Veliyam Sheksper tragediyalari va “Yuliy Stezar - Ingliz tili - Diplom ishlar

Veliyam Sheksper tragediyalari va “Yuliy Stezar

Yuklangan vaqt:

26.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

149.5 KB

Ko'chirib olish

Mundarija: Kirish…………………………………………………………………………… 2-8 Ishning nazariy asoslari. Veliyam Sheksper tragediyalari va “Yuliy Stezar”……………………….……….9 I. Bob. Asarning g`oyaviy mazmuni…………………………………………...12 1.1 Asar g`oyaviy mazmunining qisqacha bayoni. 1.2 Asarning asosiy g`oyasi……………………………………………………....19 Birinchi bob xulosasi……………………………………………………………..23 II.Bob. Asarning badiiy xususiyatlari………………………………………... 24 2.1 Asardagi badiiy tasviriy vositalar. 2.2 Asardagi badiiy xarakter tasviri………………………………………………32 2.3 Asarning badiiy tili xususiyatlari……………………………………………..36 Ikkinchi bob xulosasi…………………………………………………………..…43 Umumiy xulosa…………………………………………………………………..44 Foydalanilgan adabiyotlar………………………………………………..……47 1

So`z boshi . Men bitiruv malakaviy ishimni kirish qismini boshlashdan oldin kelajagi buyuk Mamlakatimizda Yurtboshimiz Islom Karimov tashabbusi va bevosita rahnamoligida xalqimizning hech kimdan kam bo`lmasdan tinch- totuv yashashi va farovonligi yo`lida amalga oshirilayotgan oqilona va odilona siyosatidan g`urur va iftihorga to`lib, Prezident ko`rsatmalaridan saboq olish niyatida u kishining keyingi paytlardagi ma`ruza va nutqlari bo`yicha imkon darajasida yozishni maqsadga muvofiq deb topdim. Ushbu risolada O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 2010 yil 30 iyundagi “O`zbekiston Respublikasi davlat mustaqilligining o`n to`qqiz yillik bayramiga tayyorgarlik ko`rish va uni o`tkazish to`g`risida” gi PQ – 1358- son Qarori hamda mamlakatimizda istiqlol yillarida ijtimoiy – siyosiy, huquqiy, ma`naviy – ma`rifiy va iqtisodiy sohalarda qo`lga kiritilgan yutuqlar, ularning ko`lami, mazmun – mohiyati, istiqboli to`g`risida fikr yuritiladi. Unda bozor iqtisodiyoti sharoitida amalga oshirilayotgan tub islohotlar, ularning pirovard natijalari inson, uning qadr- qimmati, azizligi bilan belgilanishi va shu munosabat bilan mamlakatimizdagi tub o`zgarishlar, ularning xususiyatlariga, yayniqsa, globallashuv jarayonlarida barkamol avlod tarbiyasi bilan bog`liq jihatlarga e`tibor qaratilgan. Ma`lumki, har bir xalq erkin, farovon yashash xuquqiga ega va buni aziz deb biladi. Jumladan, har bir inson ham bunday huquqga ega. Zotan, O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida inson va Fuqarolar huquqlari, erkinlik va burchlari kafolatlari belgilanib berilgan. Hozirgi paytda inson huquqlari bo`yicha 400 ga yaqin xalqaro hujjat mavjud. Mamlakatimiz qonunlarini inson huquqlari sohasidagi mazkur me`yor va andozalarga muvofiqlashtirish, bu sohada milliy harakat dasturini ishlab chiqish, inson huquqlarini himoya qiladigan muassasalarning yaxlit tizimini barpo etish inson huquqlariga oid xalqaro shartnomalar va hujjatlarga qo`shilishda davom etib, ular bo`yicha majburiyatlarni bajarishning mexanizmi yaratildi. 2

Umuman olganda, islohotlar markazida insonning oliy qadriyat sifatida baholanishi mamlakatimiz strategik vazifalariga hamohangdir. Xususan, bu boradagi barcha o`zgarishlarni mazmun - mohiyati ham inson va uning qadr- qimmatini ko`tarish bilan bog`liq. Vatan va inson manfaati - oliy maqsad. O`zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimov: “Bugun biz tarixiy davrda – xalqimiz o`z oldiga ezgu va ulug` maqsadlar qo`yib, tinch osoyishta xayot kechirayotgan, avvalambor, o`z kuch va imkoniyatlariga tayanib, demokratik davlat va fuqarolik jamiyat qurish yo`lida ulkan natijalarni qo`lga kiritayotgan bir zamonda yashamoqdamiz”, - degan edi. Avvalo, tarixan qisqa bu davr, bir o`spirin yoshiga teng vaqt davomida davlatimiz uchun siyosiy sohada, davlat va jamiyat qurilishi borasida har tomonlama rivojlanish va yuksalish davri bo`lganligi bugan hech kimga sir emas. O`zbekistonning mustaqilligi oson va o`z - o`zidan qo`lga kiritilmadi, balki Yurtboshimiz rahnamoligidagi halqimizning sobitqadam va sermashaqqat faoliyatining natijasi bo`ldi. Shu ma`noda istiqlol kimningdir in`omi emas, balki ko`plab kurashlar, muntazam hamda samarali faoliyat asosida qo`dga kiritilgan qonuniy natija, xalqimizning ulkan yutug`idir. Bugungi kunda xalqaro hamjamiyatning e`tirofiga ko`ra, Prezident Islom Karimov tomonidan asoslab berilgan jamiyat hayotini tubdan isloh qilish, jahonda moliyaviy – iqtisodiy inqiroz bo`lib turganiga qaramay, iqtisodiy rivojlanish va ijtimoiy hayotni erkinlashtirish, jamiyatni demokratlashtirish va bosqichma - bosqich modernizatsiyalash modeli amalda o`zini to`la oqlamoqda. Mustaqillik – xalqimizning ulkan yutug`idir. Zero, mamlakatimizda millatlararo va dinlararo ziddiyatlarni oldini olish, ichki va tashqi buzg`unchi kuchlarni bartaraf etish bo`yicha amalga oshirilgan keskin choralar va ularnig ahamiyati vaqi o`tibgina yanada qadrli bo`lmoqda. Mustaqillik – demokratik islohotlar kafolati. Prezident Islom Karimov asoslab berganidek, mamlakatni yangilash va modernizatsiyalash tadrijiylik va izchillikka erishish kafolat bo`lib xizmat qilishi mumkin. 3

Taraqqiyotning o`zbek modeli rivojlanish tamoyillarini to`g`ri tanlab olishda asos bo`lib xizmat qildi. Demokratik davlat qurish tamoyillari, ya`ni iqtisodning siyosatdan ustuvorligi, davlatning bosh islohotchilik faoliyati, qonun ustuvorligiga erishish, kuchli ijtimoiy himoyani amalga oshirish, bozor iqtisodiyotiga evolyutsion yo`l bilan bosqichma - bosqich o`tish O`zbekistonning strategik rivojlanish uchun asos bo`ldi. Mamlakatimizda milliy davlatchilikni barpo etilishi ham puxta reja asosida bordir. 1992 yilda Asosiy qonunimiz – O`zbekiston Respublikasining ishlab chiqilishi va qabul qilinishi, davlat hokimiyatining qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud tarmoqlariga bo`linishi printsipining eng muhim tamoyil sifatida belgilanishi – bularning barchasi davlat qurilishining yo`nalishlarini belgilab berdi. Ijro hokimiyatining samarali tizimi va tuzilmalarini yaratish maqsadida tub ma`muriy islohotlar amalga oshirilishi bugungi kunda o`zining ijobiy natijalarini bermoqda. Viloyat, tuman va shaharlarda hokimlik instituti joriy etildi. Mahalliy o`zini - o`zi boshqarish organi tizimi, mahalla institutini rivojlantirish va mustahkamlash jarayonlari bosqichma- bosqich olib borildi. O`zbekistonda amalga oshirilgan ishlarda ayrim mamlakatlardagidek shoshma - shosharlikka yo`l qo`yilmadi. “Demokratiya oroli ” bo`lishga da`vo ham qilinmadi, chetdan tayyor demokratiya modelini ham kiritishga yo`l qo`yilmadi. Mamlakatimiz xalqaro hamjamiyat oldida turgan dolzarb muammolarni hal etish ishiga qo`shgan salmoqli hissasi, tashabbuslari evaziga, xalqaro tashkilotlar va tuzilmalar faoliyatidagi samarali ishtiroki orqali o`ziga obro` orttirmoqda. O`zbekiston – yuksak ma`naviyatni qadrlaydigan yurt. Mustaqillik yillarida aholi ong va tafakkurini o`zgartirishnig zarurligini hisobga olish doimo ustuvor bo`lib keldi. Yurtboshimizning: “Ong va tafakkur o`zgarmasa, hayot o`zgarmaydi”, - degan g`oyasi amalda o`z isbotini topmoqda. Yangicha hayotni 4

eskicha ong va tafakkur. Qarashlar bilan qurib bo`lmasligini anglab etish odamlar dunyoqarashining o`zgarishiga olib keladi Bu yil barchamiz ona yurtimiz, O`zbekistonimizning yangi tarixidagi eng buyuk va qutlug` sanalardan biri – Vatanimizning mustaqilligining 20 yillik shonli bayramini keng nishonlaymiz – dedi Mamlakatimiz Prezidenti. Tabiiyki, bu bizdan barcha soha va tarmoqlarda amalga oshirayotgan keng ko`lamli islohotlarimizni atroflicha tahlil etib, kelgusi rejalarimizni aniq- ravshan belgilab olishni talab etadi 1 . Ayni paytda biz o`z vaqtida tanlab olgan iqtisodiy taraqqiyot modelining naqadar to`g`ri ekanini va amalda o`zini to`la oqlaganini hayotning o`zi yana va yana tasdiqlab bermoqda. Ushbu modelning tamoyillari asosida mamlakatimizni isloh etish va modernizatsiya qilish bo`yicha har tomonlama va chuqur o`ylagan tadrijiy taraqqiyot dasturini izchil amalga oshirganimiz inqirozning, jahon bozoridagi keskin o`zgarish va beqarorlikning iqtisodiyotiimzga, moliya va bank tizimiga salbiy ta`sirini sezilarli darajada kamaytirish imkonini berdi. Bugun dunyo iqtisodiyotidagi ahvolni tahlil qilar ekanmiz, jahon moliyaviy va iqtsodiy inqirozi hali beri nihoyasiga etgani yo`q, deb aytishga barcha asoslarimiz bor. Dunyodagi taraqqiy topgan 20 ta davlat ishtirokida tashkil etilgan, “Katta yigirmalik” deb nom olgan guruh doirasida qabul qilinayotgan barcha chora - tadbirlarga qaramasdan, jahon iqtisodiyotida barqaror o`sish sur`atla- riga erishish yo`lida hozircha biron- bir jiddiy siljish ko`zga tashlanayotgani yo`q. Biz bugun 2010 yil yakunlarini baholar ekanmiz, avvalo, mamlakatimiz iqtisodiyotining yuqori barqaror o`sish sur`atlari va makroiqtisodiy mutanosibligi saqlanib qolayotganini qayd etishiz zarur. Shuni yana bir bor eslatib o`tmoqchimanki deb, ta`kidlaydi Prezidentimiz, yurtimizda yalpi ichki 1 Prezident Islom Karimovning 2010 yilda mamlakatimizni ijtimoiy- iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2011 yilga mo’ljallangan eng muhim ustuvor yo’nalishlarga bag’ishlangan O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma'ruzasidan 5

