Shekspir asarlarida ayol obrazining talqin etilishi - Ingliz tili - Diplom ishlar

Shekspir asarlarida ayol obrazining talqin etilishi

Yuklangan vaqt:

26.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

258 KB

Ko'chirib olish

Shekspir asarlarida ayol obrazining talqin etilishi mavzusidagi BITIRUV MALAKAVIY ISHI

MUNDARIJA KIRISH ……………………………………………………………………………3 I BOB. Shekspir shaxsiyatiga oid qarashlar va uning ijodida ayollar timsoli 1.1. Shekspir shaxsiyati va ijodiga doir munozaralar tahlili ……………...…7 1.2. Uyg’onish davrining ayol obraziga ta’siri va milliylikning o’ziga xosligi............... ..................................................................................... .. . ..... 16 1.3. Tragediyalardagi aristokrat ayollar obrazi t alqini……….… . ………… 21 II BOB. Shekspir asarlarining ruscha va o‘zbekcha tarjimasida ayolga xos milliy xususiyatlarning aks etishi. 2.1. Shekspir komediyalarida ayol xarakteriga xos turli-tuman qirralarining yoritilishi ………………………………………..…………………………27 2.2 Ruscha va o’zbekcha tarjimalarda ayol obrazining sir- sinoatlarining yangicha bo’yoqlarda berilishi……………………...……………..……….32 2.3. Asarni boshqa milliy zaminga ko’chirish tamoyili…………...……….43 XULOSA …………………………………………………………………………4 9 F OYDALANILGAN ADABIYOTLAR …………………………………… … ..5 2 2

KIRISH Mustaqillikka erishganimizdan so‘ng xorijiy tillar mutaxassisligiga bo‘lgan ehtiyoj kun sayin ortib bormoqda. Mamlakatimizning taraqqiy etgan mamlakatlar qatorida o‘rin olishida Xorijiy tillarning o‘rni beqiyos. Xorijiy mamlakatlar bilan siyosiy iqtisodiy harbiy, madaniy va diplomatik aloqalar vositachisi albatta xorijiy til mutaxassislari hisoblanadi. Muhtaram Prezidentimiz I.A.Karimov o‘z nutqida: “Hozirgi kunda eng dolzarb vazifamiz jamiyatimiz a’zolarini, avvalambor, voyaga yetib kelayotgan yosh avlodni kamol toptirish. Ularni qalbida milliy mafkura, vatanga mehr muhabbat tuyg‘ulari, o’zlikni anglash milliy va umumbashariy qadriyatlar ruhida tarbiyalash milliy va xorijiy adabiyotga mehr uyg‘otish katta ahamiyatga ega 1 ”. Chunki mamlakatimiz yoshlari tarbiyasi bugungi kun tarbiyasiga bog‘liqdir. Yoshlarimiz davlatimizning tinmay izlanishi har taraflama ravnaq topishi ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy jihatdan beqiyos rivojlanishida, xorijiy mamlakatlar bilan diplomatik aloqalar o‘rnatishida faol ishtirok etmoqda. O‘zbekistonning ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy va siyosiy taraqqiyoti qanchalik ilgarilab borsa, kelajak avlodni tarbiyalashda ta’lim tarbiyaning insonparvar demokratik harakterda ekanligi muhim tamoyil qilib olinishi shart. Barchamizga ma’lumki mamlakatimiz tarixida mashhur olimlar ulamolar, shoiru-mutafikkirlar dunyo miqqiyosida nom qozonganlar. Zotan ilm-fan madaniyat va ma’rifat har qanday mamlakat, millat va xalqni yuksaklikka ko‘taradi, uning taraqqiyoti, kelajagi pog‘onalarini ko‘rsatib beradi. Jahon mutafakkirlari orasida bizning ajdodlarimiz Abu nasr Farobiy, Axmat Farqoniy, Abu Ali Ibn Sino, Amir Temur, Ulug‘bek, Alisher Navoiy, Zaxriddin Muhammad Bobur, Abdulla Avloniy, Fitrat, Avaz O‘tar, Behbudiylar kelajak 1 O’zbekiston Respublikasi Prezidenti “Xalq so’zi” 11.12.2012.y, №240 5630 y. Т oshkent, 10 dekabr 2012 y ., № ПП -1875 3

avlod ta’lim tarbiyasida, ilm-fan olishida, ilmiy-madaniy me’rosni asrab e’zozlashga da’vat qilingan. Shuning uchun muxtaram prezidentimiz Islom Karimov tomonidan yosh avlod tarbiyasi ularning dunyoviy bilimlarini chuqur egallashlari masalasiga alohida e’tibor berish zarur ekanligini ta’kidlaganlar. Prezidentimiz chet tillarini o‘qitilishini yanada takomillashtirish maqsadida oliy va o‘rta maxsus o‘quv dargohlarining chet tili mutaxassisliklarini malakasini oshirish va har bir o‘qituvchi yetuk kadr bo‘lishi uchun PQ 1875-sonli qarori natijasida chet tillarini o‘qitilishini yanada takomillashtirish chora-tadbirlarini ishlab chiqdilar va 2014-2016 yillar mobaynida bosqichma-bosqich amalga oshirilishini nazorat qilinishini O‘zbekiston Respublikasi Oliy va O‘rta maxsus ta’lim vazirligiga yukladilar. Xorijiy tillarni o‘rgatishda innovatsion pedagogik texnalogiyalar tadbiqi o’zluksiz yangilanish, izlanishni taqozo etadi. Ishning dolzarbligi shundaki, mavzu Shekspir asarlarida ayol obrazining talqini hozirgi mustaqil O‘zbekiston zamonaviy ayollarining ijtimoy-siyosiy, ma’naviy hayotdagi o‘rni bilan qiyoslanishida. Tadqiqotning o‘rganilganlik darajasi. «Hamlet» va «Qirol Lir» tragediyalari M.Shayxzoda, rus tarjimonlari N.Polevoy, P.A Kanshin, M. Lozinskiy tarjimalarida talqin etilib ayol obrazi qiyoslash ziddiyatlar bilan ochib beriladi. O‘zbekiston xolq yozuvchisi Jamol Kamol Shekspir asarlarining aslidan o‘zbek tiliga tarjima qilishi o‘zbek adabiiy hayotida katta voqea bo‘ldi. Taniqli mutafakkira Fozila Sulaymonovaning “Shekspir o‘zbekistonda” asarida Shekspir zamonasining ayollar qiyofasi o‘zbek o‘quvchilariga mukammal yoritib beriladi. Bitiruv malakaviy ishning maqsadi . Jaxon adabiyotining nodir durdonalari hisoblanib kelinayotgan Shekspir asarlarining, Shekspir daxosining va ayol obrazlarining talqinini o‘zbek o‘quvchilariga yetkazish jarayonida qullashga yo‘naltirilgan ilmiy tavsiyalar ishlab chiqish. 4

