Hozirgi zamon ingliz tilida ayrim predlogli birikmalarning leksik semantik mazmuni - Ingliz tili - Diplom ishlar

Hozirgi zamon ingliz tilida ayrim predlogli birikmalarning leksik semantik mazmuni

Yuklangan vaqt:

26.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

246.5 KB

Ko'chirib olish

Hozirgi zamon i ngliz tilida ayrim predlogli birikmalarning leksik semantik mazmuni 1

M u n d a r i j a: Kirish........................................................................................................ ........3-10 I bob. Predloglar haqida umumiy ma`lumot .................................................11-13 1.1. Predloglarning morfologik strukturasiga ko`ra turlari haqida ...............14-15 1.2. Predloglarning gapdagi o`rni va qo`llanilishi ........................................16-24 Xulosa ...........................................................................................................25-26 II bob Ingliz tilida ayrim predlogli birikmalarning leksik – semantik mazmuni: 2.1 Predlogli birikmalarda boshqaruv va o`timlilik muammosi .... ............. .27-29 2.2 Predlogli birikmalarning leksik semantik tahlili........................... ..........30-34 2.2.1 Lokative sintaksema ………………………………………………..34-41 2.2.2.Temporal sintaksema …………………………………………………42-43 2.2.3. Stative sintaksema ………………………………………………… 44-45 2.2.4. Kausal sintaksema ………………………………………….. ...........46 Xulosa ...........................................................................................................47-48 Foydalanilgan adabiyotlar: 1. Ilmiy adabiyotlar ……………………………………………….........49-50 2. Badiiy adabiyotlar va qisqartmalar ……………………………............51 3. Foydalanilgan lug`atlar …………………………………………..........52 Ilova 1 Predlogli birikmalarning sintaktik tahlili…………………...................53 Ilova II. Predlogli birikmalarning son va sifat jihatidan ko`rsat kic hlar i..............54 Ilova III. Ilmiy belgilar va shartli qi sqartmalar ..................................... .............55 2

KIRISH Men bitiruv malakaviy ishimni kirish qismini boshlashdan oldin kelajagi buyuk Mamlakatimizda yurtboshimiz Islom Karimov tashabbusi va bevosita rahnamoligida xalqimizning hech kimdan kam bо`lmasdan tinch- totuv yashashi va farovonligi yо`lida amalga oshirilayotgan oqilona va odilona siyosatidan g`urur va iftihorga tо`lib, Prezident kо`rsatmalaridan saboq olish niyatida u kishining keyingi paytlardagi ma`ruza va nutqlari bо`yicha imkon darajasida yozishni maqsadga muvofiq deb topdim. Ma`lumki “Ta`lim to`g`risida”gi Qonuni, “Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi”, O`zbekiston Respublikasi hukumatining umumiy o`rta ta`limni rivojlantirishga qaratilgan qarorlari, halq ta`limi Vazirligining buyruqlari, Prezident I. A. Karimovning ta`lim tizimini takomillashtirishga yo`naltirilgan nutqlari, unda bayon etilgan yondashuvlari, tadqiqot muammosiga od ilmiy- metodik pedagogik adabiyotlarga tayanilgan. О`zbekiston Respublikasi Prezidentining 2010 yil 30 iyundagi “О`zbekiston Respublikasi davlat mustaqilligining о`n tо`qqiz yillik bayramiga tayyorgarlik kо`rish va uni о`tkazish tо`g`risida” gi PQ – 1358- son Qarori hamda mamlakatimizda istiqlol yillarida ijtimoiy – siyosiy, huquqiy, ma`naviy – ma`rifiy va iqtisodiy sohalarda qо`lga kiritilgan yutuqlar, ularning kо`lami, mazmun – mohiyati, istiqboli tо`g`risida fikr yuritiladi. Unda bozor iqtisodiyoti sharoitida amalga oshirilayotgan tub islohotlar, ularning pirovard natijalari inson, uning qadr- qimmati, azizligi bilan belgilanishi va shu munosabat bilan mamlakatimizdagi tub о`zgarishlar, ularning xususiyatlariga, yayniqsa, globallashuv jarayonlarida barkamol avlod tarbiyasi bilan bog`liq jihatlarga e`tibor qaratilgan. 1 Ma`lumki, har bir xalq erkin, farovon yashash xuquqiga ega va buni aziz deb biladi. Jumladan, har bir inson ham bunday huquqga ega. Zotan, 1 I. A. Karimov. Yuksak ma’naviyat yengilmas kuch. Toshkent “Ma’naviyat” 2008 y. 3

О`zbekiston Respublikasi Konstitusiyasida inson va Fuqarolar huquqlari, erkinlik va burchlari kafolatlari belgilanib berilgan. Umuman olganda, islohotlar markazida insonning oliy qadriyat sifatida baholanishi mamlakatimiz strategik vazifalariga hamohangdir. Xususan, bu boradagi barcha о`zgarishlarni mazmun - mohiyati ham inson va uning qadr- qimmatini kо`tarish bilan bog`liq. Vatan va inson manfaati - oliy maqsad. О`zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimov: “Bugun biz tarixiy davrda – xalqimiz о`z oldiga ezgu va ulug` maqsadlar qо`yib, tinch osoyishta xayot kechirayotgan, avvalambor, о`z kuch va imkoniyatlariga tayanib, demokratik davlat va fuqarolik jamiyat qurish yо`lida ulkan natijalarni qо`lga kiritayotgan bir zamonda yashamoqdamiz”, - degan edi. Avvalo, tarixan qisqa bu davr, bir о`spirin yoshiga teng vaqt davomida davlatimiz uchun siyosiy sohada, davlat va jamiyat qurilishi borasida har tomonlama rivojlanish va yuksalish davri bо`lganligi bugan hech kimga sir emas. О`zbekistonning mustaqilligi oson va о`z - о`zidan qо`lga kiritilmadi, balki Yurtboshimiz rahnamoligidagi halqimizning sobitqadam va sermashaqqat faoliyatining natijasi bо`ldi. Shu ma`noda istiqlol kimningdir in`omi emas, balki kо`plab kurashlar, muntazam hamda samarali faoliyat asosida qо`dga kiritilgan qonuniy natija, xalqimizning ulkan yutug`idir. Bugungi kunda xalqaro hamjamiyatning e`tirofiga kо`ra, Prezident Islom Karimov tomonidan asoslab berilgan jamiyat hayotini tubdan isloh qilish, jahonda moliyaviy – iqtisodiy inqiroz bо`lib turganiga qaramay, iqtisodiy rivojlanish va ijtimoiy hayotni erkinlashtirish, jamiyatni demokratlashtirish va bosqichma - bosqich modernizatsiyalash modeli amalda о`zini tо`la oqlamoqda. Mustaqillik – xalqimizning ulkan yutug`idir. Zero, mamlakatimizda millatlararo va dinlararo ziddiyatlarni oldini olish, ichki va tashqi buzg`unchi kuchlarni bartaraf etish bо`yicha amalga oshirilgan keskin choralar va ularnig ahamiyati vaqi о`tibgina yanada qadrli bо`lmoqda. 4

Mustaqillik – demokratik islohotlar kafolati. Prezident Islom Karimov asoslab berganidek, mamlakatni yangilash va modernizatsiyalash tadrijiylik va izchillikka erishish kafolat bо`lib xizmat qilishi mumkin. Taraqqiyotning о`zbek modeli rivojlanish tamoyillarini tо`g`ri tanlab olishda asos bо`lib xizmat qildi. О`zbekistonda amalga oshirilgan ishlarda ayrim mamlakatlardagidek shoshma - shosharlikka yо`l qо`yilmadi. “Demokratiya oroli ” bо`lishga da`vo ham qilinmadi, chetdan tayyor demokratiya modelini ham kiritishga yо`l qо`yilmadi. Mamlakatimiz xalqaro hamjamiyat oldida turgan dolzarb muammolarni hal etish ishiga qо`shgan salmoqli hissasi, tashabbuslari evaziga, xalqaro tashkilotlar va tuzilmalar faoliyatidagi samarali ishtiroki orqali о`ziga obrо` orttirmoqda. О`zbekiston – yuksak ma`naviyatni qadrlaydigan yurt. Mustaqillik yillarida aholi ong va tafakkurini о`zgartirishnig zarurligini hisobga olish doimo ustuvor bо`lib keldi. Yurtboshimizning: “Ong va tafakkur о`zgarmasa, hayot о`zgarmaydi”, - degan g`oyasi amalda о`z isbotini topmoqda. Yangicha hayotni eskicha ong va tafakkur. Qarashlar bilan qurib bо`lmasligini anglab yetish odamlar dunyoqarashining о`zgarishiga olib keladi. Ushbu modelning tamoyillari asosida mamlakatimizni isloh etish va modernizatsiya qilish bо`yicha har tomonlama va chuqur о`ylagan tadrijiy taraqqiyot dasturini izchil amalga oshirganimiz inqirozning, jahon bozoridagi keskin о`zgarish va beqarorlikning iqtisodiyotiimzga, moliya va bank tizimiga salbiy ta`sirini sezilarli darajada kamaytirish imkonini berdi. Bugun dunyo iqtisodiyotidagi ahvolni tahlil qilar ekanmiz, jahon moliyaviy va iqtsodiy inqirozi hali beri nihoyasiga yetgani yо`q, deb aytishga barcha asoslarimiz bor. Biz bugun 2010 yil yakunlarini baholar ekanmiz, avvalo, mamlakatimiz iqtisodiyotining yuqori barqaror о`sish sur`atlari va makroiqtisodiy 5

mutanosibligi saqlanib qolayotganini qayd etishiz zarur. Shuni yana bir bor eslatib о`tmoqchimanki deb, ta`kidlaydi Prezidentimiz, 1 yurtimizda yalpi ichki mahsulotning о`sish sur`atlari 2008 yilda 9 foiz, 2009 yilda 8,1 foiz, 2010 yilda esa 8,5 foizni tashkil etdi. Jahon moliya institutlarining xulosasiga kо`ra, bu dunyodagi eng yuqori kо`rsatkichlardan biri ekan albatta barchamizga mamnuniyat bag`ishlaydi. 2010 yilda kasb - hunar kollejlari va akademik litseylarni qurish, rekonstruksiya qilish va jihozlash, shuningdek, maktablarning moddiy- texnik bazasini mustahkamlash bо`yicha dasturlarni amalga oshirish yakuniga yetkazildi. Umuman olganda, 2005-2010 yillar davomida 7 ming 800 dan ortiq umumtalim muassasasi, qariyb 1 ming 500 ta kasb-hunar kolleji va akademik litsey barpo etildi va rekonstruksiya qilindi. Faqat 2010 yilda maktablar, kasb- hunar kollejlari va litseylarda 2 ming 300 tadan ziyod kompyuter texnikasi va multimedia uskunasi о`rnatildi. Bugun mamlakatimizda istiqbol bergan erkinlik sharafati ilar barcha sohalarda yangilikka intilish ko`lami ortib bormoqda, jumladan chet tillarini o`rgatilishiga alohida to`xtalib o`tish joizdir. Shuni ham ta`kidlab o`tish lozimki yurtboshimiz tashabbuslari bilan mamalakatimizda til o`rganishga katta e`tibor berilmoqda. Buning yaqqol misoli sifatida fransuz tilini olaylik. Mamlakatimizning turli hududlarida fransuz tilida bemalol so`zlasha oladigan yoshlarning borligi va safi kengayotgaligi kishini beixtiyor quvontiradi. Yuqoridagilarga nazar soladigan bo`lsak yurtimiz taraqqiyotda tilning nechog`lik ahamiyatli ekanligiga yan bir karra amin bo`lamiz. Yangi pedagogik texnologiyalar. 1 I. A. Karimov. Mamlakatimiz modernizatsiya qilish va kuchli fuqorolik jamiyati barpo etish- ustivor maqsadimizdir. Xalq so’zi ro’znomasi, 2010 yil 28 yanvar. 6

