logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Ingliz tili
  4. Hozirgi zamon ingliz tilida “without predlogli birikmalarni компонент ва - синтаксем таҳлили

Hozirgi zamon ingliz tilida “without predlogli birikmalarni компонент ва - синтаксем таҳлили

Yuklangan vaqt:

26.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

119.443359375 KB
Ko'chirib olish
Hozirgi zamon ingliz tilida “without predlogli birikmalarni компонент ва - с интаксем таҳлили Р Е Ж А: 1. Кириш. I . БОБ . Ҳозирги инглиз тилида суз туркумлари. 1 .1. С уз туркумлари хакида умумий маълумот . 1.2. Предлоглар ҳақида умумий тушунча. 1.3. Синтактик ва семантик таҳлил ҳақида. 1 БОБ юзасидан х улоса . II . Б ОБ . “Without” предлог ли бирикмаларнинг компонент ва - с интаксем таҳлили . 2 . 1 . “Without” предлогининг бошқа бўлаклар билан синтактик алоқаси 2. 2 . “Without” предлогли бирикмаларнинг субординатив боғланиши. 2. 3 . “Without” предлогли бирикмаларнинг негатив – комитатив синтаксемаси . 2. 4 Without” предлогли бирикмаларнинг н егатив – комитатив – статив . синтаксемаси . 2. 5 Without” предлогли бирикмаларнинг н егатив – комитатив – квалитатив . синтаксемаси . 2. 6 . Without” предлогли бирикмаларнинг н егатив – комитатив – квалитатив . синтаксемаси . 2. 7 Without” предлогли бирикмаларнинг н егатив – комитатив – объектив . синтаксемаси . 2. 9 . Without” предлогли бирикмаларнин г н егатив – инструментал синтаксемаси . 3.0 Without” предлогли бирикмаларнин г н егатив – каузал . синтаксемаси . 2 БОБ юзасидан хулоса 3. Умумий х улоса. Foydalanilgan Ilmiy adabiyotlar........................................................ Foydalanilgan badiiy adabiyotlar va lug’atlar........................................ Ilova.................................................................................................. 1 2 KIRISH Mamlakatimizda ta’lim sohasida olib borilayotgan islohotlar va yuqori malakali intellektual barkamol avlodni tarbiyalashda davlat siyosatining o’rnini va rolini xalqaro jamoatchilikning o’rganishi va tanishishini ta’minlash maqsadida tashkil etilgan ”Bilimli va intellektual barkamol avlodni tayyorlash – mamlakatni barqaror rivojlantirish va modernizatsiyalashning eng muhim omili” mavzusidagi Xalqaro konferensiyaning ochilishida O’zbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti Islom Karimov so’zlagan nutqlarida ta’kidlaganlaridek, ”...oldimizda turgan eng ezgu maqsadlarimiz -- mamlakatimizning buyuk kelajagi ham, ertangi kunimiz ham, erkin va farovon hayotimiz ham, O’zbekistonning XXI asrda jahon hamjamiyatidan qanday o’rin egallashi ham --- bularning barcha-barchasi, avvalombor, yangi avlod, unib-o’sib kelayotgan farzandlarimiz qanday insonlar bo’lib voyaga yetishiga bog’liqdir” 1 . Barkamol avlod tarbiyasi, intellektual salohiyatini yuksaltirish vazifasi so’zsiz, ilmu-fan taraqqiyoti bilan bog’liqdir.Bu, albatta, gumanitar fanlarning ajralmas qismi bo’lgan tilshunoslikka ham oiddir. Mamlakatimizda keyingi yillarda xorijiy tillar, ayniqsa, ingliz tilining tizimi, muloqot qoidalarini ilmiy va amaliy tadqiq qilish masalasiga alohida e’tibor qaratilmoqda. Zotan, zamonaviy tilshunoslik uchun lisoniy hodisalarni sintetik yondashuv asosida, ularning ko’p jihatli xususiyatlarini tizimli ravishda, nutqiy muloqot sharoitida bevosita va bilvosita namoyon bo’lishini ta’minlovchi asosiy omillarini inobatga olgan holda tadqiq qilish amaliyoti keng o’rin egallamoqda. Til birliklarining bunday keng qamrovli o’rganilishi ularning tub mohiyatini batafsil aniqlash bilan bir qatorda har bir hodisaning alohida jihatlari, tizimda tutgan o’ziga xos o’rnini belgilash imkonini beradi. Birinchi Prezidentimiz I.A.Karimovning “O’zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida” kitobining yana bir muhim ahamiyatli jihati shundaki, unda 80-yillar oxiri, 90-yillar boshlarida O’zbekistondagi siyosiy, iqtisodiy, madaniy- ma’naviy ahvol chuqur tahlil etilib, mavjud muammolar bilan birga bu borada 1 Karimov I.A.Bilimli va intellektual barkamol ablodni tayyorlash-mamlakatni barqaror rivojlantirish va modernizatsiyalashning eng muhim omili. –T., ”Xalq so’zi”, 18.02.2012. 3 qilinishi lozim bo’lgan ishlar mantiqiy izchillikda aks ettirilgan. O’sha davrda qilinishi kerak bo’lgan ishlar qatorida ilm-fanga katta e’tibor qaratildi, 80- yillarning ikkinchi yarmida O’zbekiston ilm-fanida bir qator o’zgarishlar sodir bo’ldi. Ijtimoiy hayotning barcha sohalarida boshlangan tub islohotlar ta’lim sohasini ham chetlab o’tgani yo’q, jumladan O‘zbekiston Respublikasining «Ta’lim to‘g‘risidagi»gi qonuni, Kadrlar tayyorlashning milliy dasturining asosiy vazifalari ham mamlakatimizda xorijiy tillarni mukammal biladigan yuqori malakali, sifatli kadrlar tayyorlashga qaratildi. Ayni kunlarda 2011 – 2016 yillarda Oliy o’quv yurtlarini rivojlantirish dasturi ishlab chiqilayotganining o‘zi ham oliy ta’lim sohasida qilinayotgan yangilanishlarning yana bir isbotidir. “Dasturdan ko’zlangan asosiy maqsad – oily ta’lim muassasalarining moddiy – texnik bazasini yanada mustahkamlash, ularni zamonaviy o’quv, laboratoriya va ilmiy uskunalar bilan jihozlash, pirovardida o’quv dasturlarini takomillashtirish, tobora kuchayib borayotgan zamon talablariga javob beradigan kadrlarni tayyorlashda sifat jihatidan yangicha yondashuvlarni hayotga tatbiq etishdan iborat” 1 . Mavzuning dolzarbligi. Мазкур битирув иши ҳозирги инглиз тили гап тузилишида “Without” предлогининг от, олмош ёки герундий билан ҳамда қ ўшма феъл – кесим герундий , аниқловчи билан бирга келиши юзасидан илмий изланишлар олиб боради . Hozirgi zamon ingliz tilida “without predlogli birikmalarni”, gaplarda o’ziga xos o’ringa ega. Mazkur predlogl gapda ko’pincha predlog, shu bilan birga ravish so’z turkumi ham bo’lib keladi. O’zbek tilida predloglar mavjud emas, shu sababli “without’’ so’zlari ko’makchilar bilan tarjima qilinadi. Mazkur bitiruv-malakaviy ishda biz “without”, so’zlarini ikki etapda sintaktik jihatdan, ya’ni komponent tahlil va bog’lanishlarini o’rganish, 2- etapda “without”, so’zlarining sintaktik-semantikasini aniqlash tashkil etadi. Yuqorida to’xtalganimizdek, “without”, so’zlarini ham sintaktik ham semantik jihatdan tahlil qilish ushbu bitiruv malakaviy ishning dolzarbligidir. 1 2 Karimov I.A. Barcha va reja dasturlarimiz Vatanimiz tarqqiyotini yuksaltirish, xalqimiz faravonligini oshirishga xizmat qiladi. Prezident I.A.Karimovning 2010 yilda mamlakatimizni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2011 yilga mo’ljallangan eng muhim ustuvor yo’nalishlarga bag’ishlangan O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma’ruzasi \\ Ma’rifat, 2011 yil 22 – yanvar. 4 Bitiruv malakaviy ishining maqsadi va vazifalari. Ишнинг мақсади - “Without” предлогининг гап бўлаклари ва турли синтаксемаларни ифодалаш воситачилари сифатида гапдаги ўрни ва ролини аниқлашдан иборатдир . Битирув иши олдига қўйилган мақсадга тўлақонли эришиш учун қўйидаги конкрет масалаларни ижобий ҳал этиши керак : 1. Гап тузилишида “Without” предлогининг синтактик ало қ аларнинг ўрнатилиши . 2. Гап тузилишида “Without” предлогли бирикмаларнинг ўрни ва роли , уларнинг дифференциал синтактик белгиларининг ўрнатилиши . 3. “Without” предлогли бирикмаларнинг турли синтаксемаларни ифодалаш воситачилари сифатида намоён бўлиши . 4. Ажратиб олинган синтаксемалар ( уларнинг ифодаланиши , ўрни ва гапдаги ҳолати ) нинг формал дистрибутив ҳусусиятларини аниқлаш ҳамда уларнинг лексик белгиларининг ёритилиши . 5- zamonaviy ingliz va amerikalik yozuvchilarning badiiy asarlaridan olingan misollardan foydalanib, “without” predlogli birikmalarning, sintaktik va sintaktik semantik xususiyatlarini atroflicha o’rganib chiqish. Bitiruv malakaviy ishining obyekti. Predloglar ichida alohida o’ringa ega bo’lgan “without”predlogli birikmalar tadqiqotning obyektidir. Bitiruv malakaviy ishining ilmiyligi va amaliy ahamiyati .. “without ” predlogli birikmalarni, sintaktik - semantik tahlil qilish orqali ularning turli sintaktik semantik ma’nolarini aniqlash, bu so’zlar qatnashgan gaplarni tarjima qilganda ularning o’zbek tilidagi muqobil variantini topish bitiruv malakaviy ishining ilmiyligidir. Мазкур битирув ишининг ҳозирги кундаги актуаллиги тилшуносликда “Without” предлогли бирикмаларнинг тутган ўрни , турли синтаксемаларни воситачилари сифатида тилда муҳим рол ўйнашидадир . “Without” предлогли амалий ва назарий грамматикада , предлогли бирикмалар ўқув қўлланмаларида тўлақонли уз ифодасини топган . Қўйида “Without” предлоги юзасидан олиб б о рилган илмий изланишлар бу бўшлиқни 5 оз бўлса ҳам тўлдириб муаммоларининг ижобий ҳал қилинишида ёрдам беради . Mazkur ilmiy nazariy xulosalari ingliz tilining nazariy va amaliy grammatikasi, shu bilan birga leksikologiya va tilshunoslik fanlari uchun ilmiy qiymatga ega bo’lib, ulardan “without” predlogli birikmalar, bo’yicha ilmiy maqolalar yozishda, ingliz tili grammatikasidan shu mavzuda amaliy mashg’ulotlar o’tishda foydalanish mumkin. Ishning yangiligi. Without predlogli birikmalar sohasida ish olib borgan olimlarning tadqiqotlariga tayangan holda, komponent va sintaksem nazariya asosi ingliz va o`zbek tilida birinchi marta qiyoslanib o`rganilishi ishning yangiligini belgilaydi. Bitiruv malakaviy ishining tuzilishi. Mazku bitiruv malakaviy ishi kirish, ikkita bob, har bir bob yuzasidan xulosa, umumiy xulosa, ilmiy va badiiy adabiyotlar ro’yxati va ilovadan tashkil topgan. Ushbu bitiruv malakaviy ishi betdan iborat. 