Bitiruv malakaviy ishning obyekti. Shekspir asarlarining tarjimasida lingvistik va ekstralingvistik tushunchalarining o‘zbek tilida yoritgan adiblar asarlaridagi ayol obrazi. Bitiruv malakaviy ishning predmeti. Shekspir asarlarida ayol obrazining his tuyg‘ulari, taqdiri, sevgisi, ijtimoiy- siyosiy hayotdagi o‘rni tarjima meteriallari asosida o‘rganilib, badiiy matn xususan badiiy portret matnlari va vositalarida progmatik tasvirlarini o‘rganish va tahlil etishdir. Bitiruv malakaviy ishning vazifalari. 1. Ishnining aniq vazifasi Shekspir zamonasi ayollarining ijtimoiy-siyosiy hayotdagi o‘rnini hozirgi zamon ayol siymosida taqqoslashda milliy kaloritni badiiy buyoqlarda berish. 2. Xorijiy adabiyot nodir durdonalarini o‘zbek tarjimasida talqinini mukamallashtirish, davom ettirish, yosh avlodga yetkazish. 3. Shekspir asarlarini o‘zbek milliy zaminiga ko‘chirish tamoyili. 4. Shekspir komediyalaridagi ayol obrazining ekstralingvistik tushunchalar talqinida aks ettrilishini o‘rganish. 5. Ayol tillaridan aytilgan sonetlar tarjimasini tasviriy buyoqlarda ochib berish imkoniyatlarini o‘rganish. 6. Shekspir asarlarini Jamol Kamol tarjimasidagi badiiy matn, badiiy portret mantlari va vositalarini tarjimaning sifatiga ta’sir etishini o‘rganish. Tadqiqot metodlari. Ishdagi tadqiqotlar davomida ilmiy qiyoslash- tahlil uslubi, adabiy-tadqiqot uslubi, lingvistik va ekstralingvistik tushunchalar uslubi asosida amalga oshirilgan. Tadqiqotning metadalogik asosi. O‘zbekiston Respublikasi “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonuni, “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”, O‘zbekiston Respublikasi hukumatining umumiy o‘rta ta’limni rivojlantirishga qaratilgan qarorlari, xalq ta’limi Vazirligining buyruqlari, Prezident I.A.Karimovning ta’lim tizimini takomillashtirishga yo‘naltirilgan nutqlari, unda bayon etilgan yondashuvlari, tadqiqot muammosiga oid ilmiy-metodik pedagogik adabiyotlariga tayanilgan. Prezidentimiz chet tillarini o‘qitilishini yanada 5

takomillashtirish chora-tadbirlari PQ 1875-sonli qarori, Lazinskiy, Kamarova, Alfret Bates, G. Bargons, A. Sulaymonova, J. Adams kabi adiblarning ishlab chiqqan ilmiy izlanish uslubiyotlari hizmat qilgan. Bitiruv malakaviy ishining ilmiy yangiligi. Badiiy tarjimaning Shekspir asarlarida rangin buyoqlar asosida aks ettirilishini qiyoslab chog‘ishtirib o‘rganilganligi. Jamol Kamolning asliyatdan Shekspir asarlarining tarjimasi milliy muhitda moslashtirilishi o‘rganildi. Bitiruv malakaviy ishining ilmiy-amaliy ahamiyati. Shekspir asarlarining tarjimasida ayollar obrazining talqinini o‘zbek kitobxonlarga yetkazish, Shekspir davra ayollar ruhiyati, jasorati, erkinligi, shux shaddotligi ziddiyatli obrazlar talqinida ochib berilganligini xozirgi o‘zbek adabiyotidagi ayollar obrazi bilan qiyoslab o‘rganilganligi. Bitiruv malakaviy ishning mazmuni. Lingvistik va ekstralingvistik tushunchalar Shekspir asarlari tarjimasida ayol obrazi talqinida aks ettirilishi. Ayol obrazining nozik va murakkab qirralari Shekspir asarlari va sonetlari timsolida ochib berilishi. Bitiruv malakaviy ishning hajmi. Malakaviy ish, Kirish, II-bob 6 bo‘lim, umumiy xulosa va adabiyotlar ro‘yxatidan tashkil topgan bo‘lib 55betdan iborat. 6

