“Over” predlogli birikmalarining hozirgi zamon ingliz tilida - Ingliz tili - Diplom ishlar

“Over” predlogli birikmalarining hozirgi zamon ingliz tilida

Yuklangan vaqt:

26.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

215.5 KB

Ko'chirib olish

Mundarija: I Kirish …………………………………………………………… 2 I Bob. “Over” predlogli birikmalarning komponent va sintaktik tahlili. 1.1. Predloglar haqida umumiy tushuncha ……………………………. 7 1.2.Komponent va sintaktik tahlil haqida …………………………….. 8 1.3. Lingvistik eksperiment metodlari ………………………………... 11 1.4. “Over” predlogli birikmalarning komponent tahlili …………….. 15 1.5. “Over” predlogli birikmalarning subordinativ bog`lanishi ………17 1.6. “Over” predlogli birikmalarning appozitiv bog`lanishi ………… 21 1.7. “Over” predlogli birikmalarning koordinativ bog`lanishi ………. 23 II Bob. “Over” predlogli birikmalarning sintaktik tahlili 2.1. “Over” predlogli birikmalarning sintaktik-semantik tahlili ………26 2.2. “Over” predlogli birikmalarning substansial ifodalanishi ……….27 2.3. “Over” predlogli birikmalarning lokotiv sintaksemani ifodalashi .28 2.4. Lokotiv - allativ sintaksema ………………………………………. 29 2.5. Temporal sintaksema ………………………………………………30 2.6. Kauzal sintaksema ………………………………………………….32 2.7. Kvantativ sintaksema ………………………………………………33 2.8. Aktiv sintaksema …………………………………………….……..33 III. Umumiy xulosa ……………………………………………….34 Xulosa Ilmiy adabiyotlar …………………………………………………….37 Badiiy adabiyotlar …………………………………………………..38 Lug`atlar ………………………………………………………….….39 Shartli belgilar ………………………………………………….……40 Qisqartmalar ………………………………………………………...40 1

Kirish. Men bitiruv malakaviy ishimni kirish qismini boshlashdan oldin kelajagi buyuk Mamlakatimizda Yurtboshimiz Islom Karimov tashabbusi va bevosita rahnomoligida xalqimizning hech kimdan kam bo`lmasdan tinch – totuv yashashi va farovonligi yo`lida amalga oshirilayotgan oqilona va odilona siyosatdan g`urur va iftihorga to`lib, Prezident ko`rsatmalaridan saboq olish niyatida u kishining keyingi paytlaridagi ma`ruza va nutqlari bo`yicha imkon darajasida yozishni maqsadga muvofiq deb topdim. Ushbu risolada O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 2010 yil 30 iyundagi “O`zbekiston Respublikasi davlat mustaqilligining o`n to`qqiz yillik bayramiga tayyorgarlik ko`rish va uni o`tkazish to`g`risida” gi PQ – 1358 – son Qarori hamda mamlakatimizda istiqlol yillarida ijtimoiy – siyosiy, huquqiy, ma`naviy – ma`rifiy va iqtisodiy sohalarda qo`lga kiritilgan yutuqlar, ularning ko`lami, mazmun – mohiyati, istiqboli to`g`risida fikr yuritiladi. Unda bozor iqtisodiyoti sharoitida amalga oshirilayotgan tub islohotlar, ularning pirovard natijalari inson, uning qadr – qimmati, azizligi bilan belgilanishi va shu munosabat bilan mamalakatimizdagi tub o`zgarishlar, ularning xususiyatlariga, ayniqsa, globallashuv jarayonlarida barkamol avlod tarbiyasi bilan bog`liq jihatlariga e`tibor qaratilgan. Ma`lumki, har bir xalq erkin, farovon yashash huquqiga ega va buni aziz deb biladi. Jumladan, har bir inson ham bunday huquqga ega. Zotan, O`zbekiston Respublikasi Konsititutsiyasida inson va fuqarolar huquqlari, erkinlik va burchlari kafolatlari belgilanib berilgan. Hozirgi paytda inson huquqlari bo`yicha 400 ga yaqin xalqaro hujjat mavjud. Mamlakatimiz qonunlarini inson huquqlari sohasidagi mazkur me`yor va andozalarga muvofiqlashtirish, bu sohada milliy harakat dasturini ishlab chiqish, inson huquqlarini himoya qiladigan muassasalarining yaxlit tizimini barpo etish inson huquqlariga oid xalqaro shartnomalar va hujjatlarga qo`shilishida davom etib, ular bo`yicha majburiyatlarni bajarish mexanizmi yaratildi. 2

Umuman olganda, islohotlar markazida insonning oliy qadriyat sifatida baholanishi mamlakatimiz strategik vazifalariga hamohangdir. Xususan, bu boradagi barcha o`zgarishlar mazmun – mohiyati ham inson va uning qadr – qimmatini ko`tarish bilan bog`liq. Vatan va inson manfaati – oliy maqsad. O`zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimov: “Bugun biz tarixiy davrda xalqimiz o`z oldida ezgu va ulug` maqsadlar qo`yib, tinch xayot kechirayotgan, avvalambor, o`z kuchi va imkoniyatlariga tayanib, demokratik davlat va fuqarolik jamiyat qurish yo`lida ulkan natijalarni qo`lga kiritayotgan bir zamonda yashamoqdamiz” – degan edi. Avvalo, tarixan qisqa bu davr, bir o`spirin yoshiga teng vaqt davomida davlatimiz uchun siyosiy sohada, davlat va jamiyat qurilishi borasida har tomonlama rivojlanish va yuksalish davri bo`lganligi hech kimga sir emas. O`zbekistonning mustaqilligi oson va o`z – o`zidan qo`lga kiritilmadi, balki Yurtboshimiz rahnamoligidagi xalqimizning sobitqadam va sermashaqqat faoliyatining natijasi bo`ldi. Mamlakatimizda milliy davlatchilikni barpo etilishi ham puxta reja asosida olib borildi. 1992 yilda Asosiy qonunimiz – O`zbekiston Respublikasining ishlab chiqilishi va qabul qilinishi, davlat hokimiyatining qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud tarmoqlariga bo`linishi prinsipining eng muhim tamoyil sifatida belgilanishi bularning barchasi davlat qurilishining yo`nalishlarini belgilab berdi. Ijro hokimiyatining samarali tizimi va tuzilmalarini yaratish maqsadida tub ma`muriy islohot amalga oshirilishi bugungi kunda o`zining ijobiy natijalarini bermoqda. Viloyat, tuman va shaharlarda hokimlik instituti joriy etildi. Mahalliy o`zini – o`zi boshqarish organi tizimi, mahalla institutini rivojlantirish va mustahkamlash jarayonlari bosqichma – bosqich olib borildi. O`zbekistonda amalga oshirilgan ishlarda ayrim mamlakatlaridagidek shoshma – shosharlikka yo`l qo`yilmadi. “Demakratiya oroli” bo`lishiga da`vo ham qilinmadi, chetdan tayyor demakratiya modelini ham kiritishga yo`l qo`yilmadi. 3

Mamlakatimiz xalqaro hamjamiyat oldida turgan dolzarb muammolarni hal etish ishiga qo`shgan salmoqli hissasi, tashabbuslari evaziga, xalqaro tashkilotlar va tuzilmalar faoliyatidagi samarali ishtiroki orqali o`ziga o`bro orttirmoqda. O`zbekiston – yuksak ma`naviyatni qadrlaydigan yurt. Mustaqillik yillarida aholi ong va tafakkurini o`zgartirishning zarurligini hisobga olish doimo ustuvor bo`lib keldi. Yurtboshimizning: “Ong va tafakkur o`zgarmasa, hayot o`zgarmaydi”, - degan g`oyasi amalda o`z isbotini topmoqda. Yangicha hayotni eskicha ong va tafakkur, qarashlar bilan qurib bo`lmasligini anglab yetish odamlar dunyoqarashining o`zgarishiga olib keladi. Biz bugun 2010 yil yakunlarini baholar ekanmiz, avvalo, mamlakatimiz iqtisodiyotining yuqori barqaror o`sish sur`atlari va makroiqtisodiy mutanosibligi saqlanib qolayotganini qayd etishimiz zarur. “Shuni yana bir bor eslatib o`tmoqchimanki”- deb ta`kidlaydi Prezidentimiz, yurtimizda yalpi ichki mahsulotning o`sish sur`atlari 2008 yilda 9 foiz, 2009 yilda 8,1 foiz, 2010 yilda esa 8,5 foizni tashkil etdi. Jahon moyila institutlarining xulosasiga ko`ra, bu dunyodagi eng yuqorida ko`rsatkichlardan biri ekanligi albatta barchamizga mamnuniyat bag`ishlaydi. Keyingi o`n yilda, ya`ni 2000 yilga nisbatan taqqoslaganda, 2010 yilda mamlakatimizda yalpi ichki mahsulot qariyb 2 barobar, aholi jon boshiga hisoblaganda esa 1,7 barobar oshdi. 2010 yilda kasb – hunar kollejlari va akademik litseylarni qurish, rekonstruksiya qilish va jihozlash, shuningdek, maktablarning moddiy – texnik bazasini mustahkamlash bo`yicha dasturlarni amalga oshirish yakuniga yetkazildi. Umuman olganda, 2005 – 2010 yillar davomida 7 ming 800 dan ortiq umumta`lim muassasasi, qariyb 1 ming 500 ta kasb – hunar kolejji va akademik litsey barpo etildi va rekonstruksiya qilindi. Faqat 2010 yilda maktablar, kasb – hunar kollejlari va litseylarda 2 ming 300 tadan ziyod kompyuter texnikasi va multimedia uskunasi o`rnatildi. O`nib – o`sib kelayotgan yosh avlodni jismoniy jihatdan tarbiyalash va bolalar sportini rivojlantirishga qaratilgan dasturni amalga oshrish bo`yicha ishlar 4