mahsulotning o`sish sur`atlari 2008 yilda 9 foiz, 2009 yilda 8,1 foiz, 2010 yilda esa 8,5 foizni tashkil etdi. Jahon moliya institutlarining xulosasiga ko`ra, bu dunyodagi eng yuqori ko`rsatkichlardan biri ekan albatta barchamizga mamnuniyat bag`ishlaydi. Hozirgi kunda chet tillarni mukammal egallagan mutaxassislarga talab ortib bormoqda. Ayniqsa, ingliz tilini yaxshi bilgan yoshlarimizga ehtiyoj katta. Bu esa kelajak avlodning maktab partasidayoq ingliz tilini mukammal egallab borishni talab qiladi. O`quvchi matematika, tarix, adabiyot va shu kabi fanlarni chuqur o`rganish bilan birga, yaxshigina birorta chet tilida so`zlasha oladigan, fikrini bayon qila oladigan bo`lishi kerak. Hozirgi kunda Respublikamiz xalq ta`lim sohasida bo`lgan e`tabor ancha oshdi va kuchaydi desak yanglishmaymiz. Bundan 10 – 15 yillar ilgari kollejlarda chet tillariga talab deyarli yo`q edi, chunki o`zingizga malumki boshqa chet ellar bilan aloqalarga imkoniyatlar berilmagan. Mustaqilligimizning sharofati bilan bugunda chet ellar bilan aloqalar o`ta ko`ngilli uchun tilga ehtiyoj katta va kollejlarda ham ta`lim ilgarigidan boshqacha. Birinchidan darsga ajratilgan soatlar oshirildi, ikkinchidan zamon talabiga mos qilib yangi darsliklar ishlab chiqarildi va yangi standart dasturi ishlab chiqildi. Ingliz tili chuqurlashtirilib o`qitiladigan sinflar ochildi. Maxsus gimnaziya va letsiylar, kasb – hunar kollejlari ish boshladi. Albatta bularning barchasi hukumatimizning chet tillarga qaratgan e`tiboridir. Tanlangan mavzuning bugungi kundagi dolzarblik darajasi haqida gapiradigan bo`lsam, birinchidan, jahon adabiyoti durdonalaridan bahramand bo`lish har-bir inson uchun har qanday davrning talabi hisoblanadi. Ayniqsa, Angliya uyg`onish davrining beqiyos ijodkori Wiliyam Shekspir asrlarini o`rganish o`quvchi uchun ham ma`naviy, ham ruhiy, ham tarbiyaviy ozuqa bo`lishi bilan hozirgi zamon davr talabi darajasiga ko`tarilgan. Ikinchidan. Yuksak mahorat bilan yaratilgan asarning mazmuni va badiiyligiga kitobxon sifatida odilona baho bera olish hozirgi kunning aktual masalalaridan biri, deb o`ylayman. 6

Kirish Men bitiruv malakaviy ishimni Shekspirning eng buyuk asarlaridan biri “ Yuliy Sezar” asari ustida olib borishimdan asosiy maqsadim asarning kitobxonlarga nima uchun bunchalik yaqin bo`lib qolganligining, uning shuncha asrlardan buyon boqiy umr kechirayotganligining sababini chuqurroq o`rganish, shu bilan birga, o`quvchilarni asarning g`oyaviy mazmuni bilan tanishtirish, asarning betakror badiiy xususiyatlarini o`tkir tasviriy vositalar orqali, undagi badiiy xarakterlar orqali, asarda qo`llanilgan badiiy til orqali ochib berishdan iboratdir. Bu maqsadga to`la qonli erishish uchun quyidagi vazifalarni ketma-ket bajarishga to`g`ri keladi. 1. Bitiruv malakaviy ishining kirish qismida Wiliyam Shekspir ijodi haqida, shu jumladan, “ Yuliy Sezar ” asri haqida ma`lumot berish. 2. Ishning birinchi bobida “ Yuliy Sezar ” asarining g`oyaviy mazmunini ochib berish, asosiy g`oya masalasini yoritish va xulosalash. 3. Ishning ikkinchi bobida “ Yuliy Sezar ” sarining badiiy xususiyatlarini badiiy tasviriy vositalar yordamida, asardagi badiiy xarakter va badiiy til xususiyatlarini yoritib berish orqali o`rganishga erishish va xulosalar keltirish. 4. Ishning xulosa qismida “ Yuliy Sezar ” asarining tarixiy qiymati, jahon adabiyotida tutgan o`rni haqida, mazkur bitiruv malakaviy ishi haqida xulosaviy fikrlar berilishi, foydalanilgan adabiyotlar haqida ma`lumotlar berish. Bitiruv malakaviy ishi nazariy va amaliy ahamiyat ga ham egadir. Ishning nazariy ahamiyati, unda yoritilgan ba`zida nafosatli, ba`zida chuqur falsafiy chuqur mulohazalarga yo`g`rilgan, insonning ma`naviy kamolotini boyituvchi badiiy yuksak asar haqida turli davr tarixchilari, olimlarining qimmatli fikrlarida hamda asarning bosh g`oyasi insonparvarlik va xalqparvarlik ruhi bilan sog`orilganida namoyon bo`ladi. Bundan tasqari, bitiruv malakaviy ishida W. 7

Shekspirning ushbu asari g`oyaviy mazmuni, undagi betakror badiiy xususiyatlarni yoritib berilganligi bilan katta ahamiyatga ega. Ishning amaliy ahamiyati shundan iboratki, o`quvchilarni Shekspir asarlarining g`oyaviy va badiiy jihatlarini chuqur o`rganishga uning badiiy qimmatini his qilishga o`rgatadi, asarda ilgari suril;gan g`oya – fikrlarning qanchalik muhimligini idrok etishga o`rgatadi, shu bilan birga, asarda tasvir etilgan obrazlarning yaxshi va yomon hislatlarini taqqoslab ko`rgan yoshlar mustaqil hayotga ilk qadamlarini qo`yar ekanlar, har qanday vaziyatda eng to`g`ri, oqilona yo`lni tanlay olishlariga yordam bera oladi. Bu asar yangi avlodni zamon ruhi bilan hamnafas tarbiyalashda, ayniqsa, ijodkor yosh avlodni tarbiyalashda ham xizmat qilishi tahsinga loyiqdir. Mazkur bitiruv malakaviy ishi talabalarga uyg`onish davri ingliz adabiyotini o`rganishda, adabiyot nazariyasini o`rganishda qo`l keladi. “Shekspir bepoyon,…” Bu so`zlar olmon shoiri Geyote tomonidan bejizg aytilmagan. Haqiqatdan uning poyoni yo`q. Har bir davr, har qaysi millt uning asarlaridan ma`naviy ozuqa oladilar. Shekspir asarlari 200 ga yaqin tillarga tarjima qilingan va uning asarlari hanuzgacha poyonsiz qanot yoymoqda. Weliyam Sheksper tragediyalari va “Yuliy Stezar” Shoir qalamiga mansub o`lmas asarlarning bizgacha o`z qadr – qimmatini yo`qotmasdan yetib kelishi boisi uning dunyoviy mazmundagi realistik millat xarakterdagi boy adabiyot yaratganligidadir. 1564 – 1616 yillarda yashab ijod qilgan Buyuk ingliz adibi Vilyam Shekspir Angliya uyg`onish davrining eng buyuk va beqiyos ijodkorlaridan biridir. Vilyam Shekspir – Uyg`onish davri gumanizimining vakili. Uyg`onish davri harakati esa Yevropa mamlakatlarida asosan yuqori tabaqalar doirasiga mansub edi. Shuning uchun gumanistlar o`z zamonlariga nisbatan revaelutsion bo`lgan g`oyalarni olg`a surib, xalq manfa`ti, huquqi haqida fikr yuritsalar ham, bu fikrlar sub`ektiv xarakterga bo`lgan. Shekspir hamma gumanstlar kabi xalq xarakatiga qandaydir ishonchsizlik, cho`chish bilan qaraydi. 8

Shekspirning jamiyat tuzumi haqidagi ideali umummillat birligi taraqiyotini ta`minlovchi qonunlarga asoslangan mustahkam davlat, “Hayot musiqasi”ni ta`minlovchi tuzumdir. Shekspir ijodining ilk davrida ana shunday davlat Podorlar monarxiyasi bo`lishini orzu qilgan edi. Shuning uchun ham xronikalarda qanchalik mudhish voqealar tasvirlanmasin qanchalik ko`p qon to`kilmasin ularda umidsizlik yo`q. Shekspir ertami, kechmi tartib o`rnatilishiga, feodal beboshliklariga chek qo`yilishiga, mamlakatda qonuniylik g`olib chiqishiga ishongan. Ammo, XVI asrning oxirgi yillari jamiyatdagi iqtisodiy – siyosiy ziddiyatlar keskinlashib, Tyudorlar davlati taraqqiyotga to`siq bo`luvchi tuzumga aylangan bu davrga bu ishonch kamaya boradi. Dramaturg dunyoqarashidagi bu o`zgarishlarining ifodasi sifatda “Xamiyat”, “Qirol Lir”, “Makbet”, “Otello” va Yuliy Stezar kabi tragedilar dunyoga kelgan. Maskur bitiruv ishidan tanlangan mavzu “Yuliy Stezar” tragediyasiga bag`ishlangan bo`lib, unga Shekspirning qanday g`oyani ilgari surganligi va asarning asosan badiiy xususiyatlarini yoritib berish masalalari hal qilinadi va bu ilmiy izlanishlarning oliy maqsad darajasini egallaydi. “Yuliy Sezar” Shekspirning Rim hayotidan olingan ikkinchi tragediyasi bo`lib (1 – “Tit Anduronik”), birinchi marta 1623 yil nashr etilgan, lekin ancha qo`shimcha manbalar suyanib tragediya 1599 yilda yaratilgan degan fikrga kelgan. Rim tarixidan olingan birinchi tragediya qadimgi grek yozuvchisi Plutarxning tiliga tarjima qilingan “Qiyosiy tarjimai hol” asari asosida yaratilgan bo`lib, Shekspir voqealar mohiyati, izchilligini saqlagan holda harakati ixchamlangan pesa yaratgan. Xarakterlarni tasvir etishda Plutarx shaxsiy hokim Stezar obrazini ulug`lagan bo`lsa, Shekspir buning aksini qildi. “Yuliy Sezar” da ijtimoiy hayotni keng qamrab olingan, davr zaruriyatlarini to`g`ri aks ettirgan. Tragediyaning boshidan oxirigacha qahramonlar nima uchun kurashayotganligi, hatto ular o`z harakatini avlod va tarix uchun ham ahamiyati borligini yaxshi anglaydi. ( ) Tragediyada xalq asosiy konfliktni hal etuvchi kuch sifatida tasvirlanadi. Tragediya boshlanishidayoq Rim siyosiy tuzumi taqdirini xalq hal etadi. Xalq 9

sezarni quvvatlasa, monarxiya Brutni quvvatlasa respublika tizumi saqlanadi degan fikr olg`a suriladi. Burjua olim va tanqidchilari Shekspir xalqni badbo`y, tentak, og`machi, ochko`z to`da sifatida tasvirlagan, unga nafrat va qo`rquv bilan qaragan, degan fikrni olg`a surganlar. Bu yo`sinda fikr yurituvchi Shekspirshunoslar qanchalik urinmasinlar hali haqiqatni tan olishga ojiz edilar. Jahon adabiyotida Shekspirgach hech kim xalqni, mamlakatni, davlatning taqdirini hal etuvchi, tarix yaratuvchisi sifatida tasvirlamagan va unda shunchalik kuch-qudrat borligini anglab etmagan edi. Ommaga ana shunday munosabatda bo`lish dastavval dramaturgning xronikalarida “ Richard 2 ”, “ Richard 3 ” da namoyon bo`lib keyinchalik “ Yuliy Sezar ” “ Koriolan ” tragediyalarida o`z rivojini topdi. Tragediyaning haqiqiy kulminatsiyasi sezarning o`ldirilishi emas, balki forumda xalq Brutni yoki antonini tanlashi sahnasidir. Tarix ziddiyatlarini to`g`ri anglab etish va obrazlar, voqelar orqali realistik, nihoyatda hayotiy tasvirlash, fikr chuqurligi va boyligi bilan “ Yuliy sezar ” tragediyasi jahon adabiyoti hazinasidagi tarixiy va siyosiy dramaning eng oliy namunasi sifatida tanilgan. “ Yuliy Sezar ” asari 1599- yili yozilganligi ma`lum qilingan, ammo bu tragediya ham g`oya, ham shakl jihatidan shu yillarda yaratilgan asarlardan farq qiladi va u 1600- yillardan keyin yozilgan tragediyalarga yaqin turadi. “ Yuliy Sezar ” tragediyasini o`zbekiston xalq shoiri Uyg`un 1958- yili o`zbek tiliga tarjima qilgan. Tarjimon orginal sifatida 1938-1941- yillarda rus tilida chop etilgan. B. D. Levin tarjimasini tanlagan. Tragediya avval ” sharq yulduzi ” jo`rnalida, keyinchalik Shekspir trgediyalari bir tomligida bosilgan va bu tragediya hozirgacha o`zbek va boshqa xalqlar teatr shinavandalari va kitobxonlariga yaqin asr bo`lib kelmoqda. Shekspir nodir asarlar to`rt davrga bo`linib o`rganiladi. Uning ijodidagi bu evoliyutsiya faqat dramaturg dunyoqarashi, ijodiy ulg`ayishining natijasugina bo`lmay, mamlakatning sotsial-siyosiy hayotidagi o`zgarishlar bilan ham bog`liqdir. 10