I BOB. Shekspir shaxsiyati oid qarashlar va uning ijodida ayollar timsoli 1.1. Shekspir shaxsiyati va ijodiga doir munozaralar tahlili Uilyam Shekspir 1564-yilning 23-aprelida Angliyaning Sretford shahrida dunyoga kelgan. Uning otasi shahardagi obro’li hunarmandlardan biri bo’lib, hatto bir marta shahar meri lavozimiga ham saylangan. Uilyam 18 yoshida davlatmand qo’shnisining qiziga uylanadi. Ularning oilasida uchta qiz dunyoga kelgan. Taxminan 1587-yilda Uilyam Shekspir Londonga ko’chib boradi va 1593-yilda Jems Berbej teatrida aktyor, rejessor va dramaturg sifatida xizmat qila boshlaydi. Umri davomida jami 37 pyesa yozgan Shekspir ijodi uch davrga bo’linadi. Birinchi davrda yozilgan asarlari rang- barang quvnoq komediyalardan iborat. Bular “Yoz kechasidagi tush” (1595), “Venetsiya savdogari” (1596),’Hech narsadan ko’p g’avg’o’ (1598), ‘Bunisiga nima deysiz?’ (1599), ‘O’n ikkinchi kecha’ (1600) va boshqalar. Xuddi shu davrda u ingliz tarixidan olingan ‘Richard III’, ‘Richard II’, ikki qismdan iborat “ Genrix IV ” tarixiy pyesalarini, “ Romeo va Jul’etta ” hamda “ Yuliy Sezar ” singari fojialarni yaratdi. Ikkinchi davr 1601-1608 yillarga to’g’ri keladi. Bu davrda buyuk dramaturg ijodining shoh asarlari sifatida tan olingan ‘Hamlet’ (1601), ‘Otello’ (1604), ‘Qirol Lir’ (1605), ‘Makbet’ (1605),’Antoniy va Kleopatra’ (1606), ‘Koriolan’ (1607),’Afinalik Timon’ (1608) fojialari dunyoga keldi. Adib ijodining uchinchi davri 1609-1612 yillarni o’z ichiga oladi.Bu davrda u tragikomediyalar yozadi: ‘Simbelin’ (1609), ‘Qish ertagi’ (1610), ‘Bo’ron’ (1612).Umrinig so’nggi yillarida Uilyam Shekspir Londonni tark etib ona shahriga qaytadi va 1616 yilda aynan tug’ilgan kuni — 23 aprelda vafot etadi. Jahon adabiyotida buyuk siymolar unchalik ko’p emas. Agar insoniyat badiiy tarixida o’tgan chinakam daho so’z san’atkorlarini birma-bir sanab chiqsak, ikki qo’limizdagi barmoqlarning ba’zilari ikkinchi marta ochilmaydi. Biroq ana 7

shu san’atkor daholar ichida ham barcha davr kishilarini hayratga soluvchi so’z daholari undan ham kamroq, ana shunday daholar safida Dante, Navoiy, Shekspirning o’rni alohida, zero, ular barcha zamonlarning chinakam so’z daholari bo’lib qolaveradi. Mazkur san’atkorlarda juda ko’p mushtarak jihatlar borki, bu jihatlar Navoiy siymosini G’arbning ulug’ shoirlari ichida yana ham ulug’lashtirib qo’yadi. Biz bugun bobomiz Navoiyni G’arbning munozarasiz buyuk daholari sanalmish ikki so’z san’atkori bilan qiyoslash orqali hazratning ulug’lar ichida ulug’ shoir ekanini yana bir bor his etishni istadik.Dantega ko’ra, odamning borlig’i ikkiga ajralib, vujudi odamlar orasida-yu, ruhi do’zax qiynog’idaligi, A.Navoiyga ko’ra esa ikki oshiq qalbning ruhlari birlashib, bir badanga jo bo’lishi qiziq xulosalarga undaydi. Muhabbat yo’q joyda tubanlikka yo’l ochiq, jaholat sevgi daraxtida emas, adovat butog’ida yetishadi. Adovat odam borlig’ini parchalab tashlaydi. Muhabbat oxir-oqibatda hatto xunxo’r kuchlarni birlashtiradi. Bir-birlarini ko’rarga ko’zi yo’q Layli va Majnun, qabiladoshlari ikki oshiq qalb sadoqati qarshisida lolqolib, nizoni unutadilar. Shunda Arastu so’zlari esga tushadi: muhabbat birikuv, adovat nifoq sababchisidir. Dante sotqin odamni tirikligida ikkiga bo’lib, ruhini do’zaxda, iblisiy vujudini tiriklar orasida qoldirarkan, go’yo vujudga aldanmang, ba’zan unda odammas, iblis makon etgan bo’lishi mumkin deydi. Yana u sotqin o’zi sotgan odamni yoki haqiqatnimas, avvalambor, o’zini jazolaydi, yomonlik o’ziga o’zi ixtiyoriy jabrdir deb ta’kidlaydi. Inson Olloh ko’rsatgan yo’ldan adashgan sayin o’z vujudini do’zaxga shunchalik yaqinlashtiradi, uning ruhi tirikligidayoq jahannam azobiga duchor bo’ladi. Dantening «Komediyasi»da sharqona falsafa, sharqona ohang, sharqona mushohada kezib yurishining sabablaridan biri, taniqli olimlar Najmiddin Komilov va Fozil Sulaymonov yozganidek, uning ijodi Sharq uyg’onish va Sharq falsafasi ta’sirida kamol topganidadir. Zero, uning ijodida Ibn Sino falsafasining ta’siri katta bo’lgani bugun ilm ahliga sir emas. Dante va Navoiy falsafalaridagi o’xshashliklar, bir tomondan ana shu narsa bilan bog’liq bo’lsa, ikkinchi tomondan, ularning dohiyona xayoliy va aqliy qudratlariga bog’liqdir. Dante o’z jamiyatining, o’zi 8