izchil davom ettirildi. Buning natijasida faqat 2010 yilning o`zida 72 sport inshooti, 27 ta suzish havzasi foydalanishga topshirildi, umumiy qiymati 3 million AQSH dollariga teng bo`lgan sport inventarlari va uskunalar joylarga yetkazib berildi. O`tgan yilda farzandlarimizning ijodiy qobilyati va ma`naviyatini yuksaltirishga qaratilgan musiqa va san`at maktablarining moddiy – texnik bazasini mustahkamlash bo`yicha qabul qilingan dasturni amalga oshirish boshlandi. Agar 2009 yilda oltita musiqa va san`at maktabi qurilgan va rekonstruksiya qilingan bo`lsa, hisobot yilida 46 ta ana shunday maktab foydalanishga topshirildi. Ularning qurilishiga 51 milliard so`mdan ortiq kapital mablag` yo`naltirildi. Birgina 2010 yilda byudjet sohasi muassasalari xodimlarining ish haqi, pensiyalar va ijtimoiy nafaqalar, stipendiyalar miqdori 32 foizga, aholining umumiy pul daromadlari esa jon boshiga 1,3 barobar oshdi. 2011 yili mamlakatimizda yalpi ichki mahsulotning o`sish sur`atlari 108,3 foiz, sanoatdagi o`sish – 109,3 foiz, qishloq xo`jaligida – 105,8 foiz hajmida bo`lishi ko`zda tutilmoqda. Inflyatsiya darajasi 7 – 9 foiz atrofida bo`lishi nazarda tutilmoqda. O`quv jarayoniga keng formatli kommunikatsiya tarmoqlari va internet texnologiyalarini joriy qilish maqsadida O`zbekiston aloqa va axborotlashtirish agentligiga Oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi, Xalq ta`limi vazirligi bilan hamkorlikda “Elektron ta`lim” milliy tarmog`ini barpo etishni nihoyasiga yetkazish hamda 2011 yilda mamlakatimizning barcha oliy o`quv yurtlarini, keyinchalik esa akademik litsey va kasb – hunar kollejlarini yagona kompyuter axborot tarmog`iga ulashni ta`minlash vazifasi yuklatiladi. 5

Mazkur bitiruv malakaviy ishi mavzusining dolzarbligi shundaki, ingliz tilida “Over” predlogining shakllari va uning gapdagi o`rnini o`rganish ingliz tilini o`rganuvchilarga biroz qiyinchilik tug`diradi. Predloglarni turlarini o`rganishda o`zbek tili bilan taqqoslashda chalkashliklarga olib keladi. Mazkur bitiruv ishning asosiy maqsadi “Over” predlogli birikmalarining hozirgi zamon ingliz tilida sintaktik – strukturasi va sintaktik – semantik mazmunini o`rganish, ya`ni “Over” predlogli birikmalarining komponent va sintaksem statusini aniqlashni tashkil etadi. Xamda uning shakllarini, turlarini to`liq o`rganib chiqish, uning gapdagi vazifalarini aniqlash, o`zbek tili bilan taqqoslashdir. Buning uchun esa tarjima qilinayotgan matndagi gapni to`g`ri sintaktik tahlil etish, predlogning gapdagi o`rnini, sintaktik munosabatlarini hisobga olish talab etiladi. Mazkur bitiruv ishining ob`yektini hozirgi zamon ingliz tilida “Over” predlogli birikmalarni o`rganishni tashkil etadi. Zamonaviy ingliz tili strukturasida “Over” predlogining shakllari, gapdagi qanday vazifada kelishi mumkinligini tahlil etish bitiruv malakaviy amaliyoti ishining asosi bo`lib, bunda nazariy bilimlar jahon adabiyoti durdonalaridan olingan misollar orqali yaqqol ifodalab berilgan. Bitiruv malakaviy ishining amaliy ahamiyati shundan iboratki, mazkur ishdagi materiallar, o`quv qo`llanmalari tuzishda amaliy va qiyosiy grammatika, leksikografiya kabi o`quv mashg`ulotlarida foydalanish mumkin. 6

I Bob. 1.1. Predloglar haqida umumiy ma`lumot. 1 Kaushanskaya V.A, O`.Hoshimov va J.Bo`ranov 2 kabi tilshunoslar predloglarga quyidagicha ta`rif beradilar. Predlog, ot, olmosh yoki boshqa so`zlar o`rtasidagi aloqani ifodalaydi. Predlog urg`u olmaydi va o`ziga qarashli bo`lgan so`z oldidan keladi. Masalan: 1. We came across the square… (H.H 15) 2. The ground in front of the cottage was again occupied by the house. (FKS p 80) 3. Vines laid over t he tractors. (HEE p31) Lekin predlog o`ziga qarashli bo`lgan so`zdan ajratilib, gap yoki ergash gapning oxiriga qo`yiladigan hollari ham uchraydi. 1. It is the white boy you are talking about? (PaP) 2. Where do you suppose she`s gone to? (th Dr) Morfologik strukturasiga ko`ra, predloglar quyidagi guruhlarga bo`linadi: 1. Sodda predloglar. ( at, in, on, for, about, from, with) 2. Yasama predloglar . (behind, across, along) 1. Kaushanskaya V . A “Грамматика английского языка” Ленинград 1967 2. O` Hoshimov, J.Bo`ronov “Ingliz tili grammatikasining pormotiv kursi” Toshkent 1989 3. Qo`shma predloglar (inside, with – out, outside, within) 4. Sostavli predloglar. (in front of, because of) Ma`nosiga ko`ra predloglar joy va abstrakt munosabatlarni ifodalovchi predloglarga bo`linadi. Ba`zi predloglar ravish va bog`lovchilar bilan omonimdir. “Over” predlogi ravish bilan omonimdir. 1. The plane flew over my head. (EKDD p193) 2. He tried to jump over but could not. (ERDD p193) 7

Birinchi gapda “Over” predlog bo`lib kelyapdi. Biz mavzuni kengroq yoritishimiz maqsadida component va sintaksem tahlil haqida tushunchalar bermoqchimiz. 1.2. Komponent va sintaktik tahlil haqida. Yuqorida bayon etilganidek, mazkur ishning asosini hozirgi zamon ingliz tilida “Over” predlogli birikmalarni komponent va sintaksem tahlil nazariyasiga asosan o`rganishni tashkil etadi. Bizga ma`lumki, har bir ishni o`rganishda bosh va ikkinchi darajali bo`laklar nazariyasi muhim ahamiyatni kasb etadi. Lekin, shunga qaramay u ba`zi bir cheklanishlarga ega. Bu nazariyaning ishni o`rganishdagi ahamiyati qanchalik katta bo`lmasin, tildagi sintaktik elementlarning murakkab sintaktik – semantik hususiyatini o`rganishga imkon bo`lmaydi. Bosh va ikkinchi darajali bo`laklar nazariyasida “Over” predlogli birikmalar hol, ya`ni asosan o`rin holi deb qaraladi. Hol haqida 1 Kaushanskaya, 3 Ganishna, G`ulomov kabi tilshunoslar quyidagicha ta`rif berishadi: Hol to`ldiruvchidan keyingi ikkinchi darajali bo`lak bo`lib, ish harakatnig belgi – sifatini, uning bajarilishi bilan bog`liq bo`lgan o`rin, payt, sabab, maqsad, shart – sharoit, maqsad – daraja kabi xususiyatlarni ko`rsatadi. Komponent va sintaksem 1. Kaushanskaya V.A “ Грамматика английского языка ” Ленинград 1967. Avtor ro`yxati berilgan adabiyot ro`yxatida qo`yilgan. N1 14 – bosh 1. A . M Muxin “Лингвистечиский анализ” 1. A . M Muxin “Синтаксемный анализ и проблема уровный языка” Ленинград 1980 tahlil nazariyasi bosh va ikkinchi darajali bo ` laklar sharoitini aslo inkor qilmaydi , aksincha u bosh va ikkinchi darajali bo ` laklar nazariyasi o ` zida aks ettira olmagan ob ` ektiv borliqni o ` zida mujassamlashtirishga harakat qiladi . Bu nazariya asoschisi professor A . M . Muxin bo ` lib , uning izdoshlari SH . Safarov , R . Qiyomov , S . Egamberdiyevlar bu sohada muvaffaqqiyatli va samarali izlanishlar olib bordilar va olib bormoqdalar . Predlogli birikmalar G . P , S Egamberdiyev “ under + s ”, Glazcheva “ at ” predlogli birikmalar bo ` yicha 8