Uning “ Yuliy sezar ” asari adib ijodining ikkinchi davriga shartli ravishda to`g`ri keladi va u beshta parda, 17 ta sahna ko`rinishidan iborat birinchi pardasi uchta sahna ko`rinishidan, ikkinchi pardasi to`rtta sahna ko`rinishidan, uchinchi pardasi uchta sahna ko`rinishidan, to`rtinchi pardasi uchta sahna ko`rinishidan, beshinchi pardasi to`rtta sahna ko`rinishida iborat. Quyida biz barcha sahna ko`rinishlaridagi asarning g`oyaviy mazmunining qisqacha bayoni bilan tanishib chiqamiz. 11

I. BOB. ASARNING G`OYAVIY MAZMUNI. 1.1. Asar g`oyaviy mazmuning qisqacha bayoni . Asar voqealari qadimiy Rimda bo`lib o`tadi unda Rim hukumdori Yuliy Sezar o`limidan oldingi va keyingi davr voqealari aks ettirilgan. Asr teatr ko`rinishda yozilgan bo`lib, beshta parda va har bir parda sahna ko`rinishlaridan iborat. Birinchi parda- uchta sahna ko`rinishidan iborat bo`lib, uning birinchi sahnasida Rim ko`chalaridan birida bo`lib o`tgan voqealar tasvirlanadi, unda Flaviy va Marull ismli notiqlar va shaharliklar ishtirok etadilar.Shaharliklar katta tayyorgarlik bilan Sezarning ko`chadan o`tishini tomosha qilish niyatida Luperkaliy bayramini o`tkazmoqchi bo`ladilar. Lekin Flaviy va Marull Sezarning aslida kim ekanligini, u Rim uchun hech qanday yaxshilik qilmaganligini, uning yuliga chiqib, gullar poyondoz qilish arzimasligini aytib, shaharliklarni ko`chani tark etishga ko`ndiradilar. Marull shaharliklarga Sezarga qarshi quyidagi nutqi bilan ta`sir qila oladi: Wherefore rejoice? What conquest brings he home? What tributaries follow him to Rome, To grace in captive bonds his chariot wheels? You blocks, you stones, you worse, than senseless things! Ma`nosi: Dabdabasi nima ekan? Nima berdi rimga u? Orqasidan keladimi zanjirlangan asirlar, Bezab zafar aravasin dovruq, tantana bilan? Yo`q, sizRimning shafqat bilmas xalqi hissis kesaksiz! Asarning birinchi pardasi ikkinchi sahnasidamaydondagi voqealar tasvirlanadi. Trubalar chalinadi. Stezar, poyga kiyimida stezarning do`sti Antoniy, Stezarning xotini Kal`purniya, do`sti Mark Brutning xotini Porstiya, Destiy, Stisteron, Brut, Kassiy va Kaskalar kirib kelishadi, ularning orqasidan ko`p olamon kiradi, ular orasida avliyo ham bor ekan. Ular Luperkaliy bayramini tomosha qilish uchun 12

chiqishgan edi. Avliyo shu paytda Stezarni Idi Martdan saqlan, deb ogohlantiradi. Lekin Stezar unga e`tibor bermaydi. Shundan so`ng yana trubalar chalinadi. Brut va Kassiydan bo`lak hamma chiqib ketadi. Brut va Kassiy o`zaro suhbat quradilar . suhbat yakunida Kassiy Brutning qalbida Stezarga nisbatan nafrat uyg`onishga erisha oladi. Stezar maydonda bo`lganidayoq Kassiyning Antoniyga aytgan so`zidan uning xafliligini sezgan edi: Let me have men about me that are fat, Sleek – headed men and such as sleep o`nights: Yond cassius has a lean and hungry look, He thinks too much: such mea are dangerous. Ma`nosi: Idi Mart – qadimiy Rim kalendari bo`yicha 15 marta to`g`ri keladigan kun. Istar edim atrofimda uyquga xo`p miriqqan, To`q, ozoda, sog` badanli odamlarni ko`rishni, Anov Kassiy nazarimda och bo`riga o`xshaydi: U juda ham ko`p o`ylaydi. Xavfli bunday odamlar. Bu maydonda Sezarga uch marta toj kiydirmoqchi bo`lishganda ham uni rad etadi, chunki u bu xarakati bilan xalqning mehrini qozonishga umid qilgan edi. Xalq Stezarni o`rab olgandi, Stezar dimiqib ketayozdi, keyin u hushidan ketadi va u bu bilan olamonning rahmini keltirishga, o`zini ajoyib qalb egasi qilib ko`rsatishga muyassar bo`ladi. Stezar haykalidan bezaklarni olib tashlaganlari uchun Marull va Flaviyning og`ziga uradilar. Asar birinchi pardasining uchinchi sahnasida ko`chadagi voqealar tasvirlanadi. Momoqaldiroq va chaqmoq chaqayotgan bir paytda bir tomondan qo`lida qilich yalong`ochlab Kaska kirib keladi, ikkinchi tomondan senator Stisteron kirib keladi. Ular zamon haqida, Stezarning ertangi kun Kapitoliyga kelish haqida suhbatlashadilar. So`ngra Stisteron ketadi. Kassiy kirib keladi va Kassiy bilan Kaska o`zaro suhbat qurib, hamma yerda Stezarga qarshi isyon urug`ini sochishga oliyjanob Brutni ham qo`shiniga va uning obro`- e`tibori bu 13

ishda ko`proq qo`l kelishini ma`qullaydilar va ikkalasi kelishilgan holda Brutga ham jo`natadilar. Asarning ikkinchi pardasi to`rtta sahnadan iborat bo`lib, uning birinchi sahna ko`rinishida Rimda, Brutning bog`ida bo`lib o`tgan voqealar aks ettiriladi. Brut dastlab xizmatkori Lyuqiyga qiladigan vazifalarini tushuntirib turganida undan xat haqida xabar oladi. Xatda Stezarga qarshi fitna uyushtiruvchilar uni uyg`onishga chaqirib, bu fitnaga qo`shilishga da`vat qilgan edilar. Bir oz vaqtdan so`ng fitna uyushtiruvchilarning o`zlari Brutning uyiga yig`ilishib kelishadi va achchiq – achchiq so`zlar aytib, axiyri Brutni ko`ndirishadi va shu yerda ular reja tuzib oladilar. Ikkinchi pardaning ikkinchi sahnasida Stezar saroyidagi voqea aks ettiriladi. Sezarning xotini Kalpurniya kechqurun yomon tush ko`rib chiqqanligi uchun Stezarni o`sha kuni ko`chaga chiqqani qo`ymay turadi, lekin Destiy xotinining tushini yaxshi ta`birlab, Stezarni chiqishga majbur qiladi. Shu onda Publiy, Brut, Legoriy, Metell, Kaska, Treboniy va Stinnalar ham kirib kelishadi va yo`l oldidan Stezar bilan qadah ichishadilar, so`ngra do`stona kayfiyatda senat tomon yo`l oladilar. Ikkinchi pardaning uchunchi sahnasida Kapitoliy yaqinidagi bir ko`chada Artemedor Knidskiy (va`zxonlik muallimi) Stezarni ogohlantirish uchun yozgan xatini o`qib kelayotgani aks ettiriladi. Uning xati quyidagi bitiklar bilan boshlangan edi. Ceasar , beware of Bruites; take heed of Cassius; Come not near Casca; have on eye to Cinna, trust not Treboneus: mark well Metellus Cimber: Decius Brutus Loves thee not: thou hast wronged Caius Ligarius. II – pardaning to`rtinchi sahnasida Brut uyining oldida Portsiya , Lyutsiy va avliyo o`rtasidagi suhbat yoritiladi. Asarning uchinchi pardasi uchta sahna ko`rinishidan iborat bo`lib, birinchi sahnasida Rimda Kapitoliy oldida senat majlisi tasvirlanadi. Kapitoliy oldida olamon po`planadi, ular orasida Artelidor va Avliyo ham bor. Turubalar chalinadi. 14

Sezar Brut, Kassiy, Kaska, Detsiy, Metell, Simbr, Treboniy, Senna, Antoniy, Lepid, Popiliy, Publiy va boshqalar kirib kelishadi. Ular Idi mart ayyomini nishonlashga yig`iladilar. Bu vaqtda fitnachilar Sezarni o`ldirish uchun payt poylab turadilar. Publiy Simbrni surgundan ozod qilishini so`rab Sezar oldiga fitnachilar to`planadilar, lekin Sezar rozi bo`lmaydi. Shu bahona bo`lib, Kaska Sezarning orqasidan hanjar uradi, boshqa suyqasdchilar uni chavaqlay boshlaydilar eng ohirida Brud hanjar uradi. Brut Sezarning do`sti edi. U sezarning o`lishi rimni qutqarib qolishiga ishonib o`zi istamasada unga qarshi fitnaga qo`shilgan edi. Sezar o`lishi oldidan aytgan oxirgi so`zi ushbu edi: Et , tu Brute ! then fall, Caesar Ma`nosi: Mening Brutim , sen hama? Unday bo`lsa mayliga Sezar halok bo`la qolsin, qazo topsin mayliga. III – pardaning ikkinchi sahnasida Rimdagi xalq majlislari o`tkaziladigan eng katta maydon – Forumdagi voqealar aks ettiriladi. U yerda Stezar o`lishining sabablari haqida hisob talab qilib xalq to`plangan bo`ladi. Birinchi bo`lib Brut o`zining do`stini yaxshi ko`rishini, ammo Stezar hukumronligi ostida ularning qul kabi yashaganliklari haqida xitob qiladi va xalqni o`zi tomonga og`dira oladi. Lekin keyingi so`zni Stezarning hamtovog`i, do`sti Antoniyga berib Brut katta xato qiladi. Antoniy olomonga fitnachilarning beshafqatligini, Stezarning birgina shuhratparastligi uchun unga og`ir jazo berilganligini, Stezar Rim axolisining kishi boshiga 75 draxmadan meros qoldirganligini xalqqa aytib, ularning qalbida fitnachilarga nisbatan nafrat olovini yoqadi. III – pardaning uchinchi sahnasi Stinna shoirni fitnachi Stinna bilan adashtirib besabab olomon tomonidan o`ldirilishi, fitnachilar o`yiga o`t qo`yilishi bilan yakunlanadi. Asarning IV – pardasi birinchi sahnasidaAntoniy uyida Stezarning akasi Oktaviy Stezar va Lepid stol atrofida o`tirishadi va o`ldirilishi kerak bo`lgan 15