yashagan tuzumning razolat botqog’iga botganini ko’rsatar ekan, insoniyatni Navoiy kabi faqat ishq qutqaradi deydi. «Layli va Majnun» Sharqning qayg’uli ishq dostoni, «Romeo va Jul`etta» G’arbning fojiali muhabbat qissasidir. Bu asarlarning syujet yo’nalishlari Navoiy va Shekspirdan ancha oldin paydo bo’lgan esa-da, ikki daho mazkur syujetga yangicha o’lmas ruh baxsh etdilarki, bu asarlar insoniyatni hamon sehr jozibasida tutib kelmoqda. Mazkur ikki asarni solishtirish juda qiziq va chuqur ilmiy kashfiyot va xulosalarga olib kelishi mumkin. Eng avvalo, bu dostonda Sharq va G’arb badiiy tafakkuridagi farq – ularning tasvir printsipidagi farq ko’zga tashlanadi. Hozircha ikki asarning xulosa qismlarini solishtirish bilan cheklanamiz. «Romeo va Jul`etta»dagi ko’p jihatlar 130-yil oldin yozilgan «Layli va Majnun» dostoniga juda o’xshaydi. Garchi «Layli va Majnun» afsonasi syujeti XVI asrda Yevropaga ma’lum bo’lgan va shu afsona ta’sirida o’nlab Yevropa xalqlarining sevgi afsonalari vujudga kelgani haqidagi tadqiqotlar mavjud esa-da, biz ilmga hurmat nuqtai nazaridan Shekspir asari Layli va Majnun afsonasining G’arbcha varianti, Shekspir Sharq afsonasini yevropalashtirgan degan xulosadan o’zimizni tiyamiz. Biroq Romeo va Jul`ettadagi nafaqat umumiy syujet liniyasi, balki qahramonlar ham, xarakterlar ham, asar qurilishi ham «Layli va Majnun» asarining aynan o’zidir. «Layli va Majnun» dostonida Navoiy «Firoqnoma» deb atagan asar so’ngida Layli jon taslim qiladi. Buni eshitgan Majnun Layli yotgan uyga uchib kirib, uning yonida jon beradi. «Romeo va Jul`etta» asarida ham Romeo Jul`ettani o’ldi deb o’ylab, u yotgan sag’ana boshida turgancha zahar ichadi (Zahar ichib jon berayotgan Romeo monologini eslang). Alisher Navoiy ham haqiqatning shu jihatini ochadi. Hazratga ko’ra, agar inson oshiq bo’lsa, oshiqlik keng ma’noda, ya’ni Yaratganga oshiqlikkacha uning ruhi pok bo’lib, o’zi qalbi pok ruhlar bilan topishadi, birlashadi, ya’ni rohatda yashaydi. Nopok vujud esa hatto o’z ruhini tutib turolmaydi.Bu borada ham Alisher Navoiy buyuk Dante bilan ham fikr. «Layli va Majnun» dostonida asosiy 9

voqea tugagach «Ey ishq…» deya boshlanuvchi bob mavjudki, uning har bir satri «Ilohiy komediya»ning xotimasini quvvatlab-kuchlantirib turgandek tuyuladi. Ollohning biz anglagan eng ulug’ mo»jizalaridan biri, balki birinchisi – butun koinot tuzilishi bilan odam vujudi va qalbining o’xshash, mos qilib yaratilganidir. Bu narsa fizik va biologik kashfiyotlarda ham qayd etilgan. Olamni harakatga keltiruvchi kuch, hazrat Navoiy nazdida, ishqdir. Odam zotiga shunday ulug’vorlik baxsh etguvchi ishq Dantening sevgi ma’budasi Amur kabi butun koinotni yurgizib tursa ne ajab! Hazrat Navoiy «Layli va Majnun»ning yuqorida tilga olingan bobida ishqi majoziy va ishqi haqiqiy haqida fikr yurita turib muboriz bir xulosaga keladi: «Avvalgisida kishi tozalanib, ikkinchisiga o’tsa, yo’q-yo’q, urug’ini eksa ham, uni butunlay taroj etib, uning ramziy shaklidan asar qolmasa, ko’rinadigan joydan ko’rinmasdan maqsadga singib ketsa, hayot va koinotning yaratilishiga maqsad shudir». Nasriy bayon xulosani hazratning o’z so’zlarida keltiraylik. Maqsad budur, hayotdin bu, Bil xilqati koinotdin bu. Ishq buyuk Navoiy talqinida hayot va koinot yaratilishining maqsadi sifatida qo’yilarkan, xuddi shu nuqtada u buyuk Dante va Shekspir bilan mushtaraklikka erishadi. Dante, Navoiy va Shekspirning yuksak badiiy tafakkurlari – fazodagi uchrashuv ana shu tarzda voqea bo’ladi. Willyam Shekspir ijodi go‘yo bir dengizki, unda s u zmagan, bahra olmagan biron bir teatr yer y u zida topilmasa kerak. Daho yaratgan asarlar uyg‘onish davri ingliz adabiyotining katta bir davrini tashkil qiladi, jahon dramaturgiyasining shohsupasini egallagan va hamon unda yalovbardorlik qilmoqda. O‘zbek adabiyoti va teatr sahnasida ham Shekspir nomi qariyb sakson yildirki, e’zozlanib kelinmoqda. Shekspir ijodidan tarjima qilishga Cho‘lpon, G‘afur G‘ulom, Maqsud Shayxzoda, Uyg‘un kabi zabardast shoirlar qo‘l urganlar. Mannon Uyg‘ur, Abror Hidoyatov, Olim Xo‘jayev, Nabi Rahimov, Sora Eshonto‘rayeva singari sahna ustalari Shekspir qahramonlarini o‘zbek sahnasida qoyilmaqom ijro etganlar. Shoir 10