komponent va sintaksem tahlil nazariyasida muvaffaqqiyatli ilmiy tadqiqot ishlarini olib borishgan . Bu ishda biz S . Egamberdiyev A . M Muxin va boshqa bir qancha mualliflarning ilmiy tadqiqot ishlaridan ijodiy foydalandik . Tilshunoslikda morfologiyaning birligi esa fonema bo ` lgani kabi komponent va sintaksem nazariyadan kelib chiqqan holda sintaksisning birligi sintaksemadir . Sintaksema – bu eng kichik ma ` noli bo ` linmaydigan birlik bo ` lib , u o ` zida ma ` lum bir til birligining sintaktik – semantikasini mujassamlashtiradi . Tilda asosan uch xil sintaksema bor. 1. Substansial sintaksema – bu sintaksema o`zida predmetik xususiyatini aks ettiradi. 2 . Prosessual sintaksema – bu o`zida ish – harakatni aks ettiradi. 3. Klalifikativ sintaksema – o`zida belgini aks ettiradi. Mazkur bitiruv ishning ob`ekti bo`lgan “over” predlogi birikmalarning asosini substansial (ot) sintaksema tashkil etadi. Demak, biz o`rganayotgan “over” predlogli birikmalarining barchasini umumiy substansial (ot) belgi ostida birlashadi va bir – biridan lokotiv, temporal, pauzali, ob`ekt kabi belgilar bilan farq qiladi. Mazkur ishga asos bo`lgan tushuncha va termenlar asosan professor A.M.Muxin 1 tomonidan ishlab chiqilgan bo`lib, uning izdoshlari tomonidan muvaffaqqiyatli tarzda qo`llanib kelinib, yetarlicha izlanishlar olib borishmoqda. A.M Muxin ijodining o`ziga xos xususiyati shundan iboratki, u tilshunoslik 1. A . M . Muxin “Подляжи и предлоги в кн категория подежа в структуре и система языка (материали научной конфенции) 1971 termenlarini ishlatishda barcha tillarni bilishi uchun, ularning lotin tilidagi nomlarini saqlab qolganlar (lokotiv,subordinotiv, predikativ, pauzal, allativ, temporal kabi). Gap sintaktik strukturasi o`zida sintaktik bog`lanishlar borligini mujassamlashtiradi. Gapning elementlar birikmalari o`rtasida turli sintaktik bog`lanishlar, yadroviy predikativ, noyadravoy predikatsiya, subordinativ (tobe) bog`lanish, koordinativ (teng) va oppozativ (bilvosita) bog`lanishlar mavjud. 9

Predlogli birikmalar gapning ikkinchi darajali bo`laklar nazariyasi va so`z birikmasi nazariyasi va so`z birikmasi elementlar sintaktik birlik sifatida qaralmaydi. Mazkur ish asosan ikki bosqichda, ya`ni birinchi bosqich komponent tahlil, ikkinchi bosqich esa, sintaksem tahlil asosida o`rganiladi. Birinchi bosqichda gap komponentlari o`rganiladi va ularga xos bo`lgan sintaktik belgilari aniqlanadi. Ikkinchi bosqich elementlar sintaktik birliklarining ikkinchi turi sintaksemalarni o`z ichiga oladi. Sintaksemalar – mazmuniga ko`ra quyidagi sintaktik – semantik belgilar kirishi mumkin. Masalan: substansial (ot) predmetni ifoda etuvchi, lokotiv, (o`rin – joy, ma`nolarini ifoda etuvchi) va boshqa ob`ektiv borliqni ifoda etuvchi. Gapning komponenti va sintaksem tahlili o`z ichiga gap strukturasida namoyon bo`ladigan ikki sintaktik birlikni o`zining formal va mazmun belgisiga ega bo`lgan gapning komponenti va sintaksemalarni o`z ichiga oladi. Gapning komponentlari va sintaksemasi gap strukturasini ikki qatlami, ya`ni gapning yuzaki va ichki strukturasini tashkil etadi. Zamonaviy tilshunoslik fanlariga asosan til bu – sistemalar yig`indisidir. Bu esa til birliklarini, shu bilan bir qatorda sintaksik birliklarni ikki planda, ya`ni sintagmatik va paradigmatik planda o`rganishni taqazo etadi. Gap komponentlari ifodalagan turli sintaktik birliklarni bilish gap doirasida ko`rib chiqish sintagmatik aspektni tashkil etadi. Sintaksemalarning mazmunini ifodalagan sintaktik – semantik elementlarni ikki yoki undan ortiq gap doirasida taqqoslash paradigmatik aspektni tashkil etadi. Sintaksem analizda asosan uch yo`nalish bo`yicha tadqiqot olib boriladi: 1) Ifoda usuliga ko`ra (S.Egamberdiyev, Bodanina 1 ) 2) Elementlar sintaktik – birliklarining sintaktik mazmuni bo`yicha (Djelali, Belinskaya) 3) Elementlar sintaktik birliklarning pozitsiyasiga ko`ra (Voskrisinikal, Averyanova) 10

Mazkur bitiruv ishda biz birinchi yo`nalish bo`yicha, ya`ni formuladan mazmunga qarab beramiz. 1.3. Lingvistik eksperiment metodlari. Mazkur ishda lingvistik eksperimentli metodlar katta ahamiyat kasb etadi. Eksperiment deganda tilining sintaksis bo`limida keng tarqalgan transformerlar tushuniladi. Gapning komponent strukturasini o`rganish eksperimenti metodlaridan farq qiladi. Biz mazkur ishning birinchi qismida gapning komponentlari va sintaktik bog`lanishlarini aniqlashda so`zlarni tushurib qolish eksperimentidan foydalanamiz. Ishning ikkinchi qismida esa shu qismni tashkil etuvchi sintaksemalarni o`rganishda esa boshqa eksperiment metodidan foydalanamiz, ya`ni biror bir paradigmatik qatorni tashkil etuvchi sintaksema bilan almashtirish eksperimenti metodi qo`llaniladi. Masalan, lokotiv sintaksemani aniqlashda ingliz tilida “there”, “here” o`rin olmoshlaridan yoki lokotiv sintaksemani ifodalaydigan boshqa sintaksemalar bilan pauzali sintaksemani aniqlashda “because of” predlogi bilan o`rin almashtirish orqali yoki savol qo`yish orqali aniqlanadi. Ba`zi bir hollarda biror – bir sintaksemani aniqlashda, “so`z qo`yish”, “verbalizatsiya” fe`lga 1. A.N.Bodanina “ Предложноиминным сочетания for + имя при глоголи в структури в английски предложения ” кон . дос . Горкьий 1973 Автор ro`yxatida berilgan adabiyotlar ro`yxatida qo`yilgan. N5 14 bosh. aylantirish “passivizatsiya” (passivga aylantirish) transformatsiya metodlaridan foydalanamiz. Har bir konkret hodisa uchun ishonchli , ya`ni o`sha hodisani isbotlash uchun mos keladigan transformatsiya formalarini topish muhim ahamiyatga ega. Shuni aytib o`tish kerakki, transformatsiya eksperiment sifatida o`zida transformatsiya qilinayotgan gapdagi fikrni bayon qilmaydi, balki analiz qilinayotgan sintaksemaning mazmuni ifoda etgan u yoki bu sintaktik – semantik belgining bor yo`g`ligini isbotlashda vosita bo`lib xizmat qiladi. 11

Transformatsiya qilishda ikki shartga amal qilinadi: Birinchi shartga ko`ra, gapning Grammatik qonun – qoidalari jihatidan gap strukturasi to`g`ri bo`lishi va uning buzilishiga yo`l qo`ymasligi lozim. Ikkinchi shartga ko`ra, gapning komponentlari tahlilida “transformatsiya qilinayotgan” elementni tushurib qoldirganimizda boshqa elementlarning sintaktik bog`lanishi o`zgarmay qolishi kerak. Bu fe`llarga va predloglarga tasodifan murojaat qilingani yo`q. Taniqli lingvistlar A.I.Smirniskiy, N.N.Amosova, A.A.Ufemseva, O.N.Seliverstova va G.S.Klichkovlarning ishlarida (37;24;12) ular tomonidan so`zning semantik strukturasi yoritilayotganida aynan fe`llar va predloglar misol tariqasida keltirilgan. Ushbu fe`llar va predloglarning tanlab olinishiga uning hajmiy semantika va yuqori chastotaligi sabab bo`lgan. Ammo yuqorida nomi tilga olingan lingvistlardan birortasi tahlilning biror bir usulini taklif qilmaydi. Natijada fe`lning << umumiy >> mazmuni intuisiya asosida formulirovka qilinadi. Yuqorida ko`rsatib o`tilganidek A.I.Smirniskiy, G.S.Klichkovning fikriga “qo`shilib << ushbu fe`llar va predloglarni barcha semantik variantlari uchun << biror – bir buyumga, belgiga, holatga va shu kabilarga ega bo`lish abstract mazmun umumiy bo`ladi >> deb hisoblandi. (72, 112b) << O`tkazilgan tahlilning natijasiga ko`ra, - deb ta`kidlaydi O.N.Seliverstova, - shunday xulosa qilindiki, bu fe`llarning semantik strukturasi bitta keng qamrovli umumiy mazmunni tashkil qilmaydi, balki ko`plab yaxlit mazmunlarni, ya`ni tahlil qilingan fe`llar ko`p mazmunli bo`ladi. >> (69, 106b) O.N. Seliverstova o`zi ko`rib chiqqan fe`llarning semantik strukturalari ustida o`tkazilgan tadqiqotlarning darajasidan qoniqmaganligini bildirib, shunday yozadi: << Hozirgi vaqtda Ex 2 Sx belgining barcha variantlari ajratilmagan. Ushbu yo`nalishda hali ko`p ish qilinishi kerak >> (69, 95 b) Umuman shuni ta`kidlash lozimki, mavjud ishlarda predloglar va fe`lning semantikasi har tomonlama tadqiq qilinmagan. V.I.Mova leksik birikishni o`rganayotganida ushbu fe`lning boshqa bir qancha fe`llar qatorida misol tariqasida ko`rib o`tadi (43. 13b). G.A. Pokrovskayaning ishida fe`llar ko`p mazmunli 12