kishilar ro`yxatini tuzishadi. Bu ro`yxatni tuzishda hatto o`z akalarini, o`z jiyanlarini ham ayashmaydi. IV – pardaning ikkinchi sahnasida esa Sardi yaqinidagi, Brut chodiri oldidagi qarorgohidagi voqealar aks ettiriladi. Noto`g`ri chalinib, bir tomondan Brut, Lyustiliy, Lyustiy va askarlar, ikkinchi tomondan Titiniy va Pindor kirishadi va ular o`zaro suhbat quradilar, so`ngra Kassiy askarlari bilan Brut oldiga keladi va ular bir – biriga bo`lgan g`azablarini to`kib sochadilar. IV – pardaning uchinchi sahnasida Brutning chodirida Brut va Kassiy o`rtasidagi tortishuvlar va kelishuvlar aks ettiriladi. O`sha tunda askarlar ham tunab qolish uchun u yerga joylashtiriladi. Kassiy Brutning xotini Porstiya vafoti haqida xabar topib, afsus chekadi va sharob ichishadi. Brut, Mark, Antoniy va Oktaviy qo`shin tortib Filippga qarab kelayotgani haqida maktub olganiniaytadi. Ular yana Messaladan yuzga yaqin senatorning Oktaviy va Mark Antoniy qatl etganligini va ular orasida Stisteron ham borligini eshitadilar. Shundan so`ng Brut va Kassiy har tomonlama o`ylab ko`rib, qo`shinlarni olib ertagayoq Filipp tomoniga yo`l olishga, ulr bilan dovyuraklarcha jang qilishga qaror qiladilar. So`ngra uxlagani ketadilar. Tunda Brut alahsirab, Stezar ruhi bilan so`zlashadi. Ruh unga Filippga uchrashini aytadi. Bundan qo`rqib uyg`ongan Brut barchani – Klavdiy, Lyusttiy, barronlarni uyg`otadi va Kay Kassiyning oldiga safarga barvaqt otlanishini aytish uchun barron va Klavdiyni yuboradi. Asarning V- pardasi to`rtta sahna ko`rinishidan iborat bo`lib, uning birinchi sahnasida Filipp yaqinidagi daladagi voqealar tasvirlanadi. Oktaviy, Antoniy va ularning qo`shinni kiradi. Shu ondayoq ular Brut va Kassiyning yengilishini his qiladilar. Chunki ular tepalikni egallamay, yov yoniga go`yo botirlik qilib mushtlashayotganliklarini ko`radilar. Jang boshlanishi oldidan Brut Antoniy bilan muzokara olib bormoqchi bo`ladi, lekin bundan naf chiqmaydi. Oktaviy Stezar ularni qonli jangga davat qiladi. Brut va Kassiy ham g`alaba qilishlariga ko`zi yetmasada, noiloj qo`shinlarini jangga ikki tomondan kiritishadi. V – pardaning ikkinchi sahnasida jang maydoni tasvirlanadi. Bu sahna ko`rinishi eng qisqa bol`ib, Brut Messalaga jang shovqunlari ostida zudlik bilan 16

ikkinchi qo`shin oldiga borib jangga kirishishini buyuradi. U yana ularga Oktaviyning askarlari bo`sh urishayotganligini, tusatdan hujum qilib ularni yengish mumkinligini aytib Messalani jo`natadi. V – pardaning uchinchi sahnasida jang maydonini boshqa qismidagi voqealar aks ettiriladi. Dastlab jang sadolari ostida Kassiy va Titiniy suhbatlashayotgan bo`ladilar, shu payt Kassiyning xizmatkori Pendar kelib qolib, sohibiga tezroq qochishni taklif qiladi va chodirini Antoniy egallaganini aytadi. Titiniy ham uzoqdan kelayotgan qo`shin ovozini kimni kimligini aniqlash maqsadida qo`shini oliga ketadi. Kassiy esa qo`rqoqlik qilib yov qo`lida halok bo`lgandan ko`ra o`z xizmatkori qo`lida jon berishni a`fzal ko`rib, Yuliy Stezarni halok etgan xanjari bilan o`zini o`ldirilishiga Pindarni majbur qiladi so`ngra Titiniy va Messala kelib, uning o`limidan xabar topadilar va Titiniy ham Kassiy hanjari unga ham urilmog`i lozimligini aytib o`ziga xanjar uradi. Messala, Brut, yosh Katon, Straton, Voluniy va Lyutsiy kelishadi. Brut Titiniy murdasini ko`rib, Yuliy Stezar ruhi hali ham buyukligiga, o`zlarining tig`larini o`zlariga sanchishga undayotganligiga amin bo`ladi va bu yerni tark etishadi. V – pardaning yakunlovchi sahna ko`rinishida jang maydonining boshqa qismi voqealari tasvirlanadi. Har ikkala qo`shin shiddatli jang olib borishayotgan paytda Brut, yosh Katon, Lyustiliy va boshqalar jangga qo`shilishadi. Dushman zarbidan Katon halok bo`ladi. So`ngra Brut ham o`z do`stlari Kmet, Dardaniy, Volumniydan uni o`ldirishlarini so`raydi, lekin do`stlarining qo`lidan bu ish kelmasligini bilardi. Yov bostirib kelayotgan edi. Hamma qochadi. Lekin Brut ular bilan xayirlashib, xizmatkori Straton bilan qoladi. Brut Straton qo`liga qilichini tutqazadi va qilichga o`zini urib halok bo`ladi. Jang tugaganini bildirib trubalar chalinadi. Oktaviy, Antoniy, Messala, lyustiy va askarlar kirishadi va Stratondan Brutni so`raydilar.Ctraton ularga Brut Messalaga o`xshab asir tushgani yo`qligini, g`oliblarga faqat o`tda yondirsin deb, 17

hokini qoldirganini, yolg`iz Brut Brutni yenga olganligini, va hechkim Brutni o`ldirdim deb maqtonolmasligini aytadi. Antoniy va Oktaviy Brutning oliy janobligini, unda yaxshi fazilatlar behisobligini hisobga olib, hurmat va ehtirom bilan dafin marosimini ado etadilar. 18

1.2. ASARNING ASOSIY G`OYASI. Badiy asarda g`oya unda tasvirlanayotgan kishilarning ruhiyati, kurash va intilishlari, voqealarning va narsalarning mohiyati ichiga singib ketadi. Shuning uchun badiy asarning g`oyasi asar mazmuniga asos bo`lgan umumlashtiruvchi, emostional obrazli fikrdir. Izzat sulton ta`kidlaganidek, badiy g`oya – obrazliy fikrdur. Badiy asardagi g`oya turmush hodisalari ustidan chiqariladigan oddiy mantiqiy xulosa emas, balkiy hayotni bevosiyta mushohada qilish, sinchikab tadqiq etish va obrazli, emostional ifodalash yakunidir. Bu yakun badiy asar organizmining har bir hujayrasiga singib ketkan bo`ladi. G`oya yozyvchining obrazlarga bo`lgan munosabatidan kelib chiquvchi obrazli, emostional va umumlashma xulosasidir. A.P.Chexov ta`kidlaganidek, g`oya badiy asar taqdirini hal qiluvchi negizdir. Badiy g`oyada ijtimoiy mazmun bo`lsa ham uni falsafa va tarixdagi ijtimoiy g`oya bilan tenglashtirib bo`lmaydi. Poetik g`oya bir necha jumla bilan ifodalanmaydi. Balki u har qanday asarning katta – kichikligidan qat`iy nazar, butun asar ruxidan kelib chiqadi . “Yuliy Stezar” tragediyasi davr uchun muhim siyosiy ahamiyatga ega bo`lgan Tyudorlar dinastiyasi hukmronligidan norozilik, qirolichani taxtdan tushirish va jamiyatda yangi turdagi davlat tuzumini o`rnatish g`oyasi asosida yaratilgan edi. Shekspirning boshqa tragediyalari ham ana shu kaefiyatlarni aks ettiruvchi va dramaturgning ularga bo`lgan munosabatini ochib beruvchi asarlardir. Shuning uchun Shekspir siyosiy qarashlarni aniqlashda, ko`pincha, Plutarxning “qiyosiy tarjimai hol” asariga murojot qilgan. Olim va tanqidchilar acar g`oyasini o`zlarining siyosiy qarashlariga binoan talqin qilganlar: monarxist va respublikachilar, konservator va liberallar masalani o`z foydalariga hal etganlar lekin asarda berilgan g`oya monarxiya yoki respublika afzalmi degan tor ma`nodan ko`ra anchagina chuqur mazmunga ega bo`lib, u tarixiy drama darajasiga ko`tarilgan. 19

“Yuliy Stezar” asari g`oyaviy – tematik jihatdan kichik bo`laklardan tashkil topishiga qaramay, unda bir butunlik mavjuddir. Asarning shunday tuzilishi badiylik talabidir. Aslida hayot bir – biri bilan uzviy bog`langan, o`zaro ta`sir etib turgan hodisalardan iborat bo`lib, bu hodisalarning har biri o`ziga nisbatan ma`lum muhosabatda bo`lishni taqoza etadi. Masalan, “Yuliy Stezar” asarida Rim hukmdori Yuliy Stezarning halqni og`ir ahvolga solib qo`ygan boshqaruv tizimiga qarshi ko`tarilgan isyon va uning natijasi aks ettirilib, unda har qanday odil bo`lmagan hukmdorlik tanazzulga uchrashi va har qanday obdon o`ylanmay qilingan ish katta – katta yoqotishlarga sabab bo`lishi asosiy g`oya bo`lib o`z ifodasini topgan. Asarda adib turmushga, hayotiy hodisalarga qanday munosabatda bo`lsa, ularni shu tarzda tasvirlab, kitobxonlarda ham o`zi tasvirlagan voqiya – hodisalarga ana shunday munosabat tug`diradi. Asarning asosiy g`oyasi asardagi obrazlarda, ularning xatti – harakatida mujassamlashgan va voqiya – hodisalarda ifodalangan g`oyalardan tashkil topgan hamda dramaturgning shu obraz va hodisalarga munosabatini ifodalagan. Asarning asosiy g`oyasini yuzaga keltirishida asosan ikki obraz, ya`ni Brut va Antonio obrazlaridan keng foydalanilgan. Asarda Shekspir Brut obrazini o`zining buyuk insonparvar g`oyalari bilan halqni ruhlantiruvchi erksevar, benuqson inson sifatida tasvirlaydi. Lekin tarixiy Brut Stisterin qo`lyozmalarida yozilishicha, Shekspir tar`rifidan farq qilgan, u beshafqat inson sifatida xarakterlanadi. Brut obrazi, asosan, monarxiya ideologiyasi, ya`ni hakkahokimlik g`oyasiga qarshi chiqqan, lekin buni Brut uddalay oldimi yoki yo`q? menimcha,buni uddalay olishi yoki olmasligiyozuvchini qiziqtirmagan, asosiysi, qahramonimiz o`sha davrdagi monarxiyaga qarshi chiqa olishi deb hisoblangan. Bundan tashqari, undagi yana bir g`oya – ozodlik g`oyasi asosiy g`oya sifatida yuksakka ko`tarilgan va xuddi ana shu g`oya Shekspirni Stezarga qarshi kurashgan fitnachilarni oqlashga majbur qilgan. Hattoki, bu fitnadaStezarning eng yaqin do`sti Brut ishtirok etganda ham, bu g`oya o`z mavqeini saqlab qoldi. 20

Asardagi g`oyalarni mustahkamlash uchun Shekspir Plutarx bilan bahslarga olib kelgan bo`lsa-da, Stezar obrazini qo`rqoq, faqat o`zini o`ylaydigan, xalqqa o`zini yaxshi ko`rsatish uchun unga taklif etilgan tojni rad etishga uringan kishi sifatida yaratiladi. Hattoki, uni “hushidan ketib qoladigan tutqanoq kasali bor” deb ta`riflanadi va Shekspir kitobxonga Stezarga bo`lgan munosabatni, o`zi istagan munosabatni shakllantirishga erishadi. Asarda dramaturg Brut va uning tarafdorlarini jangda mag`lubiyatgauchrashi, Stezar tarafdorlarining g`olib bo`lishini asar g`oyasiningbir bo`lagi sifatida qaraydi. Antoniy, Oktaviy, Lepidlar hurmatga sazovor Brut bilan hisoblashishni o`zlariga ep bilmaydilar, ular Rimning ertangi kunini o`ylamaydilar. Ular faqatgina hokimiyatni qo`lga kiritishni va boyishni istaydilar va shu niyat bilan yutib chiqadilar. Demak, bu bilan Shekspir insondagi dunyo qarashi, fikri qanchalik pok bo`lmasin, o`sha davrda uning yutib chiqishi davrga zid edi, degan fikrni ilgari surgan. Adib bu ikki persanajni bir – biriga qarshi quyish bilan yovuzlik, yolg`onchilik, turli fitnalar, ochko`zlik hukum surgan o`sha davrni aks ettiradi. Asarda Kassiyning shunday so`zi bor: “Agar Rimliklar qo`y bo`lmaganida edi, Stezar bo`ri bo`lmas edi” (I. 3. 239.) demak, Rimning taqdiri, Stezar va uning tarafdorlarining g`alabasi xalqning hokimiyatga munosabati, xalqning sodda va ishonuvchanligi, uzoqning ko`ra bilmasligi bilan belgilanadi. Bundan shunday xullosa qilish mumkinki, Stezar tarafdorlari Rimliklarni o`zlariga bo`ysindira olganliklari uchun ham g`alaba qozondilar. Ayniqsa, Stezar o`limidan so`ng Antonio nutq so`zlaganida, u shaharliklar ruhiyatini juda yaxshi tushungani uchun, ularni Stezar sizlarga pul va bo`g`larini meros qilib qoldirdi, deb o`zi tomonga og`dirib olishga muvaffaq bo`ladi. Brut esa ulardagi yo`q narsaga, yani siyosiy ongga ishongan edi, ularni ozodlik g`oyasini qadrlaydilar deb o`ylagan edi: “Siz nimani afzal ko`rasiz: Sezar tirik bo`lsa –yu siz qullar bo`lishnimi yoki Stezar o`lsa-yu siz ozod bo`lishnimi?” (III. 2. 276.) qabilida savol tashlagan edi. Lekin Brutdan ko`ra Antoniy obrazi ko`proq zamonaviylashtirilgan bo`lib, u zamon 21