Jamol Kamol Shekspirni tarjima qilmoq, asliyatda o‘qimoq niyatida ingliz tilini o‘rgandi va uning qator asarlarini tilimizga o‘girib, bir kitob holida nashr ettirdi. To ‘ g ‘ ri , Shekspir o ‘ z dramalarini asosan o ‘ ziga qadar o ‘ tgan adiblar ijodida mavjud bo ‘ lgan asarlar va rivoyatlar mazmunidan foydalangan holda yozgandi . To‘g‘rirog‘i uning ilk poema ("Lukretsiya") va komediya ("Yoz oqshomidagi tush") lari syujeti o‘rta asr ingliz adibi Jefri Choserning "Kenterberiy hikoyalari"dan olingan bo‘lsa, mashhur "Yuliy Sezar", "Koriolan", "Antoniy va Kleopatra" kabi tarixiy fojealari qadimgi yunon tarixchisi Plutarxning "Buyuk kishilar hayoti tavsifi" kitobidan, sonetlari esa Ovidiyning "Metamorfozalar" to‘plamidan o‘zlashtirilgandir. Shu kabi, adibning "Richard II", "Richard III", "Venetsiyalik savdogar" dramalari ham mazmun va shakli jihatidan Marloning "Buyuk Temur", "Eduard II", "Maltalik yahudiy" pyesalariga juda yaqin turadi. Bir so‘z bilan aytganda, buyuk Shekspir ijodining dunyoga kelishi, uning adabiyot olamida dahoga aylanishida zamondoshlari Marlo va Tomas Kid merosi muhim o‘rin tutadi. To‘g‘rirog‘i, bu ikki zamondoshi bo‘lmaganida Shekspir ham buyuk dahoga aylanmagan bo‘larmidi, degan xulosaga kelish mumkin. Holbuki, o‘tgan to‘rt yuz yil davomida barcha maqtovlar, hurmat va ehtiromlar faqat Shekspirga aytilib kelindi, yillar o‘tib dunyo adabiyoti va teatr san’atida unga mangu haykal o‘rnatildi. Kristofer Marlo ham, Tomas Kid ham muxlislari tomonidan unutildi, uzoq yillar Shekspir dahosi soyasida qolib ketdi. 1616 yilning 23 aprelida Shekspir vafot etdi. Darvoqe, uning vafotidan so‘ng turli mish-mishlar tarqala boshladi. Bu mish-mishlar zamirida "Hamlet", "Otello", "Qirol Lir", "Yuliy Sezar", "Romeo va Julyetta" kabi dunyoga mashhur bo‘lgan asarlar muallifi Shekspirning o‘zimi yoki bu nom ostida yashiringan o‘zga mualliflarmi, degan sirli jumboqlar yotardi. Qizig‘i shundaki, oradan bir asr o‘tgach, Shekspir yozib qoldirgan so‘nggi vasiyat ham topildi. Bu vasiyat mazmun jihatidan jamoatchilik o‘rtasida yurgan mish-mishlarni yanada jonlantirdi. Agar u haqiqiy Shekspir bo‘lsa, nima uchun buyuk dramaturg o‘limi oldidan o‘z merosi haqida biror so‘z aytmagan. Axir uning badiiy merosi 37 ta pyesani, 2 ta poemani, 154 sonetni tashkil etgan-ku! Nahotki adib so‘nggi fikrini jamlab, ro‘zg‘or 11

buyumlari, qarzlari ro‘yxati, xotiniga qoldirayotgan shilling va penslar miqdorini yozganu, ter to‘kib yaratgan asarlari xususida lom-mim demagan? Shunday qilib, dunyo nashrlarida har xil taxmin va bashoratlar, olimlarning munozarali fikrlari paydo bo‘la boshladi. Oradan uch yo’z yil o‘tib, yozuvchi Mark Tven (1835-1910) Shekspirni "hech qachon hayotda mavjud bo‘lmagan ulug‘lar orasidagi eng buyugidir", deb ta’riflashga jazm etdi. Xo‘sh, shunday qilib, Shekspir taxallusli adib haqida bizga nimalar ma’lum? Manba va taxminlarga murojaat qiladigan bo‘lsak, u bolaligida maktab ko‘rganmi yo‘qmi noma’lumligi, ammo oilasidagi boshqa farzandlar kabi savodi ham u qadar bo‘lgani, o‘z familiyasi (William Shakespeare) ni ham to‘g‘ri yozolmagani (nafsilambr, ingliz tilini yaxshi o‘zlashtirgan talaba yoxud o‘qituvchi ham bu murakkab yozuvdagi Shekspir ismi-sharifini to‘g‘ri yozolmasligi aniq) tarixiy hujjatlarda qayd etilgan. Adib hayoti davomida biron marta ham Angliyadan tashqariga chiqmagan. Hatto "Globus" teatri sahnasida aktyor bo‘lgani, o‘z komediya va fojealarini yozganligi, qirol saroyiga mansub amaldorlar bilan do‘st tutingani, munosabati haqida hech bir ma’lumot yo‘q. Bu kabi ishonchli dalillarni ko‘plab keltirish mumkin. Shunday ekan Shekspir iqtidorli, o‘qimishli va zamondoshlaridan ikki-uch barobar ko‘p bilgan, qariyb 20 ming so‘zni matnida qamragan asarlar yoza olarmidi? Savodi o‘rtamiyona bo‘lgan Shekspir o‘z pyesa va sonetlarida qo‘llagan fransuz, italyan, ispan, lotin va grek tillarini aslida bilganmi? Antik adabiyot namunalari, yunon mifologiyasi, Angliya tarixi, harbiy va dengiz amallari, saroydagi dabdabali hayot va nihoyat ritorika qoidalarini qayerdan o‘zlashtirgan? Axir bu bilim va fazilatlarning barchasi uning asarlarida o‘z ifodasini topgan-ku! Xullas, Shekspir haqidagi tortishuvlar jahon ilmiy jamoatchiligida hamon davom etib kelmoqda. Shekspirshunos olimlarning ellik foizi buyuk Shekspirning mavjud bo‘lganini himoya qilib ovoz bersa, qolgan ellik foizi uning mavhumligini yoqlab chiqmoqda. Ular orasida ba’zilari haqiqiy Shekspir - faylasuf Frensis Bekon desa, boshqalari graf Retlend, uchinchilari esa dramaturg Kristofer Marlo va yana boshqalar bo‘lishi mumkin, degan taxminlarni bildirishmoqda. 12