Pedagogik texnologiya – ta`limning tizimli usuli Pedagogika fani va amaliyotida qo`llanilayotgan “pedagogik texnologiya” atamasi “on educational technology” so`zidan olingan bo`lib, aynan tarjimasi “ta`lim texnologiyasi” degan ma`noni bildiradi. Pedagogika fanida pedagogik texnologiya tushunchasini tavsiflashda hali yagona bir fikrga kelingani yo`q. Pedagogik texnologiya deganda texnologik yondoshuvga asoslanmagan ba`zi foydali samarali usullarni yoki o`qitish jarayonida texnik vositalarni qo`llanilishi tushuniladi. Vaholanki, pedagogik texnologiya ta`lim jarayoniga yangicha o`ziga xos belgilar xususiyatlarga ega bo`lgan tizimli texnologik yondoshuvga asoslanadi. U pedagogika mahsuli ijtimoiy-muhandislik tafakkurning mahsuli texnogratik ilmiy fikrning ta`lim sohasidagi loyihasi, ta`lim jarayonini ma`lum darajada standartlashtirish, takrorlanadigan pedagogik jarayonga aylantirishdir. Pedagogikada qayta takrorlanadigan pedagogik jarayonni yaratish oson ish emas. Bunga o`quv-tarbiya vazifalarining turli-tumanligi, ta`lim mazmuni va o`quv materiallarining har xilligi, talabalarning bilim o`zlashtirish qobiliyatlari, xotira xislatlari bir xil emasligi kabi qator faktorlarga sabab bo`ladi. Shunga qaramay rivojlangan mamlakatlarda olimlar, pedagogik texnologiya usulini qayta takrorlanadigan pedagogik texnologiya sirli bo`lib, ta`lim olishga rivojlantirilgan bo`lib natijalarni kafolatlaydi. Pedagogik texnologiya nazariyasi va amaliyoti quyidagi qonuniyat va prinsiplarga asoslanadi. Ta`lim tarbiya jarayonini tuzilishi va mazmuni jihatdan yaxlitligi, birligi, zamonaviylik, ilmiylik, talaba va o`qituvchi faoliyatini oqilona uyushtirish, pedagogik jarayonni jadallashtirish, o`quv jarayoni uchun zaruriy moddiy-texnik bazasini yaratish, pedagogik jarayon natijalarini xolisona obyektiv baholash, ta`lim-tarbiyaning tabiatga mosligidir. O`quv jarayoni uchun zaruriy moddiy- texnik bazasini yaratish. 7

Til insonlar o`rtasidagi asosiy muloqot vositasi bo`lib, doimo rivojlanish, yuksalish jarayonini o`taydi. Yuksalish jarayonida til turkumidagi eskirgan shakllar tushib, yangi usullar va tartiblar kiritilib turiladi. Bu yangilanish va eskirish jarayonini esa to`xtovsiz ilmiy izlanish va tadqiqotni talab qiladi. Shu bois yildan yilga yangidan-yangi ilmiy asoslar, ilmiy maqola va maxsus malakaviy ishlar tilshunoslik sohasiga bag`ishlanadi. Ushbu bitiruv malakaviy ish lingvistikaning o`ta murakkab muammolaridan bir bo`lgan pledlogli birikmalarning sintaktik semantik mazmuniga bag`ishlangan. 8

BITIRUV MALAKAVIY ISHINING DOLZARBLIGI Predlogli birikmalarning leksik-semantik tahlili jarayonida uni boshqaruvda tutgan o`rni naqadar muhim ekanligini o`rganishdan iborat. Ko`rsatilgan masalalarni hal etish uchun ushbu ishda analiz metodlari- eksperiment metodi, leksik va semantik, transformatsiyasi va modellash metodi hamda shu bilan birga statistik hisob kitob metodlardan foydalandim. Masalan, transformatsiyalash metodi boshqaruv sistemasining xususiyatlarini, alomatlarini aniqlashda yordam bersa, modellash metodi esa boshqaruvni o`rganishning eng samarador usuli bo`lib, bir xil boshqaruv tarziga ega bo`lgan va bir xil leksik – semantek guruhlarga oid leksemalarni ajratishga muhim rol o`ynaydi. BITIRUV MALAKAVIY ISHNING MAQSADI Hozirgi zamon ingliz tilida predlogli birikmalarni o`rganish hamda ularni leksik va semantik tomondan analiz qilish va ularni qanday so`z turkumlari bilan birikishini tekshirishdan iboratdir. Bitiruv malakaviy ishning maqsadi asosan quyidagicha: 1. Predlogli birikmalarni amaliyotda to`g`ri qo`llash. 2. Predlogli birikmalarni o`quvchilarga osonroq qilib tushuntirish. 3. Tarjimada predlogli birikmalarni funksiyalarini to`g`ri tarjima qilish. Bizga ma`lumki predlogli birikma har xil bo`lib, bir-biriga o`xshamagan turli xil funksiyalarni bajaradi. Biz uni amaliyotga og`zaki nutqda to`g`ri qo`llay bilishimiz kerak. Shu bilan bir qatorda ularning tarjimalarini to`g`ri yoritib berish zarur. BITIRUV MALAKAVIY ISHIMNING OBYEKTINI Predlogli birikmalar tashkil etadi. Men o`z izlanishlarim davomida predlogli birikmalarning funksiyalarini o`rgandim va tahlil qildim. Bunda nazariy bilimlar jahon adabiyotidan olingan misollar orqali yaqqol ifodalab berilgan. 9

ISHNING NAZARIY XUSUSIYATI . Leksik hamda sentaktik til birikmalarning tilning turli qatlamlarning o`zaro birlashishi va munosabatini chuqurroq o`rganishdan iborat. ISHNING AMALIY AHAMIYATI Shundan iboratki mazkur bitiruv malakaviy ishdagi materiallardan o`quv qo`llanmalar tuzishda, leksikologiya fanining ma`ruzalarida, leksikologiya amaliy mashg`ulot darslarida va grammatika darslarida foydalanish mumkin. Bundan tashqari predlogli birikmalarni ishlatilishi va ma`nolarini aks ettiradigan lug`at yoki ro`yxat tuzish ham mumkin. Ingliz tilidagi predlogli birikmalarni o`rganish, o`rgatish, ularni to`g`ri ishlatish, albatta o`quvchidan va boshqalardan til qobig`ini yaxshi bilishni talab qiladi. ISHNING ILMIY YANGILIK DARAJASI Shundan iboratki predlogli birikmalar tilda til qatlamlarini farqlash jarayoni orqali ilk bora o`rganilmoqda, shuningdek gap tarkibidagi elemental leksik birikmalarning o`rni alohida ajratib o`rganilmoqda. 10

I BOB. PREDLOGLAR HAQIDA UMUMIY MA`LUMOT Ingliz tilida predloglar soni juda ko`p. U so`zlashuvda ham muhim o`rin egallaydi. B.A.Ilishning hisoblashicha ingliz tilida predloglarning ifodalanishi xuddi kelishiklarning ifodalanishidek gap, ya`ni ular kelishiklarning sinonimlari emish. 1 A.A.Chennikova hozirgi zamon ingliz tilida predlogli birikmalarni qo`llab, ya`ni “fe`l+predlog+ot” tematik belgisi nuqtai nazaridan ularni birlashtirish kerak deb hisoblaydi. Bu yerda qandaydir bir predlogni bu konstrusiyaga kiritishni nima keragi bor deb qaraydi. Shunday qilib, u fe`llarni shunday ma`nolarda ta`riflaydi: “просить, молить, ask, bed, plead, prau”. A.A.Chennikova fikricha bunday guruhlashning bosh sababi predloglardir, ya`ni uning termini bilan aytganda predlogli ravishdir. Boshqaruv masalasida predloglarning ma`nosidan ko`ra ularning roli va vazifasini aniqlatib ko`rsatish kerak edi. Boshqaruv leksemaning leksik ma`nosi bilan bog`liq bo`lgan predloglarni faktor sifatida ko`rib chiqish kerak bo`ladi. Predlog fe`lning boshqaruv kuchini ergashtiruvchi punkti hisoblanadi. S.Ulman predloglarni formal so`z deb qaraydi va boshqa hollarda so`z bo`lishiga qaramasdan to`la grammatik funksiyani bajaradi va shuning uchun ham tilning leksik sistemasiga aloqador emas. Hattoki, shunday fikr yurutuvchi asoschilar predlogni abstrakt xarakterini alohida ta`kidlaydilar, ya`ni predlogda mustaqil leksik ma`noning bo`lmasligidir. M.I.Steblin - Kamenskiylar predlogni faqat grammatik ma`noga ega deb hisoblaydilar, ya`ni uning asosiy belgisi “mustaqilligi emasligi” 1 . Ilish B . «Современный английский язык». Moskva 11

(несамостоятельность). Formalligi (формалность), yordamchi (служебность) ular ko`p munosabatlarda sodda grammatik belgilar orqali ifodalanadi. Ko`p hollarda o`zlashtirma, o`timli fe`llarda formal holda namoyon bo`ladi, leksik jihatdan motivlashmagan, masalan, “kimgadir turmushga chiqmoq yoki uylanmoq”. Shuni tan olish kerakki, predloglarni tanlash boshqaruvchi so`zga bog`liq bo`ladi. V.N Jigaldo gapda “for me” ob`yekt guruhiga kiruvchi predlogga murojaat qiladi: He was waiting for me. Uning fikricha ob`yektni intranzitiv fe`l “wait” ga qaratadi. Bu fe`l “for” fe`lini tranzitivga aylantiradi va uning mazmunida saqlaydi. 1 Buni gap tuzilishida ko`ramiz: He was waiting for me – He waiting for me , emas. Ko`p chet el tadqiqotchilari fe`lni predlog bilan birga kelishini turlicha aytadilar. 1. Bir guruh lingvistlar predlogni leksik ma`noga ega deb hisoblaydilar. A.N.Muxin va boshqalar. 2. Boshqa tilshunoslar esa predlog leksik ma`noga ega emas, ular faqat yordamchi so`z ( служебними словами ) deb aytadilar. G.Poytema J.Kerli, I.I.Memaninov, B.N.Jigaldo va boshqalar. 3. Bir qator olimlar esa ularni go`yoki predlogli ravishlar deb qaraydilar. A.A.Chininov va boshqalar 4. Boshqa lingvistlar gapni predlog boshqaradi deb qaraydilar. O.S.Axmanova va boshqalar. Umuman bir predlogning ikkinchi predmetga yoki hodisaga bo`lgan aloqasini bildiruvchi so`z turkumi predlog deyiladi. Predlog mustaqil gap bo`lagi vazifasida kelmaganligi uchun ham yordamchi so`z turkumi deb ataladi. Predlog ot, olmosh, otlangan sifatlar, son va gerundiylar o`rtasidagi aloqani ko`rsatadi. Predlog urg`u olmaydi va o`zi qarashli bo`lgan so`z oldida keladi. “We have a walk and talk together”. 1 V . N . Jigadlo . « Современный английский язык ». 12