bilan hamnafas ish ko`rishni avzal ko`radi. Demak, asar suyjetida Shekspirning boshqa tragidiyalarida bo`lgani kabi eskilik va yangilikning “aralashuvini” kuzatishimiz mumkin. Ozodlik g`oyalari bilan sug`orilgan Brut eskicha fikr yuritadi: u respublikka an`analariga ishonadi, o`zining erkparvarligini ona yerga muhabbati bilan bog`laydi. Lekin u o`z ona yeridan alla qachon o`z g`oyalari bilan begonalshib borayotgan edi… Asrdagi Brut obrazida xalqqa yaqinlik va undan uzoqlashishi bir vaqtning o`zida sodir bo`ladi. Xuddi mana shu narsa asardagi mazmunni tubdan o`zgarishiga olib keladi… Asardagi g`oyaviy mazmunning o`sha davrga hamnafasligini yana bir misolda ko`rishimiz mumkin. Brut Antonio va Oktaviy qo`shinlarini yenga olmasligining sababi Stezar ruhining kuchi hali ham unga qarshi kurashayotganida deb biladi. O, julius ceasar, thou art mighty yet! Thy spirit walks abroad and turns our swords In our own proper entrail Ma`nosi: O, hali ham qudratlisan, Yuliy Sezar! Bu yerda Ruhing hamon kezmoqdadir, bizga qarshi qaratib, O`zimizning tig`imizni. (V. 3. 330) Shekspir Sezar ruhini qudrati haqida so`zlar ekan, uni zamonaviy kitobxon siyosiy muhitga hech qanday ta`siri yo`qligini tushinishiga ishondi, bu bilan u o`sha davrdagi yakka hokimlikning qudratiga sha`ma qiladi. Shekspirning “Hamlet”, “Richard III”, “Makbet” ida ham arvohlar ishtirok etadilar. Shekspir dunyoqarashiga tarixiy yondoshsak, albatta XVI asrda g`ayri tabiiy kuchlarga ishonch hali kuchli bo`lib, har yili bir nechta ayollar jodugarlikda ayiblanib, gulhanda kuydirilgan. Shekspir asarlarida g`ayri tabiiy kuchlarni sahnaga olib chiqish ma`lum bir mustaqil maqsadga buysundirilmaydi, faqatyordamchi kuchga ega, konfliktlarni, hayotning chigal jihatlarini yoritishga yordam beradi, xolos. 22

Birinchi bob xulosasi. Birinchi bobda, asosan, “Yuliy Sezar ” asarining g`oyaviy mazmuni, asarda ilgari surilgan g`oyalar va asardagi eng asosiy g`oya haqida ma`lumotlar berildi. Birinchi bob ikki qismga bo`lib o`rganildi. Birinchi qismda “Yuliy Stezar” asarining beshta pardadagi 17 ta sahna ko`rinishida g`oyaviy mazmuni qisqacha bayon qilindi. Ikkinchi qismda dastlab g`oya haqida olimlarimizning teran fikrlariga murojaat qilinib, so`ngra asarda ilgari surilgan turli g`oyalar – insonparvarlik, erksevarlik, yakka hokimlik, hukmronlikdan norozilik, yovuzlik, soddalik va ishonuvchanlik, irodasizlik haqida fikr yuritilgan va asarning asosiy g`oyasi – har qanday odil bo`lmagan hukumdorlik tanazzulga uchrashi va har qanday obdon o`ylanmay qilingan ish katta - katta yuqotishlarga sabab bo`lishi, deb xulosa qilingan. Asardagi g`oyaning badiiy tasviriy vositalar orqali ifodalanishi. Badiiylik shartlaridan biri – asar muallifi g`oyasining badiiy vositalar orqali aniq va ravshan ifoda etilishidir. Hayot – murakkab hodisadir, yozuvchi shu murakkablikni tasvir eta bilsagina hayotning haqqoniy manzarasini yarata oladi. Bunday tasvirni idrok eta olish ham kitobxondan ko`p narsani talab qilishi mumkin. Shekspir asarlarining mazmunini, uning badiiylik darajasini qadrlash uchun kitobxonning o`zidan ham so`g`lom fikr, o`tkir did, yaxshi bilim, saviyasini talab etiladi. Bu borada adib kitobxon orqasidan bormaydi, balki yozuvchi kutobxonni o`z orqasidan ergashtirib uning badiiy didini ko`taradigan ijodkor sifatida maydonga chiqishi lozim. Badiiy vositalar ichida badiiy tasviriy vositalar yozuvchi yoki shoirdan eng yuksak ijodkorlik, mahorat talab qiladigan vositalardir. Badiiy asarlarda tasvirlangan xarakterlar yoki narsalar garchi faktday sezilsa ham, haqiqatda ular real hayotda bo`lishi ham, bo`lmasligi ham mumkun. Ular shartli bo`lib, ijodkorga hayotni aks ettirish vositasi sifatida xizmat qiladi. Badiiy tasviriy vositalarning barchasi ikki vazifani o`taydi. 23

II.BOB. ASARNING BADIIY XUSUSIYATLARI . 2.1. Asardagi badiiy tasviriy vositalar. 1. Badiiy asarda ifodalangan g`oyani shu g`oya ta`shuvchi obrazlarni hayotiyroq va ta`sirliroq ifoda qiladi. Bu mazmuniy vazifa. 2. Misralar, baytlar, bandlarning (demakki, badiiy asarning) lafsiy musiqiyligini, jilosini, jozibadorligini ta`minlashga xizmat qiladi. Bu shakliy vazifa. Mazmun va shaklning monolitlik hislati bu vositalarga ham xos bo`lgani sababli ular ikki vazifani birvarakayiga va bir vaqtda o`taydilar. Ularning har biri san`atkor badiiy mahoratining kichik o`lchovi bo`la oladi, ya`ni san`atkor badiiy dunyosining hayotiyligini, go`zalligini, betakrorligini, yangiligini ko`z – ko`z qila oladi. Kitobxonni hayratga sola biladi. “Yuliy Sezar”asarida Shekspir badiiy tas`viriy vositalaridan o`xshatishni ko`proq qo`llagan. O`xshatish – muayyan bir predmet hodisani aniq tasavvur qilish uchun uni boshqa tanishi bo`lgan predmet yoki hodisalarga solishtirishdir. O`xshatish mukammal bo`lishi uchun to`rt unsur qatnashishi lozim. 1. o`xshatmoqchi bo`lgan predmet. 2. o`xshatilayotgan predmet. 3. o`xshatilmoqchi va o`xshatilayotgan predmetlarning o`xshashlik alomati. 4. o`xshatish qo`shimchasi yoki ko`makchisi. O`xshatishlar as, as… as…, as if, as thogh, like, than kabi leksik vositalar, bog`lovchilar yordamida, o`zbek tilida esa – dek, - dan, - larcha qo`shimchalarini, misli kabi, singari, yanglig`, taxlit, o`xshash, go`yo xuddi kabi leksik vositalar yordamida yaratiladi. Quyda “Yuliy Sesar” asaridagi o`xshatishlaridan musol keltiramiz: 1) Caesar : Let me have men about me that are fat; Sleek – heded men and such as sleep o`nights; 24

Yond Cassius has a lean and hungry look; He thinks too much: such men are dangerous. Ma`nosi : Istar edim atrofimda uyquga xo`p miriqqan, To`q, ozoda sog` bodalla odamlarni ko`rishni Anov kassiy nazarimda och bo`riga o`xshaydi: U juda ham ko`p o`ylaydi, xafli bunday odamlar (219) Yuqoridagi misralarda kassiy Stezar tili bilan xuddi och bo`riga o`xshatiladi. 2) Cassius : And thus unbraced , casca, as you see, Have bared my bosom to the thunder - stone; And when the cross blue lightning seem`d to open The beast of heaven, I did present myself Even in the aim aud very flash of it, Ma`nosi : Mana, ko`rib turganingdek, libosimni etib chok, Chaqmoqlarning zarbasiga lang ochganman ko`ksimni. Egri chaqmoq yarqiratib ko`k bag`rini tilganda, Guyo olov o`qqa o`zim nishon bo`lganday. Yuqoridagi misralarda Kassiy Stezarning barcha ta`na – dashnomlarini olov o`qqa o`xshatib, his qiladi va o`zini olov o`qqa nishonga o`xshatadi. 3) Flavius : These growing beathers pluck`d from Ceasar`s wing Will make him fly an ardinary pitch, Who else would soar above the view of men And keep us all in servile fearfulness Ma`nosi: Biz Stezarning qanotidan o`sik – o`sik patlarni Yulib tashlab parvozini picha kamaytiramiz Aks holda baland uchib odamlarning ko`zidan 25

G`oyib bo`lib ketadi-yu bizlarni qul kabi Itoatda ushlab turar dahshat solib hamma vaqt. Yuqoridagi misralarda Stezarni qushga qiyos qilib tasvirlangan, uning o`ziga bino qo`yganligini “baland uchayotganligi” jumlasi bilan, uning ta`zirini berishni esa “qanotini yulib tashlab kamaytirishi” kabi jumlalar bilan tasvirlangan. 4) cassius Alas, it cried “Give me some drink, titinius, as a sick girl.” Ma`nosi: Xuddi nimjon qiz boladay, tashnalikka chidamay, “menga cuv ber Titiniy” deb qichqirgani esimda Bu misralarda Stezar nimjon qiz bolaga o`xshatiladi. 5) brutus: But`tis a common proof. That lavliness is young ambitions ladder, whereto the climber – upward turns his face; But whaen he once attains the upmost round. He then into the ladder turns his back, looks in the clouds, scorning the base degrees. By which, he did ascend. So caesar may. Then, lest he may, prevent. And since the quarrel will bear no colour for the thing he is, fashion it thus, that what he is, augmented, would run to these and theseextremities: and therefour think him as a serpent`s egg which, hatch`d, would, as his kind, grow mischievous, And kill him in the shell. Ma`nosi: Ammo hamma biladiki, yosh shuhratparastlikka Kamtarinlik narvon bo`lib yaxshi xizmat qiladi, Yuqoriga chiquvchilar avval shaksiz, yuzini Narvon tomon qaratadi, chiqib olgandan keyin, Narvonga tez orqasini o`giradi mensimay, Uni ko`kka olib chiqqan zinalardan jirkanib 26