6 1 Bob. Hozirgi zamon ingliz tilida so’z va so’z turkumlari haqida 1.1 So’z va so’z turkumlari haqida ma’lumot So’z tilning asosiy birligi bo’lib, u har bir til yarusi tomonidan o’rganilishi mumkin. M.G.Irisqulov so’zga shunday ta’rif beradi: ”So’z fonetik jihatdan shakllangan bir butunlikdir. Fonema va morfemalar so’zning asosiy birligi, so’zlar mustaqil birlik bo’lib, o’z urg’usiga ega . Urg’u so’zni fonetik jihatdan butunligini ta’minlab, undagi tovushlarni birlashtiradi va shu bilan birga nutq jarayonida bir so’zni ikkinchisidan farqlashga xizmat qiladi”. Tildagi grammatik vositalar so’z birligi uchungina mavjud bo’ladi, chunki grammatik vositalar so’zlarning o’zaro bog’lanishiga yoki so’zlar shaklini o’zgartirishga xizmat qiladi. Sintaktik birliklarni yasash uchun ham so’zlarga murojaat etiladi, chunki so’z birikmasi kamida ikkita so’zning o’zaro bog’lanishi orqali hosil bo’ladi, gap esa ayrim so’z yoki so’zlar yig’indisidan tashkil topadi. So’zlarning tildagi vazifalari to’g’risida gap borganda ular bir butun qilib aytganda tilda nominativ atash vazifasini bajaradi. Bu vazifani ko’pchilik so’zlar to’g’ridan to’g’ri , ya’ni bevosita bajara olsada, ba’zilari bu vazifani bevosita bajaradi, boshqalari esa umuman bajara olmaydi. Agar ot, fe’l, ravish, sifat kabilar atash vazifasini bevosita bajarsa, olmoshlar bu vazifani to’g’ridan to’g’ri ado etmasdan, bilvosita bajarishi mumkin. Olmoshlar narsa-hodisalar nomini atamasada, ularni ko’rsatadi, ularga ishora qiladi, demakdir. Lekin nutq jarayonida olmoshlar boshqa mustaqil so’z turkumlari kabi qo’llanilib, narsa va hodisalarni atay oladi. Yordamchi so’z turkumlari, ya’ni predlolar, ko’makchi va bog’lovchilar predmet, hodisa, ish-harakat, belgi-sifatlarni atay olmaydi 2 . Tilshunoslikda so’zga sintaktik, semantik, fonologik jihatdan yondashiladi. Tilshunos olim H.Sweet 3 so’zga sintaktik yondashib, unga ”kichik gap” 2 Arnold, “The English Word”, M., 1973 c тр .35 3 Arnold, “The English Word”, M., 1973 c тр .48 7 sifatida qarasa, keyinchalik L.Bloomfield 4 so’zga ”kichik erkin shakl” sifatida qaraydi. E.Zapir 5 so’z haqida fikr yuritganida, unga ham sintaktik, ham semantik aspektlar tomonidan yondashib, uni eng kichik ma’noli birlik sifatida qaraydi. Ko’pgina tilshunos olimlar, jumladan V.V.Vinogradov, A.I.Smirnitskiy, O.S.Axmanova, M.D.Stefanovalar so’zni tilning asosiy birligi deb hisoblashadi. Tillardagi barcha so’zlar uch xil munosabatga kirishishi mumkin: 1) So’zning o’zi anglatgan predmet va hodisaga, 2) So’zning inson fikriga, hissiyotiga, xohish – istaklariga 3) So’zning boshqa so’zlarga nisbatan 6 . Tilshunoslik fanida so’z ma’nosining o’zi anglatayotgan predmetga munosabati to’g’risidagi masalaga yondashish bir xil emas, shuning uchun mazkur masalaga AQSH olimlari M.Aranof, V.O. Grendi, M.Dobrovolski fikrlarini keltirish o’rinlidir 7 . Inson ongida ham so’zning, ham narsaning fizik va moddiy tuzilishi aks etadi.Narsa bilan so’zning qiyofasi bizning ongimizda birlashib, bir butunlikni tashkil etadi. Har gal biz so’zni eslaganimizda, so’z anglatgan ma’no bilan bir vaqtda narsaning ham aksi paydo bo’ladi. So’zning fizik qiyofasi bilan u anglatgan narsaning fizik qiyofasi o’rtasidagi bog’lanish birligi ma’no deb yuritiladi. So’z turkumlari haqidagi muammo umumiy tilshunoslik nazariyasida va har bir til tahlilida eng ko’p munozarali muammolardan biridir. So’z turkumlarini tasnif qilish uch turdagi prinsipga asoslanadi: 1) ma’no 2) shakl 3) funksiya 8 4 L.Bloomfield “Language” New York, 1933, p.178 5 E.Zapir “Language. An Introduction to the study of Speech”, New York, 1021, p. 35 6 B . N . Golovin “Введение в языкознание”, Москва, 1983, стр.55-58 7 M.Aranof va boshqalar “Contemporary Linguistics” New York, 1997, pp. 245-252 8 B.Ilyish “The structure of Modern English”. Leningrad , 1971. 27- bet . 8 1) Ma’no deganda biz ma’lum bir guruhga kiruvchi hamma so’zlarning umumiy ma’nosini va mohiyatini tushunamiz. Masalan, “Ot” so’z turkumiga to’xtaladigan bo’lsak, “ot” so’z turkumining so’z sifatidagi struktural ma’nosini tashkil etadi. Xuddi shunday fe’l so’z turkumining so’z sifatidagi ma’nosi ish harakatni bildiradi. 2) So’z turkumining shakli deganda biror bir so’z turkumiga kiruvchi so’zlarning morfologik xarakteristikasi nazarda tutiladi. Shunday qilib “ot ” so’z turkumi son kategoriyasi (birlik, ko’plik ) bilan xarakterlansa, fe’l so’z turkumi zamon, mayl kabi kategoriyalar bilan xarakterlanadi. Predlog bog’lovchi kabi bir qator so’zlarning shakli o’zgarmasligi bilan xarakterlanadi. 3) Funksiya deganda biz so’zning sintaktik xususiyatini tushunamiz, bu esa ikkiga bo’linadi: 1) uning boshqa so’zlar bilan birikishi 2) uning gapdagi vazifasi. Masalan, misol tariqasida fe’l so’z turkumiga oid so’zni olib qaraydigan bo’lsak, “fe’l” “ot” so’z turkumi bilan birikadi: “write letters”, “discuss questions” va shu bilan birga fe’l so’z turkumi ravish bilan ham birikadi: “write quickly”, “discuss seriously”. Fe’l so’z turkumining gapdagi sintaktik funksiyasi kesimdir. Ko’pchilik olimlar so’z turkumlarini morfologiyaning bir bo’lagi deb qarashadi, lekin shunga qaramay so’z turkumlarini sintaksisga bog’lab o’rganmaslik xato bo’ladi. Bu muammoga turli olimlar turlicha fikr bildirganlar. Akademik A.A.Shaxmatovning fikricha, so’z turkumlari sintaksisda o’rganilishi kerak 9 .Tilshunos olim B.Ilyish so’z turkumlari nazariyasini ba’zi sintaktik jihatlarini ham o’z ichiga olgan holda morfologiyaning asosiy qismi deb qaraydi 10 .Tilshunos olim E.M.Gordon so’z turkumlariga quyidagicha to’xtalib o’tadi 11 : “Har bir tildagi mavjud so’zlar ma’lum so’z turkumlariga mansub bo’lib, 9 А.А.Шахматов ”Синтаксис русского языка” M ., 1941. 10 B.Ilyish “The structure of Modern English”. Leningrad, 1971 11 E.M.Gordon, I.P.Krylova “A Grammar of Present – Day English” M., 1974 9 har bir so’z turkumi o’z xususiyatiga ega . So’z turkumlari bir-biridan ma’nosi, formasi va gapdagi funksiyasiga ko’ra farq qiladi. Har bir so’z tarkibining o’z leksik ma’nosi bor. Masalan, fe’l so’z turkumi ish-harakatni ifodalasa, ot so’z tturkumi ob’yekt va narsalarning nomini anglatadi, sifat so’z turkumi esa, predmetning belgisini bildiradi”. Ba’zi so’z turkumlari turli grammatik kategoriyalarga ega. Masalan, fe’l so’z turkumi mayl kategoriyasi, zamon, nisbat, shaxs-son kabi kategoriyalarga ega bo’lsa, ot so’z turkumi son va kelishik kategoriyalariga , sifat so’z turkumi esa darajalarga ega. Qolgan so’z turkumlari faqat bitta formaga ega. Bunday so’z turkumlariga predlog, bog’lovchi, yuklama kabi so’z turkumlari kiradi. So’z turkumlari bir-biridan o’z sintaktik funksiyalariga ko’ra ham farq qiladi.Fe’l so’z turkumi gapda kesim funksiyasida , ot odatda ega yoki to’ldiruvchi, sifat aniqlovchi yoki predikativ bo’lib keladi, ravish esa hol funksiyasida keladi. V.I.Kaushanskaya 12 ham so’z turkumlarini mustaqil va yordamchi so’z turkumlariga bo’ladi. Mustaqil so’z turkumlari gapda ega, kesim, aniqlovchi, to’ldiruvchi yoki hol kabi ma’lum bir sintaktik funksiyani bajaradi. Mustaqil so’z turkumlari: 1) ot 2) sifat 3) son 4) olmosh 5) fe’l 6) ravish 7) holat kategoriyasi so’zlari 8) modal so’zlar 9) undalma Yordamchi so’z turkumlarini V.I. Kaushanskaya struktural so’z turkumlari deb ataydi. Struktural so’z turkumlari gapda so’zlarni bog’laydi. Ular 12 V.I.Kaushanskaya “A Grammar of the English language” L., 1973. 10 gapda mustaqil funksiyani bajarmaydi. Struktural so’z turkumlariga V.I.Kaushanskaya quyidagi so’z turkumlarini kiritadi: 1) predlog 2) bog’lovchi yuklama 3) artikl Tilshunos olimlar K.N.Kachalova, E.E.Izrailevich 13 lar so’zlarni quyidagi belgilariga ko’ra so’z turkumlariga ajratishadi: 1) ma’nosiga ko’ra 2) gapdagi vazifasiga ko’ra 3) so’z yasash formasiga ko’ra 4) so’z o’zgarish formasiga ko’ra Ingliz tilida so’z yasalish formasi va so’z o’zgarishi bir so’z turkumini boshqa so’z turkumidan ajratishda unchalik ahamiyat kasb etmaydi.Tilshunos olim K.N.Kachalova 14 so’z turkumlarini quyidagi so’z turkumlariga ajratadi: 1) ot 2) sifat 3) son 4) olmosh 5) fe’l 6) ravish 7) predlog 8) bog’lovchi 9) undalma K.N.Kachalova ot, sifat, son, olmosh, fe’l va ravishni ularning gapdagi predmetni , belgini, ish-harakatni va gapda ma’lum bir sintaktik funksiyani bajarganligi uchun mustaqil so’z turkumlariga ajratadi. Predlog, bog’lovchi va artiklni yordamchi so’z turkumlariga ajratadi. Undalmani Kachalova mustaqil so’z 13 К.Н.Качалова, E . E .Израилович “ Практическая грамматика английского языка” M ., 1996. 14 К.Н.Качалова, E . E .Израилович “ Практическая грамматика английского языка” M ., 1996. 11 turkumiga ham, yordamchi so’z turkumiga ham kiritmaydi, chunki ular gapda hech qanday sintaktik funksiyani bajarmaydi. Bundan tashqari tilshunos olim E.M.Gordon 15 so’zlarni 3 asosiy guruhga bo’ladi:1) mustaqil so’zlar 2) yordamchi so’zlar 3) mustaqil elementlar. Mustaqil so’zlarning aniq leksik ma’nosi bo’lib, ular gapda mustaqil funksiyani bajaradilar. Demak, ular gapda gapning bosh bo’laklari bo’lib kelishi mumkin. Mustaqil so’zlarga fe’l, ot, sifat, son, olmosh va ravish so’z turkumlariga kiruvchi so’zlar kiradi. Yordamchi so’zlar mustaqil so’zlardan semantik jihatdan farq qiladi. Yordamchi so’zlar gapda biror bir funksiyani bajarmaydi.Lekin ular gapda so’zning ma’nosini aniqlaydi. Masalan, “the” yoki “a” artikllarini olib qaraydigan bo’lsak A tree the tree daraxt (noma’lum) daraxt (ma’lum) Ingliz tilida artikl, yuklama, predlog va bog’lovchilar yordamchi so’z turkumlariga kiradi. Mustaqil elementlar turli ma’nolari bilan xarakterlanadi. Mustaqil elementlar gapda hech qanday sintaktik funksiyani bajarmaydi. Masalan, He certainly knows all about it. U albatta buni biladi. Mustaqil elementlar ba’zan bittta gapni tashkil qilishi ham mumkin. Masalan, Yes. No. Alas. Mustaqil elementlarga E.M.Gordon 16 quyidagilarni kiritadi: 1.Modal so’zlar (Modal words) 2.His-hayajon so’zlar (Exclamatory words) 3.Tasdiq va inkor so’zlar. Ingliz tilida so’zlarni mustaqil va yordamchi so’zlarga ajratish ma’lum bir qiyinchiliklarni keltirib chiqaradi. Masalan, fe’l so’z turkumini olib qaraydigan bo’lsak, umuman olganda fe’l mustaqil so’z turkumiga kiradi, lekin ba’zi hollarda fe’l so’z turkumini tashkil qiluvchi modal fe’llarni yordamchi so’z turkumiga 15 E.M.Gordon, I.P.Krylova “A Grammar of Present – Day English” M., 1974 16 E.M.Gordon, I.P.Krylova “A Grammar of Present – Day English” M., 1974 12 kiritish mumkin, yoki, “ to look ”fe’lini olib qaraydigan bo’lsak, uni ham mustaqil ham yordamchi so’z turkumiga kiritish mumkin. Masalan, He l ooked at me. (U menga qaradi). He looked tired. (U charchagan ko’rindi). 1-gapda “to look” fe’li mustaqil so’z turkumiga kirsa, 2-gapda yordamchi so’z bo’lib kelgan. 13 1. 2 Predloglar haqida umumiy ma’lumot. Ingliz tilida predloglar boshqa so’z turkumlari kabi yordamchi so’z turkumlar qatoriga kiradi va mustaqil so’z turkumlariga qarshi qo’yiladi. B.A.Plotnikova 17 ko’makchi (yordamchi) so’zlarni quyidagicha ta’riflaydi: “Ko’makchi so’zlar nominativ ma’nosi bo’lmagan leksemalarga o’xshab mustaqil so’zlarni xarakterlab keladi, ular predmetni, belgini, xususiyatni, ish-harakatni ko’rsatmaydi, ko’makchi so’zlarning leksik mazmuni mustaqil so’zlar orqali o’z xususiyatiga ega bo’ladi. Shuning uchun ko’makchi so’zlar o’z mazmuniga ega mustaqil so’z turkumlaridek semantik birlikka ega emas”. Predloglarning mazmuni to’g’risida rus lingvistlari turlicha fikr bildirishgan. K.S.Arsakov, H.P.Nekrasov, F.I.Buslayev, A.X. Vostokov 18 kabi tilshunos olimlar predloglarning mavjudligini tan olishgan bo`lsa, A.M.Peshkovskiy 19 uni inkor etgan, A.A.Potevni esa predlogni rasmiyatchilik nuqtai-nazaridan tasdiqlagan. A.I.Smirnitskiy 20 ning fikricha: “Predloglar bog’lovchi so’zlar bo’lib, predmet bilan predmet, predmet bilan belgi, yoki predmet bilan hodisa o’rtasidagi aloqani bildirish uchun ifodalanadi”. Ingliz tilidagi barcha predloglarni o’rganishda ularni 3 aspektga bo’lib o’rganiladi: temporal(vaqt), lokal (joy), va logik aloqalarga bo’linadi.Har bir predlogning ma’nosi shu uchta aspekt orqali namoyon bo’ladi.Tilshunos olim A.A Shaxmatov 21 predloglarni quyidagi guruhlarga bo’ladi: 1) komutativ 2) final 3) allativ 4) distributiv 17 Б.А.Плотников “Морфология английского языка” M ., 1980. 18 Е.А.Рейман “Английские предлоги” Л., 1981. 168- bet . 19 Е.А.Рейман “Английские предлоги” Л., 1981.. 20 А.И. Смирнидский ”Синтаксис английского языка “. 90-ст. 21 А.А.