Sobiq Ittifoq davrida ham olimlar Shekspir jumbog‘i ustida bosh qotirishgan edilar. Yozuvchi V.Nabokov va Shekspirshunos I.Gelilov (Qarang: "Ogonek", 1986,) lar Shekspir nomi ostida graf Retlend va uning rafiqasi grafinya Yelizaveta yashiringan, degan fikrni yoqlab chiqdilar. Professorlar M.Morozov, A.Smirnov, A.Anikst, keyinchalik akademik N.I.Balashov bu fikrga qarshi chiqib, Shekspirning mavjud bo‘lganini isbotlovchi dalillar bilan asoslab, masalaga yakun yasagandek bo‘ldilar. O‘z faoliyatining o‘ttiz yilini Shekspir jumbog‘ining yechimiga bag‘ishlagan adabiyotshunos I.Gelilov tezisida ham jon bor, ishonchli dalillar keltirilgan edi. Manbalarga murojaat qilaylik. 1957-1960 yillarda Shekspir tavalludining to‘rt yo’z yilligi munosabati bilan uning sakkiz jildlik "To‘la asarlar to‘plami" (Shekspir. Polnoye sobraniye sochineniy: V 8-mi tomax. -M.: Iskusstvo, 1957-1960) chop etildi. Bu nashrning so‘nggi jildida Shekspir qalamiga mansub, deb topilgan hajman katta bo‘lmagan "Feniks va Kabutar" ("The phoenix et The Turtle") nomli asar ham o‘rin olgandi. Sirli va bahstalab bu dostondagi qahramonlar - Feniks va Kabutar aslida kim bo‘lishgan, kimning o‘limiga asarda aza tutilmoqda, qanday odamlar g‘ayritabiiy holatda asarda o‘z nomlarini yashirib, noma’lum bo‘lib qolishni istaganlar? Adabiyotshunos I.Gelilovning ta’kidlashicha, Feniks - bu o‘ttiz besh yoshida bevaqt vafot etgan graf Retlend, Kabutar bo‘lsa uning suyukli rafiqasi, shoir va gumanist olim Filipp Sidnining qizi, sohibjamol grafinya Yelizaveta bo‘lib, ular hayotda badiiy ijod bilan shug‘ullanishgan, son- sanoqsiz asarlar yozishgan. "Feniks va Kabutar" poemasi ham graf Retlendning rafiqasi Yelizaveta qalamiga mansub bo‘lib, adiba bu asarini erining vafoti munosabati bilan yozgan ekan. Ammo, o‘sha davr ingliz ayonlari davrasida badiiy ijod bilan shug‘ullanish haqoratomo’z sanalib, ularning saroydagi obro‘siga putir yetkazishidan cho‘chїgan er-xotin Retlendlar o‘z nomlarini yashirishgan, asarlarini teatr aktyori Shekspir taxallusida e’lon qilishgan. Manbalarda keltirilishicha, graf Retlend va grafinya Yelizaveta hayotda yashab o‘tgan, qirol saroyidagi nufo’zli ayonlardan bo‘lib, ular avliyo Pavel qabristoniga dafn etilganlar. Xo‘sh, Shekspir nomidan foydalangan graf Retlend vafotidan so‘ng aslida sahna aktyori bo‘lgan haqiqiy Shekspirning taqdiri ne 13

kechgan? Axir graf Retlendning qo‘lyozmalari va xatlari o‘rganilgudek bo‘lsa, bu sir oshkor bo‘lishi mumkin ediku! Shunday bo‘ldi ham. Graf Retlendning qo‘lyozma va maktublaridan xabar topishgan uning do‘stlari, obro‘li saroy ayonlari Shekspirning jim yurishi va Londonni tezda tark etishi uchun unga katta pul to‘laydilar. 1612 yilga kelib, 48 yoshida Shekspir ijodiga to‘satdan yakun yasaldi. 1585 yilda Londonga shuhrat qozonish niyatida kelgan Shekspir oradan 27 yil o‘tib, ona shahri Stradfordga qaytadi va to‘rt yildan so‘ng ellik ikki yoshida olamdan ko‘z yumadi, barcha siru-asrorlarini o‘zi bilan u dunyoga olib ketadi. Shekspir o‘limi haqidagi stradfordlik keksalarning rivoyatlaridan birida go‘yo adibni ko‘rgani Londondan bir guruh olimu aktyorlar kelishgan, birgalikda kechasi bilan suhbat qurishganlar, ertasi esa Shekspir tildan qolgan va ko‘p o‘tmay hayotdan ko‘z yumgan. Bundan chiqdi, Shekspir ham zamondoshlari, mashhur dramaturglar Marlo va Tomas Kid kabi sirli holatda hayotdan ko‘z yumganmikin yoki o‘z ajali bilan dunyoni tark etdimi, bu ham jumboq bo‘lib qolmoqda. Darvoqe, o‘zbek adabiyotshunosligida, xususan, akademik Vohid Zohidovning Shekspir "Tanlangan asarlari" (1981-1985 y.) ning besh jildiga yozgan so‘zboshisida ham, professorlar G‘aybulla Salomov va Fozila Sulaymonovalarning monografiyalarida ham, adabiyotshunos Ortiq Qayumovning "Chet el adabiyoti tarixi" darsligida ham yoki Shekspir asarlari tarjimoni Jamol Kamolning qaydlarida ham Shekspir masalasi haqida so‘z yuritilmagan, buyuk san’atkor sifatida ta’rif etilgan xalos. O‘zbek teatri ham Shekspirni muqaddas bilib, uning ijodini e’zozlab kelmoqda. Zero, V.G.Belinskiy ta’biri bilan aytganda "Shekspirga yer yo’zidagi buyuk shoirlar qatorida shoir darajasini berish unchalik to‘g‘ri bo‘lmasada, ammo dramaturg sifatida uning nomini faqatgina o‘zidan keyin qo‘yish mumkin bo‘lgan, hech qanday raqibsiz mahorat egasidir". Bas shunday ekan, ushbu maqolani yozishdan niyatimiz Shekspirning hayotda mavjud bo‘lgani yoki bo‘lmaganini isbotlash emas, balki o‘zbek adabiyotshunoslarini ham dunyo tanqidchiligidagi, xususan Marlo va Shekspir ijodi atrofidagi bahslarda faol bo‘lishga undashdir. Ular bizga begona emas. Sababi, ingliz adabiyotining klassiklari sanalgan bu ikki adibning birinchisi ijodida sohibqiron Amir Temur 14