so`zning mazmunlarini chegaralashda kontekstning rolini aniqlash maqsadida ko`rib chiqilgan (64. 21b) Aniq chegaralangan guruhni tashkil qilmaydigan bir qancha fe`llar uchun umumiy bo`lgan mazmun komponentini aniqlashga urinib ko`rgan. Bunda shuni ta`kidlash lozimki, tilining mazmuni muammosini muvaffaqqiyatli hal qilish sezilarli darajada tadqiqotchining faylasufona – uslubiy tayyorgarligiga bog`liq bo`ladi. Bunday tayyorgarlikning muhimligi to`g`risida gapirib A.Shaff shunday yozadi: << Tilning nazariy aspekti bilan shug`ullanishni o`z tadqiqotlarining mavzusi qilib belgilab mantiqchi ham, lingvist ham uni chetlab o`tolmaydi. Ertami – kechmi u bilan qilishga majbur bo`ladi va u faylasufga aylanadi >> (82, 135b) Demak til – inson bilan birgalikdagi ob`ektiv dunyoning narsalari, jarayonlari va munosabatlari to`g`risidagi fikrning faqatgina moddiy shakli ekan, unda ob`ektiv dunyoning boshqa narsalaridan farqli o`laroq ularning xususiyati o`zlarida mavjud bo`ladi, lingvistik birlikning kommunikativ tarkibi insonning ongida – mavjud bo`ladi. << Mazmun, -deb yozadi A.N.Leontev, -konkret odamlarning ongidan, boshqa joyda mavjud bo`lmaydi. Mazmunlarning mustaqil podsholigi yo`q g`oyalarning platon dunyosi yo`q >> (42, 25 b) So`zning tovushdan iborar moddiy qobig`i va uning konseptual kommunikativ tarkibi orasidagi moslikni ochish muhim vazifa hisoblanadi, bu vazifani hal qilish lingvistning kompetensiyasiga kiradi. Tadqiqot usullarini bayon qilishga o`tishdan oldin, biz tomonimizdan ishlatilgan << ma`no >> va << mazmun >> atamalari zamirida nimani tushinishimizni aniqlaymiz. So`z ma`nosi deganda boshqa so`zning yoki so`zlar guruhining semantik tarkibi tushiniladi, qaysiki ular tadqiqot qilinayotgan talaffuzdagi birlikning substitumi bo`lib qatnashishi mumkin. Nutqiy ma`nolar inglizlarning ongida ob`ektiv borliq fragmentlari aniq bir turning aksi bo`lib ifodalanadi. Ular so`zning leksik mazmuni va ob`ektiv borliq fragmentlarining u yoki bu turini xarakterlaydigan holda ushbu leksik mazmun 13

uchun tasodifiy hisoblangan qator xususiyatlardan tanlanadi. Boshqacha aytganda, so`zning ma`nosi mantiqda “oddiy” lingvistik yoki formal tushunchaga mos keladi. So`z ma`nosida uning faqatgina til darajasidagi mazmuni, ya`ni ushbu so`z bilan ifodalanadigan tarkibiy jihatdan muhim barcha “oddiy” lingvistik tushunchalar emas, balki konkret nutqiy sensatsiya olib kiradigan ayrim elementlar ham mavjuddir. Shunday qilib, fe`lning invariant leksik mazmuni, uning barcha nutqiy qo`llanilishidan, ya`ni uning barcha mazmunidan, o`zida abstraksiyadan boshqa narsani ifodalamaydi. Shu bilan birga so`z ko`proq yoki ozroq noaniqlikdagi mazmunga ega, lekin so`zning mazmunini faqat uning ishlatilishini kuzatib ilg`ab olish mumkin, ya`ni avval so`zning ishlatilishidan muhimlarini ajratib olish yo`li bilan uning mazmunini aniqlanadi degan fikriga rozi bo`lmay iloji yo`q. S.Ulman 1963 yilda << hanuzgacha bunday planda bunday yirik masshtabda tadqiqotlar o`tkazilmagan lekin foydali bo`lishi mumkin edi. >> (82,25) deb ta`kidlagan edi. Ushbu mulohaza lingvistikaning hozirgi rivojlanish bosqichida ham haqqoniy bo`lib qolaveradi. Shunday qilib, olib borilgan tadqiqotlarimizning o`tkazilishi usulllarini bayon qilishga to`xtalamiz va olingan natijalarni ko`rib chiqamiz. Shuni ta`kidlaymizki, asosiy usullar sifatida distributiv va komponent tahlil usullari qo`llanilgan, ammo ularning prinsiplari hozirgacha lingvistikada foydalanilgan usullarning prinsiplaridan farq qiladi, Transformasion o`zgartirishlar miqdoriy bayon qilishlar va ingliz – informatorlari orasida o`tkazilgan so`rovnomalar ham turli kontekslarda va bizning o`zgartirishlarimizni belgilanganligida fe`lning ayrim ma`nolarini aniqlashda ancha muhim rol o`ynaydi. So`z til birligi va nutq birligi sifatida mavjudligini e`tiborga olib, uning sintagmatik va paradigmatik aloqalari ularning dialektik umumiyligida ko`rib chiqilgan. 14

Ammo, sintagmatik qatorni bevosita kuzatish mumkinligini ko`zda tutib, tadqiqot avval sintagmatik darajada olib boriladi. U fe`lni barcha modellari ishlatish sirtqi boshqaruv sintaksisda shunday aloqa vositasiki strukturalarini distributive tahlil qilishga asoslanadi. Yuqorida qayd etilganidek so`zni matnda boshqa so`zlar bilan aloqadorlikda o`rganish, bilish qonuniyatlaridan kelib chiqadi, unga mos ravishda mazmuni haqiqatan bilish uchun, uning barcha tomonini, barcha aloqalarini va “o`rtalilashuvi” o`rgatish o`zlashtirish kerak. Har bir o`rgatilish modellarda uning atrofidagi elementlari orasidagi munosabatlar semantikasini, tasodifiylarni chiqarib tashlash va muhimlarini ajratib olishga asoslangan komponent tahlil qilish, til darajasida fe`lning invariant mazmunini aniqlash imkonini beradi. 1.4. “Over” predlogli birikmalarining komponent tahlili. Predlogli birikmalarni ingliz tilida tadqiqot olib borish natijalari (Bodanina, Temirov, Rustamova, Muxtorov, Ma`murov, Egamberdiyev S) shuni ko`rsatadiki, gapda ot yoki olmosh bilan ifodalangan u yoki bu predlog yig`indisidan iborat bo`lgan predlogli birikma subordinativ bog`lanish asosida sintaktik munosabatga kirishadi. Buni biz atroflicha ko`rib chiqishga harakat qilamiz. 1. Subordinativ bog`lanish va gapning tobe bo`lagi. Avvalo “Over” predlogli birikmaning subordinativ (tobe) sintaktik bog`lanishga o`tishdan oldin gapning asosiy sintaktik bog`lanishlarni ko`rib o`tish lozim. Yuqorida nomlari zikr etilgan mualliflar olib borgan tadqiqotlar natijalari shuni ko`rsatadiki gapning yadrosini tashkil etuvchi ega va kesim boshqa bo`laklarsiz grammatik jihatdan grammatik qonun – qoidalarga javob beruvchi gap strukturasini tashkil etadi. Ular orasidagi bog`lanish yadroviy predikatsiyaga asoslanadi. Gap strukturasidan eganing yoki kesimning tushurib qoldirilishi gap tuzilmasining buzilishiga olib keladi. Endi “Over” predlogli gap tuzilmasida gap komponentlarini navbatma – navbat tushirib qoldirish eksperiment metodi orqali gap elementlar sintaktik 15

bog`lanishlarni aniqlaymiz. Va bu bog`lanishlar asosida gap komponentlari (ega – NP, kesim – NP 2 ) (D – tobe komponent) ni aniqlaymiz. 1. An aeroplane flew over the town. (K.E.Y. p340) 2. Vines laid over the tractors. (H.E.E. p31) 3. The clouds came over the moon. (H.E.E. p 287) 4. The handle looked over the seat. (H.E.E. p 238) 5. A lamp was hanging over the table. (K.E.Y p 340) Biz dastlab gap strukturasidagi gapning yadroviy elementlarini tushirib qoldirib, (ular o`rtasidagi) keyin esa bizni qiziqtirayotgan “Over” predlogli sintaktik elementlarni gap tuzilishidan tushirib qoldirib, ular o`rtasidagi sintaktik bog`lanishlarni aniqlaymiz. *… flew over the town. *… an aeroplane …over the town. 2. Vines laid over the tractors. *… laid over the tractors. * Vines … over the tractors. Yuqoridagi eksperiment natijalari gap strukturasida yo egani, yo kesimni tushirib qoldirish gap strukturasining buzilishiga olib kelishini ko`rsatdi. Demak, ega va kesim gap strukturasining asosini tashkil etadi. Ya`ni ular orasidagi sintaktik bog`lanish yadroviy predikatsiyani tashkil qiladi. Yadroviy predikativ bog`lanishga asosan ega va kesim (-) taqazo etadi. Endi gap strukturasida bizni qiziqtirgan “over” predlogi birikmalarini tushurib qoldiramiz. 1. An aeroplane flew over the town. an aeroplane flew … 2. Vines laid …. 3. The clouds came … 4. The handle looked … 5. A lamp was hanging … Yuqorida o`tkazilgan lingvistik eksperiment natijasi gapda “Over” predlogli birikmalarni tushurib qoldirish gap axborot ko`lami kamayganligiga qaramasdan 16