I walked with him together Lekin predlog o`zi qarashli bo`lgan so`zdan ajratilib, gap yoki ergash gapning oxiriga qo`yiladigan hollar ham uchraydi. 13

1.1. PREDLOGLARNING MORFOLOGIK STRUKTURASIGA KO`RA TURLARI HAQIDA Morfologik strukturasiga ko`ra predlog sodda, yasama, qo`shma, murakkab predloglarga bo`linadi. 1. Sodda predloglar. Bir o`zakdan iborat bo`lib, boshqa ma`noli bo`laklarga bo`linmaydigan predeloglar sodda predloglar deyiladi. Ingliz tilidagi sodda predloglar qadimgi ingliz tilida saqlanib kelinayotgan tug`un predloglardir. Sodda predloglar guruhiga kiruvchi predloglardan ba`zilari tarixan 2 qismga bo`linsada, hozirgi ingliz tilida soddalashib kelgan. Etimologik jihatdan ular qo`shma yoki yasama bo`lganligiga qaramay hozirgi kunda ular sodda predloglar guruhiga qo`shiladi. Sodda predloglar quyidagilar: about, above, after, at, ago, but, by, down, for, in, like, midst, near, of, off, on, out, oven, save, since,through, till, to, under, up, with…. 2. Yasama predloglar. Prefiks va suffikslar yordamida yasalgan predloglar yasama predloglar deyiladi. Yasama predloglar quyidagilar: across, against, alond, admist, among, before, behind, below, beside, besides, between, beyond, concerning, considering, during, except, past, unlike… Bulardan , concerning, considering, during, past, respecting kabi predloglar sifatdoshlardan yasalganligi sababli ularni sifatdosh predloglar deyiladi. 3. Qo`shma predloglar. Ikki va undan ortiq predloglarning qo`shilishidan yasalgan predloglar qo`shma predloglar deyiladi. Ular quyidagilar: inside, into, onto, outside, toward, upon, within, without… 4. Murakkab predloglar. Ikki yoki undan ortiq so`zdan tashkil topgan predloglar murakkab predloglar deyiladi. 14

Ular quyidagilar: by means of, as to, because of, by way of, in consequence of, an account of, on behald of, inspite of, in order to, in regard to, with a view to, opposite to, away from, by reason of, in comparison of, in opposition to, instead of, in plase of, despite to, by forse of, for the sake of, in relation to, thanks to… Yuqorida keltirilgan birikmalarning ayrimlari hali to`la predlogga aylangan emas. Predloglar anglatadigan ma`nolariga ko`ra quyidagi guruhlarga bo`linadi: 1 a) o`rin va joy yo`nalishini bildiruvchi predloglar: at, in, on, about, above, after, by, down, from, midst, near, out, over, through, till, under, up, via, across, among, behind, below, beside, between, beyond, inside, into, outside, toward, towards, within, in front of… b) vaqtni bildiruvchi predloglar: after, about, at, ago, on, by, for, from, in, near, since, till, untill, before, beyond, during, in course of, within, past, over… c) sabab va maqsadni bildiruvchi predloglar: be reason of, for fear of, thanks to, for the sake of, in view of, in order to , by away of… d) qiyoslashni, qarama-qarshi qo`yishni, ajratishni ifodalovchi predloglar: like, unlike, in comparision with, in spite of, in contrast with, in opposition to, despite with, regard to , as for, in relation to… e) ish-harakatni ma`lum bir asbob (qurol, transportlar vositasida) yoki biror yo`l bilan amalga oshirishni ko`rsatuvchi predloglar: with, by means of, by… 1 . K . N . Kachalova , E . E . Izrailevich – “Практическая грамматика английского языка” Бишкек 2007г. 15

1.2. PREDLOGLARNING GAPDAGI O`RNI VA QO`LLANILISHI. Predlog o`zi aniqlab kelgan so`zlar bilan quyidagicha birikadi: a) predlog o`zi aniqlab kelgan so`z turkumlari bilan birga ishlatiladi: with them (R.L.Stevenson) b) aniqlovchi predlogni otdan ajratib turishi mumkin: He sank claily and my mother and had all the in upon our hands and were rept busy enough, without paging much regard to our unpleasant guesn (I lid) c) predlog o`zi aniqlab kelgan so`zdan ajralib gapning oxirida ham kelishi mumkin: And, what are you sending there for (I lid) Predlogning lingvistik ma`nosini o`rgangan bir nechta tilshunoslar o`zlarining nazariy va amaliy grammatikalarida predlogning leksik ma`nosi borligini rad etadiar. Masalan: K.Bisselning e`tirof etishicha tilda predlogdan boshqa hech qanday ishlatilishida o`ta noma`lum bo`lgan holat yo`q. X. Uellis esa predlogni ishlatilishida har qanday tilda hech qanday mantiq yo`q deydi. Bundan tashqari ingliz tilida leksikograflar esa predlogga ikkinchi darajali so`z deb qarab, predlogni ishlatilishi to`g`risida hech qanday qoida bilan belgilab berish mumkin emas deydilar. B.B.Ximon predlogni mavqeini tan olgan holda shunday deydi: “Predlog shunday so`zki, u ot yoki olmosh va gapdagi boshqa so`zlar o`rtasidagi aloqani ifodalaydi”. Ko`pgina olimlarimiz predlogda umumiy leksik ma`no bormi yoki yo`qligi to`g`risida bosh qotirganlar. Predlog o`zining haqiqiy ma`nosiga ega deb qarovchilar esa predlogning leksik ma`nosi borligi uning mustaqil so`zlar, otlashgan va fe`llashgan so`zlarning, predlogli so`z birikmalarining semantikasini o`zaro bir-biriga bo`lgan munosabatining in`ikosidir deydilar. M.I.Steblin Kamenskiyning fikricha predlogning ma`nosi predlogli so`z birikmadan tashqarida qarash mumkin emas deydi. Ammo ba`zi bir toifadagi olimlarning e`tirof etishicha predlogning o`ziga xos ma`nosi nafaqat predlogli so`z birikmasida, hattoki so`z birikmasidan tashqarida ham o`ziga xos ma`noga ega deb qaraladi. 1 1 O . S . Axmanova “Словарь лингвистическых терминов” 16

Ammo ko`pgina tilshunoslar bu holatni (ya`ni predlogning leksik ma`nosi) hamma predloglarga tegishli emas deydilar va ularning fikricha leksik predloglar va grammatik predloglar bo`lishi mumkin yoki o`zining leksik ma`nosini yo`qotgan va o`z ma`nosini saqlab qolgan predloglar bundan tashqari leksik bo`sh, ammo faqat grammatik funksiyasini bajaruvchi predloglar bo`lishi mumkin. Har xil grammatikalarda predloglar to`g`risidagi bo`limlarda, predloglar masalasini hal qilishda ularni leksik ma`nolarini cheklash masalasi u yoki bu predlogga tegishlidir. Ammo olimlarimiz predlogni vazifasi to`g`risida gapirib, shunday deyishadi: Predlogda vaqt, o`rin va boshqa ma`nolar bor. Bundan tashqari predloglar vaqt predlogi, o`rin predlogi, abstrakt aloqa bildiruvchi predloglar, ob`yekt predloglari, oppozitiv predloglari, belgilovchi predloglar, shart predloglari va boshqa predloglar bor deb talqin qilinadi. Xulosa qilib aytish mumkinki, biz predloglarning tarjima yo`llari o`qitish usullaridan foydalanishimiz kerak. Predlog – an`anaga ko`ra yordamchi so`zlar hisoblanadi, va mustaqil so`zlar deb ataluvchi asosiy so`z turkumlariga butunligicha taqqoslanadi yoki qarshi qo`yiladi. Yordamchi so`zlar haqida V.A.Plotnikova shunday deydi: “Yordamchi so`zlar mustaqil so`zlarga tavsif beruvchi nominativ ma`noga ega bo`lmagan leksemalardir”. Ular predmet, belgi, xususiyat, harakatni bildiradi deyish unchalik to`g`ri emas. Ularning leksik ma`nosi shundan iboratki, ular predmetlar, xususiyat va boshqalar bilan aloqaga kirishganda mustaqil so`zlar va yordamchi so`zlar ishtirok etgan birikmalarda mavhumlasha boradi. Shunday qilib, yordamchi so`zlar gap bo`laklaridek umumiy semantik umumiylikka ega emas, va uning asosida shu sinfga qarashli bo`lgan barcha leksik ma`nolarining abstrakti yotadi; mustaqil so`zlardan farqli o`laroq yordamchi so`zlarning umumiyligi bu funksional va grammatikdir 17

Predloglar – yordamchi so`zlar bo`lib, otga sintaktik bog`liqlikni ifodalaydi yoki ot-olmoshga so`z birikmasidan boshqa so`zlardan ajratish uchun xizmat qiladi. Predlogning leksik birliklari borligi yordamchi so`zlarnikidek inkor etilmasligiga qaramasdan, predloglarni ma`nosini aniqlash faqatgina funksional belgisiga asoslanadi, unday qonuniy yordamchi so`zlarni tabiiy, ma`naviy leksikasi xarakterlanadi. Agar yordamchi so`zlarni leksik ma`nolari real abstrakti natijalariga bog`liqligi deb ta`kidlansa, qaysiki mustaqil so`zlar bilan belgilanadiganidek unda xuddi mustaqil so`zlar kontekstidan olinganidek yordamchi so`zlar aniqlansa, predloglar hech qanday leksik ma`noga ega emasdirlar. “Semantik materializm” ob`yektiv va universal xarakter munosabatidan kelib chiqadi. Olamda faqat narsalar va ularning xususiyati hamda munosabatlarigina mavjuddir. Munosabat xuddi xususiyat kabi narsalarrdan ajralgan holda bo`lmaydi va shu bilan birga xususiyat doimo abstraktiv tushuniladi, har xil fanlarda munosabatning alohida ko`rinishlari, munosabatning sistemalari o`rganiladi. Shunday qilib, predloglarni leksik ma`nosidan ajratishga hech qanday asos yo`q. Xossa, xususiyatining belgisi bo`lgan til elementlari va munosabatining belgilari bo`lgan elementlari mavjuddir. Murakkab aloqalar, bog`liqliklar sistemasi va real borliqqa ob`yektlarni munosabati o`z ifodasini tilda topadi. Bu aloqani maxsus ifodalash vositasi ya`ni birgalikda shartlashgani bo`lib predlog xizmat qiladi. Predloglarni gap bo`lagi deyish mumkin, ob`yektlarni bog`liqlik faktlarini ko`rsatuvchi va ma`nosini ko`rsatuvchi sifatida deb bilamiz, konkret bog`liqlik turida ko`rsatma o`zida alohida predlogning leksik ma`nosini ifodalaydi. O`tmishdagi mashhur linvistlar, rus lingvistlarining ham predlogga oid leksik qarashlari mavjud. K.S.Askakov, N.P.Nekrasov, F.I.Buslayev, A.V.Vostoksvlar predloglarda leksik ma`no borligini tan olganlar, lekin 18