siymosi ilk da’fa e’tirof etilgan bo‘lsa, o‘zbek teatri ikkinchisining asarlarini sahnalashtirib, jahoniy shuhrat qozongani barcha ma’lum. Shunday ekan ular ijodi haqida qiziqsak va yozsak arziydi. (M . Xolbekov ) Asarga karash, uni kanday uvchiga muljallashdan asl nusxani talkin kilish, tarjima konsepsiyasi, ya’ni tarjimon ijodiy metodining goyaviy asosi kelib chik.adi. Interpretatsiyalash erkinligining chegarasini kanday belgilab buladi? Agar tarjimonning maqsadi adabiy ermak emas, bal ki asl nusxani realistik tarzda qayta yaratishdan iborat bo’lsa, u originalni oshkor yoki pinxoniy tarzda xarakterlaydigan g’oyaviy va estetik omillarga qarab ish ko’rmog’i lozim, demak, unga tarjimon o’zining subyektiv g’oyalarini yuritmasligi darkor. Birok u asarga yangicha qarashni kashf etishi, kitob mazmunining ayrim aspektlarini alohida ajratib yoxud ishonarli tarzda ta’kidlab ko’rsatishi mumkin. Shekspir «Un ikkinchi kecha» asarini yozgan paytda uning asosiy goyasi dramaturgning siyosiy va iktisodiy rakiblari bo’lmish londonlik mesh- chanlarga karshi karatilgan bo’lib, bu ularning puritan ideologiyasini xajviy yul bilan tankid kilipg formasida namoyon bo’lgan edi. Bu goyaviy mazmun xozirgi tomoshabin uchun jonsiz, ba’zan noanik bir tarixiy re-minessensiyadir, xolos. Shuning uchun tarixiy asarlarning xozirgi sazana talkinida konkret utmish vokealariga nisbatan gullangan xajviyot or-kaga surilib, umumiy ijobiy goya yo’zaga kalkib chikadi: puritanizmni inkor etish Violaning xarakterida mujassamlashgan mukammal hayotiy optimizmni hamda navkironlikni tarannum etishga aylanadi. Bunday talkin tarjima talkiniga ham asos kilib olinmogi mumkin. Tarjimon ish davomida Shekspirning puritanlarga karshi ko’rashi bilan boglik mayda-chuyda tafsilotlarni anik berishga intilishi shart emas. Chunonchi, Shekspir puritanlarning saxnada tangri nomini tilga olishni ta’kiklash-larini masxaralash niyatida xristian xudosi (Oos!) nomini atayin rad kilingan majusiylik tangrisining nomi ./ouye — Yupiter bilan almashti rib tilga oladi. Birok xozirgi tomoshabin uchun «Yupiter madxiyasi» xech kanday kinoyaviy ma’no kasb etmaydi. 15

1.2 . Uyg’onish davrining ayol obraziga ta’siri va milliylikning o’ziga xosligi G‘arbiy Yevropa xalqlari orasidan chiqqan oqil kishilar qariyb o‘n asr davom etgan o‘rta asr diniy sxolastikasiga zarba berib, XIV-XVII asrlar mobaynida uyg‘onish (renessans) davri gumanizmi madaniyatiga asos soldilar. Dastlab Italiyada buyuk Dante va Jotto ijodidan boshlangan Renessans madaniyati Servantes va Lope de Vega (Ispaniya), Ronsar va Rable (Fransiya), Sebastyan Brant (Germaniya) va Erazm Rotterdamskiy (Niderlandiya) asarlarida taraqqiy etdi. Va nihoyat, Angliyada buyuk dramaturglar Kristofer Marlo va Uilyam Shekspir dramalarida o‘zining yakunini topdi. Shekspir xronikalaridagi qirollar beva-bechoralarning ximoyachisi emas, ular o’z xukmronliklarini o’ylaydilar, xolos. Hamma xronikalar qirollar nomi bilan atalgan va ulardagi voqea ana shu qirol hukmronlik qilgan davrni tasvirlaydi, ammo qirollar (Richard I I I dan boshqa) pyesalarning bosh kramonlari emas. Shekspir o’z xronikalarida oltita qirol portretini yaratgan. Xar qaysi xronika qirol obrazi va xarakterini ochish bilan bog’langan bo’lsada, dramaturgning maqsadi qirolni ulug’lash emas, balki u qirol davlatni idora etishga loyikmi, yukmi masalasini xal etish edi. Lekin bu urinda Shekspir qirol unday yoki bunday bulishi kerak, deb fikr yuritmaydi. Ular o’z davrining real vakillari bo’lgan jonli shaxslar, davlat ham abstrakt tushuncha emas, tarixiy zarur b o’ lgan idora. U yoki bu ayol obrazini tasvirlaganida Shekspir uning mamlakatga keltirgan foydasi nuqtai nazaridan kelib chiqadi, xar bir ayol obrazining psixologiyasini ochishga aloxida o’rin beradi . Shu jihatdan olganda (aqqllimi- yo’qmi, irodasi zo’rmi-yo’qmi, turli moyilliklarga berilib ketib, davlat idorasi chetda qolishi mumkinmi-yo’qmi) har bir xronika ham ayol , ham mamlakat fojiasini tasvirlaydi. Shuning uchun xronikalarda ko’pincha ayollar markaziy figura bo’lmasalarda, ularning psixologiyasi to’liq ochilgan. Xalq dunyoqarashining ifodalovchisi Shekspir ham absolyut monarxiyani mamlakat tarakdiyoti va Xalq osoyishtaligini ta’minlovchi yagona to’g’ri tuzum, 16