gap strukturasiga putur yetkazmasligini ko`rsatadi va gap strukturasi o`zining grammatik jihatdan to`g`riligini saqlab qoldi. Bundan “Over” predlogli birikmalar gapning tobe komponenti ekanligi kelib chiqadi. Buni biz gapning yuniksion va komponent modeli orqali ifodalaymiz. 1. gap komponentlarini ko`rsatishda quyidagi belgilardan foydalanamiz: N – yadroviy, P 1 – predikasiya etiluvchi, P 2 – predikasiya etuvchi, D – tobe, H – uyushuq komponenti, NP 1 – gapning yadroviy predikasiya etiluvchi (ega), NP 2 – yadroviy predikasiya etiluvchi (kesim), AD – oppozision tobe komponent, HD – uyushuq tobe komponent A.M.Muxin nazariyasiga ko`ra oltita sintaktik – semantik bog`lanish bor. 1.5. “Over” predlogli birikmalarning subordinativ bog`lanishi. 1. Yadroviy predikativ – nuclear predicate NP (ega va kesim orasidagi bog`lanish) 2. Noyadroviy predikativ 3. Subordnative relatives (tobe bog`lanish) 4. Coordinative relation (uyushuq bo`laklar o`rtasidagi bog`lanish) 5. Oppositive relation (bilvosita bog`lanish) 6. Introductive relation (kirish so`zlarining bog`lanishi) - yuniksion model. 17

Noyadroviy predikativ, yadroviy predikativ bog`lanishga o`xshab ketadi . Yadroviy predikativ ega va kesim o`rtasidagi bog`lanish bo`lib, gap tugallangan ma`noni bildiradi. Noyadroviy predikatsiya ikkinchi darajali bo`laklarda bog`lanish bo`lib, undan keyin gap davom etadi. Lekin Muxin nazariyasiga ko`ra uchta katta sintaktik – semantik kategoriyaga bo`linadi. 1. Temporal (payt) 2. Locative (o`rin) 3. Har qanday payt ravishlari temporal semantikaning ifodalashi mumkin. 1 2 4 5 NP 1 , NP 2 , D 3 DP 1 , DP 2 – komponent model. Dependent part – tobe bo`lak. 1. An aeroplane flew over the town. NP 1 NP 2 D 2. Vines laid over the tractors. NP 1 NP 2 D Yuqorida keltirilgan yuniksion modellar “Over” predlogli birikmalarining fe`lning aniq formasi tomon bir tomonlama subordinativ (tobe) sintaktik bog`lanishga kirganini ko`rsatadi. Bu misollarda “Over” predlogli birikmalar fe`ning aniq formasiga tobedir. Demak, yuqoridagi gaplarda ular uchun tayanch element fe`lning aniq formasi hisoblanadi. 18

Quyidagi gaplarda “Over” predlogli birikmalar uchun tayanch komponent fe`lning noaniq shakli bilan berilganligini ko`ramiz. 1. I thought we might be able to get over there. (H.E.F. p 149) 2. I want to go over there. (P.G.D p 109) 3. I would leave liked to drive over the new road. (H.E.F p 47) Yuqoridagi gaplarda “Over” predlogli birikmalar uchun tayanch komponent infinitive bilan ifodalangan. 1 2 3 4 5 1. I thought we night be able to get over there. 1 2 3 4 2. I want to go over there. 1 2 3 4 NP 1 NP 2 D 1 D 2 (1) (1) (2) 2 (2) (2) (3) (3) 4 5 3. I would have liked to drive over the new road. 1 2 3 4 5 Quyidagi gaplarda “Over” predlogli sifatdoshga tobe. 1 2 (2) 3 4 (5) (5) 6 1. I saw a cloud coming over the mountain. (H.E.E p 32) 19

1 2 3 4 5 Bundan tashqari “Over” predlogli birikmalar fe`lga tobe bo`lib, subordinativ sintaktik aloqaga kirishganidek, ot so`z turkumi bilan ifodalangan komponentga ham tobe bo`lib, subordinativ bog`lanishga kirishadi. “Over” predlogli birikmalarining otga tobe bo`lib kelishini quyidagi gaplardan ko`rish mumkin: 1. The light over the head of the bed shone … (H.E.E p 228) 2. A short bridge over a canal was flown up. (H.E.E p 132) Yuqoridagi gaplarda “Over” predlogli birikmalarining tobe komponent ekanligini aniqlash uchun ularni gap strukturasidan tushurib qoldiramiz. 1. the light … shone … 2. A short bridge … was flown up. Yuqoridagi gaplarda eksperiment natijalari gapda axborot ko`lami kamaygan bo`lsada, “Over” predlogli birikmalarni gap strukturasidan tushurib qoldirish gap strukturasiga putur yetkazmasligini ko`rsatadi. Bu esa “Over” predlogli birikmalar gapning tobe komponent ekanligini ko`rsatadi. Quyida yuqorida keltirilgan gaplarning yuniksion modelini ko`ramiz. (1) 1 (3) 2 4 1. The light over the head of the bed shone. 1 2 3 4 NP 1 D 1 D 2 NP 3 20

2. A short bridge over a canal was flawn up. 1 2 3 4 D 1 NP 1 D 2 NP 2 demak, yuqorida keltirilgan element natijalariga asoslangan holda shuni aytish mumkinki, “Over” predlogli birikmalar gapda asosan subordinativ bog`lanishga kirishadi va ular uchun tayanch komponent fe`lning aniq shakli, noaniq shakllari va ot so`z turkumi hisoblanadi. (1) 1 (2) (2) 2 3 4 3. The mist over the flat hung leave. 1 2 3 4 NP 1 D 1 NP 2 D 2 1.6. “Over” predlogli birikmalarning appozitiv bog`lanishi. “Over” predlogli birikmalar gapda subordinativ bog`lanishga kirishishi bilan bir qatorda, ular gapda oppozitiv bog`lanishga ham kirishadi. “Over” predlogli birikmalar bunday bog`lanishda asosan izohlovchi bo`lib keladi. 1. The car was there, over the bridge . (H.E.E p 189) 2. The birds fly there, over the mountain . (H.E.K. p 27) 3. The clouds were there, over the lake. 4. The lay down there … over the tank (H.E.H. p 57) 21

Yuqorida keltirilgan gaplarda “over the bridge”, “over the mountain”, “over the lake”, “over the yank” kabi “over” predlogli birikmalar izohlovchi tobe komponent vazifasida kelgan va u oppozitiv sintaktik bog`lanishga kirishadi. Buni isbot qilish uchun biz tushurib qoldirish metodiga murojaat qilamiz: 1. The car was there … 2. the birds fly there … 3. the clouds were there … Gapda “Over” predlogli birikmalarini tushurib qoldirish gap strukturasining buzilishiga olib keladi. Lekin gapdagi axborot ko`lami birmuncha kamayadi. Endi yuqoridagi gaplarning yuniksion va komponent modelini keltiramiz. 1. The car was there, over the bridge. 1 2 3 4 NP 1 NP 2 D AD 2. The birds fly there, over the mountain. 1 2 3 4 NP 1 NP 2 D AD 22

3. The clouds were there, over the lake. NP 1 NP 2 DAD Yuqorida keltirilgan gaplarda “Over” predlogli oppozitiv komponent subordinativ bog`lanishga kiruvchi tobe komponent bilan bilvosita sintaktik bog`lanishga kirishadi. Agar uni gapda tushirib qoldirsak, sintaktik bog`lanishlarga ta`sir qilmaydi va subordinativ komponent bevosita o`zi sintaktik bog`lanishga kirishadi. Oppozitiv komponent subordinativ (tobe) komponent bilan taqqoslaganda, har ikkala bog`lanish uchun ham bir tomonlama yo`nalish xosligini va ularning sintaktik bog`lanishi biror – bir komponentga bir tomonlama yo`nalishni ko`rsatadi. Shuning uchun ham gapda oppozitiv bog`lanishni ham tushirib qoldirish mumkin. Yuniksion modellar oppozitiv bog`lanishda izohlovchi bog`langan tayanch komponent tushirib qoldirilgan bo`lsa, izohlovchi sintaktik bog`lanishga kirishini ko`rsatadi. Subordinativ bog`lanishda esa, tobe bo`lak sintaktik bog`lanishga tayanch komponentsiz kirisha olmaydi. Oppozativ bog`lanishda bir komponentning ikkinchi komponentga bog`lanishi va bilvosita uchinchi komponent bilan bog`lanishi uning koordinativ (teng) bog`lanish bilan yaqinlashtiradi. Lekin bu ikki bog`lanish birinchidan farq qiladi. Oppozitiv bog`lanish tayanch elementlarga bilvosita, koordinativ bog`lanish esa bevosita bog`lanadi. Ifoda usuliga ko`ra, koordinativ bog`lanishda uyushuq bo`laklar teng bog`lovchilar bilan keladi. Oppozitiv bog`lanishda esa tayanch komponent va izohlovchi vergul bilan ajratiladi. 1.7. “Over” predlogli birikmalarning koordinativ bog`lanishi. 23