Osmondagi bulutlarga nazar tashlab jirkanib, Ha, bu imkoniyatni hech berishi mumkinmas unga Hozir Stezar qandoq buni o`ylamagin, bu bilan Janjal izoh etilmaydi, faqat o`yla: u, balki, Yuqoriga chiqib olgach xuddi shunday bo`lar, deb Uni ilon tuxumi deb hisoblasa-yu, ilonni Tuxumidan chiqmay turib yanchib tashla beomon! Yuqoridagi she`riy misralarda kamtarinlikni narvonga qiyos qilingan, “Narvonga chiqib olgandan so`ng”, ya`ni biror bir mansabga erishib olgandan so`ng, shu mansabga ko`tarilishga yordam bergan xalqqa, ya`ni “Narvonga tezda orqasini o`giradi”, ya`ni ularni mensimay qo`yadi, deb tasvirlanadi. Oxirgi misralarda esa Stezarni ilon tuxumiga o`xshatiladi va “Ilonni tuxumidan chiqmay turib yanchib tashlash” gapi zamirida Stezarning toj – taxtni egallamay turib uni yo`q qilish kerakligi mazmuni yotadi. 6) Antoniy. Pardon me, julius! Here wast thou bady`d, brave hard, Here didst thou fall; and here thy hunters stand, Sign`d in thy spoil, and crimson`d in thy lethe. O, world, thou wast the forest to this hart; And this, indeed, o world, the heart of thee How like a deer, strucken by many princes, Dost thou here lie. Ma`nosi: Yuliy Sezar, kechir meni! O bechora kiyigim Haydab kirgizilgan ekan manashu tor kattakka O, shu yerda halok bo`libsan, ovchilar ham shu yerda Sening halol qoning bilan boshdan oyoq bo`yalgan Keng jahon, sen o`rmon eding bu ajoyib kiyikka U ham sening iftixoring, faxring edi, ey jahon! Shu yotishing, Yuliy Sezar, xuddi shohlar ov qilgan 27

Ko`p ajayib, g`oyat go`zal bir mahluqqa o`xshaydi. Bu misralarda Sezarning do`sti Antoniy uning o`lib yotgan jasadini ko`rib, uni bechora kiyikka o`xshatadi. Uni shu ahvolga solgan fitnachilarni esa “Ovchilar” ga o`xshatadi. O, world,thou wast the forest to this hart; And this, indeed, o world, the heart of thee Misralarida adib “Jahon” (world) so`zini jonlantirish – badiiy tasviriy vositasidan foydalanib, jonlantirib go`yoki u eshitayotgandek unga xitob qiladi. Bu bilan adib kitobxonga chuqur ta`sirli qilib voqeani yetkazib berishga harakat qiladi. Oxirgi misralarda yana Stezarga takror murojaat qilinib, u xuddi shohlar ov qilgan ko`p ajoyib, g`oyat go`zal bir “Mahluqqa” o`xshatiladi. Bunda adib yana bir tasviriy vosita turi – shperbola, yani mubog`aladan foydalaniladi. Bizga malumki shperbola (grekcha – kuperbole – mubolag`a) mubolag`ada san`atkor tasvirlanayotgan shaxs, predmet, voqea – hodisalarni boshqalaridan ajratib ko`rsatish, diqqatini jalb qilish maqsadida judayam bo`rttirib tasvirlanadi. Yuqorida keltirilgan “Maxluq” obrazidan tashqari shu vosita asosida yaratilgan ko`plab mifalogik obrazlarni uchratishimiz mumkin. Ular Dev, Ajina, Iblis, Gerakl, Prometey, Ram, Iliya Muromist va boshqalar bo`lib, ular badiiy asarlarda shu qadar bo`rttirilgan mubolag`a bilan tasvirlanadiki, ularning real qiyofasini shartli sur`atda tasavvur qilish mumkin. 7) Antony: Octavius, I have seen more days than you: And though we lay these honours on this man To ease ourselves of divers slanderous loads, He shall but bear them as the ass bears gold. To groan and sweat under the business, Either led or driven, as we point the way; And having brought our treasure where we will, Then take we down his load, and turn him off, 28

Like ti the empty ass, to shake his ears, And graze in commons. Ma`nosi: Men dunyoda sendan ko`proq yashaganman yelkadan Aybning og`ir yuklarini olib tashlamoq uchun Bu faxrli vazifani unga havola qildik: Mayli Lepid, xuddi lotin yuklatilgan eshakday Tashiy bersin uni terlab, kuyib – pishib mayliga, Hohlaydimi, yo`qmi, bizlar belgilagan yo`l bilan Yukimizni biz istagan joyga olib boradi. So`ngra haydab yuboramiz, yukni olib ustidan, Mayli keyin, eshak kabi shalpaytirib qulog`in O`tlay bersin pichanzorda (294) Yuqoridagi misralarda Antoniy va Oktaviy Mark Emimiy Lepidga noshud, befaxm bir odamdek qaraydilar. Uni “Oltin yuklatilgan eshak” ka o`xshatadilar. U “Yukni belgilangan joyga yetkazib bergandan so`ng, yukni olib o`zini pichanzorda o`tlab yurishga qo`yib berishlari” ni aytish zamirida Lepidga og`ir vazifalarni topshirishlarini u esa yugurib – yelib vazifalarni ado etishini, so`ngra u bilan ishlari bo`lmasligini ifodalash yotadi. 8) Brutus: There is a tide in the affairs of men Which, taken at the flood, leads on to fontune; Omitted, all the voyage of their life Is bound in shallavs and in miseries On such a full sea are we nav afloat; And we must take the current when it serves, Or lose our ventures. Ma`nosi: Odamlarning ishida ham xuddi dengizdagiday Ko`tarilishi, topish payti bo`lur, bu payt ularni 29

Sur`at bilan baxtga eltar, fursat o`tmagay bo`lsa Agar bu hol yuz bermasa odamlarning hayoti Butun umr sayozlikda badbaxtlikda o`tadi. Biz shu paytda to`lqinlarning cho`qqisida turibmiz Bizga xizmat qiladigan oqim bilan birlashib Oqishimiz kerak, yuqsa baxtni qo`ldan beramiz. (312) Yuqoridagi misralarda adib odamlarning ishini dengizga qiyos qilib, o`xshatishi tasviriy vositadan foydalaniladi. Ishdagi muvaffaqiyatga erishish paytini dengizdagi ko`tarilish paytiga, odamlarning hayotidagi baxtsizlikni dengizdagi sayozlikka o`xshatadi. Va buni o`z hayotiga bog`lab, Brutus so`zi bilan o`sha paytda ular “ To`lqinlar cho`qqisida`` ya`ni ishlarida muvaffaqiyatga erishish payida turganliklarini sha`ma qilingan “Bizga xizmat qiladigan oqim bilan birlashib oqishimiz kerak” jumlasida esa ularga xizmat qiladigan odamlarni „Oqim“ ga qiyos qilinadi va ayni paytda ular bilan bir yoqadan bosh chiqarib ish yuritish lozimligi ko`zga tutiladi. 9. Titinius: No, this was he, messala, But Cassius is no more. O setting sun, As in thy red rays thou dost sink to – night, So in his red blood Cassius`day is set; The Sun of Rome is set! Our day is gone; Clouds, dews, and dangers come; our deeds are done! Mistrust of my succes hath done this deed (V, 2) Ma`nosi: O, yo`q! o`sha emas. Ortiq Kay Kassiy yo`q Messala – O, quyosh ham botmoqdadir! Quyosh tunning bag`rida Qizil shu`la sochib botganiday uning kuni ham Qizil qonga botib so`ndi, so`ndi Rimning quyoshi! Qora bulut qoplab oldi uni! Tomom bo`ldik – biz! G`alabaga ishonmaslik uni halok etibdi (328, 329 – b. yu. st) 30

Ushbu misralarda adib Kay Kassiyning o`limini tasviriy vositalardan foydalangan holda mohirona tasvirlangan. Qizil shu`la sochib tunning bag`riga quyosh botishiga Kay Kassiyning qon to`kib bu yorug` dunyoni tark etayotganini o`xshatiladi, Kassiyni Rimning quyoshga qiyos qilinadi, Kassiyning halok bo`lganligini “Rimning quyoshini qora bulut qoplab” olganligiga o`xshatiladi. 31

2.2. ASARDA BADIIY XARAKTER . Xarakter obrazning asosini tashkil qiladi. Xarakter badiiy asarda o`zining konkret xususiyatlari va iroda yo`nalishi bilan tasvirlangan aniq bir shaxs obrazidir. Xarakter deganda muayyan iroda yo`nalishiga ega bo`lgan, konkret xarakter xususiyatlari bilan ajralib turadigan inson obrazini anglaymiz. Inson obrazini xarakter belgilarisiz yaratish mumkin emas. Demak, xarakter insonning tasodifiy xususiyatlai va tomonlari emas, balki eng asosiy o`zakni tashkil etuvchi, nisbatan barqaror, shaxsning asosiy yo`nalishini belgilovchi tomonlarini o`z ichiga oladi. Fikr va tuyg`ularning, axloqning, voqelikka munosabatining ifodalanishi formasi, ya`ni inson shaxsning individual o`ziga xosligi xarakterni belgilovchi eng muhim xususiyatlardandir. Inson xarakteri ma`lum ijtimoiy munosabat sharoitida shakllansa, badiiy xarakter voqelikni badiiy obrazlar vositasida bilishi natijasida shakllanadi. Badiiy asarda xarakter deganimizda yashash tarzi, orzu – niyatlari, o`y – kichinmalari, fe`l – atvori, ijtimoiy – falsafiy dunyoqarashlari jihatidan mukkamal, to`laqonli ifodalangan obrazni tushunamiz. Xarakter qanchalik to`la va chuqur ishlansa, yozuvchi insonning voqeylik bilan konkret aloqalarini qanchalik yorqin ochib berolsa, badiiy adabiyotning ma`rifiy ahamiyati shuncha yuksak, hayotni bilishi shuncha boy bo`ladi. Muayyan davr uchun tipik xarakter taratishning muhim va belgilovchi shartlaridan biri o`sha davr ijtimoiy ruhini aks ettirishdir. Hayotiylik xarakterning belgilovchi sifatlaridir. Chunki, hayot va xarakter jo`sh urib turgan asarlardagini murakkab xarakter yaratiladi. Wiliyam Shekspirning “Yuliy Sezar” asari o`zining xashamatli tili va o`tkir badiiy xususiyatlari bilan elga manzur va mashhur bo`lib kelgan. Asarda adib qo`llagan jumlalar juda oddiy va tushunarlidir, shunga mos ravishda undagi xarakterlar ham betakrordir. 32

“Agar obrazni yong`oqqa qiyoslasak, xarakter (yunoncha “character” – xususiyat, belgi) shu yong`oqning mag`zidir. Chunki mag`izda yong`oqning mohiyati, tirikligi, zaruriyligi, joni jamuljamdir. Shu sababli xarakter yaratilsagina, badiiy asar yaratiladi”, degan edi rus yozuvchisi Pogodin. Xarakter yaratish badiiylikning o`zak masalasi deb qarashimizning boisi shundaki, xarakter badiiy ijodning juda ko`p unsurlari – suyujet, kompozistie, til kabilarni o`zida joylaydi, o`ziga “Ishlash” ga majbur qiladi. Hatto asarning mazmuni xarakter tasviri tufayli hayotiy aniqlik kasb etadi. Va shu bilan birga bizning hislarimizga ta`sir etish xususiyatiga ega bo`ladi. “Yuliy Sezar” asrning bosh xarakterlaridan biri Brut xarakteridagi sofdillik, yakdillik, vatan uchun hamma narsadan voz kecha olish hissi buyukligi bilan asar mazmuniga mazmun qo`shadi. Yoki birgina Antoniy obrazining qat`iyligi, olamonga o`z fikrini o`tkaza bilishdek xarakter xususiyatiga ega bo`lishi asar mazmuniga chuqur ta`sir qila oladi. Brutning nutqidan so`ng olamon uning ketidan ergashishga, uning har bir so`zini ma`qullab uning fikriga qo`shilishiga shay turgan bir paytda, Antoniy nutqini tinglab ularning fikri aksiga o`zgaradi. Olamon Stezar o`limi uvhun Brut va uning sheriklaridan qasos olishga tayyor jangchilarga aylandilar. Dastlab Brut nutqidan so`ng olamon uni yaxshi qabul qolgani asosida asar yaxshilik bilan tugashiga ishonch hosil qilib turgan kitobxon yoki tomoshabin, Antoniy nutqidan so`nggi voqealar asosida esa asarning oxiri xayirli kechmasligiga ko`proq ishonch hosil qiladi. Yoki Sezar xarakteridagi mag`rurlik, o`jarlik va tajanglik, o`ziga ko`proq ishonish hissi uning hayotini tubdan o`zgartirib yuboradi va undagi bu xarakter xususiyatlar asar mazmunida tragek janrni yuzaga kelishiga asosiy sabab bo`ladi. U xotini Kal`purniyaning so`ziga quloq tutib, tajanglik qilmaganda edi, fitnachilar uyishtirgan tuzoqqa tushmast edi va ehtimol, uning hayoti fojealiy yakun topmas edi. Xarakter mazmunini aniqlaydigan ikkita asosiy xususiyat bor. 33

