining sintaktik belgilari yana bir modelda komponent modelida ko`rsatiladi. Lokativ sintaksemani borligini yanada aniqroq o`rganish uchun transformatsiya metodidan quyidagicha foydalanamiz: Lacramento, was the capital of California. The capital of California was Sacramento. Shunday qilib, the capital elementi lokativ sintasemani ifodalovchi komponent deb hisoblash mumkin. 17

1.3 Hozirgi zamon ingliz tilida so`z iboralarini o`rganish aloqalari Predlogli birikmalarni ingliz tilida tadqiqot olib borish natijalari ( A . M . Muxin , Serpento , Zolikova , Kravsov , Petrov ) shuni ko ` rsatadiki , gapda ot yoki olmosh bilan ifodalangan u yoki bu predlog yig ` indisidan iborat birikma subordinativ ( tobe ) bog ` lanish asosida sintaktik munosabatga kirishadi . Ingliz tili sintaksisida gap bo`laklarini o`rganish va ular o`rtasidagi aloqalarni tahlil qilishda A.I.Smirniskiy sintaktik aloqalarini to`rtta turga bo`lib o`rgangan: 1) Atributivlik (aloqa turning eng qisqa turi) – hokim va tobe bo`laklarini bir qolipga kompleks doirasida o`rganuvchi aloqa; 2) Predikativlik (eng mustaqil aloqa turi) – gapning bosh bo`laklari o`rtasidagi aloqa; 3) Kompletivlik (tuslanuvchi aloqa turi) – gapning ikkinchi darajali bo`laklari o`rtasidagi aloqa; 4) Kopulyativlik – gapning uyushiq bo`laklari o`rtasidagi aloqa. Aloqalarning oxirgi turi, kopulyativlik aloqasi eng oddiy aloqa turiga kiradi. Gapdagi kopulyativ aloqasi orqali gapning uyushiq bo`laklari boshqariladi, kopulyativ aloqa gapning alohida bo`laklariga ajratadi. A.I.Smirinskiy tomonidan aniqlangan atributivlik aloqasi hokim va tobe bo`lak o`rtasidagi aloqa bo`lib, u sintaksis bo`limiga ta’luqli hisoblanadi. Atributivlik aloqasini ko`pchilik tilshunoslar o`z amaliy ishlarida turlicha tadqiq etishgan. Gapda ishtirok etadigan aloqalardan ega asosiylari preditativlik va kompletivlik aloqalaridir. M.X.Chxartishvili 1 o`z nazariyasida aloqalarini tovush paylari pauzalar asosida o`rgangan. 1 Чхартишвили М.Ш Проходня комп. Связ в совр. Анг яз. А.К.Д.М., 1977. 18

M.X.Chxartishvili yozishicha “Kompletivlik aloqadagi pauzaning uzunligi 0 dan 800 msek doirasida tebranishi ko`rsatiladi. Bundan tashqari bevosita to`ldiruvchi ishtirok etgan ibora 0 dan 400 misk pauza uzunligida bo`ladi”. N.P.Goman ham aloqalarni tovush tonlari asosida yoritib, o`z tadqiqotida predikativlik aloqasi ustida chuqurroq to`xtalgan 1 . Gaman aloqalarni ikki turga bo`ladi: 1) Formal grammatika (grammatik ot va grammatik kesim o`rtasidagi aloqa): 2) Komunikativ – dinamik (leksik ot va leksik kesim o`rtasidagi aloqa). Ya.V.Dolgova ham aloqalar haqida o`z nazariyasida ish olib borgan. Ya.V.Dolgova aloqalar ustida ishlab, asosan komplektivlik aloqasiga ko`proq e’tibor qaratgan. Komplektivlik aloqasini 7 turga bo`lib o`rgangan. Dolgovaning fikricha, she’rda uning oxirgi qatorida kallokatsiya va kalligatsiya birligi ro`y beradi. Kallogatsiya va kalligatsiya birligi esa sintaksis bo`limida o`rganiladi 2 . Demak , O . V . Dolgova , M . K . Chxartishivilli , N . Ya . Gaman , X . S . Axmanova , M . Begmatova kabi olimlar o ` z tadqiqotlarida aloqalarini 4 turga ya ’ ni atributikativlik , pridikativlik , kopulyativlik va kompletivlik aloqalariga ajratishgan . Olimlar bu aloqalarni she ’ r va prozalar borasida o ` rganib chiqib ularni ma ’ lum bir pauza yoki diyerama asosida bo ` lishgan va bir - biridan farqlashgan . Masalan , A . V . Dolgova o ` z qarashlarida komplektivlik aloqasini so ` z turkumlariga bo ` lib , ularni she ’ rdagi oxirgi qatorlarida kelishini isbotlaga bo ` lsa , atrebutivlik aloqasini esa , ikki turga , ya ’ ni prepozitivlik atribut va post pozitivlik atributga ajratgan . Aloqalar she ’ r va pauzalarda qaysi qatorida kelishi va qanday so ` z turkumiga bog ` liqligiga qarab ajratiladi . Bundan tashqari ayrim tilshunoslar aloqalarni uch turga bo`lib o`rganishgan. Masalan, A.S.Barxudarov aloqalarni avval ikki “bog`lanish” va “ergashish” turlariga bo`lib, keyinchalik ularni kengaytirgan va uchinchi aloqa predikativlik aloqasini tadqiq etgan. 1 Долгова.О.В Семонтика неплавной речи. М., 1978. 2 Долгова.О.В Семонтики непл. Р.М, 1978. 19