Шахматов ”Синтаксис русского языка” M ., 1941 14 5) modal 6) transfessiv 7) delibrativ 8) possesiv 9) komporativ 10) temporal. Tilshunos olim Bissel 22 ning fikricha , tildagi boshqa hech qaysi so’zlar predloglarchalik ko’p qo’llanilmaydi. Predloglar tarixida to’xtalar ekanmiz, ingliz tili predloglar sistemasi XIX asr boshlariga kelib tashkil topdi. Zamonaviy ingliz tilida 130 ta oddiy, murakkab va qo’shimcha tuzuvchi predloglar bor. Zamonaviy sistemada faqat 19 ta predlogni hisobga olamiz. V.V.Burlakovaning ta’kidlashicha “predloglar leksik bosh birlikni ko’rsatmaydi va o’zining aloqador funksiyasi bilan semantik ma’noga ega 23 ”. Bundan tashqari predloglarning so’zlashuvdagi muhim o’rni haqida bir qancha tilshunoslar o’z fikrlarini bildirganlar. B.Ilyishning hisoblashicha, ingliz tilida predloglarning ifodalanishi boshqa tillardagi kelishiklarning ifodalanishi kabidir 24 . Yuqorida to’xtalib o’tgan predloglarning turlaridan ko’rinib turibdiki, predlog gapda so’zning leksik ma’nosidan kelib chiqib, ular har xil ma’nolarni ifoda etish uchun ishlatiladi. Biroq hozirgi zamon ingliz tilida ayrim J.Bo’ronov, O.Hoshimov 25 “Ingliz tili grammatikasi”da predlogga quyidagicha ta’rif beradi: “Bir predmetning ikkinchi bir predmetga yoki hodisaga bo’lgan aloqasini bildiruvchi so’z turkumi predlog deyiladi. Predlog ot, olmosh, otlashgan sifatlar, son va gerundiylar o’rtasidagi aloqani ko’rsatadi”. 22 Bissel “Prepositions in French and English”. New York , 1974, p .56-59. 23 В.В.Бурлакова. “Английские предлоги” M ., 1978. 24 B.Ilyish “The Structure of Modern English” . L., 1971 25 J.Bo’ronov, O.Hoshimov “Ingliz tili grammatikasi” T., 1974, 275-bet. 15 Predlog mustaqil gap bo’lagi vazifasida kelmaganligi uchun ham yordamchi so’z turkumi deyiladi. Morfologik strukturasiga ko’ra predlog soda, yasama, qo’shma va murakkab bo’lishi mumkin. 1) Sodda predloglar (Simple prepositions). Bir o’zakdan iborat bo’lib, boshqa ma’noli bo’laklarga bo’linmaydigan predloglar sodda predloglar deyiladi.Ingliz tilidagi sodda predloglar qadimgi ingliz tilidan saqlanib kelayotgan turg’un predloglardir. Sodda predloglar gruppasiga kiruvchi predloglardan ba’zilari tarixan ikki qismga bo’lingan bo’lsada, hozirgi ingliz tilida soddalashib ketgan. Etimologik jihatdan ular qo’shma yoki yasama bo’lganligiga qaramay, hozirgi kunda ular sodda predloglar gruppasiga kiritiladi. Sodda predloglar quyidagilardir: about, above, after, at, ago, but, by, down, for, from, in, like, midst, near, of, off, on, out, over, save, since, through, till, to, under, up, with. 2) Yasama predloglar (Derivative Prepositions). Prefiks va suffikslar yordamida yasalgan predloglar yasama predloglar deyiladi va ular quyidagilardir: across, against, along, amid, amidst, among, amongst, before, behind, below, beneath, beside, besides, between, beyond, concerning, considering, during, exept, past, regarding, respecting, unlike. Bulardan “concerning, considering, during, past, regarding, respecting” kabi predloglar sifatdoshlardan yasalganligi sababli ular sifatdosh predloglar deyiladi. 3) Qo’shma predloglar (Compound Prepositions). Ikki va undan ortiq predloglarning qo’shilishidan yasalgan predloglar qo’shma predloglar deyiladi. Ular quyidagilardir: “inside, into, onto, outside, toward, towards, upon, within, without”. 4) Murakkab predloglar (Composite Prepositions). Ikki yoki undan ortiq so’zdan tashkil topgan predloglar murakkab predloglar deyiladi. Ular quyidagilardir: “by means of, in front of, as to, because of, by way of, in consequence of, on account of , on behalf of, in course of, inspite of, in order to, in regard to, with a view to, with reference to, opposite to, away from, prior to, by 16 reason of, for bear of, in comparison of, in defence of, in opposition to, instead of, in contrast with, in accordance with, contrary to, in place of, despite to, by force of, in view of, by virtue of, for the sake of, in respect of, in relation to, thanks to”. Anglatgan ma’nolariga ko’ra predloglarni quyidagi guruhlarga bo’lish mumkin: a) O’rin, joy va yo’nalishni bildiruvchi predloglar: at, in, on, about, above, after, by, down, from, midst, near, out, over, through, till, under, up, across, amid, among, amongst, behind, below, beneath, beside, between, beyond, inside, into, outside, toward, towards, within, in front of. b) Vaqtni bildiruvchi predloglar: after, about, at, ago, by, for, from, in, near, on, since, through, till, until, before, between, beyond, during, in course of, within, past, over. c) Sabab va maqsadni bildiruvchi predloglar: by reason of, because of, by virtue of, on account of, for bear of, thanks to, for the sake of. d) Qiyoslashni, qarama-qarshi qo’yishni, ajratuvchi ifodalovchi predloglar: like, unlike, in comparison with, in spite of, in contrast with, in accordance with, in opposition to, contrary to, despite with, regard to, in respect of, as to, as for, in relation to. e) Ish-harakatni ma’lum bir asbob vositasida yoki biror yo’l bilan amalgam oshishni ko’rsatuvchi predloglar: with, by means of, by force of, by. He came by tram. U tramvay bilan keldi. He beat him with a stick. U uni tayoq bilan urdi. Predlog o’zi aniqlab kelgan so’zlar bilan quyidagicha birikadi: a) Predlog o’zi aniqlab kelgan so’z turkumlari bilan birga ishlatiladi: He spoke to him, as before, over his shoulders, and in the same tone of voice.(Ibid). U bilan avvalgidek bir xil ohangda gaplashdi. b) Aniqlovchi predlogni otdan ajratib turishi mumkin: 17 He sank claily and my mother and I had all the inn upon our hands; and were kept busy enough, without paying much regard to our unpleasant guest. (Ibid.) c) Predlog o’zi aniqlab kelgan so’zdan ajralib, gapning oxirida kelishi ham mumkin: 1) … there were not many men who wouldn’t take money from a girl they were living with. (A.E.Coppard). Birga yashaydigan qizdan pul olmaydigan erkaklar kamdan-kamuchraydi. 2) Some people I never heard of called Grunov. (K.Chesterton) Grunov ismli kishilar haqida hech qachon eshitmaganman. 3) I’ve nothing to be ashamed of Sarie said passionately “I love him” (P.Abrahams).Men nimadan uyalishim kerak, dedi Sara hayajonlanib, “Men uni sevaman”. 4) And what are you standing there for ? U yerda nima uchun turibsiz? Predloglar quyidagi birikmalarda ishlatiladi 26 : 1) Otli birikmalarda : the roof of the house. 2) Olmoshli birikmalarda: some of them, any of them, none of us. 3) Sifatli birikmalarda: rich in of. 4) Fe’lli birikmalarda: consists of five chapters, pleased with the results. 5) Ravishli birikmalarda : far from Moscov. U yoki bu predlogni ishlatish butun so’z birikmasining ma’nosiga ta’sir qiladi.Quyida “covered” so’zini turli predloglar bilan ishlatib, ma’nosining o’zgarishini ko’rib chiqamiz: The box is covered with iron. Quti temir bilan qoplangan. In the corner stood a statue covered by a white sheet. Burchakda oq choyshab bilan yopilgan haykal turar edi. E.M.Gordon 27 predloglarni o’z navbatida quyidagi guruhlarga bo’ladi: 1) Positsiya yoki yo’nalishni bildiruvchi predloglar : in, under, over, at, near, to, into, out of, from, towards. 26 Л.С.БархударовД. A .Штеллинг “Грамматика английского языка” M ., 1973, 265-ст.” 27 E.M.Gordon, I.P.Krylova “A Grammar of Present – Day English” M., 1974, p-307. 18 2) Vaqtni ko’rsatuvchi predloglar : at, by, after, before, during, in, on, for. 3) Turli abstrakt munosabatlarni bildiruvchi predloglar : by, with, at, on, for, against, because of, instead of, owing to, according to. Ko’pchilik predloglar polesemantik bo’lib, o’zida bir necha ma’nolarni mujassamlashtiradi. Masalan: I’ve been here for two weeks (vaqt). Men ikki haftadan buyon shu yerdaman. He’s brought a letter for you. U sizga xat keltirdi. Did you pay him for his work? (sabab) Uning qilgan ishi uchun haq to’ladingizmi? I was punished for my little joke.(sabab) Men kichkina hazilim uchun jazolandim. They went out for a walk.(maqsad) Ular sayrga chiqishgan. The letters M.P. stand for Member of Parliament. Qisqacha yozilgan M.P. harflari “Parlament a’zosi” so’zini bildiradi. Shuni ham ta’kidlash joizki, ba’zan predloglarning ma’nosi kuchsizlashadi. Masalan, There is a man waiting for you in your office. Sizni idorangizda bir kishi kutayapti. The success of the operation depends intirely on your consent. Operatsiyaning muvafaqqiyati butunlay sizning roziligingizga bog’liq. Who is responsible for this decision? Bu qarorga kim ma’suldor? He is always careful of himself. U har doim ehtiyotkor. There is nothing wrong with him. Unga hech narsa qilmadi. 19 Gapda u yoki bu predloglarning kelishi turli xil faktorlarga bog’liq bo’ladi.Ko’pincha so’zlovchining nimani ifadalamoqchiligiga bog’liq. Masalan, 1) There was a photograph of a young girl on his desk. Uning stoli ustida yosh qizning surati bor edi. 2) There was a photograph of a young girl in his desk.Uning stoli ichida yosh qizning surati bor edi. 3) There was a photograph of a young girl over his desk.Uning stoli uzra yosh qizning surati bor edi. 4) There was a photograph of a young girl under his desk.Uning stoli tagida yosh qizning surati bor edi. Lekin juda ko’p hollarda gapda u yoki bu predlogning kelishi gapda ishlatilgan bosh so’zlarga ham bog’liq bo’ladi. Masalan, He should be ashamed of himself. U o’zidan uyalishi kerak. You shouldn’t rely on him. Siz unga ishonmasligingiz lozim. Who is going to look after your children while you are away? Siz safarga ketganingizda bolalaringizga kim g’amxo’rlik qiladi? Your brother was cruel to him. Akangiz unga shafqatsizlik qildi. I’ve been dependent on both of you so long. Men ko’pdan beri har ikkingizga tobeman. She was treated for diabetes. Uni diabetga qarshi davolashdi. He was proud of his elder son. U katta o’g’li bilan faxrlandi. Everyone is conscious of the change in the man. Undagi o’zgarishdan hamma ogoh. There is no point in arguing. Tortishishdan ma’ni yo’q. 20 Ko’pincha predloglarning ma’nosi yuqoridagi hollardagidek kuchsizlashadi. Ko’pinch gapda u yoki bu predlogning ishlatilishi predlogdan keyin keladigan so’zga bog’liq bo’ladi. Masalan: Who was the first to speak at the meeting ? Majlisda kim birinchi bo’lib gapirdi? He went there on business . U ish yuzasidan u yerga ketgan. He is now on a concert tour in Europe. U hozir Yevropada gastrolda. I’m planning to finish it in February . Men buni Fevralda tugatmoqchiman. He woke up at 8 o’clock. U soat 8 da uyqudan uyg’ondi. We discussed it on detail. Biz buni batafsil muhokama qildik. Yuqoridagi holda predlog va ot ko’pincha yagona birikmani hosil qiladi. Masalan, in the evening, at down, by day, by taxi va hokazo. Yuqoridagi birikmalarda ham predloglarning ma’nosi kuchsizlashgan. Ba’zan predloglar gapda otdan alohida ham keladi.Bunday hollar quyidagi gaplarda uchrashi mimkin: a) maxsus so’roq gaplarda: What are you looking for? Nimani izlayapsiz? Who did you speak with? Kim bilan gaplashdingiz? What conclusion did you come to? Qanday xulosaga keldingiz? b) ergash gapning ba’zi turlarida: What is he waiting for is not likely to happen. U kutgan narsa bo’lmaganga o’xshaydi. 