“Over” predlogli birikmalar gapda uyushib ham kelishi mumkin. Gapning har qanday komponenti uyushib keladi. Biz yuqoridagi paragraflarda ko`rib o`tganimizdek “Over” predlogli birikmalar gapda subordinativ aloqaga kirishadi. Va tobe komponent bo`ladi. Demak, biz tahlil qilayotgan gaplarda tobe komponent uyushib keladi. 1 2 3 4 5 (7) 6 7 1. You have lipstick on your shirt and over your ear. (H.E.H. p 141) 1 (2) 2 4 3 4 6 (7) 5 6 2. Blood was running out of his mouth and down over the chin. (H.E.H p 160) Quyidagi gaplarning yuniksion va komponent modellarini keltiramiz. 1. 1 2 3 4 5 6 7 NP 1 NP 2 D 1 D 2 HD 1 HD 2 1 2 3 4 5 6 NP 1 NP 2 D 1 HD 1 D 2 HD 2 24

I – Bob xulosasi. Birinchi bob “Over” predlogli birikmalarning komponent tahliliga bag`ishlandi. Lingvistik eksperiment metodlari orqali biz “Over” predlogli birikmalarning gapdagi ko`pincha subordinativ bog`lanish asosida sintaktik aloqaga kirishishini aniqladik. Bunda “Over” predlogli birikmalar fe`lning aniq va noaniq formalariga ( infinitive, sifatdosh) tobe bo`lib bir tomonlama subordinativ aloqaga kirishini isbotladik. Bundan tashqari “Over” predlogli birikmalar gapda oppozitiv bog`lanishda kelishi bilan ham harakterlanadi. O`tkazilgan lingvistik eksperimentlarga asosan “Over” predlogli birikmalar tayanch komponent bilan bilvosita bog`lanib, boshqa komponent bilan sintaktik bog`lanadi. “Over” predlogli birikmalar gapda uyushib ham keladi. Bunda ular gapning koordinativ komponentihisoblanadi vat eng bog`lanish asosida sintaktik aloqaga kirishadi. 25

II – Bob. “Over” predlogli birikmalarning sintaktik tahlili. 2.1. “Over” predlogli birikmalarning sintaktik – semantik tahlili . “Over” predlogli birikmalarning substansial belgisi. Avval aytib o`tkanimizdek, mazkur ishning asosini sintaksem tahlil tashkil etadi. Gap komponentlaridan farq qilib, sintaksema variant birligi hisoblanadi va tildosh variantlar sintaksemasini aks ettiradi, va o`zining turli sintaktik – semantik belgilar gap strukturasiga chuqur kirib boorishi bilan gap komponentlaridan farq qiladi. Yuqorida biz “Over” predlogli birikmalarni substansial (ot) sintaksema deb qaradik. “Over” predlogli birikmalarning quyidagi elementlar bilan birikishi ularning substansial belgisiga kiradi. I. Artikl bilan. 1. There were mists over the river. 2. A new wide road … would go over the mountain. (H.E.E p 46) II. Kishilik olmoshlari bilan. 1. You have lipstick … over your ear. (H.E.H. p 141) 2. He folded his hands over his knee . (H.E.F) p 156) III. Qaratqich kelishigidagi ot bilan: 1. He short twise over the wigger`s. 2. He stepped over abbert`s body . (H.E.H p 124) IV. Ko`rsatish olmoshi bilan. 1. Take us over to that boat. (H.E.H p 71) 2. A lamp was hanging over that table . (H.E.H p 340) V. Son bilan. 1. Hot overfive feet. (H.E.H. p 55) 2. There were over a hundred people at the meeting. 3. The engine weighs over a tou. (K.EV p 340) 4. She is over fifty. (D.E.K.D p 193) 26

2.2. “Over” predlogli birikmalarning substansial ifodalanishi. Quyidagi gaplarda ajratib ko`rsatilgan predlogli iboralar usul substansial sintaksemalarga misol bo`la oladi. 1… he glorified militarism after the manner of Treitschke (JR 228) 2… She embracet ne after a most fulsome manner … (JSG 241) Yuqoridagi xususiyatni isbotlash uchun this ravishi orqali yoki In what way? How? Savollarini qo`yish transformatsiyasi o`tkaziladi. Ko`rib chiqamiz: 1… he glorified militarism after the manner of Treitschke In what way did he glorify militarism? How did he glorified militarism? …he glorified militarism thus ; 2. She embraced me after a most fulsome manner… In what way did she embraced me? How did she embraced me? She embraced me thus ; Bu sintaksema manner, fashion, model so`zlari kiritilgan turli xil variantlarga ega. Ularni ko`rib chiqamiz: After the manner – varianti 1… They imitate my action after the manner of monkeys… (JGS 240) 2 It was as great, rambling, two-story affair, after the manner of the French chatraux… (TDJ 130); After fashion – varianti. 1 He does his work, but only after a fashion …(JPA 340) 2 …he jad tied them, after the Indian fashion , with sticks (EVG 107); 3 …to rebuilt them after the present mode, destroyed all his plantations (JSG 167) 27

2.3.“Over” predlogli birikmalarning lokotiv sintaksemani ifodalashi. Mazkur paragrafda “Over” predlogli birikmalarining substansial belgisidan tashqari lokotiv sintaktik – semantik belgisini ko`rib chiqamiz. “Lokotiv” termini lotin tilidan olingan bo`lib, joy ma`nosini bildiradi. Biz to`plagan misollarning ko`p qismini “Over” predlogli birikmalari ifodalagan lokotiv sintaksema tashkil etadi. Lokotiv sintaksema gaplarda fe`lning aniq va noaniq formasi bilan, ot bilan ifodalangan tayanch komponentga bir tomonlama yo`nalgan subordinativ (tobe) bog`lanish asosida gaplarda namoyon bo`ladi, ya`ni tobe komponent bo`lib qoladi. a) fe`lning aniq formasiga tobe. 1. The handle hooked over the seat. (H.E.F. p 238) 2. There was a three over the water. (H.E.F.) b) fe`lning noaniq shakliga tobe. 1. There were white gules flying over the island. (H.E.H. p 113) 2. I would have liked to drive over the new road. (H.E.F. p 17) v) otga tobe. 1. The light over the head of the bed shone … (H.E.F p 228) 2. A short bridge over a canal was blown up … (H.E.F p 192) Har qanday predlogli birikmalar gap strukturasida erkin joylashadi. Ular gapda boshida, o`rtasida, oxirida ham kelishi mumkin. Lekin to`plangan misollarimizning deyarli barcha qismida “Over” predlogi gap oxirida joylashgan. 1.Vines laid over the tractors. 2. There were mists over the river. Gap boshida kelishi: 1. The clouds over the land now rose like mountains. 2. I knocked over his candle with the pillow. (H.E.F. p 49) Yuqorida kelltirilgan misollarda “Over” predlogli birikmalari sof lokotiv sintaksemani ifodalaydi. Buni isbotlash uchun lingvistik eksperiment metodiga 28

murojaat qilamiz. Lokotiv sintaksemani aniqlash uchun “there”, “here” o`rin hollari bilan yoki lokotiv sintaksemaning boshqa vositalari bilan “over” predlogli birikmalarini almashtirishdir. 1. We drove fast when we were over the bridge. (H.E.F. p 62) We drove fast when we were near the bridge. …when were in front of the bridge. … when we were at the bridge. … when were there. 2. I would have liked to drive over the new road. … I would have liked to drive there … Yuqoridagi transformatsiyalar “Over” predlogli birikmalarning sof lokotiv sintaksemani ifodalashni ko`rsatadi. Lokotiv sintaksemalarning leksik bazasi sifatida: konkret predmetlar (table, window), inson tanasi ( leg, face, forehead) va shu kabilar bilan ifodalanishi mumkin. Lokotiv sintaksemalarni ifodalovchi birikmalar tilshunos olim Ch.Cheyf (Cheyf 1975 , 1983) Lokotiv deb atalgan fe`llar bilan qo`llanadi. Bunday fe`llarga biror bir territoriyadagi vaziyatni, bildiruvchi fe`llar (To be, to stay, to sit) biror joydagi harakatni bildiruvchi fe`llar (to go, to come), (to run, to stop, to move) kabi fe`llar kiradi. 2.4. Lokotiv – allativ sintaksema. “Over” predlogli birikmasi allativ sintaksemani o`zida ifodalashi bilan ham harakterlanadi. Lokotiv – allativ sintaksema o`rin joy ma`nosini o`zida ifodalashi bilan birga, biror predmetga yoki biror territoriyaga tomon bo`ladigan yo`nalishni bildiradi. Biz lokotiv – allativ sintaksemani quyidagi misollardan ko`rishimiz mumkin:1. I saw a cloud coming over the mountain. (H.E.K p 46) 2. … all came over me. (H.E.E p 50) 3. I went over to the bed. (H.E.F p 158) Lokotiv – allativ sintaksemani aniqlash uchun “over” predlogli birikmani yo`nalishini ko`rsatuvchi “towards” “in the direction of” kabi predloglari bilan transformasiya qilindi. 1. … all came over me. 29