A.M.Peshkovskiy buni inkor etadi. A.A.Potebniya predloglarni formalligini ta`kidlaydilar. 1 V.V.Vinogradov yozgan edi: “Moddiy borliq dunyosida otlarning kelishik formalarida narsalar bilan, hodisalar bilan va harakat sifatlar bilan bog`liqlik tushunchasini aks ettiradi. Kelishiklarning shakl va vazifalari predlogga ma`no beruvchi grammatik tizimga nisbatan o`zaro bog`liqdir. Shunday qilib, Vinogradov leksik ma`no borligini tan oldi. Leksik ma`nolarni tadqiqotchilari nazariy va amaliy grammatikasining mualliflari predloglardan xususiy leksik ma`no borligini to`laligicha inkor etadilar. Shunda salbiy mulohaza bevosita emas, vositali xarakter kasb etadi. Bir qancha leksikograflar ko`pincha predloglarda antologik tarzda qaraganda, predloglarni ishlatish qoidasini shakllantirish mumkin emas deb qarashgan, bu savolni to`liqligicha qarab chiqmaganlar. R.A. Budagev predloglarni “bo`m- bo`sh” leksik so`z degan olimlar fikriga qo`shilgan. Predloglarni ishlatilish prinspi qay tarzda bo`lmasin aniqlash mumkin emasligi haqidagi mulohazalar ham uchrab turadi. Predloglar yordamchi so`zlar kabi hech qanday mustaqil leksik ma`noga ega emaslar. Biroq predloglar umuman olganda leksik ma`nolardan mahrum emaslar. Ko`pincha mualliflar predloglar leksik ma`no borligini yoki yo`qligini aniqlashmagan. Lekin ularning ishlarida qandaydir ma`nolar eslatib o`tiladi. Modomiki, bundan xulosa qilish mumkinki, ularni predloglardagi leksik ma`no borligini tan olish xulosasiga kelish mumkin. Predloglar uchun xususiy leksik ma`no borligini ular uchun rad etmasdan tadqiqotlar mualliflari ularni mustaqil so`zlar semantikasini o`zaro harakatlanishini turidagi va fe`llarni so`z birikmalarining natijalar deb hisoblaydi. Predloglarni ma`nosini o`sha mustaqil so`zlar birligida deb qarash mumkin emas, qaysiki u gap birikmasidan tashqari bog`lanadi. Bu tushuncha predloglarni (tub mohiyati) ifodalayotgan munosabatni shakllantirish o`rniga 1 . Г . Поу c тма “A grammar of Late Modern English”. 19

so`z birikmasidagi gap bo`laklaridagi fe`lli yoki kategoriyali semantik analiz variantlarini keltiradi. Leksik va grammatik yoki o`z leksik ma`nosini saqlagan yoki yo`qotgan predloglar va aynan grammatik funksiyani bajaruvchi predloglar bor deb tasdiqlaydilar. Predlogdagi leksik ma`noni aniqlash usullari mavjud. Predloglar – o`rin, joy predloglariga, zamon predloglariga va abstrakt munosabatlarni ifodalovchi predloglarga bo`linadi. Ingliz tilida predloglar rus tili predloglari bilan tenglashtiriladi. Birinchidan, ular ekvivalentlari emas, ikkinchidan, rus tilidagi predloglarning ma`nolari ham to`laligicha aniq emas. Shunday qilib, bitta nomalum predloglar ikkinchisi orqali aniqlanadi. Burlakov fikricha, predloglar hech qanday bo`sh leksik ma`noni ifodalamaydilar va o`zini bog`liqlik funksiyasiga qarab, mustaqil semantik mazmunga egadir. Predloglar – so`zlar bo`lib, aniq normativ funksiyani bajarib kelishiga qaramasdan, unga barcha boshqa so`zlardek leksik ma`no xosdir. Predloglar avvalam bor bog`lovchi so`zlardir, ya`ni narsa va narsani o`zaro bog`liqligini belgilashda foydalaniladigan narsa va xususiyatni yoki predmet va jarayonni tasvirlaydi. Predloglarni ma`nosini analiz qilishda ularga ko`pincha o`zlari takomil qilgan so`zlar bilan bog`liqligini qo`shadilar. V.V.Veseletskiy, A.I.Smernetskiy so`zlarni ma`nosi ham sintagmatik va paradigmatik ma`nosini aniqlashdagi harakatdir deganlar. A.A.Shaxmatov predlogli ravishlardagina ma`no birligi bor deb tan oladi va u quyidagilarni ular tartibiga qo`shib misol keltiradi, yonida, atrofida, chamasi va boshqa predloglar haqida shunday deydi, ular faqatgina otli birikmalar bilangina ma`nga ega bo`ladilar. Shunga ko`ra u shunga o`xshash va boshqalari uchun bog`liqlik va munosabatni shakllantiradi. Ular quyidagilardir: 1.kometativli, 2.kauzativli, 3.finalli, 4.ablotivli, 5.mapli, 6.transgrisivli, 7.sistributili, 8.silibirativli, 9.passivli, 10.komparativli, 11.temporalli 20

Ingliz tilida predloglarni o`rganish rus tilidagiga nisbatan ta`sir va munosabatlarni bildiruvchi semantik sxemani taqdim etadi. Birinchi shakllangan inliz predloglarini analiz qila turib, quyidagi xulosaga kelish mumkin, ular orqali ifodalanuvchi aspektlar uch xil turda mavjud. Temporal taxminiy aniqlash lokal aniqlik va mantiqiy bog`liqlikdir. 1 Munosabat – umumiy narsa, buyumlarni bir xildagi bog`lanish ko`rinishidir. Aloqa bu – mavjud materiadagi barcha narsalarning o`zaro bir-biri bilan doimo va uzviy bog`liqlikda ekanligi va turli ko`rinish va turli munosabatda bir birlari bilan bog`lanib turishlarini bildiradi. Til munosabatlari chuqur, rang-barangligi bilan ajralib turadi. Ularni ingliz tilidagi predloglar orqali ham ifodalaymiz, masalan, quyosh qorni yaltiratayaptimi? Ushbu ifodani predlog ortqali ham ko`rib chiqamiz, qor quyoshdan yaltirayapti, qor quyosh nuri ostida yaltirayapti. Munosabat deb, narsadan element hosil qiluvchilarga aytiladi. Bunday elementlarga xossalar, xususiyalar va boshqa narsalar bo`lishi mumkin. Ingliz tilida munosabatlarni fe`l bilan qo`shib ifodalash fe`lning semantik birligiga bog`liqdir, ya`ni fe`lni gapni ifodalashni bir butun deb olib qaraganda bir paytning o`zida ot bilan kelgan predlogni ma`naviy ta`siri ham bir kompleks ichida bo`ladi. Ayrim grammatiklar predloglar bilan ifodalanuvchi munosabatlarni tasnifiga harakat qilishgan, masalan, 1. o`rin-joy, harakat, yo`nalish, 2. zamon va zamonni davomiyligi. 3.motiv, sabab harakatdagi faktor va hokazolar, lekin bular ayrim predloglargagina ta`luqlidir. Inliz tili predloglari gruppasining ma`naviy ketma-ketlik tasnifi yo`q, chunki ularni aniqlash juda mushkul ishdir. Predloglar haqidagi savol hozirgi kunda ham muhokama qilinmoqda. 1 M.Choriyev, M.G’afforov “English Grammar” Toshkent “Adolat” nash. 2004 21

V.Z.Zlotkin “Predloglar faqatgina birga kelgan otlarni semantik tomoninigina aniqlab keladi, predlog o`sha narsani yoki hodisani xususiyatini sifatini oldindan aniqlab keladi, ya`ni bog`liq bo`lgan birikmasini ifodalaydi. Gap qurilishida predlogning roli bo`lishida predlog odatda ot, sifat, olmosh, son, ravish va fe`l so`z turkumlari bilan bir qatorda qo`yiladi. 1 Predloglar – lingvistik terminlar lug`atida shunday deyilgan. Predlog – predmetning predmetga, harakatga, holatga bo`lgan aloqaning kategorial ma`nosini tavsiflovchi so`z turkumi bu degani shu sinfdagi haqiqiy leksik ma`nosi bilan emas, balki ularning bog`lovchi yordamchi so`zlar sifatidagi funksiyasi bilan ifodalanadi. Haqiqatdan ham ayrim tilshunoslar predlogni gap bo`lagi ekanligining statusini tan olmaydilar, va bu uchun haqqoniy asoslar mavjud. Morfologik predlogni gap bo`lagi bilan bir qatorda qo`shib bo`lmaydi, ularning har biri morfologik strukturada (o`z xususiyatlariga ega) so`z ichiga flektivli va derivatsion morfemalarni qo`shgan holda o`z xususiyatlariga egadir. Lekin ularning mavjudligi gap birliklari faqatgina ularni hisobga olib sintaksema variantlarining tizimini aniqlash mumkin. Shunday predlogli birikma tarkibida substantivki leksema bo`lib, garchi bitta kelishik shaklida ishlatilsa ham gapda kelishiklarni borligiga qarab albatta turli xil bo`lishi mumkin. Binobarin sintaksema shakllantirishda predlog otga qaraganda undan farqli o`laroq o`zgaruvchandir. Masalan: substantivlashgan lokativ sintaksemalar variantlarini qiyoslaymiz: at, on, in, near, under… 1. Then I sat at the window (E.H.) 2 2. The picture hangs on the wall 3. He lives in Moscow 4. I lived near Victoria station 5. He is sitting under a tree 1 M.G’afforov, R.Qosimova “Ingliz tili grammatikasi” Tosh. “Turon – Iqbol” nash. 2008 y 2 . H. Ernest. “A Farewell to Arms” Leningrad 1971. 22

Bu barcha predloglar bitta va aynan o`sha lokativ sintaksema variantlarini shakllantiradi, lekin ular har xil ma`naviy bo`yoq shakliga egadirlar. Shuni ta`kidlab o`tish kerakki, gap faqat ma`noviy farq haqida bormoqda. Sintaktik semantika yoki sinaktik semantik xususiyatlar haqida emas. Shunday ekan bunday holatlarda oxirgisi ot bilan birgalikda aynan o`sha bo`lib qoladilar. (substantivlik va lokativlik) Muhimi shundaki, quyidagilarni anglamoq va almashtirmoq kerak. Gap bo`lagidan farqli o`laroq leksemaning turli xildagi kategoriyalarini oldindan belgilab qo`yadigan substantivlar, olmoshlilar, ravishlilar, sonli va fe`llardan farqli predlog bu xususiyatlaridan mahrumdir. Boshqacha qilib aytganda tilda sintaksemaning turli xil variantlarida leksik baza bo`lib xizmat qilib kelayotgan predlogli leksemalar mavjud emasdir, bunga shunday misol keltiramiz, otlar yuqorida keltirilgan lokativ sintaksemalarning leksik bazasi bo`lib xizmat qiladilar. Shu bilan bog`liq savollarni grammatikada va maxsus ishlarda tez-tez tilga olinib turiladigan savollarni chetlab o`tish mumkin emas. Bunda muammo u yoki bu gap bo`lagiga tegishli bo`lgan leksemaga nisbatan qarshi qo`yilmaydi va bu qonuniylikdir. Xuddi shunday leksik ma`nolar yoki boshqacha aytganda substantivli leksik, semantika fe`lli va boshqa leksemalar bilan ifodalanishida topadilar. Predloglar leksik semantikadan mahrumdirlar va ular leksik semantika guruhini hosil qilmaydilar. Lekin predloglar tilning leksik darajasiga bevosita tegishlilikka egadirlar, chunki ular yordamchi so`zlar elementi sifatida xizmat qiladilar, oqibatda esa leksemalar bir-biri bilan leksik konstruksiyaga kirishadilar, masalan quyidagi fe`lli iboralarda: to forgain for a job, to angle for, tourble e.t.c 1 Xuddi shunday holatlarda predloglar boshqaruv vositasi sifatida xizmat qiladilar, ular o`zlarida leksema va to`ldiruvchini leksemalar orasida mavjud bo`lgan leksik bog`lanishni boshqaruvchi sifatida namoyon etadilar. 1 R. A. Zaripova, D.O.Obidova, O.S.Yatsinishna «English» Toshkent 1992. 23