A.M.Muxin esa, o`z qarashlarida “bog`lanish” va “ergashish” terminlarini sotsiotiv – predikativ aloqalariga bo`linadi, deb hisoblagan. L.Yelimsliv ham o`z nazariyasida “bog`lanish” va “ergashish” terminlarini “sotsiativ - predikativ” terminligiga bog`liq ekanligini, ya’ni aloqalarni uch turga ajratga. 1) Ikki element ham bir-biriga bog`lanib qolmaydi va bog`lanuvchi aloqa (kordinatsiya) deb atalad: 2) Birinchi element ikkinchisiga bog`lanib keladi, ikkinchisi esa, birinchi elementga tobe bo`lmaydi va ergashuvchi aloqa (subordinatsya) deb ataladi: 3) Birinchi element ikkinchisiga bog`liq bo`ladi va ikkinchi element ham birinchisiga bog`lanib keladi. Bu predikativlik aloqasi deb aytiladi. Uchinchi termini L.Elmslev “ взаимозависимость ” (“interdependence”) deb ataydi. Bog`lanuvchi aloqa ikki elementdan tuzilgan bo`lib, kam bo`g`inlardan iborat bo`ladi. Masalan, man and woman, red and green, Oxford and Combridje va h. Nick and been shooked and up set. (I.m) Ridgen and his friends had rushed into school house. (I.m) Ergashuvchi aloqa o`zining ikki tuzilishida turlicha ifodalanadi: an old bravnstone house, fourly well, completely still, to always resent. I.P.Ivanova ham ergashuvchi aloqani otli so`z birikmasida postpositive aniqlovchi bilan ifodalanishini isbotlab, uni lokal ma’noda qolishi tadqiq etadi: the man in the store across the street by the bark under the bridge. Demak, aloqalar uch turga: “o`zaro bog`lanish, bog`lanish - ergashish” terminlari bilan atalib, ular juda abstract hisoblanadi, hamda elementlarning sintaktik funksiyasini xarakterlab kelmasdan, faqat ularni bir-biridaga aloqasini ko`rsatadi. 20

II Bob. Lokativ sintaksemaning lingvistik tahlili. Gap komponentlarining mazmun plani o`zining sintaktik belgilari bilan, sintaksema esa sintaktik – semantik belgilari bilan xarakterlanadi. Gap komponentlarining formal xususiyatlariga ularning u yoki bu so`z turkumlari bilan ifodalanishi boshqa elementlar bilan biriktirishi, gapdagi o`rni va pozitsion imkoniyatlari kiradi. Gapning komponentlari va sintaksemasi gap strukturasining ikki qatlamini – yuzaki va ichki strukturasini tashkil etadi. 1 Zamonaviy tilshunoslik fanlariga asosan til sohasi kiradi. Til – bu sistemalar yig`indisidir. Bu esa birliklarni, shu bilan birga, bir qatorda sintaktik birliklarni ikki planda o`rganishni taqazo etadi. Gapni komponentlari ifodalangan turli sintaktik belgilarni bir gap doirasida ko`rib chiqish sintakmatik aspektni tashkil etadi. Sintaksemalarning mazmunini ifodalagan sintaktik – semantik elementlarni ikki yoki undan ortiq gap doirasida taqqoslash paradigmatik aspektni tashkil etadi. Tildgi har bir sentaksema variantlar sistemasida tashkil topgan, ya’ni ekvivalent paradigmatik qatorni tashkil etadigan, bir-biriga ekvivalent bo`lgan element yoki birikmalar sistemasidan iborat. Bir xil umumiy sintaktik – semantik belgilar ostida birlashgan sintaksemalar boshqa sintaksemalarga qarama-qarshi paradigmatik qatorni tashkil etadi. Biz ko`rib o`tayotgan lokativ (sintaksemalar) birikmalar umumiy substansial (ot, faqat ravishlardan tashqari) va lokativ belgilar asosida birlashadi. Sof lokativ sintaksema, allativ, ablative, temparal kabi belgilar bilan farq qiladi. Yuqorida aytganimizdek, predlogli birikmalar gapning ikkinchi darajali bo`laklari nazariyasi va so`z birikmalari aspektida elementar sintaktik birlik sifatida qaralmaydi. 1 Тезиси науч.конф 1972. 21

Biz sintaksem tahlilga asosan predlogli birikmalar elementar sintaktik birlik sifatida qaraymiz. Sintaksemalar formal va mazmun xususiyatlar asosida o`rganiladi. Sintaksemalar mazmuniga ko`ra quyiagi sintaktik semantik belgilarga bo`linadi: - substansial (otni ifodalaydigan) - lokativ (o`rin-joyni ifodalaydigan) - ob’yektiv (borliqni ifodalaydigan) belgilar Sintaksimalarning mazmunini ifodalagan sintaktik – semantik elementlarni ikki yoki undan ortiq gap doirasida taqqoslash paradigmatik aspektni tashkil etadi. Tildagi har bir sintaksema variantlar sistemasidan tashkil topgan, ya’ni, ekvivalent paradigmatik qatorni tashkil etadigan, bir-biriga ekvivalent bo`lgan element yoki birikmalar sistemasida iborat. Bir xil umumiy sintaktik – simantik belgilar ostida birlashgan sintaksemalar boshqa sintaksemalarga qarama-qarshi paradigmatik qatorni tashkil etadi. Biz lokativ predloglar ma’nosida keladigan predloglar ustida ish olib borib, shunga amin bo`ladiki, lokativ sintaksemani 40 tadan ziyod predlog asosida yasash mumkin. Faqat ular o`z ma’nosiga ko`ra lokativ sintaksema turlariga bo`linadi. Lokativlik ma’nosida keladigan predloglar quyidagilar: by, below, above, on, off, over, under, beneath, in, inside, outside, around, before, after, next (to), towards, to, from, along, across, down, up, out off, into, through, past, throughout, about, for, as for as, over, within, beyond, in the direction of. O`rin joyni ko`rsatuvchi predloglar quyidagi guruhlarga ajratiladi. I. Bir – biridan turli darajadagi uzoqlikni har xil vaziyat elementlarini joylashishidagi bog`lanishi: at, by, near. II. Predmetlarning joy, hodisa, turli darajadagi harakat joyi: above, below. III. Harakat elementlarning ergashib kelish variantlari: on, off, over, under, beneath, in, inside, outside, round, around, in front of, before, behind, beside, between, among, apposite, against. IV. Bir biriga bog`liq hodisa, harakat, predmetlarning ketma-ket kelish o`rni: before, after, next to. 22