all came in the direction of me. … towards me 2. Then the clouds come over the mountain. in the direction of the mountain towards the mountains 3. I went in the direction of the bed. Yuqoridagi transformatsiya natijalari o`rganilayotgan sintaksemalarning allativ sintaksema dalolat beradi. Ingliz tilida allativ sintaksema ko`pincha “to come”, “to go”, “to look”, “to run”, “to walk”, “to push” kabi fe`llar bilan qo`llanadi. 2.5 . Temporal sintaksema. Biz yiqqan faktik misollar “Over” predlogli birikmalarining lokotiv – allativ kabi sintaktik – semantik xususiyatga ega bo`lishi bilan bir qatorda temporal, ya`ni vaqt ma`nosini bildiruvchi sintaktik – semantik xususiyatga ega. Temporal sintaksema olib borilgan tadqiqotlarga 1 asosan “then”, “now”, “at that time” moyil ravishlari bilan yoki “during” predlogi bilan aniqlanadi 2 : 1. Бадинина А.Р “Предложеноименный сочетания for + имя при глаголе в структуре в английский предложения” Кон. Дис. Горький 1973. 2. Цернино Э.В “Лексические и синтактические глаголные конструкции с предлогоме with в совреьинтал английском языке” Конд. Дис. Л 1973 1. Can you stay over Sunday? (H.O. 1. D) 2. He stayed over two hours. 3. He stayed in London over a month. (H.D.S.D) 4. He pocked over two hours. (M.E.R.D) Endi “over” predlogli birikmalarni o`rin almashtirish ya`ni lingvistik tranformatsiya metodiga murojaat qilamiz. 1. Can you stay now ? 2. Can you stay during Sunday? 3. He stayed in London then He stayed in London during a month. 4. He packed then 30

He packed during two hours. Yuqoridagi lingvistik eksperiment metodlariga asoslanib, biz “Over + 1” predlogli birikmalarning lokotiv, allativ sintaksemalarga ega ekanligi bilan birga temporal sintaksema ekanligini ham isbotladik. Ushbu bo`limda ko`rib chiqiladigan qator sintaksemalar umumiy sintaktik – semantik temporallik xususiyatiga ega. Ular asosan ot, olmosh uyg`unligidagi turli xil predlog, ayni paytda “after” predlogi bilan ifodalanadi. Avvalo bir nechta misollarni ko`rib chiqamiz. Quyidagi misollarda turli predlogli iboralar keltirilgan. 1 At noon a chin line of land appeared ahead of them to the North; 2 With the decision , some of her fear fell away… 3 I was just going out to have a drink before dinner /SMM, 56/ 4 After dinner she went into the bathroom…CPD, 95) Barcha ajratib ko`rsatilgan predlogli iboralar yagona sintaktik –semantik temporallik xususiyatiga ega. Ushbu xususiyatning mavjudligini ko`rib chiqiladigan iboralarni “Then” ravishi bilan almashtirish mumkinligi bilan isbotlanadi. Fikrimizning dalili sifatida ushbu misollarni keltiramiz. 1. At noon a thin line of land appeared ahead of them to the North Then a thin line of land appeared ahead of them to the north; 2. With the decision , some of her fear fell away… Then some of her fear fell away; 3. I was just going out to have a drink before dinner I was just going out to have a drink before dinner then ; 4. After dinner she went into the bathroom Then she went into the bathroom. Shuningdek, barcha iboralarni tajriba sifatida after ravishi bilan almashtirish mumkinligini ham e`tibordan chetda qoldirish mumkin emas. Lekin barcha iboralar ham ushbu tajribaga bo`ysunavermaydi. Fikrimizni isbotlash uchun quyidagi misollarni ko`rib chiqamiz. 1. At noon a thin line of land appeared ahead of them to the North After a thin line of land appeared ahead of them to the North; 31

2. With the decision , some of her fear fell away… After some of her fear fell away; 3. I was just going out to have a drink before dinner I was just going out to have a drink before dinner after ; 4. After dinner she went into the bathroom After she went into the bathroom. Yuqoridagi tajribaga 1,2,3-gaplarning bo`ysunmasligi fikrimizning isbotidir. Uni kengaytirish uchun ushbu misollarni ham keltiramiz: 1. That was after the war, wasn`t it? /MR, 61/ That was after… (Cp.And have such a time with him after. – KMS,26/; 2. No man can travel these hills after dark. /FCS 344/ No man can travel these hills after (Cp.;… though what happened after –TDL, 53) 3. …I could call back after lunch … /JGS 239/ … I could call back after… (Cp;He knew neither when he spoke nor after -/JGS, 73/; 4. They might have gone there together after the meeting /JGW, 259/ They might have gone there together after (Cp;What comes after ? –Horn,19/); 5. He went to the Sunset Library after school …/SSS, 371/ He went to the Sunset Library after . 2.6. Kauzal sintaksema. “Pauzal” so`zi saba degan ma`noni bildiradi. Pauzal sintaksema odatda why? So`roq so`zi yordamida savol qo`yish orqali yoki “Over + 1” predlogli birikmalarida “over” predlogini boshqa predloglar bilan o`rin almashtirish orqali aniqlanadi. Odatda pauzal sintaktik – semantik belgini ifodalash uchun “because of”, “thanks to”, “owing to” kabi predloglari bilan lingvistik eksperiment metodi orqali aniqlanadi. 1. He is worried over his health . (TTD) 2. Don`t lose your head over this thing. 1. why is worried? He is worried because of his health. 32

2. Don`t lose your head because of his health . Demak, yuqoridagi lingvistik eksperimentli metodlaridan ko`rinib turibdiki, “over + s” predlogli birikmalar o`zida pauzal sintaksemani ham aks ettiradi. 2.7. Kvantativ (miqdor) sintaksema. Kvantativ, ya`ni miqdor sintaksemasi biror narsaning miqdorini bildiradi va “how much?” “how many?” “how long” kabi so`roq so`zlari yordamida savol qo`yilib aniqlanadi. 1. The engine weight over a ton. (H.E.G 340) 2. We were something over a hundred. (Muxin p 200) Endi yuqorida keltirilgan gaplardan “Over” predlogli birikmalarni transformatsiya qilamiz. How much does the engine weigh? 2. How many were you? Yuqoridagi gaplarni transformatsiya qilish natijasi “over” predlogli gaplarning kvantativ sintaksemani berishni ko`rsatadi. Quyidagi “over” predlogli gaplarda ham kvantativ sintaksemani uchratish mumkin. 1. The river is over fifty miles long. (H.O.D p 45) 2.8. Aktiv sintaksema. Aktiv sintaksema o`zida prosessuallik, ya`ni ish – harakatni ko`rsatuvchi belgini ifodalaydi. Bu sintaksema odatda verbalizatsiya lingvistik eksperiment metodi orqali aniqlanadi. Verbalizatsiya lingvistik eksperiment metodi bu biror bir birikmani fe`lga aylantirish demakdir. Endi quyidagi gaplarda “Over” predlogli birikmalarning aktiv sintaksemani ifodalashini ko`rib chiqamiz. 1. He want to sleep over his work . (H.O.D p 445) 2. Riani was asleep over the wheel (H.E.F 177) Endi yuqorida kelishilgan gaplarda lingvistik eksperiment metodlaridan biri bo`lgan verbalizattsiya metodini qo`llaymiz. 1. He want to sleep white working. 33

2. Riani was asleep while wheeling. Demak, o`tkazilgan verbalizatsiyaning lingvistik eksperiment metodi “Over” predlogli birikmalarning aktiv sintaksemani o`zida ifodalaydi. Umumiy xulosa Shunday qilib biz “Over” predlogli birikmalarni komponent va sintaksem tahlilda ko`rib o`tdik. Mazkur bitiruv ishda bu asosan “Over” predlogli birikmalarning ifoda usuliga ko`ra ish yuritdik, ya`ni formadan mazmunga qarab bordik. Biz mazkur bitiruv ishning birinchi qismida “Over” predlogli birikmalar sintaktik strukturasi, ya`ni yuzaki qoplanishni o`rgandik. Lingvistik eksperiment metodlari va modellar asosida biz “over” predlogli birikmalarning gapda asosan subordinativ (tobe) va koordinativ bog`lanish asosida sintaktik munosabatda bo`lishini aniqladik. Gap bo`laklari o`rtasida sintaktik bog`lanishni yuzaga keltirish bilan gap komponentlarining bir – biridan farqli tomonlarini aniqladik. Lingvistik eksperiment metodlari asosida “Over” predlogli birikmalarning subordinativ bog`lanish asosida gapda tobe komponent bo`lib kelishini aniqladik va ular gapda fe`lning aniq va noaniq formasiga va otga tobe bo`lib subordinativ bog`lanishga kirishadi. “Over” predlogli birikmalar koordinativ bog`lanishda ham kelib, gapning koordinativ komponenti bo`lishini ham kuzatdik. Bunday gaplarda “over” predlogli birikmalar gapda uyushib keladi. Ikkinchi bo`limda tobe pozitsiyasida keluvchi “Over” predlogli birikmalarining ingliz tilida sintaksem tahlili bilan tanishib chiqdik. “Over” predlogli birikmalar o`zida turli sintaktik – semantik belgilarni mujassamlashtirib va barcha belgilar uchun umumiy otlik belgisiga ega. “Over” predlogli birikmalarning o`zida olmosh (ko`rsatish, egalik) sifat, qaratqich kelishigidagi ot, son va artikllar bilan birikishida ko`rdik. “Over” predlogli birikmalarning o`rganish natijasida quyidagi substansial (ot) belgisiga ega bo`lgan sintaksemalar namoyon bo`ldi. Lokotiv sintaksema, allativ sintaksema, temporal sintaksema, kvantativ, pauzal, aktiv sintaksema. 34