21 That is what he wanted to begin with. U mana shunday boshlashni xohlagan edi. I know whom he is worried about. Men uning kimdan xavotir olayotganini bilaman. c) ma’lum bir majhul konstruksiyalarda: They found him so ill that a doctor was immediately sent for. Ular uni shenchalik betob holda topishdiki, natijada zudlik bilan vrachga odam yuborishdi. His marriage was very much talked about. Uning nikohi tillarda doston bo’ldi. d) infinitivning ma’lum bir konstruksiyalarida: He hated to be made fun of. U kulgi bo’lishni yomon ko’rar edi. You have a lot to be thankful for . Siz minnatdor bo’lishingiz kerak bo’lgan narsalar ko’p. You’ve done nothing to be ashamed of. Siz uyaladigan hech narsa qilganingiz yo’q. There is nothing to worry about. Hech qanday tashvishlanadigan narsa yo’q. Ba’zan bitta otning o’zi bir paytning o’zida ikki yoki undan ortiq predlog bilan birikib kelishi mumkin.Masalan: It is a book for and about children. Bu bolalar to’g’risidagi bolalar kitobidir. He cared for and looked after his ageing mother. U keksayib borayotgan onasini parvarishlar va g’amxo’rlik qilar edi. Predloglar ma’nolariga ko’ra quyidagicha klassifikatsiya qilinadi 28 : Vaqt ma’nosini bildiruvchi predloglar: about, after, around, at, before, by, during, for, from … to, in, on, since, throughout, until. 28 “ American language course” Texas, 1996. 22 Vaqt ma’nosini bildiruvchi predloglar ham o’z navbatida quyidagi guruhlarga bo’linadi: 1) ma’lum bir vaqtni ko’rsatuvchi predloglar . Bunday predloglarga quyidagilar kiradi: at, by, before, after, in. He comes home at 2 every day. U uyiga har kuni soat ikkida kledai. We have English on Friday. Biz ingliz tili bilan juma kuni shug’ullanamiz. I promise to return by noon Men tushgacha qaytishga va’da beraman. He always exercises before breakfast. U har doin nonushtadan oldin shug’ullanadi. I’d like to watch that new program after dinner. Men bu yangi programmani tushdan keyin ko’rishni xohlar edim. He was born in 1962. U 1962 yilda tug’ilgan. 2) davomiylikni ko’rsatuvchi, vaqt ma’nosini anglatuvchi predloglar .Masalan: We stay inside during the summer because of the heat. Biz havo issiqligi tufayli yozda uy ichida (ichkarida) bo’lamiz. She hasn’t been with her family fo r a long time. U ko’pdan buyon oilasi bilan birga bo’lgani yo’q. He was away from home throughout July. U butun iyul oyida uyidan uzoqda bo’ldi. 3) taxminiy vaqtni ko’rsatuvchi predlogla r. Masalan: We usually have dinner around seven o’clock. Biz odatda soat yettilarda tushlik qilamiz. We plan to meet about noon to finish the project. Biz bu loyihani tugatish uchun taxminan tushlarda uchrashushni reja qilyapmiz. 23 4) yoyiq vaqtni ko’rsatuvchi predloglar .Ko’pincha bunday predloglarlarning boshlang’ich nuqtasi o’tgan zamonda bo’lib, o’tgan zamonning o’zigacha, yoki o’tgan zamondan hozirgacha , yoki o’tgan zamondan kelasi zamongacha bo’lgan vaqtni o’z ichiga oladi. Masalan: I’ve been working on this book since September. Men bu kitob ustida sentyabr oyidan buyon ishlayabman. Let’s stay until ten oarining boshqa vositalar va hayvonlar bilan qo’llanilishi ni ko ’rib o’tamiz. I was nervous about riding on a motorcycle for the first time. Men birinchi bo r mot o s ikl boshqarganimda ancha asabiylashgandim . The children rode on an elephant at the zoo. Bolalar hayvonot bog’ida fil ustiga o’tirib ko’rishdi. I got on the elevator on the first floor and got off on the eighth floor. Men birinchi qavatda liftga chiqib, undansakkizinchi qavatda tushdim. Tommy got on his bicycle and rode to school. Tommi maktabga veloseped minib bordi. Biz quyidagi gaplarda “with” va “without” predloglarining boshqa predmetlar bilan ishlatilishini ko’rib o’tamiz: Americans usually eat French fries with ketchup. Amerikaliklar odatda fransuzcha qovurmalarni ketchub bilan tanovul qilishadi. You can’t go outs i de without your coat. Siz tashqarig a paltosiz chiqa olmaysiz. Qudagi gaplarda biz “with”, “from”, “out of” predloglarining misollar tarkibida qo’ l lanilishini ko’rib o’tamiz. Bunday holllarda i anglatuvchi fe’llardan keyin ishlatiladi, ular ham Where? Qayerda? so’rog’iga javob bo’ladi.Misol qilib oladigan bo’lsak, “across” predlogi bir tomondan boshqa tomonga bo’lgan harakatni ko’rsatadi. Masalan: We watched the steamboat sail across the Missisipi River. Biz Missisipi daryosi bo’ylab suzib yurgan poroxodni tomosha qildik. 24 Yo’nalishni ko’rsatuvchi predloglarga quyidagi predloglar kiradi:across, along, around, at, by, from, into/in, off, onto/on, over, through, throughout, to/toward, under, up/down. Vosita va uslubni ko’rsatuvchi predloglar.Bunday predloglar How? Qanday? , Qay tarzda? kabi so’roqlarga javob bo’ladi.Bu predloglarga quyidagi predloglar kiradi: with, without, in, by. With, without, in predloglari ish-harakatni bildiradi.Biror bir asbob vositasida amlga oshganligini bildiradi: She mixed the ingridients with the spoon. U masallig’larni qoshiq bilan aralashtirdi. She couldn’t open the door withou t a key. U eshikni kalitsiz ocha olmadi. His assignment should be written first in pencil and then in the final copy. Bu vazifa avval qalam bilan yozilishi, so’ngra nusxasi esa tayyor siyoh bilan yozilishi lozim. Vosita va uslubni ko’rsatuvchi bu predlogli transport yoki aloqa vositasi bilan kelganda artikl ishlatilmaydi. Faqat transport yoki aloqani ko’rsatuvchi so’z oldidan aniqlovchi ishlatiladi.Masalan: Mary goes to work by bus so she can sleep on the way. Mary goes to work by bus 6:15 so she can sleep on the way. Saura writes all her corresponds by hand . Saura hamma xatlarni qo’lda yozadi. Keyingi tur predloglarga uslubni ko’rsatuvchi predloglar kiradi.Shunday qilib quyidagi predloglar uslub ma’nosida qo’llaniladi. Uslub predloglari odatda abstrakt ot bilan qo’llaniladi: The general addressed the troops with authority . General askarlariga viqor bilan murojaat qildi. The student answered without thinking . Talaba o’ylamasdan javob berdi. The house was desighned in a very contemporary style . 25 Uy juda ham zamonaviy uslubda dizaynlashtirilgan edi. Shu jumladan, predloglarni turli ma’nolarda keluvchi predloglarga ajratish mumkin. Masalan, “about” predlogini mavzuni ko’rsatuvchi predlogga, “ as ” predlogini funksiya va vazifani ko’rsatuvchi predlogga, “by” predlogini agent, “ by”, “of”, “per” predloglarini o’lchov va miqdorni ko’rsatuvchi predlogga, “for” predlogini biror kishining yoki biror narsaning manfaati uchun ishlatiladigan predlog sirasiga kiritish mumkin bo’lsa, “f or ” predlogini yana maqsad ma’nosini ifodalaydigan predlogga, “from” predlogini o’zining manbaini ko’rsatuvchi, “in”, “into”, “out of” , “on”, ”off” predloglarini transport vositalari bilan qo’llanuvchi predlogga bo’lish mumkin. Masalan, biz quyidagi gapda “ about ” predlogining mavzu ma’nosida keluvchi ma’nosini ko’rishimiz mumkin: She needs to talk to his advisor about his grades. U ustozi bilan baholari borasida suhbatlashishi lozim. “ As ” predlogini quyidagi gaplarda funksiya ma’nosida kelishini ko’ramiz: Mr. Hooks wors as a security guard at night. Janob Kuks tunda qo’riqlovchi bo’lib ishlaydi. She works as a teacher at school. U maktabda o’qituvchi lavozimida ishlaydi. A prepositional phrase can function as an adjective or adverb. Predlogli birikma sifat yoki ravish sifatida kelishi mumkin. “By” predlogi agent ma’nosida ish-harakatni bajaruvchi narsa yoki shaxs bilan birga birikib kelganda qo’llaniladi. Masalan, “The adventures of Tom Sawer” was written by Mark Twain. “Tom Soyerning sayohatlari ” Mark Twain tomonidan yozilgan. The fishing camp was destroyed by a flood . Baliq ovlash zonasi suv toshqini tufayli vayron bo’ldi. “by”, “of”, “per” predloglari quyidagi hollarda o’lchov va miqdor ma’nosida qo’llaniladi: The manager is paid by the month, not by the hour. 26 Menejerlik lavozimi uchun soatbay hisobida emas, balki oylik maoshi sifatida haq to’lanadi. Bring home a half – galloon of milk and a pound of ground meat. The speed limit on this road is thirty miles per hour. Bu yo’lda tezlik chegarasi soatiga 30 mill. “For ” predlogi quyidagi gaplarda “ biror kishi sharafiga ” yoki “biror kishi uchun” ma’nolarida qo’llaniladi: Our neighbours gave a party for us before we moved. Qo’shnilarimiz ko’chib ketishimiz oldidan bizning sharafimizga siyofat berishdi. This cafeteria is for the employees. Bu cafeteria ishlari uchun. “ For ” predlogi maqsad ma’nosida kelganda, Why? Nima uchun? so’rog’iga javob bo’ladi.Masalan, Carol swims every day for exercises. Karol har kuni mashq qilish uchun suzadi. “From” predlogi quyidagi holda sabob ma’nosida qo’llaniladi: We were exhausted from the long trip. Biz uzoq sayohat tufayli holdan toygan edik. A lot of people die from heart attach. Ko’p odamlar yurak xuruji tufayli halok bo’lishadi. “ From ” predlogi manba va kelib chiqishni ko’rsatganda quyidagi holda ishlatiladi: --Where is Dan from? -- He is from Ireland. --Dan qayerlik? --U Irlandiyalik. The flight f rom Dallas just arrived. Dallasdan samolyot hozirgina uchib keldi. “In”, “into”, “out of” predloglari transport vositalari bilan ishlatilganda, qoida bo’yicha odatda biror bir kishi bor bo’yicha bo’ylay olmaydigan yoki ichida yura olmaydigan transport vositalari bilan ishlatiladi.Masalam: 27 The Polynesians often traveled thousands of miles in small canoes. Poleneziyaliklar odatda minglab mill masofani kichkina qayiqda bosib o’tishadi. The policeman jumped into his car and sped away. Politsiyachi sakrab mashinasiga o’tirdi va tezlik bilan ko’zdan g’oyib bo’ldi. We got out of the taxi at the bus station. Biz avtobus bekatida taksidan tushdik. “ On ” va “ of ” predloglari qoida bo’yicha tik tura olish va yura olish mumkin bo’lgan transport vositalari bilan qo’llaniladi.Masalan, Alice got on the train in New York and didn’t get off the train until she reached Dallas. Alisa Nyu Yorkda poyezdga chiqdi va va u Dallasga yetmagunicha undan tushmadi. I helped the old woman to get on the bus . Men keksa ayolga uning avtobusga chiqishida ko’maklashdim. Quyidagi hollarda biz “on” va “of” predloglarining boshqa vositalar va hayvonlar bilan qo’llanilishini ko’rib o’tamiz. I was nervous about riding on a motorcycle for the first time. Men birinchi bor motosikl boshqarganimda ancha asabiylashgandim. The children rode on an elephant at the zoo. Bolalar hayvonot bog’ida fil ustiga o’tirib ko’rishdi. I got on the elevator on the first floor and got off on the eighth floor . Men birinchi qavatda liftga chiqib, undansakkizinchi qavatda tushdim. Tommy got on his bicycle and rode to school. Tommi maktabga veloseped minib bordi. Biz quyidagi gaplarda “with” va “without” predloglarining boshqa predmetlar bilan ishlatilishini ko’rib o’tamiz: Americans usually eat French fries with ketchup. Amerikaliklar odatda fransuzcha qovurmalarni ketchub bilan tanovul qilishadi. 