Yuqorida aytilganlaridan namoyon bo`ladiki, predloglar tadqiqotchining oldiga cheklanish masalasini ko`ndalang qo`yadilar. Bir tomondan esa sintaktik va leksik semantikani ularning tarqatuvchisi bo`lib albatta tegishli ravishda sintaksemalar va leksemalar bo`ladilar, boshqa tomondan esa ma`naviy xususiyatiga qarab, qaysiki o`zini namoyon qiluvchi, jumladan, predloglar sintaksemaning yig`ma variantlari kabi sintaktik va leksik ma`nolari formal xususiyatlarda distributiv xarakter kasb etadilar, qaysiki ularni til birligida hisobga olmay o`tib bo`lmaydigan birlik bunda aynan ma`noviy farq predloglarni distributiv hisobga olishni talab qiladi deya olmaymiz. Lekin boshqa til vositalarida ham o`z ifodasini topa olmaydi. Shundan ma`lumki, predloglar tadqiqotchilik oldiga bir tomondan sintaktik va leksik semantika muammosini qo`yadilar, boshqa tomondan esa ma`naviy xususiyati predloglar sintaksislarini yig`ma varianti bo`laklari bo`lib ajratilishi mumkin. Morfologik strukturasiga ko`ra predloglar quyidagi turlarga bo`linadi: 1. Oddiy predloglar: bitta so`zdan iborat bo`ladi. Masalan: at, in, with, on, under, … I showed the letter to the director – men xatni direktorga ko`rsatdim He works at a factory – u fabrikada ishlaydi He run in with a telegram in his hand – u qo`lidagi xat bilan yugurib keldi. 2. Yasama predloglar. Yasama predloglar ikki predlogning birikmasidan hosil bo`ladi. Masalan: upon. onto, into, within, without. He put the book into his bag – u kitobni sumkasi ichiga soldi. 3. Murakkab predloglar. Murakkab predloglar turli turkumlardan tashkil topadi. I am punished because of you – meni siz tufayli jazolashadi. 24

I BOB Xulosasi Mazkur bitiruv malakaviy ishida ayrim predlogli birikmalar rning gapdagi vazifalari ilmiy asoslanib berildi. Mazkur ishda B.A.Ilish, K.N.Kachalova, V.L.Kaushanskaya,J. Bo`ronov, V.Vinogradov, A.I.Smirnetskiy, A.Shaxmatov va boshqa shu kabi bir qator olimlar fikriga tayangan holda predloglar haqida ma`lumotlar keltirdim. L.V.SHerba, V.M.Nikitin, V.D.Andreyev kabi olimlar fikriga tayangan holda so`z turkumlari haqida ma`lumotlarga to`xtalib o`tdim. Keyin predloglar haqida ma`lumot, predloglarning gapdagi o`rni, boshqaruv hamda o`timlilik muammosi haqida fikr yuritdim. Ushbu ishda til qatlamida elementar birliklar va birlik konstruksiyalarini farqlash amalga oshirildi. Leksik jihatdan elementar birliklar – leksemalar, birlik konstruksiyalar esa – sintaksemalar bo`lib hisoblanadi. Ma`lum bir sintaksema o`z funksional variantiga ega. Masalan, predlogli birikmalarning lokativ sintaksemani ifodalaydigan variantlari on, under, near, behind, in front of ni tashkil etsa, uning kauzal (sabab) sintaksemani ifodalaydigan variantlari because of temporal (vaqt) sintaksemani ifodalaydigan variantlar at, after hamda stativ (holat)ni ifodalaydigan variant esa in a state of ni tashkil etadi. Predlogli birikmalarning lokativ ma`noli variantlari sonining anchagina ekanligini ko`rsak, kauzal variantlarining cheklanganligini lo`ramiz. Predlogli birikmalarning an`anaviy grammatika nuqtai nazaridan hol vazifasiga ya`ni o`rin holi, payt holi, sabab holi kabi vazifalarga kelishini ko`rdik. bu predlogli birikmalar gapda asosan о`rin holi, payt holi, vaziyat holi, tо`ldiruvchi kabi vazifalari kо`rib chiqildi. Bitiruv malakaviy ishida predlogli birikmalarning ingliz tilidagi varianti berilib, undan sо`ng о`zbekcha varianti keltirilgan. Chunki, biror tilni о`rganmoqchi bо`lgan о`quvchi uni biror narsaga asoslab, qiyoslab о`rganmasa, uning ishlari samarasiz yakunlanishi mumkin. 25

Shu sababli bu bitiruv malakaviy ishda ham ingliz tilidagi gaplar, ya`ni predlogli birikmalarning bilan yasalgan gaplar о`zbek tiliga tarjima qilinganda uning grammatik va leksik ma`nolariga juda katta ahamiyat berildi. 26

II.BOB. Ingiliz tilida ayrim predlogli birikmalarning leksik-semantik mazmuni 2.1. Predlogli birikmalarda boshqaruv va o`timlilik muammolari Tilshunoslikka doir adabiyotlarda o`timlilikning leksik-grammatik ta`rifi ko`p berilgan. Uning asosida harakat obyekti hisoblangan harakat fe`llari turadi. Lekin boshqa bir tilshunoslar o`timlilik tushunchasini boyitib borib, ingliz tilida o`timli fe`llar bu to`ldiruvchi bilan boshqaradigan fe`llar ular orttirma nisbatda qo`llaniladi deb hisoblanadi. Qator olimlar predlog yordamida to`ldiruvchini o`ziga biriktirilgan fe`lni tadqiq qilib o`timli deb biriktirilgan to depend, go on, to congratulate on, to insest on predloglar bilan kelgan fe`llarga o`timli fe`l sifatida qarashadi. Gaplar tarkibidagi o`timli fe`llarga ta`rif berishda tadqiqotchilar odatda fe`lning o`ziga vositali to`ldiruvchini biriktirib olish qobiliyatiga asoslanishgan. To`ldiruvchi (qatorida) atamasi (hol va aniqlovchi qatorida) gapning ikkinchi darajali bo`laklari nazariyasida paydo bo`lgan. A.M.Muxinning fikricha, gapda to`ldiruvchi bor yoki yo`qligiga qarab o`timlilik va o`timsizlik haqidagi savolni qo`yish mumkin emas. Gaplarda o`timli fe`l to`ldiruvchisiz ham kelishi mumkin va bunda u o`timli bo`lmay qolmaydi. Tilda shunday o`timli fe`llar borki, ular o`zining to`ldiruvchisi bilan predlog yordamisiz bog`lanadigan fe`llardan o`zining leksik-semantik belgilari jihatdan farq qilmaydi. Ko`pchilik olimlar o`timli fe`llarni o`timsiz fe`llardan farqlash qiyinligini ta`kidlashadi. Akademik V.A.Vinogradov1 shunday yozgan edi: Fe`llarning vositali o`timli, vositasiz o`timli va o`timsiz ma`nolari o`rtasidagi chegaralarning zichligi va yaqinligin hisobga olish kerak. Ular ko`pincha bitta so`zda mujassamlashgan bo`ladi. O`timlilikni rus tilshunosligida o`rganish nisbatlar haqidagi ta`minot bilan bog`lanadi. Nisbatalar haqidagi ta`limot quyidagi olimlar nomiga borib taqaladi. 27

M.V.Lomonosov, A.X.Vostokov, F.Y.Buslayev, A.A.Rotebsiya, A.M.Reshkavskiy va boshqalar. 1. V.I. Vinogradov. Stilistika angliyskogo yazika. Moskva. 1974g Nisbat va o`timlilik o`rtasidagi aloqa shundan iboratki, faqatgina o`timli fe`llar (hammasi ham emas) ikki nisbatli bo`lishi mumkin. (Bondarko, Bulanin, 1967). O`timli fe`llar boshqaruv asosida leksik birikma- iboralar tashkil etishga qodir, o`timsiz fe`llar esa bunday qobiyalitga ega emas. O`timli fe`llarning o`timsiz fe`llardan asosiy farqi shundan iboratki, ular boshqaruv asosida leksik- semantik guruhlar (L.S.G) tashkil etadi. Gapda ishlatilgan oddiy leksik-semantik guruhlar, birliklar, leksemolar sintaktima maqomiga ega bo`lishadi va shakliy hamda mazmuniy belgilari bilan ta`riflanadi. Shakliy xususiyatlari, bu avvalambor ularning ifoda vositalari, predloglar va boshqalardir. Mazmuniy xususiyatlari esa obyektivlik, vositasiz obyektlilik, lokativlik, temparallik, sentoktiv semantik belgilari va boshqalar bo`lib hisoblanadi. Predlogli birikmalar har xil sintoksemalarni (obyektli, temporal, lokativ va boshqa) ifodalangan holda o`timli va o`timsiz fe`llar bilan kelishi mumkin. O`timli va o`timsiz fe`llarni farqlashda esa faqatgina o`timli fe`llar bilan keladigan obyektli hamda vositasiz obyektli sintoksimalarni hisobga olish muhimdir. O`timsiz fe`llarda obyektli sintoksema bo`lishi mumkin emas, lokativ va temporal sintoksema bo`lishi mumkin. Obyektli sentoksema o`zining muayyan sintotik-semantik belgilari bilan ta`riflanadi. Sentoksema va o`timli fe`llar orasida boshqa fe`llar va sentoktemalarga xos bo`lmagan chambarchas bog`liqlik mavjul. Biz yuqorida aytib o`tgan A.M.Muxin1 fikrlariga qo`shilgan holda tadqiqotimizni olib boramiz. Bundan tashqari o`timlilik va boshqaruv haqida turli olimlar turlicha fikrni bildirishadi. N.M.Aleksandrov2 vositali boshqaruv haqida tushuncha berib, shunday ta`rifdaydi: “Bu shunday sintoktik aloqa turiki, 28

qachonki tobe so`z, predmetlar o`rtasidagi aloqaga sabab bo`lsa, bosh so`z ham so`nggi so`z (tobe so`z) anglatgan mazmunni bildiradi, ammo bu ravishga mos tushmaydi”. Muallif vositali boshqaruvni qo`llanishiga doir bir qancha holatlarni ko`rsatib o`tadi: 1. Biron bir narsa tayyorlanadigan materialni anglatishda; delat chto-libo iz dreva, shit chto libo iz satina. 2. Ish qurolini anglatishda; pisat pirom, shit igolkoyb risovat karandashom. 3. Majhul nisbatdagi fe`ldan keyin ish harakatni amalga oshirgan shaxsni anglatish uchun: Etot dom postroin znamenitelnim arxetektorom stassoven. 1 A.M.Mukin“Lingvisticheskiy analiz” Leningrad. Nauka. Leningrad otd- niye, 1976g 232st. 2.N.M.Aleksandrov“Exercises in English prepositions” Leningrad 1962 V.I.Sobinnikov boshqaruvni kuchli va kuchsiz boshqaruvga ajrata turib, yana bir fakultativ boshqaruvga e`tibor qaratadi: Bu shunday aloqa turiki, tobe so`z bosh so`z bilan shunday chambarchas bo`ladiki, bosh so`z tobe so`zni qatnashuvini shart qilib qo`ymaydi. Tobe so`z mavjud bo`lmagan aloqa turi bir qancha tadqiqotchilar nazarida nol boshraruvchi aloqa deb ataladi. A.N.Suirishtskiy yozishicha “Boshqaruv kelishik sistemasi mavjud bo`lgan tillarga xos”. Ingliz tilida kelsak, kelishiklar sonining cheklanganligi munosabati bilan boshqaruv tizimi bekor bo`lgan, shuning uchun boshqaruv vositasi predloglarga borib taqaladi. A.N.Suirishtskiy “Boshqaruv muammosi predloglar qo`llanishi muammosi paydo bo`lgandagina namoyon bo`ladi. Predlogli boshqaruvda ikki xil boshqaruv mavjud”. 29