V. Harakat elementlarini yo`nalish o`rni: towards, to, form, along, across, up, down, into, out of, past, trough, throughout, about. VI. Harakat elementlarining ma’lum bir masofadagi o`rni: as for as, for, over. VII. Alohida keladigan harakat elementlarning masofa o`rni: with in beyond. Yuqorida berilgan predloglar o`rin – joyni ko`rsatib kelib, ular har xil holatlarda ishlatiladi. V.M.Kirkov lokativlik aloqasidagi aspektlarni predloglar ma’nosida kelishi yuqoridagi fakt asosida o`rganib lokativ ma’nosida ishlatiladigan predloglarni ham o`z sistemasini ajratgan. Predlogli brikmalarni ingliz tilida tadqiqot olib borish natijalari shuni ko`rsatadiki, gapda ot yoki olmosh bilan ifodlangan u yoki bu predlog yig`indisidan iborat birikma subordinativ (tobe) bog`lanish asosida sintaktik munosabatga kirishadi. Yuqorida tilga olingan avtorlar olib brogan tadqiqotlar shuni ko`rsatadiki, gapning yadrosini yadroviy komponentlar – ega va kesim tashkil etadi. Ular ikkiovi grammatik jihatdan qonun-qoidalarga javob beruvchi gapni hosil qiladi va ular orasidagi bog`lanish yadroviy predikatsiyaga asoslanadi. Gapda yo eganing yo kesimnng bo`lmasligi gap strukturasining buzilishiga olib keladi. Lokativ birikmalr quyidagi hollarda ham uchraydi: a) sifatdosh I bilan: I saw Eddy coming along the clock. (H.E.H.19). I heard him laughing in the hall. (H.E.H.79) b) sifatdosh II bilan: I think … the table dawn before the library fire (M.R.12) v) kishilik olmoshlari: He led me to his house. (D.C.D.35). g) sifat bilan: the works at the big house. (A.P.P. 33). 23

d) son bilan: He was on the first floor. (G`.H). e) artikl bilan: He sat by the fire. (D.S.D.30). O`zbek tilida lokativ birliklar xuddi ingliz tilidagidek subordinativ komponentga keladi. Buni quyidagi misollar orqali ko`rishimiz mumkin: 1. U Nyu Yorkka qarab yo`lga tushdi. (K.F.B.S. 282). 2. Narigi adirdan yog`iy kelayotganga o`xshaydi. (P.Q. Yu.T.59 b). Lingvistik ekspiremental asosida lokativ birikmalarning gapda asosan subordinativ (tobe) komponentga kelishini aniqladik. Ular gapda fe’lning aniq va noaniq formasiga hamda otga tobe bo`lib, ular bilan subordinativ bog`lnishga kirishadi. Buni quyidagi gapning yunksion va komponent modeli orqali ifodalaymiz: 1 2 (4) 3 4 He Slepped on the icy rood Yuksion model lokativ predlogli birikma uchun tayanch komponent fe’lning aniq formasini ko`rsatadi. Lokativ sintaksemalar gapning subordinativ (fe’lga, ya’ni asosiy elementga aloqador ergashgan bog`liqligini) egadan yoki sifatdoshdan ajralib turadi. Ular gap tuzilishida yetarlicha o`rni borligi bilan xarakterlanadi. Shuningdek sifatning qo`llanishi bu sentaksemalarning joylashtirish uchun ko`proq ma’qul kelishi ko`rsatiladi. Lokativ sentaksemalar ko`p hollarda o`rin holini ko`rsatuvchi, o`rin-joy, ish harakatni bildiruvchi fe’llarda, ish harakat, jismoniy sezuvchanlik, tinglovchi idrokini anglatuvchi, o`rin holini anglatuvchi fe’llarda ishlatiladi. Demak, lokativ sintaksema traditsion grammatika bo`yicha o`rin – joyini ko`rsatuvchi sintaktik birlikdir. Biz bu birlikni there – here ravishi bilan o`zgartirishimiz mumkin. Masalan: 24