28 You can’t go outside without your coat. Siz tashqariga paltosiz chiqa olmaysiz. Qudagi gaplarda biz “with”, “from”, “out of” predloglarining misollar tarkibida qo’llanilishini ko’rib o’tamiz. Bunday holllarda bu predloglar “to make” fe’li bilan ishlatiladi. My favorite coekes are made with chocolate. Mening sevimli pechenyelarim shokoloddan tayyorlanadi. Chees is made from milk. Pishloq sutdan tayyorlanadi. Sam’s tie is made of lout of silk. Semning galstugi ipakdan. 1.3. Синтактик ва семантик таҳлил ҳақида Мазкур битирув ишининг ҳозирги кундаги актуаллиги тилшуносликда “Without” предлогли бирикмаларнинг тутган ўрни , турли синтаксемаларни воситачилари сифатида тилда муҳим рол ўйнашидадир . “Without” предлогли амалий ва назарий грамматикада , предлогли бирикмалар ўқув қўлланмаларида тўлақонли уз ифодасини топган . Қўйида “Without” предлоги юзасидан олиб б о рилган илмий изланишлар бу бўшлиқни оз бўлса ҳам тўлдириб муаммоларининг ижобий ҳал қилинишида ёрдам беради . “Without” предлогли турли бирикмалар – элементар синтактик бирликлар синтаксема ва уларнинг вариантларининг тилдаги системали 29 алоқаларининг таҳлил қилиниши билан бу ишнинг долзарблиги намоён бўлади . Бундан ташқари “Without” предлогли бирикмалар синтактик - семантик жиҳатдан негатив синтаксемани ўзида мужассамлаштирганлиги билан ҳам ажралиб туради ва албатта у синтаксемаларнинг учта тури ҳисобланган – субстанционал , процессуал ва квалификатив синтаксемалардан бирига таалуқли бўлган негатив синтаксеманинг турли вариантларини ифодалаб келади . Бундай вазиятларда негатив синтаксеманинг бошқа синтаксемалар билан си с темали алоқалари ҳам вужудга келганлигини кўрамиз . Мазкур битирув иши ҳам назарий , ҳам амалий аҳамиятга эга . Унинг назарий аҳамияти “Without” предлогли бирикмаларни гапнинг энг кичик элементар бўлинмайдиган синтактик бирикмалар гап компонентлари ва синтаксемалар доирасида ўрганишда ўз аксини топган бўлса , унинг амалий аҳамияти бу ерда илмий изланишлар натижасида тўпланган материаллар лексикада , амалий грамматикада , назарий грамматикада , сўзланиш нутқини ўстиришни ўрганишда , ўқув қўлланмалар , услубий кўрсатмалар тузишда кенг қўлланиши мумкинлигидадир . Юқорида айтилган ишимизнинг асосини инглиз тилида without предлогли бирикмаларнинг синтактик – семантик алоқаларини ўрганиш ташкил қилади. Бизга маълумки, ҳар бир тилни ўрганишда бош ва иккинчи даражали бўлаклар назарияси муҳим аҳамият касб этади. Шунга қарамай у баъзи бир чекланишларга эга. Шунинг учун тилшунослар олдидаги муҳим вазият тилдаги объектив борлиқни ўзида тўла акс эттирадиган назария яратиш эди ва кейинги 20 йил ичида компонент ва синтаксем назария вужудга келди. Бу назария асосчиси профессор А.М.Мухин бўлиб унинг издошлари (Баданина, Чен, Дорошенко, Кварцов, Петрова, П.П.Белинская, Ж.Сафаров, Мухторов, Р.Қиёмов, Глазачева, С.Эгамбердиев.) бу соҳада муваффақиятли изланишлар олиб бордилар. 30 Компонент ва синтаксем таҳлил назарияси бош ва иккинчи даражали бўлаклар назариясининг бевосита давоми ҳисобланиб, у бу назария ўзида акс эттира олмаган объектив воқеликни ўзида тўла мужассамлаштиришга ҳаракат қилади ва иккинчи даражали бўлаклар назариясининг давомчиси ва меросхўри деб ҳисобланади. Бу икки назариянинг умумий мақсади – тил бирликларининг синтактик – семантикасини аниқлашдир. Компонент ва синтаксем таҳлилга асосан предлогли бирикмаларни биз бўлинмайдиган синтактик бирлик сифатида қараймиз. Мазкур назарияга асосан элементар синтактик бирликлар гапнинг компонентлари ва синтаксемалари яъни формал ва мазкур хусусиятлари асосида ўрганилади. П редлогли бирикмалар гапнинг иккинчи даражали бўлаклар назарияси ва сўз бирикмалари аспектида элементар синтактик бирлик сифатида қарамайди. ¹К.Н.Качалова, Е. Е.Израилович. Практическая грамматика английского языка. Бишкек , 1999. ²J.B.Buronov, U.Hoshimov. The grammatical structures of English, Uzbek and Russian. Part 7 Tashkent, 1986. Компонент ва синтаксем таҳлилга асосан предлогли бирикмалар элементар синтактик бирлик сифатида қаралади. Элементар синтактик бирликлар гапнинг компонентлари ва синтаксемалари, яъни уларнинг формал ва мазмун хусусиятлари асосида ўтганилади. Компонент ва синтаксем таҳлилга асосан синтаксиснинг бирлиги синтаксемадир. Синтаксема бу энг кичик маъноли, бўлинмайдиган бирлик бўлиб, у сўзида маълум бир тил бирлигининг синтактик семантикасини ўзида мужассамлаштирди. 31 Синтаксема – ўзида синтактик вариантлар синтаксемасига эга бўлган элементар синтактик бирлик бўлиб, синтаксема алоҳида лексемалар билан ёки лексема ва ёрдамчи элементлардан ташкил топган. Синтактик бўлинмас бирликлар билан ифодаланиши мумкин. Тилда асосан 3 хил синтаксема мавжуд: 1. Субстанционал синтаксема, бу синтаксема ўзида предметик хусусиятини акс эттиради. 2. Процессуал синтаксема ўзида иш ҳаракатни мужассамлаштиради. 3. Квалификатив синтаксема ўзида белгини акс эттиради. Мазкур битирув ишини асосини негатив комитатив, негатив комитатив статив, негатив комитатив квалитатив, негатив комитатив агентив, негатив комитатив объектив, негатив инструментал, негатив каузал, негатив кондиционал синтаксемаларни ўзида мужассамлаштиради. 1- БОБ ЮЗАСИДАН ХУЛОСА Mazkur bitiruv malakaviy ishning I Bobida biz “ without ” predlogli birikmalar ustida izlanishlar olib bordik. “without ” predlogli birikmalar ustida to’xtalar ekanmiz, biz uchala predlogga xos bo’lgan umumiy belgilar ustida to’xtalib o’tdik.Bundan tashqari mazkur izlanishning ob’yekti bo’lgan “ without” predlogi predlog so’z turkumiga mansub bo’lganligi uchun so’z turkumlari haqida ham to’xtalib o’tishni joiz deb topdik. 32 So’z turkumlari uch turdagi prinsip, ya’ni ma’no, shakl, funksiya asosida tasnif qilinadi. 1 . Ma’no deganda ma’lum guruhga kiruvchi so’zlarning umumiy ma’nosini bildiradigan so’zlar, predmetlik ma’nosi, belgini bildirish ma’nosi, ish-harakat ma’nosi kabi. 2. So’z turkumining shakli deganda o’sha so’z turkumiga mansub so’zlarning morfologik xarakteristikasi nazarda tutiladi. Ot so’z turkumi son kategoriyasi (birlik, ko’plik) bilan xarakterlansa, fe’l so’z turkumi zamon, mayl kabi kategoriyalar bilan xarakterlanadi.Predlog va bog’lovchi kabi so’z turkumlari o’zlarining shakli o’zgarmasligi bilan xarakterlanadi, ya’ni ular kategoriyalarga ega emas. 3 .Funksiya deganda biz so’zning sintaktik xususiyatini tushunamiz, bu esa ikkiga bo’linadi. 1) uning boshqa so’zlar bilan birikishi 2) uning gapdagi vazifasi So’z turkumlari haqida umumiy tushuncha berar ekanmiz, biz atoqli tilshunos olimlarning ham bu boradagu fikrlariga tayandik.Akademik Shaxmatov, J.Bo’ronov, B.Ilysh, Smirnidskiy, E.Golden kabi tilshunos olimlarning so’z turkumlari borasidagi qarashlariga to’xtalib o’tdik. So’z turkumlari uch prinsipga, ya’ni o’z ma’nosiga, shakliga (kategoriyalariga), funksiyasiga ko’ra mustaqil so’z turkumlari va yordamchi so’z turkumlariga bo’linadi. Birinchi bobda biz predloglar haqida ham umumiy ma’lumot berib o’tdik.Bizga ma’lumki, predloglar gapda mustaqil funksiyani bajarmaydi va kategoriyalarga ham ega emas..Shu bois ingliz tilida predloglar yordamchi so’z turkumlari sirasiga kiradi. 33 II . Б ОБ . “Without” предлог ли бирикмаларнинг компонент ва - с интаксем таҳлили 2 . 1 . “Without” предлогининг бошқа бўлаклар билан синтактик алоқаси Гап структурасида Without предлоги от, олмош, ёки герундий билан ҳамда қўшма феъл – кесим герундий, аниқловчи билан бирга келиши 34 мумкинлиги юқорида айтиб ўтилди ва турли мисоллар орқали мавзу мустаҳкамланди . Without + от 1. People cannot live without food and drink. (270-p. A б , Eng). 2. Can you read English books without a dictionary? (32-p. A б , Eng). 3. He managed to do very thing without much trouble (397-p. Cronin R.G.). 4. Each chain had its own lock you could never open it without the key (192-p. Ch.F.I.). 5. Only in the garden of the selfish cicept it vas still winter. Only this garden was without new life (LLL p. R.R. ). Without + олмош 1. We are not going to the country without you. (In the lunch hour. A (III) 462-p.) 2. Mrs. Bulfinch needs a change and has decided to leave and as I do not wish to stay on without her I’m going, too. (The creative impulse, A (IV) 54-p.) 3. What would the government do without you and me ? ( 58-p. The skylight room…) 4. Bronia and I can saer Edek without you. (The Sibver Sevord by U Serailin 86 - p.) 35 5. I never been without that feeling something was watching us. 6. They say they would rather be without them that they father them and why don’t they go and make love to Miss Smith. (44-p. K.J. Man) Without + герундий 1. He can speak English without making any mistakes. (352-p. KN. K П . Р .H.) 2. I went in without waking him. (352-p. KN. K П .) 3. He left the room without saying a word. (352-p. KN. K П .) 4. I’ll not allow you to go out into the cold without putting on your overcoat. (213-p. Аб . Eng) Without + аниқловчи 1. Why don’t you do the work properly without being reminded. (133-p. An Eng. tale) 2. It was agreeable without being hand some. (Maugham) 3. He missed the show without being aware g it. 36 4. I never pass it without feeling better for the sight of it. (47-p. K.J. Mem.) 5. I wish I could travel long distances without getting carsick. (The last leaf. 316 A(II).) 2. 3 . “Without” предлогли бирикмаларнинг субординатив боғланиши . Mazkur bitiruv - malakaviy ishida biz tilshunos olim A . M . Muxin 29 nazariyasini asos qilib oldik . Ushbe nazariya o’z ichiga component va sintaksem tahlilni o’z ichiga oladi. Biz component va sintaksem tahlilga asosan, “without” predlogli birikmalarni elementar sintaktik birlik ifatida qaraymiz. Elementar sintaktik birliklar gapning komponentlari v a sintaksemalari formal va mazmun xususiyatlari asosida o’rganiladi. 29 A . M . Muxin Синтаксемний a н a лиз и проблемы уровней язык a ” M ., 1980 37 Gapning komponentlarini aniqlash va ularga xos bo’lgan sintaktik mazmunli belgilarni aniqlash gap struturasining birinchi bosqichini o’rganishni tashkil etadi. Предлогли бирикмалар гапнинг иккинчи даражали бўлаклар назарияси ва сўз бирикмалари аспектида элементар синтактик бирлик сифатида қаралади. Синтактик бирликлар гапнинг компонентлари ва синтаксемалари, яъни уларнинг формал ва мазмун хусусиятлари асосида ўрганилади. Without предлогли бирикмалар синтактик – семантик жиҳатдан негатив синтаксемани ўзида мужассамлаштиради. У синтаксемаларнинг учта тури ҳисобланган: а) субстанционал (бу синтаксема предметик хусусиятни акс эттиради) в) процессуал (бу синтаксема ўзида иш – ҳаракатни мужассамлаштиради) с) квалификатив (бу синтаксема ўзида белгини акс эттиради) Синтаксемаларидан бирига тааллуқли бўлган негатив синтаксеманинг турли вариантларини ифодалаб келади. Гап структурасида without предлогли от, олмош ёки герундий билан ҳамда қўшма феъл – кесим герундий, аниқловчи билан келиши мумкин. Умумий негатив синтаксемани англатувчи Without + от, Without + олмошли бирикмалар 20 та кичик субсатнционал ифодалаш воситачилари сифатида хизмат қиладилар. Улар 7 та негатив комитатив (актив, статив, кваликатив, объектив ҳолатни ифодаловчи), 4 та негатив кондиционал (актив, статив, кваликатив), 3 та негатив экзистенционал (кондиционал, каузаль) 1 негатив кваликатив, 2 негатив индефинит (комитатив, агентив ва эксизтенционал) ҳамда социатив, негатив инструментал ва негатив каузал синтаксемалардир. Бу негатив синтаксемалар бир – биридан формал дистрибутив хусусиятлари билан фарқ қилади. Бу хусусиятлар – боғланишлар, ажратиб олинган бўлакнинг гапдаги ўрни ва ҳолати кабилардир. Ҳар бир тегишли синтаксемаларга мисоллар орқали тушунтирилади: 8. Негатив субстанционал синтаксема . 