2.2. PREDLOGLI BIRIKMALARNING LEKSIK SEMANTIK TAHLILI Predlogli birikmalarni ko`rib chiqar ekanmiz ularni leksik ma`nolarini ko`rib chiqamiz. Quyidagi tilshunos olimlar fikrlariga tayanamiz. Yuqorida aytganimizdek, predloglar alohida ma`no anglatmaydilar, ammo bir qator lingvistlar, A.N.Muxin predloglar ham leksik ma`no anglatadi va boshqaruvni ishlatilish holatlarini bir qancha yo`llarini ta`kidlaydilar: wood made from plastic iron yog`och plastikdan qilingan temir sew from cotton silk пахта dan tikilgan ипак she has sewed a dress from silk. U ipakdan ko`ylak tiktirdi . 2) Qurol harakat ifodasida bero write in pen pencil перо 30

ручка bilan yozmoq қалам Her letter was written in biro. У хатни перо билан ёзган. 3) Harakatni ifodalovchi shaxsni passivda ifodalanishi. By it was built by A.Temur. Boshqa tilshunoslar G.Paustman, I.I.Meshanikov va boshqalar esa predlog leksik ma`noga ega emas, ular faqat so`z deb ataydilar. Predlogli birikma bo`linmaydi, bir komponet bo`lib yagona ma`no anglatadi: Predlogli birikmalar ikki xil turga bo`linadi 1) houn prep + or adjective noun+ prep- а dj Predlog + ot / sifat. on fire = yong`inda. Bu birikmani boshqa predlog bilan almashtirib bo`lmaydi. on an island by chegue , in cash. This book is by, Stephen king Noun + preposition. I heard it on the radio. Men buni radiodan eshitdim. We read it in the newspaper. Can I come in the morning 31

Yuqorida keltirib o`tilgan birikma bo`lib, on the radio in the news a book by, in the morning kabi predlogli birikmalar turg`un bir shaklga ega bo`lib ular o`rniga boshqa predlog qo`llab bo`lmaydi. 2) Ikkinchi turdagi predlogli birikmalar esa: Verb + preposition Preposition + verb fe`l + predlog ko`rinishida bo`lib ular ham o`z o`rnida ikki turga bo`linadi. 1) asl ma`noli predlogli birikmalar ko`rinishida bo`ladi. Masalan, blow up – asl ma`nosi havo purkamoq bo`lsa, ko`chma ma`nosi portlamoq, jahl chiqmoq ma`nolarga ega. They decorated the school scene blowing up a lot of balloons. Ular xonani ko`p sharlarni shishirib bezatadilar. blow up – birikmasini boshqa predlog bilan o`zgartirsak umuman boshqa ma`no anglatadi. Shu sababli blowup –o`zgarmas turg`un birikma bo`lib hisoblanadi. It was reported shat again was blowing up in Irak. Xabar berishicha Iroqda yana portlash sodir bo`lgan. Bu gapda “blow up” ko`chma ma`noga ega bo`lib “portladi” degan ma`noni anglatadi. Predlogli birikmalar gapda o`zgarmas shaklga ega bo`lib ular o`rniga boshqa predlog qo`llanilganda tamomila ma`no jihatdan o`zgaradi. These shoes made by hand. Made by hand birikmasi o`rniga made from hand deb olsak unda bu tuflilar qo`ldan qilingan (kimningdir qo`llaridan) degan ma`noni bildiradi. Demak predlogli birikmalar o`zgarmas turg`un hisoblanib ular o`z shakliga ega. 32

Hozirgi zamon ingliz tilidagi adabiyotlarda predlogli birikmalarni alohida e`tibor bilan kuzatar ekanmiz, ularning ko`pchiligi stativ, temporal va lokativ mazmuniga ega ekanligiga amin bo`lamiz. Bizga ma`lumki: Lokotiv – o`rin joy ifodasini; Temporal – vaqt ifodasini; Stativ – holat ifodasini beruvchi birikmalar sanaladi. Odatda tilning sintaktik sathidan gap asosiy birlik sifatida e`tirof etiladi. Bu sentoksemalarni ko`rib chiqadigan bo`lsak berilgan gap tarkibidagi sentoktemalarga savol qo`yish yoki lokotiv sentoksema o`rniga there, here so`zlarini temporal sentoksemalar o`rniga often, usually, payt yoki how aften savollarini qo`yish orqali aniqlab olamiz. Biz yana komponent va sintoktik tahlilga murojaat qilsak maqsadga muvofiq bo`lardi. A.M.Muxin barcha tillarga tushunarli bo`lishi uchun tilshunoslikdagi terminlarni lotin tilidagi nomlaridan foydalangan. A.M.Muxin sintaksisning birligi – sintoksema deb hisoblanadi. Sintoksema – bu eng kichik ma`noli bo`linmaydigan birlik bo`lib, u o`zida ma`lum bir til birligining sintoktik-sumantikasini mujassamlashtiradi. Sentoksema atamasi lingvistikada yaqindan boshlab ishlatiladi. Sentoksema bu oddiy sintoktik birlik, u sintoktik va semantik belgilardan iborat bo`lib, bir xil sentoksemalar yoki har xil sintoktik elementlarini bildiradigan, sintoksemalarning formal belgilari, ularning ifodalanishi vositalari bilan hamda distributiv xususiyatlari bilan bog`langan, A.M.Muxin sintaksemalarga oid paradigmatik qator bo`lgan oddiy sentoktik birlik qator bo`lgan oddiy sentoktik birlik enevariant yoki variantlar tizimi sifatida ta`rif beradi. Ichki va tashqi strukturani o`rganishda bir-biriga o`xshash sintoksemalarning gapdagi aloqadorligi bilinib qolishi har mumkin. Differensional sentoktik – semantik birliklar oppozitsiyaga yoki qarama – qarshilikda yaqqol namoyon bo`ladi. Bitta xislat umumiydirb boshqalarin esa umumiy deb aytomaymiz. Shuning uchun ular kategorial va nokategorial 33

sintoktik-semantik belgilarga bo`linadi. Kategorial belgilar, subsonsial, protsessual va kvolijirativ belgilardir. Nokategorial belgilar, agentivlik, obyektlilik, lokativlik, iterativlik, temporallik, faollik va boshqalar. U yoki bu belgilar yig`indisi sintoksemalarning sintoktik- semantik ma`nosini tashkil etadi, ular sintoktik aloqalarni hisobga olgan holda paradigmatik qarshiliklar tizimida hosil bo`ladi. Sintoksemalarni ular o`rtasidagi sintoktik aloqalarga tayanmagan holda aniqlash mumkin emas. Shunday qilib, obyektli, temporallik, lokativ va boshqa sintoksemalar, predlogli yoki predlogsiz hamda gerundiy, ot va olmosh bilan ifodalangan sintoksimalarni bir tomonlama yo`nalishga ega bo`lgan subordinativ sintaktik aloqaga tayanmagan holda aniqlash mumkin emas. Gapda predlog ot yoki olmosh bilan – birlikni tashkil qiladi va bu birlik sintaksemalar variantlarida ot yoki olmosh birligi bilan ifodalanadi. Predlogli birikmalar bilan ifodalangan lokativ temporal va boshqa sintaksemalarni faqatgina subordinativ aloqalar asosida emas balki markaziy pridekativ aloqa asosida yasaladi. Bir gapni sintoktik tahlil qilganimizda faqat yuqori ya`ni sath bo`ylab tahlil qilamiz. Sintoktik-semantik tahlilda esa chuqur tahlil amalga oshiriladi. YA`ni bunda bir gapni avval sintaktik tahlil qilamiz, keyin esa sintaktik-semantik tahlil bo`yicha qaysi sintoksimaga oidligin aniqlaymiz. Predlogli birikmalarni sintoktik- semantik tahlil qilganda predlogli birikmaning tayanchini aniqlab, shunga ko`ra ma`lum sintaksemalarga kiritamiz. Quyida predlogli birikmalarning ba`zi sintoksemalarni ifodalanishini misollar orqali ko`rib o`tamiz. 34

2.2.1 LOKATIV SINTAKSEMA Lokativ ya`ni joy ma`nosini anglatuvchi sintoksema bu – gaplarning asosan subordinativ (tobe) aloqa orqali tayanch element fe`lga bog`lanishidir. Predlogli birikmalar ham lokativ sintoksimani ifodalaganda asosan fe`l, ot, sifatga tobe komponent hisoblanadi. Quyida fe`l, ot yoki sifatga tobe bo`lgan predlogli birikmalarning lokativ sintaksemani ifodalanishini ko`rib chiqamiz: a) shaxs formasidagi fe`lda tobe; 1. Sam stopped in front of her (P.A.P 159). → Where did Sam stopped? Sam stopped there. Gap tarkibidagi sintoksema lokativ yoki lokativ emasligini ko`rish uchun transformatsiya usuli, ya`ni ayrim komponentlarni o`rniga boshqalarni qo`yish orqali ko`ramiz. Lokativ sintoksema ochishda berilgan gap tarkibidagi birikma, ya`ni sintaksema o`rnida there, here o`rin joy ravishlarini qo`yish tajriba usulidan foydalanamiz. 1 (2) 2 3 4 He was waiting at the end of the street → where was he waiting? → he was waiting there. Fe`llar harakat va holatning predmet obyektiviga munosabatiga qarab ikki turga bo`linadi. 1) O`timli fe`llar. 2) O`timsiz fe`llar. Bular obyektli fe`llar, obyektsiz fe`llar deb ham yuritiladi. 35