1. In facramento, the capital of California they had succeded in mainting order (London, 165). – They had succeeded in mainting order there. 2. They lived at He worthy a village near the edge of Dartmoon. (Roik. 19) – They lived there. 3. By the time I was here, at the crossways there was nothing for it but to last myself headlong on these stones (W.G. 192). - I was there. Bu gaplarda berilgan the capital, a village, at the crossways elementlari had succedid, lived, was kabi kesimlar bilan subordinativ aloqa orqali bog`lanib kelgan. Lokativ sintaksemani mavjud ekanligini ko`rsatish uchun transformatsiya metodidan ham foydalanish mumkin. 1) a) Lacramento, was the capital of Californiya. b) The capital of California was Lacramento. 2) Mexworthy was a village near the edge of Dartmas. 3) I was here, that is, at the ceossways. Shunday qilib, the capital, a village, at the ceossways. Elementlarini lokativ sintaksemani ifodalovchi komponentlar deb hisoblash mumkin. Lokativ sintaktik elementlarni o`rganishga bir qator tilshunoslar (Andriva, K.N.Akulova, S.N.Kozlova, B.M.Nikitin, T.N.Stepanova, O.I.Fleshler. Yu.T.Usmesheva va boshqalar) o`z ilmiy ishlarini bag`ishlashgan, biroq bu elementlarning butun o`ziga xosliklari, tavsifi tilshunoslikda o`zini to`la ifodasini topmagan. Lokativ birikmalar asosan gap bo`laklari nazariyasi asosida o`rganilgan. Bu nazariya sintaktik elementlarning murakkab sintaktik semantikasini o`rganishga imkon bermaydi. Shuning uchun tilshunoslar oldidagi muhim vazifa tildagi ob’yektiv borliqni o`zida to`la aks ettiradigan nazariya yaratish edi. Ushbu komponent va sintaksem nazariyasi keyingi yigirma yil ichida vujudga keldi va tilshunoslar tomonidan samarali izlanishlar olib borildi. Bu nazariya asoschisi prof A.M.Muxin bo`lib, uning izdoshlari (Badanino, Chen, Doromenko, Z.Muxtorov, 25

G.P.Belinskaya, Glazacheva, R.Qiyomov, S.Egamberdiyev) bu sohada muvaffaqiyatli izlanish olib bordilar. Lokativ birikmalar ustida asosan G.P.Belinskaya komponent va sintaksem nazariyasida R.Qiyomov esa “before+S” bo`yicha lingvistik nazariyada ilmiy ish olib borishgan. Ingliz tilida “before” predlogli so`z birikmalar ish harakat bajarilgan o`rin-joyni ko`rsatish uchun qo`llanilgan quyidagi gapni ko`rib chiqamiz: Christine helped him to transcribe his notes, working before the fine cool fire … (A.C.C. 182). Lokativlikning sintaktik – semantik belgisini aniqlash uchun “there” ravishi bilan almashtirib transformatsiya – Christine helped him to transcribe his notes, working there. Berilgan bu gapni “there” ravishi bilan transformatsiya qilishdan tashqari “before” predlogini murakkab predlog “in front of” bilan almashtirib, o`rin joy belgisini ko`rsatishi mumkin. Taqqoslang: Christine helped him to transcribe his notes, working before the fine coal fire. Christine helped him to transcribe his notes working in front of the fine coal fire. Shunday qilib before so`z birikmasini there yoki in front of + S so`z birikmasi asosida lokativlik belgisini sintaktik – semantik tahlil qilish mumkin. Lokativ sintaksemalarini leksik ba’zasi ot bilan quyidagi hollarda keladi. A) ob’yektning o`rin – joyini ko`rsatib keladigan aniq otlar (a house, a home, a building, a room, a kitchen, a form house, a hall, a table, a window, a wall, a bed, a chair, a car gate, roof , a tree, a park). 1. The yard was so overgrawn with black – berry bushes, that Peter’s legs and arms were badly as he went near the house. 2. There was a French young lady staying in the home. 3. He held the gate open and we commerced walking tauards the building. 4. As we walked past the lond table in the room. “I noticed” (L 18) 26

5. There was a saund in the hale. 6. She had heard a voice in the kitchen. 7. Old Tant Anne was busy she had made into the front of the farm house. 8. They stood holding hands and looking round the gate. 9. Fieta moved round the street looking thinks over. 10. One could have convinced oneself that the ive must feeding on something inside the garden. (D.1). B) san’at asarlari o`rin-joyini ko`rsatib keluvchi otlar (a picture, art …) 1. He got up and stood before the picture. (I.40) 2. He stood up beside the wall picture (I. 47) 3. Felicity shut the front door behind the picture. (I 60). 4. Reginald said he had seen something like it in pictures. (S 17). 5. “Thase who see Byzantine art nothing more than a grandiose hieroglyphic system. (S.4)” 6. A few days after that visit I dropped in at the gallery. (W.17) B) kollektivlik o`rin joyni ko`rsatib keluvchi otlar (a committies, a crowd, a company, public, a tribe, people, a trop …) 1. … we were bringing you before the public. (R.K.50). 2. Felicity will watch over people. (R.K.100). 3. is there any real difference between white people and colored people. (L. 150). 4. She cased him into a chair and stood over the crowd. (L.34). 5. Coloured people never talk about it among the crowed. (L.39). 6. Is there any real difference between the company. (w. 69). G) qarindoshlik, aloqasini bildiruvchi otlar o`rnida (a man, a women, a daughter, a ton an uncle, an aunt, a sister, a brother, a sister, a baby, a child…) 1. … while Tolyon, deeply afraid to show emotion before his son. (J.C.C. 157). 2. Unle marvin said, looking him straight in the eyes. (S. 20). 3. … I realized he was staring right in my face. (W 140.). 27