Birinchisi – bu bir shaxsni ikkinchi bir shaxsdan ajratib turadigan axloqiy va psixologik (ruhiy) belgilar majmuasi.bunda shaxslar xarakteriga ko`ra o`jar yoki tajang, vazmin yoki yengil, kamgap yoki sergap bo`lishi mumkin. Ikkinchisi - individdual belgilarni ham o`z ichiga olgan holda ma`lum bir ijtimoiy sharoitda paydo bo`lgan, ijtimoiy ma`no kasb qilgan shaxs iroda yo`nalishi va bu iroda yo`nalishining asardagi badiiy ifodasidan iborat. Faqat ijtimoiy sharoit asosida yuzaga chiqqan shaxs irodasi xarakterning asarda badiiy va g`oyaviy negizini ta`minlaydi. Bu siz yozuvchi yaratgan xarakter badiiy va estetik qimmatga ega bo`lmaydi. Asardagi o`z – o`zini anglash xususiyati va shu xususiyat natijasida uning ongida yuz bergan olg`a intilishlar shaxsiy xislatlarini belgilagan belgilar sodda, yuvosh, uyatchan, xushyor, sofdil, mehnatsevar, halol, jasur kabi o`zaro uyg`unlik kasb etib, yaxshi xarakterni yaratadi. Demak, xarakter aniq iroda yo`nalishiga ega bo`lgan, o`z xatti – harakatlari, intilishlari, oy`- hayollari, dunyoqarashi, ma`naviyati, ma`rifati, fe`l – atvori bilan ajralib turadigan to`la qonli shaxslar obrazidir. Shu sababli badiiy asardagi hamma obrazlar xarakter sanalmaydi, qolganlari personajlar hisoblanadi. Xarakterda yozuvchining kishilarga va hayotga munosabati, hayotiy hodisalarga bergan estetik bahosi yaqqol ko`rinadi. Quyida “Yuliy Sezar” asaridagi Kassiy so`zini o`qir ekanmiz, o`z so`zidan qaytmaydigan, jasur, har qanday qiyinchilikni yenga oladigan badiiy xarakterni tasavur qilamiz: ….Nor stonytower, nor walls of beaten brass, Nor airless dungeon, nor strong links of iron, Con be retentive to the strength of spirit, But life being weary of these worldly bars Never lacks power to dismiss itself, If I know this, know all the world besides, That part of tyranny that I do bear I can shake off at pleasure. Ma`nosi: 34

… Na zindonlar, na kishanlar va na temir devorlar, Tosh qa`lalar jilovlanmas jasur ruxning kuchini – Bu dunyoning jafosidan, zulmu- arosatidan Xo`p toliqqan mazmun hayot, zada bo`lgan mazlum jon, O`ziga erk berish uchun erkli erur hamma vaqt. Shuni yaxshi bilib qo`ysin butun jahon elkamdan Tog`day bo`lib bosib turgan arosatni, zulmni Hohishim-la uloqtirib tashlashlikka qodirman. Xarakter va uning ruhiyatining bunday tahlili adabiyot kamolati yozuvchining mahorati darajasining bosh omilidir. Xarakterkar olamini yaratish yozuvchining o`zligini tanishga, ruhiyati qatlamlaridagi sirlarini bilishiga, uni tadqiq va tahlil qila olishiga va g`oyaviy – badiiy niyatini beradigan qilib tasvirlash sifatiga bog`liqdir. Shunday qilib “Yuliy Sezar” asarida adib o`z ruhiyati qirralaini qalbidagi o`y – fikrlarini qahramonlari tili bilan, ya`ni undagi xarakterlar orqali yuzaga chiqara olgan. 35

2.3. ASARNING BADIIY TILI XUSUSIYATLARI . Bizga ma`lumki, badiiy xarakterlar tasviri badiiy asarda hayotni in`ikos eshitirishning bosh vositasi va shaklidir. Ammo badiiy asarning xarakterlar, suyujet, kompozestiya va boshqa komponintlari faqat til orqali ifoda etiladi. Shuning uchun ham tilning badiiy asardagi roli juda kattadir. Til badiiy adabiyot asarida shakl emas, balki shakl yaratishning unversal vositasi bo`lib maydonga chiqadi. Tilning badiiy asardagi alohida roli anashunda ko`rinadiki, asarning suyujet qurilishida, xarakterlar tasvirining chuqurligida, kompozitsiyasida nuqsonlar bo`lsa, o`quvchi bunday asarni o`qishi mumkin, ammo tilli yaxshi bo`lmasa o`qimaydi. Aksincha, tilning ravonligi va yorqinligi ba`zan asarning mazmunidagi katta kamchiliklar, ya`ni mazmunning sayozligi, g`oyaning bachkanaligini ko`zga tashlanmaydigan qilib qo`yish mumkin. Badiiy (Poetik) til – adabiy asarning mazmunini ro`yobga chiqaruvchi birdan bir vosita hisoblanadi. Shu sababli badiiy til kitobxonga g`oyaviy va emotsional tasir qilish vositasi bo`lib xizmat qiladi. Negaki, yozuvchi badiiy til orqali obrazlar, manzaralar yaratar ekan, ularning mohiyatini ochib ko`rsatadigan so`z va iboralar tanlaydi. Asl va ko`chma ma`noli so`zlar qo`llaydi, umumxalq tilining gap qurilishi usullarida, Arxaizm va jargonlardan foydalanadi. Shu xilda yozuvchi asar g`oyasiga muofiq shakl tanlaydi. M. Gorkiy aytganidek, “ish tafakkurni uyg`otadi, tafakkur ish tajribasini so`zga aylantiradi, undan g`oyalar, shpotezalar nazariyasini hosil qiladi…” yozuvchining ishida asosiy material so`zdir. So`z esa, barcha faktlar, barcha fikrlar libosidir. Ammo har bir fakt zaminida ijtimoiy ma`no bor, har bir ma`no zaminida esa bir yoki ikki fikr nega bunday, nega unday emas, degan sabab bor… Klassiklar yuz yil davomida asta – sekin ishlangan ana shunday tilda yozganlar. Haqiqiy adabiy til shudir. 36

Badiiy til – jonli tilning farzandi bo`lib, uning bosh vazifasi badiiylik yaratishdir. Shu vazifadan kelib chiqib jonli va adabiy nutqlarning barcha hodisalarni hissiy tarzda umumlashtiradi. Shekspirning “Yuliy Sezar” asari teatr tomoshalariga moslab yozilgan bo`lib, unda ko`pchilikka qaratib aytiladigan nutq bo`lganligi uchun (4. shukurov “adabiyotshunostlikka kirish” Toshkent “O`qituvchi” 1979 yil 117 bet) uning tili yengil tushunarli qilib yozilgan va asardagi tilga poetik, ya`ni “She`riy til” ning ham ta`siri bor. Chunki she`riy asarning tili ham she`riy va san`atkorona bo`lishi kerak degan qoidaga bo`ysungan holda asar o`z yozuv qoidalariga ya`ni she`riy so`z tartibiga, intanatsion vositalarga, emotsionlik xususiyatlariga ega. Shekspir o`z ijodida go`zal badiiy tildan foydalangan. Uning tilining go`zalligi badiiy tasvirining aniq va ravshan bo`lganida; ya`ni tasvir etilayotgan hulq harakat yoki manzara til tufayli o`quvchilarning ko`z oldida aniq va yorqin namoyon bo`lishida, uning badiiy tilining ravon va soddaligida, xalq tilidan ajralmagan holda badiiy tilning yaratganligidadir. “Yuliy Sezar” asarida adib intonatsiyaga ko`proq et`ibor bergan. Undagi so`roq gaplarning, buyruq gaplarning ko`pligi, albatta, ijodkorni intanatsion vositalarga tez – tez murojat qilishga olib kelgan. Asardagi persanajlarning ruhiy holatlari o`zgarib, goh osoyishta, goh jo`shqin bo`lib turadi va shunga qarab badiiy tilda uning bayon ohangi ham to`planib turadi. Bayon ohangining o`zgarib turishini ta`minlovchi vositalar, ya`ni intanatsion vositalar asarda tez – tez qo`llangan. Intanatsion vositalarning eng ko`p ishlatiladiganlaridan biri inversiyadir. Inversiya – gapdagi so`zlarning odatdagi o`rnini o`zgartirish (“inversiya” – lotincha – joyni almashtirish) demakdir. Bu o`zgartirishdan maqsad asosiy fikrni birinchi o`ringa chiqarib, o`qtirmoqdir. Masalan, “Yuliy Stezar” asarida quyidagi inversiyalarning ba`zilariga murojat qilib ko`raylik: 1. … but never till to- night, never till now, Did I do through a tempest dropping fire. (Act II. Sc I “Brutus”) 37

- but did I never go through a tempest dropping fire till to – night, till now, 2. for in the ingrafted love he bears to Ceasar – (Act II Sc. I Casius) - he bears to Ceasar for in the ingrafted loke. 3. all my engagements I will construe to thee,… (Act II Sc. I Brutus) - I will construe all my engagements to thee 4. “to do I know not what” (Act II Sc. I Ligarius) - I do not know what to do. 5. “of all the wonders I yet have heard” (Act II, Sc II Ceasar) - yet I have heard of all the wonders. 6. …. And so near will I be , (Act II, Sc II Treb) - and I will be so near. 7. Friends, I am I with you all and love you all. (Act III, Sc I Antony) -frierds, I am with you … all and I love you all. 8. For Brutus`sake, I am beholding to you (Act III, Sc II Antony) - I am beholiding to you for Brutus`sake 9. For him have I offended (Act. III, Sc II Brutus) - I have offended for him 10. save I alone, till Antony have Spoke (Act III Sc II Brutus) - I save alone till Antony have spoke. 11. Come I to speak in Ceasar`s funeral (Act III Sc II Antony) - I come to speak in Ceasar`s funeral. Asarning badiy tili mualif nutqi va personajlar nutqidan iborat. Asarning har bir pardasi va sahnalari boshlanishidan oldin mualif nutqi berilgan. Mualif asarning hikoyachisi bo`lganligi sababli u boshqaruvchilik vazifasini bajargan: har bir persanajning o`rnini, o`y kechinmalarini, fikr – mulohazalarini, harakatlantiruvchi muhitning shart – sharoitlarini, muomila –munosabatlarini 38

ta`rif – tavsiflash, ko`rsatish orqali hammasini bir maqsadga – asarda ifodalanayotgan fikr – g`oyani ruyobga chiqarish uchun harakatga keltiradi. Masalan, “Yuliy Stezar ” asarining uchinchi parda birinchi sahnasida mualif quyidagicha: “Rome before the copital; the Senate sitting above. A crovd of people; among them Artemidorus and the Soothsaer Flourish, Enter, Caesar , Brutus, Cassius , Casca , Metallus , Cimber, Trebonius, Cinna, Antony , Lepidus, Publius and others, Yoki ikkinchi sahnada: “ The forum. Enter, Brutus, and Cassius, and a throng of citezens. Asardagi personaj nutqi esa dialog va monolog vositasida aks ettirilgan. Dialog asarda har-bir qahramonning xarakterini, ruhiyatini o`y orzularini ifodalagan va u o`zining jo`shqinligi, ma`nodorligi ba`zan qisqaligi va ixchamligi bilan diqqatni jalb etadi. Masalan, asarning birinchi parda birinchi sahna ko`rinishida notiqlar- Flaviy va Marull hamda bir nechta shaharliklar o`rtasida savol-javob, ya`ni dialog bo`lib o`tadi: Flavius: … Speak , what trade art thou? First commoner: Why, Sir, a carpenter. Marullus Where is thy leather apron and thu rule? What dast thou with thu best apparel on? You, Sir, what trade are you? Second commoner Truly , Sir in respect of a fine, workman I am but, As you would say a cobbler Marullus : 39