38 А) Hamlet without the Prince of Denmark. (proverb) B) No fire without some smoke. (proverb) C) No thing is stolen without hands. (proverb) D) Sweet without sweat. (proverb) E) Rose sleep for several hours without any danger to her. (The love Druo EBI, 407) Негатив си нтаксемани ифода этувчи воситалардан бири never равишидир. 1. He never spoke of having any relations. (A. Sh – 59) 2. I never knew of his existence till I read of his death in the paper (A.Ch. – 59) 3. I had never really believed in the vengeance of a long dead Egyptian king (A.Ch. – 61) 4. But she was stupid – she really never said anything worth listening to (A.CH – 192) 5. You never saw him ruff led or upset. (A.Ch. – 192) Негатив синтаксемани ифода этувчи воситалардан яна бири - мазкур битирув ишининг асосий мазмуни ташкил қилган – “Without” предлогидир. “Without” предлоги негатив маънога эга эканлиги ҳақида изоҳли луғатларда ҳам, икки тиллилик луғатларда ҳам сўз боради, шу билан бирга бир қанча лингвистлар В.В.Менькова, Б.Н.Аксененко, В.И.Кокла, В.Н.Бондаринко, R.Quirk, S.Greenboum, G.Leech, T. Svartvick, T. Walmsley. Бу предлогнинг семантик жиҳатлари ҳақида фикр билдиради. Оксфорд луғати негатив маънони англатувчи герундийли “Without” предлогини инфинитив ёки сифатдош I “not” юкламаси орқали тушунтириб беради: to pass by, without seeing him = to pass by, so as not to see = to pass by and not to see, to pass by not seeing! 39 Юқоридаги мисолдан кўриниб турибдики, “Without” предлоги гапда от, олмош ёки герундий билан келишига қарамай, унинг ўрнини not юкламаси билан амламаштириш мумкин. Иккала ҳолда ҳам гаплар негатив синтаксемани ифода этади: 1. He can speak English w ithout making any mistakes. (K. 4.352 – p) – He can speak English not making any mistakes. 9. How can she find out the time of their arrival, w ithout telephoning to the station. (K.U. – 94) – How can she find out the time of their arrival not telephoning to the station. 10. Will they be able to judge of it for themselves w ithout selling it with their own eyes? (K.U. – 116) - Will they be able to judge of it for themselves not selling it with their own eyes? 4. I’ll not allow you to go out into the cold w ithout put ling on your overcoat. (K.U. – 213) - I’ll not allow you to go out into the cold not put ling on your overcoat. 5. You should know w ithout asking questions (E.A.-292) - You should know not asking questions. 6. If you’ve got a television set just sit comfortably at home and watch the game w ithout going outside at all. (E – 362) - If you’ve got a television sit comfortable at home and watch the game not going outside at all. “W ithout ” предлогли бирикмаларни биз икки муҳим аспектда ўрганамиз; биринчиси, синтактик белгиларни ҳисобга олган ҳолда гапнинг компоненти сифатида, иккинчиси, синтактик – семантик белгиларни ҳисобга олган ҳолда гапда синтаксема сифатида ўрганамиз. Биринчи аспектда ядровийлик, предикация этувчи ва предикация этилувчи бўлаклар сифатида, тобелик, бир турликлар киради. Бу белгилар “without” предлогли бирикмалар ва гапдаги бошқа бўлаклар ўртасидаги синтактик алоқалар жараёнида намоён бўлади. Бу белгилар гапдаги у ёки бу компонентнинг синтактик моҳиятини ташкил қилади, гап структурасини 40 ташкил қилишда уларнинг роли алоҳида ўрин тутади. “Without” предлогли бирикмалар қўллаган гап структурасида синтактик алоқаларни чуқурроқ ўрганиш мақсадида гапдаги компонентларини навбатма - навбат тушириб қолдириб эксперимент ўтказамиз: - They walked … - They w ithout hats. - Walked w ithout hats. - Walked w ithout hats. Бу экспериментдан кўриниб турибдики, фақат биринчи бирикма, They ва Walked гап компонентлари ўзаро ядровий предикатив алоқада бўлиб, маънога эгадир. Улар гап структурасини ташкил қилишда асос ва ядро бўлиб хизмат қилади, гапда уларда бири, яъни “they” – эга, ядровий предикация этувчи бўлак, иккинчиси, - “walked” – кесим, ядровий предикация этилувчи бўлак бўлиб келади. Бир жиҳатдан эга ва кесим предикация этувчи ва предикация этилувчи бўлак сифатида бир – бирига қарама – қарши ҳам бўла олади, иккинчи бир жиҳатдан ядровийлик белгиси остида улар бир бутунликка, умумийликка буйсунадилар. Шунинг учун ҳам гапда эга ёки кесимдан бири тушириб колдирилганда гап мазмуни бузилади, у бирор бир моҳиятга эга бўлмай қолади. Лекин “without” предлогли бирикмалари тушириб қолдирилганда гапдаги асосий маъно бузилмайди, “without hats” бўлаги “walked” бўлагига тобе алоқада бўлади, яъни субординатив алоқа бу компонентлар ўртасида намоён бўлади. Субординатив алоқани ядровий предикатив алоқага қарама – қарши қўйган ҳолда шундай хулосага келишимиз мумкинки, without + отли бирикма гапнинг тобе компоненти ҳисобланади. Юқорида айтилган фикрларни қўйидаги гапнинг юнкцион ва компонент модели орқали ёритишимиз мумкин. 1 2 3 They walked w ithout hats 1 2 3 41 NP 1 NP 2 D NP 1 – Nuclear Predicating – Ядровий предикация этувчи бўлак. NP 2 – Nuclear Predicated – Ядровий предикация этилувчи бўлак. D – Dependent – Тобе бўлак. Бундай without + отли бирикмаларни қўйидаги гапларда ҳам юнкцион ва компонент моделини чизиш орқали компонентлар ўртасида синтактик алоқаларни ўргана оламиз: 1 (2) 2 3 5 4 5 1. I can not do it without your help. 1 2 3 4 5 Мен буни сизнинг ёрдамингизсиз кила оламан. (351 р. К.Н.П.) 2 . People cannot live without food and drink . Одамлар сувсиз, озиқ – овқатсиз яшай олмайдилар. 1 2 3 4 5 NP 1 NP 2 D 1 С D 3 42 3. The work was go urgent that they went without a bite of food the whole day. (280. Eng. For University students Абрамника 280) Иш шунчалик тиғиз эдики, улар кун бўйи бир бўлак ҳам егулик емасдан юришарди. 1 2 (3) 3 (4) 4 ... they went without a bite of food . 1 2 3 4 NP 1 NP 2 D 1 D 2 4. This Pilkins said to himself “will make Rosy sleep for several hours without any danger to her”. (The love Drug chl. 407) (1) 2 1 (3) 3 4 (5) (5) 5 ... Will make Rosy sleep for several hours without any danger (6) 6 to her. 1 2 3 4 5 6 43 NP 1 NP 2 D 1 D 2 D 3 D 4 1 2 3 4 5 5. … Miss Bradley had got trough the customs too without any special 6 difficulty. (acusto home incident – 29 гр .) 1 2 3 4 5 6 NP 1 NP 2 D 1 D 2 D 3 D 4 1 2 (4) 3 4 5 6. Aren’t you lonely without your children now. (399-p. O.H.J.) 1 2 3 4 5 NP 1 NP 2 D 1 D 2 D 3 1 2 (3) 3 7. She spoke without notes. (458-p. O.H.J.) 1 2 3 44 NP 1 NP 2 D 1 2 (3) 3 4 (5) 5 6 7 8 9 8. Now one cannot imagine life without gas, electricity and other modem 10 conveniences. (454-p. O.H.J.) 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 NP 1 NP 2 D 1 D 2 D 3 D 4 C D 5 D 6 D 7 1 2 3 (4) 4 (6) 5 9 . Everybody objects to the arrangement being cancelled without proper 6 consideration. (An. Eng. tale 133-p.) 1 2 3 4 5 6 NP 1 NP 2 D 1 D 2 D 3 D 4 45 10. Mama told me what a wonderful boy Adam had been, now had bought and sold a bicycle at a profit of ten shillings before he was thirteen: now a year he got interested in business and without any special training went into Mr. Mckellary office (R.G.Some life Experience Cronin). 1 (2) 2 3 4 7 5 6 7 8 8 … he got interested in business and without any special training went into 9 10 Mr. Mckeller’s office 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 NP 1 1NP 2 D 1 C D 2 D 3 D 4 2NP 2 D 5 D 6 Синтактик – семантик белгилар икки турга яъни категориал ва нокатегориал турларга бўлинади. Категориал турга субстанционаллик (субстанция, предметга тегишли), процессуаллик (жараёни, иш – харакатга тегишли), квалификатив (белги, характер, сифатга тегишли) киради. Нокатегориал турга негативлик, комитативлик, активлик, стативлик (ҳолатга тегишли), квалитативлик (сифатга тегишли) каби синтактик - семантик белгилар киради. Умумий негатив синтаксемани англатувчи without + олмошли бирикмалар 20та кичик субстанционал синтаксемани ифодалаш 46 воситачилари сифатида хизмат қиладилар: Улар 7та негатив комитатив (актив, статив, квалитатив, агентив, объектив, ҳолатни ифодаловчи), 4та негатив кондиционал (актив, статив, квалитатив), 3та негатив экзистенционал (кондиционал, каузаль), 1 негатив индефинит (комитатив, агентив ва экзистенционал) ҳамда негатив социатив, негатив инструментал ва негатив каузал синтаксемалардир. Бу негатив синтаксемалар бир – биридан формал дистрибутив хусусиятлари билан фарқ қилади. Бу хусусиятлар – боғланишлар, гапдаги ўрни ва ҳолати кабилардир. Негатив субстанционал синтаксемани англатувчи without предлогли бирикмаларнинг гаплардаги кўриниши: 2.3 Негатив комитатив синтаксема without + отли бирикмаларга хос бўлади ва гапнинг кесимига ёки эгасига тобе бўлак бўлиб келади. Бу синтаксемани ифодаловчи бир қанча мисоллар келтиришимиз мумкин: 1) hamlet without the Prince of Denmark. (Proverb) 2) Marrieth for love without money, who path good night and sorry days. (Proverb) 3) No fire without some smoke. (Proverb) 4) No thing is stolen without hands. (Proverb) 5) Surety without sweat. (Proverb) 6) I can not do it without your help. (35) 7) Can you read English books without a dictionary. (E.K.32) 8) People can not live without food and drink. (270-p.) 47 9) The work was so urgent that they went without a bite of food the whole day. (280-p) 10) I usually have lunch at half one, but yesterday I went office without breakfast and by twelve o’clock of was already hungry. (An the lunch hours. 210-p.) 11) Posy sleep for several hours without any danger to her. (The love Drung. P.E.B.I. 407-p.) 12) The author left the custom house without waiting for miss Bradley he bun sitting in his comportment five minutes when the porter brought in his luggage saying that miss Bradley had got trough the customs too without any special Difficulty. (A custom home incident. 292-p.) 13) He managed to do everything without much trouble. (397-p. Cronin R.6) 14) “Of course dear” John agrud without hesitation.(Au English tale 142-p.) 4. The first time I play it through without a mistake, I’ll give you five pounds, I said. (The serenade. B. Show B.I. 169-p.) 5. Without your help she wouldn’t realize her plans. (13-p. Ch.A.Tales) 17) I am glad at least that now speak about such things frankly without hypocrisy. (118-p. Ch.A.J.) 18) Their voices spurred him on he kept quickening his pace seemingly without effort and never once breaking into a gallop, but sailed along as easily as a bird in flight. (118-p. Ch.A.J.) 48 19) Each chain had its own secret lock you could never open it without the key. (192-p. Ch.A.Tales) 20) “That they can’t do without an old wreck?” she said. (287-p. Ch.A.Tales) Негатив комитатив синтаксема негатив социатив синтаксема билан таққослаганимизда аниқроқ намоён бўлади. Қўйидаги мисолларни трансформация йўли билан таҳлил қилиб кўрайлик. Life without housework is bliss. (A (IV) 234-p.) “Without housework” бирикмасини “with” ёки “together with” қўшма предлогга ўзгартириш мумкин. - Life together with housework is bliss. - Life with housework is bliss. Иккинчи мисолдаги She went out without the shawl. “Without the shawl” бирикмасини “with” ёки “together witch” предлогларига ўзгартириб бўлмайди. Демак, Without the shawl - комитатив белгиси, Without life – социативлик белгиси. 