4. The two husbands “sitting forward opposite their wivs” (G.M. 150). D) oziq ovqat va mevalar nomini bildiruvchi otlar o`rnida (a fruit, a meel, a fish… ). 1. He was in a remote corner before a plate of roats mullon and mashed potato, he read. (J.C.C 310). 2. Health depends on good food. .. (I 310). E) metriologik, grafik va astronomik belgilarni bildiruvchi otlar o`rnida (soon, moon, weather, space, substance, latitude, earth …) 1. Neither was it to be driver out no did it fade before the sun. (C.D.D. 368). 2. On the Cawn a smale cannon was aimed into a space. (W. 39). 3. At a refity petroliym is separated into different substances. (C. 30). J) mansab va kasbni bildiruvchi otlar o`rnida (a mayor, an official, a leader, an agent …) 1. … and hotly presented himself before his new master with a glowing face. (C.D.D. 181). 2. Cardine Crate could have recognized quality in a bank clerk or an insurance agent. (Ch.P.35) 3. toponima va akronimalarni ko`rsatuvchi otlar o`rnida (cenior, a place, an opera, a museum…) 1. He had a desperate, deseri, to justily himself to be openly indicated before the squabbling tawn. (A.S.S. 251). 2. Donal was their son, who was now in the fixth form at St. Bride’s. I) odam tashqi ko`rinishini bildiruvchi otlar o`rnida (a figure, a nose, an eye, a braw, a shoulder, a shoulder, a foot …). 1) Frexiews of Hemilton Rutherford flashed before his eyes (M.R. 17). 2) The rain, driver in from the sea by a full gale, shashed and battered at my face. (M.R. 26) 3) He pulled uncasily at his lip (Ch.P. 61) 28

K) hayvonlar nomlari (zoonimlarni bildiruvchi otlar o`rnida (a dog, a house, a hound…). 1. That was to run before the hounds with a vengeance … (A.S.S. 18) L) kishilar shaxsiyatini ko`rsatuvchi otlar o`rnida (a king, a knight, a kight,a green, a lady). Ot lokativ sintaksema predlogli olmoshlar bilan quyidagicha qo`llaniladi. At predlogi variantda: 1. … and all the time the blizzard beat at me . (M.R. 74) 2. … the wind blowing at his face and hair (C. 14) 3. I caught at his sleeve. (m.S. 2004) 4. I’ll fire at the first one who opens the door. (M.S. 220) 5. She flung a paper weight at her . (Ch.P. 32) Between varianti: 1. That disagreement resulted in a complete break between them . (S.E. 151). Round varianti: 1. King stalted round them. (W. 150). Above varianti: 1. She had heart a strang creaking above her . (W. 155). From varianti 1. I have seen it from out motor boat , he added. (w. 123) On varianti 1. She closed the box again, pressing her fingers firmly on its surface . (Ch. 14). 2. Its rose – reflected lightstone full on her yellowish face . (D 62). In varianti: 1. … in her tiny cubicle at the top of the house. (Ch. 15) 2. There is an Indian gentlement … stoying in your hotel . (Cr. 15). Towards varianti: 29

1. An old list was wheezing dawn towards his victum . (S. 124) 2. He followed after mr.k. an old list was wheering dawn towords him . By varianti: He slit the tops of the severae envelops that lay by his plate . (Ch.L. 10) Over varianti: 1. I’ll watch over you ( Ch. 120) 2. She eased him into a chair and stood over him. (Ch. 128) Around varianti: 1. We walted around our house for a long time and couldn’t make up our minds to go in. (S.E. 111) In front of varianti: 1. In front of him ran a narrow passage with doors opening on lither side of it. (H 14). 2. I became aware of an elder lady walking in front of me. Behind varianti: 1. He heard a shout and crash behind him . (I. 73) 2. The old man slammed the door behind him . (I 90). Next to varianti; There’s always a church, with a fraveryard next to it . (W. 122). 2.1 Sof lokativ sintaksema. Sof lokativ sintaksemalr biror joydagi vaziyat, holatni mavjud bo`lishlikdagi harakatni bildiradi. Masalan: 1. Mrs creakle sat beside me. 2. On the big street Catherine watched for a shop. (H.E.F. 106). 3. I stopped in front of the villa Rosa . (H.E.F.24). 4. He came and sat down on the sofa near me. (Dickens, House, so). Yuqorida keltirilgan misollarda tagida chizilgan komponetlar sof lokativ sintaksemani ifodalaydi. Buni isbot etish uchun transformatsiyadan foydalanamiz. 30

Lokativ sintaksemani aniqlash uchun uni here, there o`rin hollari bilan yoki uni sof lokativ sintaksema variantlari bo`lgan boshqa predloglar bilan almashtiramiz. 1. Mrs. Creakle sat beside me . Mrs Creakle sat there. Mrs Creakle sat next to me. Mrs Creakle sat near me . Mrs Creakle sat by me. Mrs Creakle sat at me. 2. On the big street Catherine watched for a shop. At the big (shop) street Catherine wathed for a shop. In the big street Catherine watched for a shop. There Catherine watched for a shop. 3. I stopped in front of the villa Rosa. I stopped there. I stopped near the villa Rosa . Sof lokativ sintaksemalarni ko`pincha U. Cheyf (1925-1983) lokativ deb atalgan. U fellar bilan birga qo`llaniladi. Bunday fe’llarga biror territoriyadagi vaziyat, holatni bildiruvchi fe’llar (to be, to stay, to sit, to stand…), bundan tashqari harakat, aqliy faoliyatni bildiruvchi fe’lar kiradi. Sof lokativ sintaksema ishtirok etgan gaplar, in, on near, by, from, at ba boshqa predloglar yordamida qo`llaniladi. Masalan: 1. We spoke with some approach to cheerfulness of me. Pegotty’s growing rich in a new country . (Dickens. David. 714-715) 2. The old man, feeble and queruclaus, sunned himself on the garden benches… (T.F.II. 248). Sof lokativ sintaksema har xil aniqlovchilar (difirminantlar) bilan keladi va uning leksik bazasi turli xildagi simantikali otlardan tuziladi. Masalan: 1. They do it so well in the daily papers. (O.W.S 20) 31