1). O`timli fe`l tushum kelishigidagi so`zni boshqarib keladi, biror predmetga o`tgan harakatni predmetga qaratilgan va unga biror o`zgarishni yuzaga keltiradigan harakat va holatni bildiradi. Fe`l anglatgan harakat va holat narsaning bir qismiga o`tganligi tasdiqlansa, o`timli fe`l chiqish kelishigidagi otni boshqarib keladi. 2. O`timsiz fe`llar tushum kelishigidagi so`zni boshqarib kelolmaydi, odatda boshqa narsaga o`tmagan bajaruvchining o`zida qolgan harakatni bildiradi. Shunday fe`llar ham boki, ular konteksda qanday so`zlar bilan bog`lanib kelishiga qarab o`timli ham o`timsiz ham bo`lib keladi. Bu fe`llarda o`timli- o`timsizlik gap ichida shu fe`lning o`z yoki ko`chma ma`noda qo`llanilishiga qarab aniqlanadi. Fe`ldagi o`timli-o`timsizlik nisbat kategoriyasi bilan uzviy bog`langan. Chunki nisbat yasovchi affiksni olgan fe`lning o`timli o`timsizligida quyidagi o`zgarishlar yuz beradi. a) o`timli fe`l o`timsiz fe`lga aylanadi, o`timsizlashadi: (o`zlik va majhul nisbat shakllarida). b) o`timsiz fe`l o`timli fe`lga aylanadi, o`timlashadi (orttirma nisbat shaklida): keldi-keltirdi, kuldi-kuldirdi kabi. O`timli-o`timsizlik anolitik shakllarda yetakchi qismga qarab belgilanadi, o`qib chiqdi, blib oldi, yoza boshladi, qarab qo`ydi-o`timli. Kelib qo`ydi, quvonib ketdi, sevina boshladi, yetib oldi-o`timsiz. Tillarning strukturasi va turidan qat`iy nazar ulardagi o`timlilik va o`timsizlik hamda nisbat kategoriyalari o`zaro bog`liq va bir-birlari bilan aloqador bo`ladi. “O`timli va o`timsiz fe`llar masalasi tarixan nisbat kategoriyasi bilan bog`liq” deb yozgan edi akademik V.V.Vinogradov. O`timlilik va o`timsizlik kategoriyasi leksika va grammatikaga taaluqli bo`lgani uchun uni leksik grammatik kategoriya deb atashadi. Uning leksikada mavjudligi shundaki, u leksik birliklar yordamida, ya`ni fe`lda o`z aksini topadi. 36

O`timli-o`timsizlik kategoriyasi leksika bilan aloqasi uning semantik strukturasini belgilamaydi. Ish-harakatning gap obyektiga yo`naltirilganligi yoki yo`naltirilmaganligi ushbu kategoriyaning semantik strukturasi deyiladi. Fe`l va ot birikuviga muvofiq semantik struktura yuzaga keladi. O`timli- o`timsizlikning semantik strukturasini belgilaydi. Shu ish harakatning gap obyektiga yo`naltirilganligi ushbu kategoriyaning semantik strukturasi deyiladi. Fe`l va ot birikuviga muvofiq semantik struktura yuzaga keladi. O`timli- o`timsizlikning semantik strukturasi ya`ni yo`naltirilganlik-yo`naltirilmaganlik ifodalanishi har-xildir. Ish harakatning yo`naltirilganligi-yo`naltirilmaganligi fe`l ma`nosiga qarab aniqlanadi. Hind, yevropa tillarida o`timli-o`timsizlik fe`lning muayayn kelishikda ot bilan berikishiga qarab aniqlanadi. O`timli-o`timsizlik sof semantik asosga ajratilib tepalogik umumiyligi bilan xarakterlanadi. Birinchi bor hind, yevropa tilshunosligida qo`llangan terminlar ko`p yillardan beri turli tillarda o`ziga xos ahamiyat kasb etadi. O`timli- o`timsizlik fe`l negizining semantik xususiyatlariga qarab aniqlanadi. Shu nuqtai nazardan u leksik kategoriya hisoblanib o`timli-o`timsizlik obyekt bilan birikishi-birikmasligiga qarab semantik kategoriyadir. Fe`l boshqaradigan nomlar fe`lning xususiyatiga qarab turli formada bo`lishi mumkin. Ba`zi fe`llar mustaqil bo`lishiga qaramay aniq formada obyektsiz funksiya bajarmaydi, ba`zilar ma`lum darajada bunga qodir. Ana shu qobiliyatga qarab fe`llar o`timli- o`timsizga ular bilan birikadigan obyektlar esa vositali va vositasiz obyektga bo`linadi. O`timli fe`llar ham o`timsiz fe`llar ham otlar bilan birikib keladi. Bu birikuv har–xil bo`lsa ham morfologik va sentoktikdan bir-biri bilan bog`liqdir. Kelishik ko`shimchalarining asosiy vazifasi so`zlarning sentantik aloqaga kiritish bo`lsada, ularning bir vaqtda o`zining o`timli-o`timsizlik, vositali- vositasizlikning ham ifodalaydi. Masalan, fe`lning vositasiz to`ldiruvchi bilan birikuvi o`timlilikni ifodalaydi. 37

Shuning uchun fe`ldan keyin vositasiz to`ldiruvchining bo`lishi shart. O`timli fe`llar o`zidan keyin vositali-vositasiz to`ldiruvchining va predlogli to`diruvchining talab qiladi. To`ldiruvchi fe`l ma`nosini bildiradi va ko`p hollarda o`timli fe`l to`ldiruvchisiz kelmaydi. Yana aniqlik kiritadigan bo`lsak, fe`ldan anglashiladigan ma`nosining boshqa predmetga qaratilganligi, biror obyektga ko`rganligini ko`rsatishi va shu harakatning yuzaga kelishi uchun boshqa predmetning ishtirok etishiga qarab fe`llarni o`timli yoki o`timsiz deyiladi. Hozirgi ingliz tilida fe`llarning o`timli va o`timsizligini ko`rsatuvchi maxsus grammatik ko`rsatgich yo`q. O`timli va o`timsizlik bevosita fe`llarning o`zagi orqali ifodalanadi. 1 2 3 4 D 2 D 1 NP 1 NP 2 1 2 (3) 3 4 (5) 5 6 He walked with a roll – up cigarette in the corner of his mouth (J.M.S pIII ) → Where was his cigarette 1 2 3 4 5 6 D 1 D 2 D 4 D 3 NP 1 NP 2 (lokotiv stativ sintok) 1 2 (3) 3 4 (5) 5 (6) 6 38

Sometimes he would make marks on wolls or on the ground. → where wound he sometimes make marks. → Sometimes he would make marks there (here). 1 2 3 4 5 6 Ba`zida u devorlarga yoki yerga belgi qo`yiladi. A crumpled brawn cigarette dropped out of one corner of his mouth (T.A.A.302). Surprise showed in Fieta`s eyes (P.A.P.72). B. Shaxsiy forma (infinitiv, sifatdosh I yoki II) dagi fe`lga tobe. 1) He fried to sketch in a background round her (P.A.P 16)/ Сифатга тобе. 1) Two native women were busy on her birthday … (P.A.P.75). 2) She was dup in his heart Otga tobe 1) They had something in common. 2) An dew threw it out of mind (A.C.C 82). 3) Lonny saw the challenge in his eyes. Biz yuqorida ko`rib o`tgan misollarning lakotiv sintoksemani ifodalanishi yayanada aniqroq bilish uchun so`roq gap transformatsiyasidan hamda o`rin almashtirish metodidan foydalanamiz. Buning uchun gapdagi predlogli 39

birikmalarning funksional variantlari yoki there / here ravishlari bilan almashtiramiz yoki where so`roq olmoshi bilan almashtirishimiz mumkin. Lokativ allativ sintoksema predlogli birikmal lokativ allativ sintoksemani ham ifodalaydi. Masalan, 1) Henry turned his steps in the direction of iquare. Xenri qalamlarini maydonga qarab yo`naltirdi. 2) Hi jumped out of window (P.A.P.102). U derazadan sakrab tushdi. 3) She put the key in the pocked (S.A.K. p 121). Yuqorida gaplarda in the direction of birikmasi lokativ allativ sintoksemani ifodolovchi belgi hisoblanadi. Chunki ushbu birikma ma`lum bir yo`nalish ya`ni tashqaridan ichkariga yo`nalishini ifodalaydi. Yuqoridagi gaplarda allativ sintoksemani ifodolovchi belgilar to walk, to glance, to take, to look, to put fe`llariga tobe va ular to (to) words, into, under kabi o`z funksional vazifalariga ega. Yuqoridagi gaplarning funksion modili quyidagicha. 1 2 3 4 (5) 5 6 1) Henry turned his steps in the direction of square. 1 2 3 4 5 6 D 1 D 2 D 4 D 3 NP 1 NP 2 1 2 3 4 2) He jumped out of window 40

1 2 3 D 1 NP 1 NP 2 She put the key in the pocket. U kalitni kistasiga qo`ydi. 1 2 3 4 D 1 D 2 NP 1 NP 2 2.2.2 TEMPORAL SINTOKSEMA 41

Predlogli birikmalar temporallik xususiyatiga ham ega. Buni aniqlash uchun almashtirish transformatsiyasi va so`roq gap transformatsiyasidan foydalanish mumkin. YA`ni bunda gapdagi predlogli birikmalar “then” ravishi va boshqa funksional variantlari bilan almashtirish yoki “when” so`roq olmoshi orqali aniqlash mumkin. Fikrimizning dalili sifatida ushbu misollarni keltiramiz: 1) He received letter in time (P.A.P 13). → When had he received letter? → He`d received letter then. He was not able to speak at that moment (P.A.P 43). → When he wasn`t able to speak? → He wasn`t able to speak then. U o`sha payti gapirishga qodir emas edi. 1 2 3 4 D 1 D 2 NP 1 NP 2 1 (3) 2 (3) 3 He is usually on time (P.A.P.46) 1 2 3 D 1 NP 1 NP 1 I`ll call him in a few minutes 42

→ When will you call him? → I`ll call him later. 1 2 3 4 D 1 D 2 NP 1 NP 2 Ushbu sintoksema ot va predlog birikishidagi variantlariga ham ega, shuningdek kishilik olmoshi, ravish va son bilan ham birikadi. Uning leksik vazifasini quyidagi mazmunli otlar tashkil etadi. a) ovqatlanish, taom nomlari, moddalarning nomlari.: - tea, meal, break-fast, dinner, supper, lunch va boshqalar. 1) You can put every thing in the lunch (A.R.S.145). 2) b) ob-havo, atrof muhit o`zgarishlari. - storm, rain, cold, gloom, heat, fog, va boshqalar. They arranged every thing at the sunset. Come here in the morning. d) hodisa-voqealar. - war, battle, struggle, interval, perioud, event va boshqalar. In the fight you will faced forget-fulness (P.A.P.264) 2.2.3 STATIV SINTAKSEMA. 43

Ko`pgina predlogli birikmalar stativ sintaksema ham bo`lishi mumkin. Ushbu stativ sintaksema holatini ifodalaydi. He began to talk in earnest. (A.C.C.411p) I think Martin is in love with her. The building is on fire. He did it on purpose. All of the workers were on strike. He said it out of danger. I guess it was by mistake. Ajratib ko`rsatilgan iboralar stativlik xususiyatiga ega. Ushbu stativlik xususiyatlarini isbotlash uchun in a state of iborasidan foydalanishimiz mumkin. Berilgan misollarni predlogli birikmalarini in a state of birikmasi bilan almashtirish orqali isbotlaymiz. He began to talk in earnest. He began to talk in a state of earnest. У ўзини истаги билан гаплаша бошлади. 1 2 3 4 D 1 D 2 NP 1 NP 2 The building is an fire. 44

The building is in a state of fire. Бино олов қуршовида. 1 2 NP 1 NP 2 2.2.4. KAUZAL SINTAKSIMA 45

Kaural sintaksima harakatning sababini ko`rsata oladigan sintaksimadir. Gapda predlogli birikmalarning kaural sintaksimani ifodalashinianiqlash uchun so`roq gap transformatsiyasidan foydalanish mumkin. Buning uchun predlogli birikmalarga “why” so`roq olmoshini berishimiz yoki “because of”predlogi bilan o`rin almashtirish lozim. He trembled out of anger У жаҳлдан титради. Why did he tremble? He trembled because of anger 1 2 3 D 1 NP 1 NP 2 He dropped his keys in a hurry. U shoshilganidan kalitlarini tushirib qoldirdi. Why did he drop his keys? He dropped his keys because of hurry. 1 2 3 4 5 D 1 D 2 D 3 NP 1 NP 2 46