2. 4 Негатив комитатив актив синтаксема – Комитативлик, негативлик белгисидан ташқари инглиз тилида назарий грамматикасида активлик белгиси ҳам мавжуд. Активлик белгиси иш – ҳаракатга тегишли белги ҳисобланади. Denny smiled, without reply. (Galsworthy) … he endured it without protest. (London) Активлик белгисини аниқлаш учун without + отли, without + герундийга трансформация йўли билан ўзгартирамиз. - Denny smiled, without replying ; - … he endured it without protesting. Негатив комитатив актив синтаксеманинг негатив комитатив синтаксемадан фарқи шундаки, негатив комитатив актив синтаксемани 49 ифодалайдиган гапларда “and” боғловчисини қўллаш мумкин, бу ҳолда without предлогининг ўрнини феъл – кесим эгаллайди: - Denny smiled and not reply; - … he endured it and did not protest. Бу негатив комитатив актив синтаксемани негатив комитатив агентив синтаксема ҳам дейиш мумкин, у ҳолда бу синтаксема эгалик олмоши ёки олмоши ёки қаратқич келишигидан от билан ифодаланган бўлади ва феъллашган эга вазифасини бажаради: 1. Without your help she wouldn’t realize her plans. 2. I knew after sir Percival’s conduct to me, that without the support of the count, I could not hope to remain there. (W.C.Woman. 57-p.) 2.5. Негатив комитатив статив синтаксема. Бу синтаксема without + отли бирикмаларда стативлик белгиси (ҳолат белгиси) борлигини ифодалайди: 1. So he has to go himself without any encouragement. (J.K.J. Men. 133-p.) 2. … she looked him without embarrassment. (Maugham) 3. When he began to speak it was as though he were continuing the conversation without awareness of the long silence. (Maugham) Юқоридаги гаплардаги without + отли бирикмаларни without + to be ёки to fell ёрдамчи феълларининг грундий формаси ёки сифатдош II ёки аниқловчи формасига қўйиб ўзгартириш мумкин, бу ҳолда комитативлик ва негативлик белгиси сақланиб қолади. - … she looked him without being. (feeling) embarrassed; - When he began to speak it was as though he were continuing the conversation without being aware of the long silence. Бу синтаксеманинг бошқа синтаксемалардан фарқи шундаки, у феъллашган от бўлиб келади ва субъектнинг руҳий ёки жисмоний ҳолатини ифодалаш учун хизмат қилади. 50 2.6. Негатив комитатив квалитатив синтаксема. Бу синтаксема ўз номига кўра кваликативликни, яъни сифатни ифодалайди. 1. She could not face life without the terrible str ength of the weak… (Mitchell) 2. I am afraid of facing life without the slow beauty our old world that is gone. (Mitchell) Бу гапларда квалитатив белгиси бор: “ strength ” – куч, қувват “ beauty ” – гўзаллик 1. – (Without) the terrible strength of the weak… - The weak are terrible strong. 2. – (Without) the slow beauty our old world. - Our old world is beautiful. 2.7. Негатив комитатив агентив синтаксема. … yet she had managed the plantation without men to help her …(Mitchell) Бу гапда “ without men ” бирикмаси ҳам субординатив, ҳам ноядровий предикатив алоқа бўлади. Субординатив алоҳида гапнинг кесими “had mаnаged” сўзи билан “without men” бирикмаси ўратисида мавжуд бўлса, ноядровий предикатив алоқа “without men” бирикмаси ва to help сўзи ўртасида мавжуд бўлади. Бу гапда “without men” бирикмаси комитативлик белгисини намоён этади. Қўшма фентивлик белгиси борлигини аниқлаш учун “without men” бирикмаси ўрнига “and” боғловчи ва инкор маънони англатувчи “no” негатив элементини қўллаймиз: - yet she had managed the plantation and no men helped her. Негатив комитатив объектив синтаксема: 51 The town was captured without a shot being fired. (Travers) Бу гапда “ without a shot ” комитативлик белгисини ифода этса, “ being fired ” объективликни ифода этади. Бу гапдаги without предлоги and боғловчиси ва no инкорликнинг элементини ифолаймиз: - The town was captured and a shot being fired. Негатив комитатив шарт – шароитга тегишли синтаксема (носитель состояния). No! If she wanted to punish him she could do it at home without the world knowing. (Galsworthy) Бу гапдаги “ without + от”ли бирикмани ҳам “ and ” боғловчи “ no ” негатив элементи орқали ифода этамиз: - ... If she wanted to punish him she could do it at home and the world know . Негатив инструментал синтаксема. Бу синтаксема инструменталлик белгиси, яъни бирор иш қуроли ёки қурол ёрдамида содир этиладиган иш – ҳаракати ифодалайди. 1. It was not easy to work, but Ivan worked without rest. (R.K.R.) 102-p. 2. He couldn’t walk now without the help of sticks. (Maugham) Гаплардаги ажратиб кўрсатилган предлогли бирикмаларнинг ўрнига “with the help of” қўшма предлогли бирикмани қўйиш билан инструменталликнинг синтактик – семантик белгисини аниқлаймиз. “ W ith the help of” қўшма предлогли бирикма инструментал синтаксеманинг асосий воситачиси ҳисобланади. 1. - It was not easy to work, but Ivan worked with the help of rest. 2. - He couldn’t walk now with the help of sticks. Иккинчи гапда “Without the help of” қўшма предлогли бирикма қўлланган. Демак, биринчи гапда ҳам “Without the help of” қўшма предлогли бирикмани қўллаш мумкин. - It was not easy to work, but Ivan worked with out the help of rest. 52 Гаплардаги “without + от” ва “without the help of + от” ли бирикмаларнинг лексик базасини конкрет предметлар, иш қуролларини англатувчи отлар ташкил қилиши билан негатив инструментал синтаксемани ифода этиши маълум бўлади. Негатив каузал синтаксема. Каузалликнинг синтактик - семантик белгиси унинг бирор бир сабабини ифода этилишидадир ва у гапда кўпинча кесим вазифасида келади. 1. A house looks glum and joyless without books. (A (IV) 93-p.) Гапдаги каузалликни аниқлаш учун “without” предлогини “with” предлоги билан кейин “because of” қўшма предлогли бирикма билан алмаштириб кўрамиз. Чунки, “because of” доимо каузал синтаксемани ифодалайди. - A house looks glum and joyless with books. - A house looks glum and joyless because of books. Негатив квалификатив синтаксема. 1. Her face was without expression. (Win spear) Бу гапдаги without + отли бирикмдаги квалификативликни аниқлаш учун less қўшимчасини предлогни тушириб қолдирилган ҳолда Expression сўзига қўшиб кўрамиз. - Her face was expressionless. (Қиёсланг: His face was inscrutable and express; on less – Lawrence) 2. She was a woman without a heart (Maugham) - She was a heartless woman. 53 Х у л о с а . Битирув ишида ҳозирги инглиз тили гап структурасида “without” предлогининг от, олмош ёки герундий билан ҳамда қўшма феъл – кесим герундийи аниқловчи билан бирга келиши юзасидан илмий изланишлар олиб борилди. Битирув иши ҳал этилган масалалар қўйида тўртта бўлимларда ўз аксини топган: 1. Гап структурасида “ without ” предлогининг синтактик алоқаларнинг ўрнатилиши. 54 Бизга маълумки инглиз тили грамматикасида гап бўлаклари ўртасида субординатив алоқа, ( - ) ядровий предикатив алоқа - ( = ), координатив алоқа ( - ) мавжуд. Бу алоқалар ичидан субординатив алоқа кўпроқ бизнинг ишимизга тегишлидир. 1 2 3 1. She spoke without notes. (458-p. R.G.Exp) NP 1 NP 2 D “Without notes” бирикмаси гапнинг кесимига “spoke” сўзига тобе бўлак бўлиб келяпти, шунинг учун гапнинг икки компонентлари ўртасида субординатив алоқа мавжуд. 2. Боб Дайленнинг “If not for you” шеъридан бир мисрани олиб кўрайлик. If not for you My sky would fall, Rain would gather too, Without your love I’d be nowhere at all, I’d be love if not you. And you know it’s true. If not for you, My sky would fall, Rain would gather too. Without your love I’d be nowhere at all, Oh, what would I do. If not for you. (Bob Dylan) (2) 2 1 3 4 5 6 55 Without your love I’d be nowhere at all D 1 D 2 NP 1 NP 2 D 3 D 4 “Without love” бирикмаси гапнинг кесимига тобе бўлиб, ўртасида субординатив алоқа мавжуд бўлди. Ёки “The Ostrich is a silly bird” (Mary E. Wilkins Freeman) шеърини олсак, унда Without + отли бирикма to come феъли билан субординатив алоқа бўлади. The Ostrich is a silly bird , With scarcely any mind. He often runs so very, fast, He leaves himself behind. And when he gets there has to stand. And hand about till to do Until he comes in sight. Ҳар томонлама чуқур қамраб олиб, гапнинг асли мазмун – моҳиятини очиб беради. Яъни компонентлар юзасидан қилинган таҳлил ўз ичига ядровийликни, предикация қилиш жараёнларини, тобеликни, мустақил ёки боғловчи бўлак каби белгиларни олади. Бу белгилар эса Without предлогли бирикмалар билан гапдаги бошқа бўлаклар ўртасидаги синтактик алоқаларни белгилашда хизмат қилади. Компонент ва синтаксен таҳлил назариясини ҳам гапнинг бош ва иккинчи даражали бўлаклари назариясининг давомий қисми, деб ҳам олишимиз мумкин. Бу икки назариянинг ҳам асосий мақсади бир, яъни гапнинг лингвистик бирликларини тушуна билиш, ундаги ҳар бир элементларнинг чуқур мазмун – моҳиятини ўрганишдан иборатдир. Инглиз тилида негативликни кўрсатувчи воситалар бўлишсизлик олмошлари, инкор сўзлар, феълларда бўлишсизлик формаси, модал феълларнинг бўлишсизлик формаси ва шулар билан бирга баъзи предлоглар ҳам ҳисобланади. 56 Негатив синтаксемани ифодаловчи олмошлар – no, one, nobody, none, neither, nothing, no олмошларидир, негатив синтаксемани ўзида мужассам этган бир неча сўзлар ҳам бор, масалан, “to resist – қаршилик кўрсатмоқ” сўзини оладиган бўлсак унда негативлик хусусияти мавжуд. 3. He could resist no longer. A ( III ). У бошқа – қаршилик кўрсата олмаган эди. 4. He can’t resist chocolates. A(III) . У шоколадларга қаршилик кўрсата олмайди. Бизга маълумки, Ф.Н.Буслаев, А.А.Потебни, А.М.Пешковсий, А.А.Шахматов, Б.А.Ильиш, А.И. Смирнецкийларнинг илмий изланишларида гапнинг иккинчи даражали бўлаклари ҳақида сўз боради ва унда предлогли бирикмалар изоҳи ҳақида мунозарали фикрлар, Without предлогли бирикмалар негатив синтаксемани ифода этишга асосланган ҳолда илгари сурилади. Демак, бу жараёнда компонент ва синтаксем таҳлил асосий рол ўйнайди. Компонент деганда биз гап бўлакларини тушунамиз, лекин синтаксема бундан тамомила фарқ қилиб, гапдаги энг кичик бўлинмайдиган элементар бирликдир. Синтаксема берилган гапниг семантик томонларини яъни мазмун – моҳият жихатларини қамраб олган ҳолда таҳлил қилади. Компонент ва синтаксин таҳлил бўйича кўпгина олим, профессор – ўқитувчилар илмий изланишлар олиб борган. Улар А.М.Мухин, Баданина, Чен, Дорошенков, Кровцов, Петрова, Рустамова, С.