2. The amount of women in London . (O.W.S 21) 3. I dine with you tonight at Wills’s . (O.W.S 25) 4. Rinaldi went across the room to the washstand. (E.H.F.118) 5. He put his hand on my shoulder . (E.H.F.121) 6. The carpet on the stairs was worn. (E.H.F.110) 7. You will wait for me in the carriage . (O.W.S 25) 8. There were no cucumbers in the market this morning. (O.W.S 23) 9. I have never loved any one in the world (O.W.S 28) 10. We met him at the door and walked out under the umbrella . (E.H.F. 111). 11. Heavy clouds rolled in over the lake . (w. 115) 12. They sat together by the fireplace (B.M. 102) 13. A thin, nervous man sat at the wheel . (G.34) 14. Even in District fix people stared. (Ch. 94) 15. There’s a little do on at stilleveld . (I.48) 16. I could not see well in the dark. (G.A. 200) 17. They sat at opposite corners of the room. (G. 80) 18. The blanked was pulled over the child. (H.221) 19. We lived lost among the fifty thousand houses in the town . (snow. Brothers. 29) 20. My left foot was somehaw caught between the pedals (M.R. 30). Ingliz tilida: 1. How far is it from here ? (Cause, 761). 2. His father arrived home from work just afterwards (Carter, 34) 3. He drew out the envelope from his breast pocket . (Ch.L.162) 4. I’ve seen it from our motorboat , he added. (W.123) 5. Somebody shouted invisibiy-as though from the sea itself. (S.A. 10) 6. Oil derricks pump petroleum out of the dround (Camp, 29) 7. A big crowd surged out of the baseball stadium (horn by 1293) 32

8. Only as train drew out of the station … Tommy saw the little figure. (Ch. 5) 9. He came cautiously out of the car . (G. 19) 10. The siren shriked again and suddenly out of the fog … came ships, lights, a wedge of breakwater. (I bid.) Shu bilan birga ablativlik belgisini hosil bo`lishida lokativlik sentaksemaning shunday predlogli variantining o`rniga predlog saqlangan holda ravish bilan kelishi (from yoki out of) ham mumkin. Buni quyidagi ma’nolarda ham ko`rishimiz mumkin. 1. Alfred sent mama a beautiful of roses from shopes , his father seat. (Leacock, 298) – Alfred send mama a beautiful bouquet of rases from … his father’s seat – Alfred send mama a beautiful bouquet of rases from there . Allativlik va ablativlik kategoriyalari ajralib turadi va farqlanadi. Masalan: J.Anderson. (Arderson. 1971. 119.120) «Об аллативности и аблативности как синтаксико – семантических призниках». Muxin, 1973, c 7-8. Badanino, 1973. c 131-132. 2. Gates stepped out of the mairic an ancident truck. (St. H. 347). – Yates stepped out of … an ancident truck. – Yates stepped out of there . (from there). Berilgan o`zgartiruv sintaktik – semantik mazmuni hosil bo`lishida from … seat, out of an … truck elementlari lokativlik va ablativlik belgilarni isbotlaydi. Bu transformatsiyada berilgan elementlarni belgilarini aniqlashga yordam beradi. 2.2 Lokativ – ablativ sintaksema. Lokativ ablativ sintaksemaning belgisi biror predmet , joydan boshqa yoqqa tomon bo ` ladigan yo ` nalishni ifodalaydi va sintaksemani allativ sintaksemaga qarama - qarshi qo ` yish bilan aniqlanadi . O`zbek tilida bu sintaksema “ot+dan” (chiqish kelishigi) va “ot+ko`makchi+dan” orqali ifoda etiladi. 1. A portret came out from under the shetter. (H.E.F. 144) 2. … the sound came from around of chapman’s closet. 3. The voice came to him again out of the darkness . (P.Q.D. 155) 33

4. He had fallen from a tree . (PGD. 167) 5. She took the picture from him . (A.P.P.42) 6. They moved away from the fire . (A.P.P. 70) 7. We returned to the little hospital in the ambulance. (E.H.F. 69). 8. To the north we could look across a valley . (E.H.F.3). Yuqorida aytganimizdek, o`zbek tilida chiqish kelishigini ifodalaydi: 1. Yig`i tovushi Doniyorning xonasi tomonidan kelmoqda. (P.Q.Yu.T. 38 b). 2. Ayvon tagidan yuk tashuvchi chiqdi. (X.A.Q). Lokativ va allativlik sintaksemasi atoqli ot bo`lgan sintaksemalar bo`lib, deyarli kam hollarda ifodalanadi, atoqli ot sintaksema quyidagi variantlarda bo`lishi mumkin: a) St+Spe 1. F’ll call on my old friend, mr. Benenden. (F.Pr. 342). 2. … he passed him on to the next examiner, sir Robert abbey. (Cr. II. 191) 3. She had arranged with friend Nurse Trent to spend the evening at the Gueens theatre. (Cr. II. 415) 4. Its cammander Liaetenant Dillon reported with a bewildered civilian. (C.t S 20). b) called I named + spr. 5. The named Harmer … night be excused for a being a little festy. (S Ch. 254). 6. Why F. remember the man called hugo quite well. (G.Ch. 357). Umuman aytganda yuqoridagi sintaksemalar leksikaning chegarasiz amaliy asosda, nafaqat atoqli otni hisobga olib, balki turdosh ot, jonli-jonsiz, konkret – abstrakt otlarda amalga oshadi. 34