But what trade art thou? Answer me directly. Second Commoner A trade, sir, that I hope , I may use with a safe, Conscience; which is, inded, sir, a mender of bad soles. Asarda monolog nutq asardagi qahramonlarning o`z-o`ziga yoki o`zgalarga qaratilgan nutq tarzida namoyon bo`lgan. Monolog nutq qahramonlarining ichki iztirob va dardlarini ifoda qilgan, u ba`zida olamonni o`ziga jalb qilish uchun, ba`zida ularni kelayotgan xavfdan ogoh etish uchun, ba`zida qahramonlarning sezarga nisbatan cheksiz nafratlarini to`kib-sochish uchun namoyon bo`lgan. Masalan, notiq Marull shaharliklarni Sezarning qanday hukmdorlgini uning asl basharasini ochib tashlash uchun qilgan ushbu monologidan parcha o`ta ta`sirchan bo`lib, u shaharliklarni Sezarning kelishini bayram qilmaslikka va uy- uylariga tarqalishlariga da`vat qiladi: Marullus: Wherfore rejoice? What conquest brings he home? What tributaries follow him to Rome, To grace in captive fonds his chariot-wheels? You blocks, you stones, you worse than sense less things! O you hard hearts, you cruel men of rome, Knew you not Pompey? Many a time and oft Have you climb`d up to walls and battlements, To towers and windows , yea , to chimney-tops, Your infants in your arms , and there have sat The livelong day, with patient expectation, To see great pompey pass the streets of rome: And when you saw his charoit but appear, Have you not made an universal slout, That Tiber trembled underneath her banks, To hear the replication of your sounds 40

Made in her copncave shores? And do you now put on youir best attire? And do you now cull art a holiday? And do you now strew flowers in his way That comes in triumph over pompey`s blood ? Be gone! Run to your haises, fall upon your knees, Pray to the gods to intermit the plague That needs must light on this ingratitude. Yoki antoniyning sezar jasadi ustida unga qarata o`qigan monologi, Brut va Antoniyning olomonga sezarning o`limi haqida hisob berish uchun o`qigan monologlari ham asar badiiy tilini boyitishga va undagi asosiy g`oyani ko`tarib chiqishga to`la xizmat qilgan . Bundan oldinroq Brutning katta xatosi evaziga yuzaga kelgan, Rimning hayotini yanada botqoqlikka botishga giriftor qilgan, asar mazmunini tragek yolga boshqargan antoniyning olomonga qarata so`zlagan monologidan keltirilgan parcha bu so`zimizning isboti sifatida aks ettiriladi: Antony: Friends, Romans, contrymen, lend me your ears: I come to buty Caesar not to praise him. The evil that men do lives after them: The good is oft interred with their bones; So lit it be with Caesar . The noble Btutus Hath told you Caezar was ambitious; If it were so , it was a grilvous fault, And grievously hath Ceasar answer`d it. Here under leave of Brutus and the rest- For Brutus is an honourable man: So are they all all honourable men- Come I to speak in Ceasar`s funneral. … O judjement ! thou art fled to brutish beast, 41

And men have lost their reason . Bear with me: My heart is in the coffin there with Ceasar , And I must pause till it come back to me. 42

IKKINCHI BOB XULOSASI Ikkinchi bobda, asosan, Yuliy Sezar asarining badiiy xususiyatlari yoritilgan. Ikkinchi bob uchta qismga bo`lib o`rganiladi. Birinchi qismda “ Yuliy Sezar ” sasrida qo`llanilgan badiiy tasviriy vositalar , ya`ni o`xshatish va qiyoslash , mubolag`a ( giperbola) jonlantirishusullari misollar bilan aniqlandi va tasvirlab berildi. Asarda adib badiiy tasviriy vositalardan foydalanib o`xshatishni eng ko`p qo`llagan deb xulosa qiladi. Ikkinchi qismda- “ Yuliy Sezar ” asaridagi badiiy xarakter tasviriga e`tibor qaratilgan. So`ngra asardagi Brut xarakteri, Sezar xarakteri, Kassiy xarakteri, Antoniy xarakteri tahlil qilindi va bu asarda adib o`z ruhiyati qirralarini, qalbidagi o`y- fikrlarini qahramonlari xarakterlari orqali yuzaga chiqara olgan deb xulosa qilindi. Uchinchi qismda asardagi badiiy til xususiyatlari tahlil qilindi. Dastlab, badiiy tilning asarda tutgan o`rni olimlarimiz fikriga suyangan holda muhokama qilindi. “Yuliy Sezar ” asari teatr tomoshalariga moslab yozilgani uchun uning tili engil tushunarli va she`riy til degan xulosaga kelindi, unda qo`llanilgan ohang, intonatsion vositalardan inversiyaning ko`p qo`llanganligi aniqlandi. Asardagi muallif nutqi, Personaj nutqi ( dialog va monolog vositasida) tahlil qilindi. 43

XULOSA “ Yuliy Sezar ” – Wiliyam Shekspirning buyuk tarixiy xarakterga ega asaridir. Adabiyotlar rivojida tarixiy xarakterdagi asrlar, shu jumladan, tarixiy dramalar yaratish xalqning umumiy saviyasi va madaniyati rivoji masalalari bilan bog`liqdir. Xalqlarning o`tmishi tarixiga murojat qilish va uning progressiv, qahramonona, olyjanob qirralariga nazar tashlay bilish, undagi noyob voqealar va tarixiy shaxslar faoliyatini badiiy umumlashtirishdan maqsad o`tmishni tiriltirish emas, balki uni zamonaga xizmat qildirishdir. Shekspir tarixdan xuddi ana shu maqsadda foydalangan. O`zbek adabiyotida xalq bunday prinsip Ulug` Vatan urushi davrida yaratilgan bir necha tarixiy- biografik asarlarda o`z aksini topgan. Masalan, M . Shayxzodaning “ Jaloliddin” Hamid Olimjonnig “ Muqanna”, Oybekning “ Alisher navoiy”, Uyg`u, Izzat sultonning “ Alisher Navoiy” , Oybekning “ Qutlug` qon”, Komil Yashinning “Hamza” va boshqa asarlarda tarixning qahramonona davrini tasvirlagan etuk badiiy asar sifatida yaratilishida Shekspirning bilvosita roli kattadir. Shekspir ijodiga xos bo`lgan yaqin va uzoq tarixiy voqealarni tasvir doirasiga kiritish, xalq ommasi va uning vakillarini tarix muommolarini hal etuvchi kuch sifatida tasvirlash dramaturgning san`atiga xos bo`lgan xarakterdir, va ayni zamonda, bir qancha personajlarni tasvirlay olish, asar mazmuni, obrazlar xarakteri, vaziyatiga xos til , uslub, xalq tilidan keng foydalanishi, she`r bilan proza, kulgili ko`tarinki vaziyat va tushunchalarni aralash berish kabi xususiyatlarga egadir. Evropa dramaturglari orasida Shekspir ijodi zamonamiz ruhiga, ayniqsa yaqindir. Unda Malierga o`xshab na klassizm qonun-qoidalariga bo`u so`nish, na Shillerga o`xshab qahramonlarni o`z g`oyalari jarchisiga aylantirish yo`q, aksincha , o`yg`onish davri adabiyotiga xos bo`lgan tabiiy realizm , hayot qanday bo`lsa, shundayligicha tasvirlash, hayotga yaqinlik bor. Shuning uchun ham O`zbek dramaturgi M. Shayxzoda tarixiy drama janriga murojat qilar ekan, bu o`rinda Shekspirni o`ziga keng ma`noda ustoz deb bildi. 44

Shekspir, yuqorida aytganimizday, evropa adabiyotida birinchi bo`lib, “ Yuliy Sezar” da xalq ommasini tarixni hal etuvchilar sifatida sahnaga olib chiqdi, asarida faqat xalq qirol tanlash huquqiga ega ekanligini ko`rsatdi. Chunki o`sha davr uchun bunday g`oya targ`ib qilinishi ehtiyoj darajasiga ko`tarilgan edi. Mazkur bitiruv malakaviy ishi kirish qism, ikki bobdan iborat asosiy qism, xulosa qismlardan iborat. Kirish qismda buyuk ingliz adibi Wiliyam Shekspirning o`lmas asarlari- tragediyalari haqida, shu jumladan, “Yuliy Sezar” tragediyasi haqida ma`lumotlar berilgan. Shundan so`ng bitiruv malakaviy ishda tanlangan mavzuning dolzarbligi, W .Shekspirning “ Yuliy Sezar” asari ustida bitiruv malakaviy ishi yozishdan maqsad , maqsadga erishish uchun o`z oldimga qo`yilgan vazifalar, bitiruv malakaviy ishining nazariy va amaliy ahamiyati yoritilgan. Asosiy qism ikkita bobdan iborat bo`lib, uning birinchi bobida “ Yuliy Sezar” asarining g`oyaviy mazmunini qisqacha bayoni har bir pardadagi sahna ko`rinishlariga binoan birin-ketin yoritib berilgan. Shundan so`ng “Yuliy Sezar” asarida ilgari surilgan asosiy g`oya, g`oyaga nisbataqn qarashlar va munosabatlar, g`oyaning davr uchun muhim ahamiyati qqalamga olingan va xulosalangan . Ikkinchi bobda “Yuliy sezar” asarining badiiy xususiyatlari , ya`ni asardagi badiiy tasviriy vositalar, badiiy xarekterlar, asarning badiiy tili xususiyatlari yoritilga. Bunda asar g`oyalarining she`riy misralarda badiiy tasviriy vositalar orqali betakror ifodalanishi, ba`zida sodir bo`layotgan voqealar, ba`zida asarda ishtirok etuvchi xarakterlar, ba`zida ularni o`rab turgan muhit, manzara badiiy tasvir ostiga olingan. Shu bilan birga, badiiy tilning asarda tutgan o`rni, asarda foydalanilgan til haqida, undagi so`z tartibi, intonatsion vositalar, imotsional- expressiv xususiyatlar haqida fikr yuritilgan. Asardagi badiiy tilni boyitishda qo`llangan muallif nutqi va personaj nutqlari ham dialog va monolog ko`rinishida yoritib berilgan va bob haqida umumiy xulosalar qilingan. Xulosa qismda buyuk ingliz adibi Angliya o`yg`onish davri adabiyotining yetuk namoyondasi Wiliyam Shekspirning “ Yuliy Sezar” asarining bugungi 45

kundagi tarixiy qimmati haqida hamda bitiruv malakaviy ishi haqida umumiy xulosaviy fikrlar berilgan va ish jarayonida foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati ma`lum qilingan. 46

Foydalanilgan adabiyotlar 1. I.A. Karimov “Mamlakatimizda demakratik islohatlarini yanada chuqurlashtirihs va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish”. Toshkent O`zbekiston 2010 y. 2. I.A. Karimov “Yuksak ma`naviyat yengilmas kuch” Toshkent 2008 y. 3. I.A. Karimov “Barkamol avlod –O`zbekiston taraqqiyotining poydevori” Toshkent 1997 y. 4. I.A. Karimov “Jahon moliyaviy inqirozi O`zbekiston sharoitida uni bartaraf etish yo`llari va choralari” Toshkent O`zbekiston 2008 y. W. Shakespeare “ Julius Caesar ” 5. “Wiliyam Shekspir ” tanlangan asarlar. 1,2,3 tomlar Toshkent 1981. 6. “Shekspir O`zbekistonda ” F. Sulaymonova O`z-n SSR “fan” nashriyoti, Toshkent 1978. 7. “ Chet el adabiyoti tarixi” O. Qayumov. 8. “ Adabiyot nazariyasi ” Izzat Sulton . Toshkent 1980. 9. “ Adabiyot nazariyasi ” M. K. Nurmuxammedov. II- tom Toshkent 1979. 10. “ Adabiyotshunoslikka kirish ” N. Shukurov. “o`qituvchi ” nashriyoti Toshkent 1979. 11. “ Stylistics ” Galperin I. R. 47

O'xshashlar

Shekspir asarlarida ayol obrazining talqin etilishi

V. Shekspir tragediyalarida optimizm

Ingliz va o‘zbek hayvonlar nomlari ishtirok ertgan maqollar va fraseologizmlarning qo‘llanishi

Og’zaki nutqni o’stirishni ingliz tili grammatikasida va metodikasida tutgan o’rni va vazifalari

Ingliz tilida gap turlarining nazariy va amaliy asoslarini aniqlash va ularni qiyosiy tahlil etish