Yuqorida sanab o`tilgan sintaksemalar lingvistik metodi asosida o`rganildi. Qaysi transformatsiya metodini qo`llash u yoki bu sintaksemaning xususiyatidan kelib chiqdi. Lokotiv, allativ, temporal sintaksemalarni aniqlash uchun ularning variantlari bilan almashtirib aniqlagan bo`lsak, kvantiv, pauzal sintaksemalarni savol qo`yish orqali, aktiv sintaksemani verbalizatsiya (fe`lga aylantirib) transformatsiya metodi orqali aniqladik. “Over” predlogli birikmalar ko`p hollarda lokotiv sintaksemani o`zida namayon etadi. Ular gapda fe`lning aniq va noaniq formasiga, otga, sifatga subordinativ bog`lanish asosida bog`lanadi. Ular gapda erkin joylashadi, ya`ni ular gapning boshida, o`rtasida va oxirida kelishi mumkin. “Over” predlogli birikmalarining lokotivlik sintaktik – semantik belgisini aniqlashda ingliz tilida “there”, “here” o`rin ravishlari va lokotiv sintaksemaning boshqa variantlari bilan transformatsiya qilish orqali aniqladik. “Over” predlogli birikmalar allativ sintaksemani ham o`zida aks ettiradi. Biz bu belgining “Over” predlogini “in the direction of”, “towards” kabi predloglar bilan transformatsiya qilish orqali aniqladik. “Over” predlogli birikmalarning temporal sintaktik – semantik belgisini “then” payt ravishi va “during” predlogi bilan transformasiya qilish natijasida aniqladik. “Over” predlogli birikmalar lokotiv, allativ, temporal sintaktik – semantik belgilar bilan bir qatorda, ular o`zida pauzal (sabab) sintaksemani ham namayon qiladi. Mazkur sintaksemani why? so`roq so`zi va “because of” predlogi bilan transformatsiya qilish natijasida aniqladik. Bundan tashqari “Over” predlogli birikmalar o`zida kvantativ, aktiv va ob`ekt singari sintaktik – semantik belgilarni o`z ichiga oladi. Biz kvantativ sintaksemani how much? so`roq olmoshi bilan savol qo`yish natijasida aniqlagan bo`lsak, aktiv sintaksemani verbalizatsiya, ob`yekt sintaksemani esa, passivizatsiya, ya`ni passivga aylantirish orqali aniqladik. 35

Xulosa Demak, mazkur bitiruv ishda “Over” predlogli birikmalar bo`linmaydigan sintaktik birlik sifatida ikki bosqichda gapning komponentlari va sintaksem analizda ingliz tilida o`rganiladi. Birinchi bo`limda ishning birinchi bosqichi bo`lgan komponent tahlilni o`rgandik, bu bosqichda sintaktik bog`lanishlar va gap komponentlari aniqlandi. Ikkinchi bosqichda biz “Over” prelogli birikmalarni sintaksem tahlilda ko`rib chiqdik. Sintaksemalar gap komponentlaridan farq qilib, o`zida u yoki bu gap komponent pozitsiyasida kelishi gapning komponentlari va sintaksem tahlili bir – biri bilan bog`lanishini ko`rsatadi. “Over” predlogli birikmalari ifodalagan barcha sintaksemalar bir - biridan izchil farq qiladi. Ingliz tilida “Over” predlogi faqat predlog bo`lib kelmay, balki gapda ravish va bog`lovchilar bilan omonim munosabatga kirishishi ham mumkin. Hamda predloglar ot, olmosh va boshqa so`zlar o`rtasidagi aloqani ifodalashga ham xizmat qiladi. Predloglar urg`u olmaydi va o`ziga tegishli bo`lgan so`z oldidan keladi. Predlogli birikmalar gapning ikkinchi darajali bo`laklar nazariyasi va so`z birikmasi sifatida qaralmaydi. Mazkur bitiruv malakaviy ishi asosan ikki bosqichda, ya`ni birinchi bosqich komponent tahlil, ikkinchi bosqich esa, sintaksem tahlil asosida ishlab chiqilgan. Xamda mazkur ishda lingvistik eksperimentli metodlar katta ahamiyatga ega. Eksperiment deganda tilning sintaksis bo`limida keng tarqalgan transformerlar tushuniladi. 36

Foydalanilgan ilmiy adabiyotlar. 1. Каушанская В . А “ Грамматика английского языка ” Ленинград 1967. 2. O`.Hoshimov, J.Bo`ronov “Ingliz tili grammatikasining normativ kursi” Toshkent 1983. 3. А.М.Мухин “Лингвистечиский анализ” Mo сква 1973. 4. A . M . Mux ин “Синтаксемный анализ и проблема уровный языка” Ленинград 1980. 5. Баданина А.Н “Предложноименным сочетания for + имя при глаголе в структуре в английски предложения” Канд. дис. Горький 1973. 6. Церпенто Э.В. “Лексические и синтактические глагольни конструкции с предлогам « with » в современном английском языке” Канд. дис. Л. 1973. 7. Бархударов А.С “О поверхностном и глубинном синтаксисе” 1874. 8. Качалова К.Н. “Практечиская грамматика английский языка” Москва 1996. 9. E.M.Gordon “ Grammar of Present day English” Moscow 1974. 10. Аксаненко Б.Н. “Предлоги английского языка” - М. изд – во литература на иностр.яз. 1959. 11.Андреев Н.Д. “Категориалная лира в синтаксисе и некоторие синтактические универсалие. – в.кн.” 12.Бархударов Д.С. “Структура проетого предложение современного английского языка” 1966. 13. Бархударов Д.С. Штелинг Д.А. «Грамматика английского языка» У-е изд. отд – ние 1971. 14.Бондарко А.В. “Грамматическая категория и контексти” Наука. Ленинград. 1971. 15.Дорошенков Д.А.Д. “О вариантах синтаксемы, выражающей качественую характеристику в современном английском языке” Лингвистические исследования. 1975. 16.Илиш Б.А. “Значение предлогов в современном английском языке” В. кн. А.И Герцена 1958. 37

17. Ильинская И.С. “Управление как проблема лексики и грамматики” Москва 1941. 18. Мухин А.М “Падежи и предлоги В.кн. Категория падежа в структуре и система языка (материали научной конфенции)” Гига 1971. 19.Почепцов Г.Г. “Конструктивный анализ структуры предложение” Киев 1971. 20. Palmer H.B. “The new method Grammar” London 1957. Foydalanilgan badiiy adabiyotlar. 1. Islom Karimov “Yuksak ma`naviyat – yengilmas kuch” 2. Hemingway E. To have not. – M.: Изд . Международный отношения. 1979. 3. Abrahams P. The Path of Thunder. M.: Foreign Languages Publishing House. 1971. 4. Hemingway E. A Farewell to Arms. – L.: Progress Publishers. 1976. 5. Australian Short Stories. – M.: Progress Publishers. 1975. 6. Hallow, Fatso. Is Edition. – M.: Progress Publishers. 1972. 7. Glasworthy J. Swan Song. – M.: Progress Publishers. 1976. 8. Horn – Hornby A.S. The advanced Learner`s dictionary of current English. – London. 1967. 9. Galsworthy J. To Let. – M.: Progress Publishers, 1975. 38

Lug`atlar 1. Баре – Большой Англо – русский словарь I - том Moscow 1987 II том Moscow 1988 2. APS – Англо – русский словарь 3. В.Мюллер С.Боянус Англо – русский словарь М 2002 4. ДЕЛВ – Дубробин “Англо – русский словарь” Мок c ва 1951 5. HOD – Horuby Oxford dictionary Москва 1994 39

Shartli belgilar va qisqartmalar Yadroviy predikativ bog`lanish Subordinativ bog`lanish Koordinativ bog`lanish Appozitiv bog`lanish NP 1 Yadroviy predikatsiyalanuvchi bo`lak NP 2 Yadroviy predikatsiyalovchi bo`lak D Tobe bo`lak N Yadroviy P 1 Predikatsiya etiluvchi P 2 Predikatsiya etuvchi H Uyushiq komponent HD Uyushiq tobe komponent 40

O'xshashlar

Hozigi zamon ingliz tilida “over” predlogli birikmalarining komporativ sintaktik va semantik tahlili

Hozirgi zamon ingliz tilida predlogli birikmalarning sintaktik-semantik tahlili

Hozirgi zamon ingliz tilida ayrim predlogli birikmalarning leksik semantik mazmuni

Hozirgi zamon ingliz tilida “without predlogli birikmalarni компонент ва - синтаксем таҳлили

Hozirgi zamon ingliz tilida sinonimlarning ishlatilishi