2.3 Lokativ – allativ sintaksema. Lokativ predloglar allativ sintaktik amantik xusuyatga ega bo`lishi bilan ham harakterlanadi. Bu sintaksema biror bir territoriyaga toman bo`ladigan yo’nalishni bildiradi. Lokativ sintaksemalar asosan towards, to, in the direktion of, kabi predloglar bilan uchraydi. Ingliz tilida towards, in the direction of predloglari sintaksema tarkibida kelganda ko`pincha to look, to stare to glance, to gaze, to point, to run, to walk, to move, to push kabi fe’llar bilan ishlatiladi. O`zbek tilida lokativ – allativ sintaksemalar chopmoq, bormoq, qaramoq, shoshilmoq, boshlamoq, yetaklamoq kabi fe’llar bilan qo`llanadi. 1. We walked to the door . (H.E.F.24) 2. Suddenly he walked toward Lanny . (A.P.P.74) 3. … a country man point out in the direction of cattage . (C.F.S.73) 4. Y … ran for the dugout. (H.E. F. 39). 5. The boy ran at me like a wild thing (I. 252) Yuqorida keltirilgan gaplarning lokativ allativ sintaksema ekanligini isbotlash uchun tagiga chizilgan sintaksemalarni ularning funksional variantlari bilan almashtiramiz: 1. We walked to the door . – We walked towards the door . – We walked in the direction of the door . 2. Suddenly he walked toward Lanny – Suddenly he walked in the Lanny’s direction . – Suddenly he walked to Lanny . 3. Y … ran for the dugout . Y … ran toward the dugout . – Y … ran in the direction of the dugout . 4. The boy ran at me like wilk thing. – The boy ran toward me like a wild thing. – The boy ran to me like a wild thing. – The boy ran in my direction like a wild thing. 35

Yuqoridagi transformatsiya natijalari o`rnatilayotgan sintaksemalarning allativ sintaksema ekanligidan dalolat beradi. 2.4 Lokativ – relyativ sintaksema. Ergashgan qo`shma gaplarda lokativ sintaksemani ifodalovchi predlogli birikmalar realitiv ma’noda qo`llanadi va what, which kabi bog`lovchilar bialan keladi. Bu sentaksemaning boshqa sintaksemalardan farqi realitivlikning sintaktik – semantik belgisin ifodalaydi. Lokativlikning sintaktik – semantikli belgisi lokativ – realitiv sintaksemaning predlogli variantini uning predlogsiz varianti where olmoshi bilan almashtirish eksperimenti orqali isbotlaymiz. 1. Emile deserted the mirror before which she was standing. – Emile deserted the mirror where she was standing. 2. A few days after that visit I dropped in where Genevieve and I were having our exhibition. – A few days after that visit I dropped where Genevieve and I were having our exbition. 3. The put down at which was dry little airport. – They put down where was dry little airport. Olmoshli elementlarni tushirib qoldirish orqali transformatsiya usulini qo`llaymiz: 1. Emile deserted the mirror before which she was standing. – Emile deserted the mirror she was standing before . 2. A few days after that visit I dropped in where Genevieve I were having our exhibition. – A few days after that visit I dropped Genevieve and I were having our exhibition in. 3. They put down at which was dry little airport. – They put down was dry little airport at . Yuqoridagi gaplarda lokativ – rellitiv variantlarni uning sintaktik belgilari asosida almashtirishni kuzatiladi. 36

Before which – 1) Emile deserted the mirror before which she was standing. In where – 2) A few days after that visit I dropped in where Genevieve and I were having our exibition. At which – 3) They put down at which was dry little airport. 2.5 Iterativ lokativ sintaksema. Quyidagi gaplarni analiz qilamiz: 1. ...a fashion which will spread wide and wide, year by year, covering state after state, as with an advancing decease (MTS 107); 2. ...he would hang over the telephone, ringing one hospital after another. ..(ACC 310); 3. The sun shone gold-brown on the expause of parquet floor, in the room after room (MSP 21). Yuqoridagi gaplarni ajratib ko`rsatilgan iboralar sintaktik-semantik iterativ va substantsial xususiyatidan tashqari shuningdek lokativlik xususiyatiga ham ega. Ushbu xususiyatni isbotlash uchun keltirilgan iboralarni adverbial elementlar bo`lish here va there bilan almashtirish transformatsiyasini amalga oshirish kerak. 1. ...a fashion which will spread wide and wide, year by year, covering state after state as with an advancing decease fashion which will spread wide and wide, year by year, covering here and there , as with an advancing decease; 2. ...he would hang over the telephone, ringing one hospital after another ... - ...he would hang over the telephone, ringing here and there ; 3. The sun shone gold-brown on the expause of parquet floor, in room after room - The sun shone gold-brown on the expause of parquet floor here and there . Ushbu sintaksema S after S birikishidagi bir qator variantlarga ega. Ular turli predloglar bilan birikishi ham mumkin. Ko`rib chiqamiz: Variant S after S: ...a fashion...covering state after state... variant one S after another: 37

he...ringing one hospital after another ; variant in one S after another: Jimmie was taking a short holiday which he spent in going every night to the theatre in one town after another (SMT 30); variant into S after S: He went down into cellar after cellar with his electric torch, and soon was reassured (RAD 393); variant At one S after another: ...she saw her husband...dining at one smart restaurant after another ...(SMM 52). round S after S: ...Soames followed round corner after comer ... (JGS 46); in S after S: The sun shone gold-brown on the expause of parquet floor, in room after room around S after S: Buck led the pack, sixty strong, around bend after bend , but he could not gain (JLC 45). through S after S : He went upstairs and wandered through room after room (JR 118). from S after S: From room after room he tried to retreive some sight or scent of Fleur (JGS 242). 38