Umumiy Xulosa Ushbu bitiruv malakaviy ish hozirgi zamon ingliz tili strukturasida ayrim predlogli birikmalarning leksik-simantik taxliliga bag`ishlanadi. Ushbu bitiruv malakaviy ish kirish qism va ikki bobdan tashkil topgan. Kirish qismida muhtaram prezidentimiz I.A.Karimovning “mamlakatimizni modernizatsiya qilish va kuchli fuqarolik jamiyati barpo etish ustuvor maqsadimizdir” hamda “asosiy vazifamiz-vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz farovonligini yanada yuksaltirishdir” mavzularidagi nutqi va prezidentimizning “Barkamol avlod” yilida qilgan ishlari va xorijiy tilga bo`lgan munosabatlari haqida fikr yuritdim. Ilmiy izlanish jarayonida predlogli birikmalarni tahlil qilib, quyidagi xulosalarni amalga oshirishga muvaffaq bo`ldim: Birinchidan, mazkur ishda B.A.Ilish, K.N.Kachalova, V.L.Kaushanskaya, J. Bo`ronov, V.Vinogradov, A.I.Smirnetskiy, A.Shaxmatov va boshqa shu kabi bir qator olimlar fikriga tayangan holda predloglar haqida ma`lumotlar keltirdim. L.V.SHerba, V.M.Nikitin, V.D.Andreyev kabi olimlar fikriga tayangan holda so`z turkumlari haqida ma`lumotlarga to`xtalib o`tdim. Keyin predloglar haqida ma`lumot, predloglarning gapdagi o`rni, boshqaruv hamda o`timlilik muammosi haqida fikr yuritdim. Ushbu ishda til qatlamida elementar birliklar va birlik konstruksiyalarini farqlash amalga oshirildi. Leksik jihatdan elementar birliklar – leksemalar, birlik konstruksiyalar esa – sintaksemalar bo`lib hisoblanadi. Ma`lum bir sintaksema o`z funksional variantiga ega. Masalan, predlogli birikmalarning lokativ sintaksemani ifodalaydigan variantlari on, under, near, behind, in front of ni tashkil etsa, uning kauzal (sabab) sintaksemani ifodalaydigan variantlari because of temporal (vaqt) sintaksemani ifodalaydigan variantlar at, after hamda stativ (holat)ni ifodalaydigan variant esa in a state of ni tashkil etadi. Predlogli birikmalarning lokativ ma`noli variantlari sonining anchagina ekanligini ko`rsak, kauzal variantlarining cheklanganligini lo`ramiz. Predlogli birikmalarning an`anaviy 47

grammatika nuqtai nazaridan hol vazifasiga ya`ni o`rin holi, payt holi, sabab holi kabi vazifalarga kelishini ko`rdik. Ikkinchidan Ingliz tilida ayrim predlogli birikmalarning leksik-semantik tahlilini yoritishda A.M.Muxinning komponent va sintaktik analiz nazariyasiga tayandim. Sintaktik tahlildagi asosiy tushuncha ya`ni funksional modul va tahlilda uchraydigan sintaktik bog`lanishlar haqida ma`lumot berdim. Predlogli birikmalar ishtirokidagi gaplar orqali misollar keltirib, ularni sintaktik tahlil qildim. Tahlil qilish davomida gapdagi ega va kesimning bog`lanishi yadroviy, predikativ bog`lanish, tobe so`zlar subordinativ, bilvosita, ya`ni appozitiv bog`lanish hamda teng bog`lovchilar va uyushiq bo`lakli gaplarning koordinativ bog`lanishni ifodalashini ko`rib chiqdim. Sintaktik semantik analiz quyidagi xulosalarni kelib chiqishiga imkoniyat berdi. A) predlogli birikmalar turli xil sintaksemalarni hosil qilishda tegishli o`ringa ega, ya`ni sodda sintaktik birliklar: aynan ular sintaktik birlikni farqlashda xizmat qiladi. O`z izlanishim davomida quyidagi sintaktik – semantik birliklarni aniqladim: Lokativ sintaksem Temporal sintaksema Kauzal sintaksema Stativ sintaksema B) Har bir qator sintaksemalar ya`ni biror bir qo`shimcha sintaktik - semantik xususiyatga ega. Masalan, lokativ sintaksema qatoriga lokativ, allativ sintaksema kiradi. Umumiy xulosa qilib shuni aytish mumkinki, ushbu bitiruv malakaviy ishda men bir qancha ilmiy va badiiy adabiyot durdonalaridan, turli ensiklopedik lug`atlardan foydalandim. O`z izlanishim davomida badiiy adabiyotlardan 1500 ta predlogli birikmalar ishtirokidagi misollar topib, ularni sintaktik va sintaktik- semantik jihatdan tahlil qildim. 48

Foydalanilgan ilmiy adabiyotlar ro`yxati I.A.Karimov “Yuksak ma`naviyat-yengilmas kuch” Toshkent, ma`naviyat, 2008y. I.A.Karimov “mamlakatimizni modernizatsiya qilish va kuchli fuqarolik jamiyati barpo etish – ustuvor maqsadimizdir” xalq so`zi ro`znomasi 2010 yil 28 yanvar. I.A.Karimov “Asosiy vazifamiz vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz farovonligini yanada yuksaltirishdir” O`zbekiston ovozi ro`znomasi 2010 yil 30 yanvar. Aksenenko B.. “Exercises in English prepositions” Leningrad 1962 Borxudorov L.S. “O poverxnostnom i glubinnom sintaksis” I.Y.SH 1974 №1 Belinskaya G.P. “Porodigmaticheskiy ryad substansialnix lokativnix sintaksem i ix variantov v sovremennom angliyskom yazike” Dis...kand. filol. Nauk. 1980 Bissel. “Preposition in French and English” New York 1947 Burlakova V.V. “K voprosu o leksicheskom znacheniy predlogov issledovaniya na angliyskoy filologii” Leningrad 1977g. 186s Vesmetskiy V.V. “Prinsipi peridachi predlogov v slovaryax” Moskva 1959g. Vinogradov V.V. “Russkiy yazik” Moskva 1972g. Willes H. “Modern descriptive English grammar” San Fransisco 1972 Gaman N.P. “Semmantik predits” Paizi K.D.M. 1977 Gordon E.M. “A grammar of present – day English” Moscow 1974y 117p Dolgova O.V. “Stilistika sovremennoy rechi” Moskva 1978 g Zvechinsev V.A. “Yazik i lingviticheskoy teoriya” Izdatelstvo M.T.U. 1973 g Ilish B.A. “V sovremennix angliyskiy yazike” 2 izd. M., 1943 g 349st Ilyish B.A. “The structure of modern English ” Leningrad 1971 y. Kaushanskaya V.A, Kovner R.M. “Grammatika angliyskogo yazika” Leningrad. 1967 g 206 st. Kachalova N.N, Izrailovich YE.YE. “prakticheskaya grammatika angliykogo yazika” Moskva 1996g Kruisinga E.A. “Handbook of present-day English ” English Accidence and Syntax. Groningen 1931y. 49

Muxin A.M. “Funksionalniy analiz sintakticheskix elementov” Leningrad. Nauka. Leningrad otd-niye, 1964 g 292st Muxin A.M. “Lingvisticheskiy analiz” Leningrad. Nauka. Leningrad otd-niye, 1976g 232st. Muxin A.M. “Teoriticheskiy problemi sovremennix indoyevropeyskix yazikov” Leningrad. 1975 g . Nikitin V.M. “Obstayatelstvo kak vtorostepenniy chlen predlojeniye v russkom yazike i protivopostovleniye dopolneniyu” 31.SHerba L.V. “O vtorospennix chlenax predlojeniya” T.L. 1958g 32.Egamberdiyev S. “Sintakticheskiy i sintaksikosimonticheskiye xarakteristiki sochitaniye s predlogom “under” sovremennom angliyskom yazike” Karshi. Izdatelstvo “nasaf” 2007g 141st 33. Qiyomov R.YE, Qiyomova G. “Hozirgi zamon ingliz tilidagi “after” predlogli birikmalarning leksik va sintaktik-semantik tahlili” Toshkent 2007yil 132 bet 34. Qiyomov R.YE. “Ingliz tili predloglarining ishlatilishiga doir” Qarshi 1990y 72 bet. 35. Hoshimov O`, Bo`ronov J. “Ingliz tili grammatikasining normativ kursi” Toshkent “O`qituvchi” 1989 yil. 50

Foydalanilgan badiiy adabiyotlar ro`yxati va qisqartmalar 1.J.K.J.—Jerome K. Jerome “Three man in a boat” Moscow 1959 y .227p 2.M.B.H.—Melvyn Brogg “The Hired man” Moscow Progress Publishers 1979 y 225p 3.M.L.V.—Madeliene L`Engle a wind in the door .A yearling book. New York 1973 4.P.A.P—Peter Abrahams “The path of Thunder” Moscow 1971 335p 5.T.H.M.—Tony Hillermon “The my sterious west” Harper Collins Publishers 450p 6.H.H.B.—“The holy Bible” New International Version 1973, 1978, 1984, 879p 7.T.W.B.—Tom Wolfe “The bonfire of the vonities” New York. Toronto, London, Sydney Auskland 1980 690p 8.W.B.E.—World Book Encuclopedia. “A printed in the United States of America ” 1994y 542p 9.Washington Inving Tales Progress Publishers. Moscow 1982y. 314p 51

Foydalanilgan lug`atlar ro`yxati 1. АРС—“Англо-русский словарь” Аракин Б.Д. Москва 1954 2. БАРС—“Большой англо-русский словарь” 1том, Москва 1980г 1071ст 3.Дуб—Англо-русский словарь.Дубровин. Москва 1991г 4.Ох— Harnby “Oxford students dictionary” M 1994 5Mac—Macmillan “English Dictionary” Macmillan Publishers limited 2007 52

Ilova I Predlogli birikmalarning sintaktik tahlili № sintaksimalar misollar 1 lokativ He was waiting at the end of the street 2 temporal He received letter in time 3 Kauzal Cs He trembled out of anger 4 Stativ St He did it on purpose 53

Ilova II Predlogli birikmalarning son va sifat jihatdan ko`rsatgichlari № sintaksimalar miqdor foiz 1 Lokativ 220 29 2 Kauzal 150 18 3 Stativ 180 23 4 temporal 250 30 jami Ilova III 54

Lc - lokativ sintaksema Tm – temporal sintaksema Cs – kauzal sintaksema St – stative sintaksema Sintaktik bog`lanishlar Yadroviy predikativ bog`lanish Noyadroviy predikativ bog`lanish Subordinativ bog`lanish Koordinativ bog`lanish Oppozitiv bog`lanish 55

O'xshashlar

Hozirgi zamon ingliz tilida predlogli birikmalarning sintaktik-semantik tahlili

“Over” predlogli birikmalarining hozirgi zamon ingliz tilida

Hozirgi zamon ingliz tilida ”Lokativ” sintaktik semantik paradigmatikasi

“Hozirgi zamon ingliz tili gaplari strukturasida “for” predlogli birikmalarning sintaktik va sintaktik- semantik tahlili”

Hozirgi zamon ingliz tilida “in”predlogining sintaktik-semantik tahlili