Эгамбердиев, Белинская, Глазачевалар бўлиб, ҳозирга инглиз тили назарий ва амалий грамматикасини ёшларга ўргатишда ўз ҳиссаларини қўшиб, илмий асарлар мажмуасини янада бойитдилар. Беихтиёр савол туғилиши мумкин. Нима учун гап таҳлилида лингвистик ёки синтаксем таҳлилдан фойдаланиши керак? Юқорида гапнинг 57 иккинчи даражали бўлаклари юзасидан қилинадиган таҳлил гапнинг ҳар томонлама чуқур таҳлил кила олмайди, лекин бу таҳлилда ҳам бир мунча ютуқларга эришилган. Компьютер ва синтаксем таҳлил бу таҳлилга қаршилик кўрсатмаган ҳолда, гапни 5. He couldn’t resist making jokes about his boldness. A ( III ) 6. Унинг тепакаллигини устидан ҳазил қилмасдан туролмасди. Ёки “against” сўзини олсак ҳам негатив маъно бор. 7. What is the life of man against hose of a million others? (FMBR) Миллионлаб бошқа одамларга қарши бўлган бир кишининг ҳаёти нима бўлади? - Ҳеч нарса. “Stop” сўзининг ҳам ўзида негативлик хусусияти бор: 8. Stop smoking! – do not smoke. Чекилмасин ! 9. Stop pollution – do not pollute or dox not allow others to pollute. Атроф муҳитни ифлос қилманг ! Инглиз тилида ҳаттоки, баъзи гаплар ҳам негатив маънони ўзида мужассам этган бўла олади, ҳолбуки, бу гапда ҳеч қандай негатив белги сезилмайди. Масалан : 1. ... it is hard to see how billion and new laws would have prevented any of them (“B”RM) Бўлиши мумкин эмас, қандай қилиб 20 миллион доллар ва яъни конунлар уларнинг ҳар бирини ҳимоя қила оларди. 58 10. If it is happening in New York can we doubt … that it is happening in other drugarenched cities? Агар бу Нью Йоркда содир бўлаётган бўлса, қора дори билан шуғулланадиган бошқа шаҳарларда ҳам содир бўлаётганлигига шубҳа қилиш мумкинми? Албатта йўқ! Ўзбек тилига таржима жараёнида негативликни ёрқинлаштириш мақсадида “Албатта йўқ” гапини 1-гап охирига қўшиб кўйилди. Бундан ташқари феълларнинг бўлишсизликнинг формалари ҳам негатив синтаксемани ифода этишда хизмат қилади. 11. Tale didn’t make her biller (“TP” PM) 12. But I suppose there aren’t very many of those? “Said mrs. Ban try. (A.Ch. 166) 13. Ban try at last? “if you don’t way something, I shall scream. Are there a lot of crimes that go unpunished, or are there not?” (A.Ch.166) 14. But that doesn’t alter the seriousness – the – er – seriousness – (A.Ch.167) 15. Everyone gasped. Though warned before hand they had not expected quite such brevity as this. Модал феълларда : 1. “I needn’t make it so very long after all” Said Sir Henry (A.Ch – 200) 2. … “it can’t be all”. (A.Ch – 190) 59 16. I told you I couldn’t dress things up and make it sound properly like a story ought to do. (A.Ch. – 190) 17. And mightn’t he have poisoned himself too? Asked Jane. (A.Ch.-200) 18. I can’t find anybody who has seen Mrs. Turner. (A.Ch. – 279) 19. You must not underrate force of superstition. (A.Ch. – 60) 20. Oughtn’t to have touched anything of course, but, as I said, what is a pin? (A.Ch. – 124) Бу синтаксема негатив комитатив синтаксема деб ҳам юритилади. Унинг комитативлик белгиси гапдаги Without пердлоги With ёки Together with қўшма предлоги билан ўзгартирилганда намоён бўлади: Life w ithout housework is bliss. (A (IV) – 234 p) - Life wife the house work is bliss. - Life together with housework is bliss. - Комитативлик белгиси остида бир неча синтаксемаларга тўхталиб ўтилди: 1. Негатив комитатив актив синтаксема . Denny smiled without reply. (Golsworthy) - Денни жавобсиз жилмайди. Жавобсиз = жавоб бремасдан. Without reply (жавоб бремасдан) иш – ҳаракатга тегишли синтаксема, яъни актив синтаксема орқали ифода этиляпти, гапда эса от билан ифодаланиши билан комитативлик белгисини намоён этяпти. А) Негатив комитатив статив синтаксема. Бу синтаксема Without + отли бирикмларда стативлик белгиси борлигини ифодалайди. ... She looked him w ithout embarrassment (Maugham) 60 Without + отли бирикмаларни Without + being ёки Without + feeling герундийни ёки сифатдош II ёки аниқловчи формасига қўйиб ўзгартириш мумкин. - ... She looked him w ithout being embarrassed. - … She looked him w ithout feeling embarrassed. Бу синтаксеманинг бошқа синтаксемалардан фарқи шундаки, у феъллашган от бўлиб келади ва субъектив рухий ёки жисмоний ҳолатини ифодалаш учун хизмат қилади. Негатив комитатив квалитатив синтаксема. Бу синтаксема ўз номига кўра квалитативликни,яъни сифатни ифодалайди. В) She could ot face life without the terrible strength of the weak … (Mitchell) C) I am afraid of facing life without the slow beauty of our old world that is gone. (Mitchell) Бу гаплардаги квалитативлик белгиси бор: Strength - куч қувват Beauty - гўзаллик 1. – (without) the terrible strength of the wook… - The weak are terribly strong. 2. - …(without) the slow beauty of our old world – Our old world is beautiful. Негатив каузал синтаксема. Каузалнинг синтактик – семантик белгиси унинг бирор бир сабабни ифода этишидадир. 1. A house looks glum ( мрачный ) and joyless without books. (A(IV) 93-p) 61 Гапдаги каузалликни аниқлаш учун without предлогининг ўрнига “because of” қўшма рпедлогли бирикма кўлланилди: - A house looks glum ( мрачный ) and joyless . - because of books. Негатив квалитатив синтаксема. 1. Her face was without expression. (Win spear) Гапдаги квалитативликни аниқлаш учун сифатга тегишли қўшимча – less ни expression сўзига without предлогини тушириб қолдирган ҳолда қўшиб кўрамиз: - Her face was expressionless . Шундай қилиб, ҳозирги инглиз тилида without предлогли бирикмалар турли синтаксемаларни ифода этадилар. Демак, without предлоги келажакда янада чуқурроқ ўрганишни талаб қиладиган предлоглардан бири ҳисобланади. Бизга изланишлардан маълум бўлдики, without предлоги гапда от билан, олмош билан, герундий ёки аниқловчи билан қўшилиб келишидан қатъий назар негативликни ифодалаш хусусиятига эга экан. Негативлик эса ўз ўрнида ҳали ўрганилмаган элементар қирраларга эга. Битирув иши мавзусига синтактик – семантик жиҳатдан ёндашилди ва шунинг мақсадига оз бўлсада эришилди. Хулоса қилиб айтиш мумкинки, ишда танланган мавзу ҳозирги инглиз тили гап структурасида ўз мавқеига, ўз аҳамиятига эгадир. 62 Илова Ҳозирги инглиз тилида “without” предлоги бирикмаларнинг гапларда турли синтаксемаларни ифодалаши. № Синтаксемалар Мисоллар 1. Негатив комитатив Life without house work is bliss. (A.4.234-p.) 2. Негатив комитатив Denny smiled without reply. (G) 63 актив 3. Негатив комитатив статив She looked without embarrassment. (M) 4. Негатив комитатив квалитатив She couldn’t face life without the terrible strength of the weak. (Mitchell) 5. Негатив комитатив агентив … yet she had managed the plantation without men to help her. (M) 6. Негатив комитатив объектив The town was captured without a shot being fired. (Travers) 7. Негатив комитатив шарт-шароитга тегишли (носитель состояния) … she could do it at home without the world knowing. (9) 8. Негатив инструментал He couldn’t walk now without the help of sticks. (Maugham) 9. Негатив каузал A house looks glum and joyless without books. (A (IV) 93-p.) 10. Негатив кондиционал … the book would not have been possible without. Frank Eleazer, who taught me most of what I know about the House and about reporting. 11. Негатив экзистенциональ But there’s a green hill far away, without a city wall. (G) 12. Негатив квалитатив He face was without expression. (W) 13. Негатив индефинит ком. агентив … Tinny went front door without any body seeing him leave. (B) 14. Негатив индефинит экзистенциональ It was full enough at the but of times without visitors – without anyone in it … . (Galsworthy) 64 Қўлланилган қисқартмалар ва белгилар. NP 1 - Nuclear Predicating Component Ядровий предикация этувчи бўлак NP 2 - Nuclear Predicating Component Ядровий предикация этувчи бўлак D - Dependent – тобе AP - Opposite Depended Component Қарама – қарши тобе бўлак ________ ______________ - Ядровий предикатив алоқа --- or --- - Субординатив алоқа ________ - Ноядровий предикатив ало қа - Координатив алоқа _______ - Трансформация 65 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO`YXATI: Ilmiy adabiyotlar: 1. I.A.Karimov “Yuksak ma’naviyat yengilmas kuch”, T., 2008 2.I.A.Karimov ”O’zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida” “Ma’naviyat”, 2011 3. I.A.Karimov ”Bilimli va intellektual barkamol ablodni tayyorlash- mamlakatni barqaror rivojlantirish va modernizatsiyalashning eng muhim omili”, T., ”Xalq so’zi”, 2012. 4. Аванесов Е.Е “Второстепенние члени предложений” M ., 1971 5. Aranof M. “Contemporary Lingvistics”, New York, 1997. 6. Arnold V. “The English Word”, M., 1973 7. Бархударов Л.С, Штеллинг Д. A . “Грамматика английского языка” M ., 1973, 265-ст.” 8. . Бархударов Л.С. “Структура простого предложения английского языка” M .,1966 9. Bissel “Prepositions in French and English” New York, 1974. 10. Bloomfield L.“Language”, New work, 1933. 66 11.Bo’ronov J.B “Ingliz va o’zbek tillari qiyosiy grammatikasi” 12. Бондарко A .В. “Грамматическая категория и контекст” Наука. Л., 1972 13. Бурлакова В.В. “Английские предлоги” M ., 1978 14.. Головин Б.Н. “Введение в языкознание”, Москва, 1983, 55-58 стр. 15. Gordon E.M., Krylova I.P. “A Grammar of present - day English” M., 1974 16. Ilysh B.A “The Structure of Modern English ” M., 1959 17. Irisqulov M. “Tilshunoslikka kirish”, T.,1981. 18. Каушанская Б.Л., Ko внер Л.П. “Грамматика английского языка” Л., 1973 19. К.Н.Качалова, E . E .Израилович “ Практическая грамматика английского языка ” M., 1996. 20. Korsakov A. “The use of tenses in English” Lvov unv. Press , 1969. 21. Мухин A . M ., “Синтаксемний a н a лиз и проблемы уровней язык a ” M ., 1980 22 .Плотников Б.А “Морфология английского языка” M ., 1980. 23. Потебня A . A .”Из записок по русской грамматике” M ., 1958 24. .Рейман E . A . “Английские предлоги” L ., 1981 25. Смирнидский А.И. ”Синтаксис английского языка “. M ., 1957 26. А.А.Шахматов ”Синтаксис русского языка” M ., 1941. 27. Уфинцева A . A . “Типи словесних знаков ” M ., 1974 28. Эгамберди e в С “Синтаксические и синтаксико – семантические xa р ak т e ристи ke сочетие с предлогом “ under ” в современном английском языке” Ka рши, 2007. 29. Qiyomov R ., Qiyomova G . “ Hozirgi zamon ingliz tilidagi “ after ” predlogli birikmalarning leksik va sintaktik – semantik tahlili ” Toshkent , 2007 30. Zapir E .“Language. An Introduction to the study of Speech”, New York, 1967 Фойдаланилган badiy адабиётлар . 1. Robert Gains Some safe Experience by Cronin. 67 2. “Three men in a Boat” K.J.Moscow, 1976. 3. “The silver sword” U. Serrailin, Москва – 1964. 4. “Early Britain” S.D.Zaitseva. Edited by Professor A.A.Kirillova, Moscow, “Prosvesh – Cheniye” , 1977. 5. “The woman in White” W.Collins, Москва – 1967. 6. “The skylight room and other stories”. O.Henry. Higher school Publishing house, 1972. 7. “Treasure Island”, R.I.Stevenson, Москва 196 68

O'xshashlar

“Over” predlogli birikmalarining hozirgi zamon ingliz tilida
Hozirgi zamon ingliz tilida predlogli birikmalarning sintaktik-semantik tahlili
Hozirgi zamon ingliz tilida ayrim predlogli birikmalarning leksik semantik mazmuni
Hozirgi zamon ingliz tili gaplari strukturasida “without” predlogli birikmalarning turli sintaksemalarni ifodalash
Hozirgi zamon ingliz tilidagi with va without predlogli birikmalar ishtiroki natijasida ma’no o’zgarishi