XULOSA. Ishni o`rganish mobaynida quyidagi xulosalarga keldik. 1. Ikkinchi darajali gap bo`laklari, ularning tipologiyasi kriteriysini ingliz tilida tahlil qilinishi. 2. Ingliz tilida boshqa turkumlari kabi predloglar ham gapda o`z o`rniga ega so`zlardir. Lingvistika tadqiqotchilari orasidan predloglarni o`z mazmuniga ega so`z ekanligini inkor etuvchilar juda kam. 3. O`timli va o`timsizlik mexanizmlarini o`zaro qiyoslashdan ma’lum bo`ldiki, ular mustaqil kategoriyalardir. Chunki o`timli – o`timsizlik mexanizmi ikki tushunchaning; subyekt + ob’yekt va harakat munosabatini aks ettiradi. 4. Lingvistik eksperement va modellar asosida biz lokativ predlogli birikmalarning gapda asosan subordinativ (tobe) bog`lanish asosida tahlil qildik. 5. Lokativ birikmalar o`zida turli sintaktik – semantik belgilarni ifoda etib, bu barcha belgilar uchun otlik va lokativlik (o`rin-joy) belgilariga ega. 6. Lokativ birikmalarni o`rganish natijasida quyidagi substansial (ot) lokativ sintaksemalar namoyon bo`ldi; sof lokativ sintaksema, lokativ – ablative, lokativ – allativ, lokativ – realitiv sintaksema. Yuqorida sanab o`tilgan sintaksemalar lingvistik eksperementlar asosida o`rganilib, qaysi transformatsiyani qo`llash u yoki bu sintaksema xususiyatidan kelib chiqadi va shunga ko`ra biz sof lokativ, lokativ-ablativ, lokativ – allativ va lokativ – relyativ sintaksemalrni ularning variantlari bilan almashtirib aniqladik. 39

FOYDALANILGAN ILMIY ADABIYOTLAR 1. I.A.Karimov " O`zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida " Toshkent . 2011y. 2. 2011 yilning asosiy yakunlari va 2012 yilda O`zbekistonni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning ustivor yo`nalishlariga bag`ishlangan Vazirlar Mahkamasi majlisi” dagi ma’ruzasi. Qashqadaryo gazetasi. №007 (14556) 2012 yil 24-yanvar, seshanba 4-bet. 3. Axmanova.O What is English we use. M 1978. 4. Бархударов.Л.С Структура простого предложения современного англейского языка. М «Высшая школа» 1966. 5. Долгова.О.В Синтаксис как наука о построение речи. М. М «Высшая школа» 1980. 6. Илыиш.Б.А Строй современного английского языка. Л. 1971. 7. Крюков В.М Оргинтация как свойство и характеристика действия. Автор. д. Т. 1971. 8. Каушанская . В . Т , Корнер . Р . Л A grammar of English. П . 1967. 9. Мухин.А.М Синтаксемный анализ и проблемы уровный языка. Наука.Л. 1982. 10. Мухин.А.М Функциональный анализ синтаксических элементов. М.Наука Л. 1964. 11. Мухин А.М Модели Внутренных синтаксических связей приложеный. В.Я 1970. 12. Пишковский.А.М Русский синтаксис в научном освещений. М. 1956. 13. Потебня.А.А Из записок по русской грамматике. М. 1958. 14. Рейман Е.А Английский предлог значения и функции. Л.Наука 1982. 15. Sayfullayev.R.A Gapning uchinchi darajali bo`lagi. “Sovet maktabi” 1967. 40

16. G`ulomov.A.G`, Asqarova.M Hozirgi zamon ingliz tili. Sintaksis. Oliy va o`rta maktab 1968. 17. G`ulomov.A.G` O`zbek tili sintaksisi ba’zi masalalari. O`zbek tili va adabiyoti 1968. 18. Шахматов.А.А Синтаксис русский язык. Л. 1941. 19. Qiyomov.R. Hozirgi zamon ingliz tilidagi after predlogli birikmalarning leksik va sintaktik – semantik tahlili. T. 2007. 41

FOYDALANILGAN BADIIY ADABIYOTLAR. 1. А . Р . Р . Avrahams. P . Path of thunder. M 1971. 2. C.P.S Coper F. The Spy. M. 1975. 3. D.S.D Ch.Dickens. Davi Copperfild. Gr. Br. 1991. 4. D.L.B. Dunkling Leslie. The battle of Newton Road. 5 . Див. Англо русс. ал. Дубровский. М. 1991. 6. H .. E . P Hemingway . E farewelly to Arms. Ленинград . 1971. 240 р. 7. Oscar Wilde Selections. Moscow. 1979. 8. N.Hawthorme. The Scarlet Letter. M . 1971. 42

FOYDALANILGAN LUG'ATLAR RO'YXATI l. APC—"Англо-русский словарь" Аракин Б.Д. Москва 1954 2.БАРС—"Большой англо-русский словарь" 1том, Москва 1980гй№§?; 3 .Дуб—Англо-русский словарь.Дубровин. Москва 1991г 4. Ох —Hamby "Oxford students dictionary" M 1994 5 Mac— Macmillan "English Dictionary" Macmillan Publishers limited 2007 43

O'xshashlar

Hozirgi zamon ingliz tilida “in”predlogining sintaktik-semantik tahlili

Hozirgi zamon ingliz tilida predlogli birikmalarning sintaktik-semantik tahlili

HHozirgi zamon ingliz tilida '' Out of '' predlogining sintaktik-semantik tahlili

Hozirgi zamon ingliz tilida ayrim predlogli birikmalarning leksik semantik mazmuni

Hozirgi zamon ingliz tilida sinonimlarning ishlatilishi