deb tushungan. Shuning uchun Shekspir ijodining birinchi dav rida yaratilgan ko’p xronikasini ana shu aktual masalaga, ingliz monarxiyasining shakllanishiga bag’ishlagan. Shekspir ayollarga bag’ishlangan asarlarida muxabbat mavzusini kuymaydi. Bu o’rinda ham u o’z zamondoshlaridan farq qiladi. Shekspir qirollari muxabbat izxor qilish, xonimlarga xushomadgo’ylik qilish bilan shug’ullanmaydilar. Dramaturg tomoshabinlar diqqatini shaxsiy hayot tomoniga jalb etmaslik uchun, ongli ravishda, temani xronikalaridan chiqarib tashlagan va bu tun diqqatni masalaning ijtimoiy- siyosiy tomoniga qaratgan. Shekspir qirollarga tan q idiy munosabatda b o’ ladi. U qirollarning kamchiliklari, jinoyatlari, maqsadlari va butun kirdikorlarini birma-bir ochib tashlaydi. Ularning shaxsiy fojialari qanchalik og’ir bo’lmasin, xalq boshiga keltirgan mashaqqatlari undan ham og’ir. Shekspir yaratgan qirollarning deyarli hammasida salbiy xususiyatlar ustunlik qiladi: Jon qo’rqoq, yolg’onchi; Ri chard II maishatparast, mamlakat manfaatiga befarq qarovchi, uni sotishga ham tayyor; Genrix IV ayyor, qasamini bo’zuvchi; Genrix VI irodasiz, zaif, ojiz, dindor; Eduard IV ishratparast, o’z fikri, mustaqilligi yo’q; Richard III qabix, qotil, zolim, vaxshiy; Gen rix VIII ayyor, ikkiyuzlamachi va b. Bu qilrollarning albatta sevgan yori, ma’shuqalari va jazmanlari, qizlari obrazlari xilma xil tasvirlanadi. Masalan Qirol Lirning uch qizi ziddiyatli uch xil obrazning egasidir. Shekspir ikki hil toifadagi ayollarni tasvirlagan. Yaxshi deb tasvirlagan ayollari har tomonlama oqila, go’zal, maftunkor bo’lishgan. Yomon deb tasvirlaganlari makkor, yolg’onchi, firibgar, qonxo’r, bevafo sifatida aks ettirilgan. Uyg’onish davrida yevropa ayollariga shunchalik ta’sir qiladiki, ular erkaklar bilan tenglikni da’vo qila boshlaydilar. Lekin Shekspir zamonaviy, dunyoqarashi keng inson bo’lsada, ayollar bilan erkaklar tengligini ma’qullamaydi. Uning fikricha, oilada ham davlatda ham erkaklar hukmronlik qilishi, ayollarga nisbatan qattiqqo’l bo’lish kerak degan g’oyalar Shekspir 17

tomonidan ma’qullanadi. Uning fikricha erkak hukmronlik qilgan davlat, erkak ustunlik qilgan oila mustahkam bo’ladi. Shekspir faqat «Richard Sh» dagi epizodik figura Richmond (Genrix VII) va Genrix V obrazlarini q isman ideallashtirib tasvirlaydi. Tarixiy Genrix V Azinkur jangida franso’zlar ustidan g’olib chiqqan, to’qqiz yil taxtda o’tirgan, shuning uchun xalq, o’z tasavvurida uni ideallashtirgan edi. Shekspir ham Genrix V obrazini tasvirlashda tarixiy faktlardan kelib chiqmay, o’zi orzu qilgan, xalq, qahramoni bo’lgan qirol obrazini yaratadi. «Lekin dramaturg ideal qirol obrazini ongli ravishda yaratdi, deb ham bo’lmaydi. Biz uchun ahamiyatlisi Genrix obrazini ongli yoki beixtiyor ideallashtirilganida emas, balki Shekspir mutlaq monarxiyasining tarafdori bo’lgan mutaffakkir sifatida ijobiy qirol ob razini yaratishga uringani, ammo realist san’atkor sifatida bu g’oyani ishonarli gavdalantirib bera olmaganidadir. Shekspir «Genrix V» da ham dramaturglik, ham shoirlik maxoratini nihoyatda ustalik bilan ishga solgan bo’lsada, Genrix V obrazi sun’iy, jonsiz va deklarativ bo’lib chiqqan Shekspir ideal qirol obrazi ni tarixiy qirollar obrazida emas, balki ilk davrda yaratilgan quvnoq komediyalardagi afsonaviy hokimlarda yaratgan («Adashishlar komedpyasi», «Yoz kechasining tushi», «Yaxshilik bilan tugagan ish yaxshi» va b.). «Lekin ular nima uchundir mustaqil hokim bo’lsalarda «qirol» emas, «knyaz», «gersog» deb ataladilar. Shekspir xronikalarida mamlakatning kapitalistik rivojlanishi, monarxiyaning asosiy suyanchigi bo’lgan dvoryanlar va shaxar burjuaziyasi, pul mohiyatining o’sishi haqida xech gap yo’q. Xronikalar asosan qirollar, Oq va qizil gul urushi voqealari hamda mutloq monarxiyaning shakllanishi tarixidir. Bu davrda uning asarlarida ko’proq kibor ayollar tasvirlanadi. Ular nihoyatda shuhratparas va boy bo’lsada, ko’p holatlarda oliyjanob va sodda qilib ham tasvirlangan. Bunday obrazlar sarasiga Deyzdemona, Gertruda, Oliviya, Katarina obrazlarni misol qilishimiz mumkin. Ularda burjuaziya vakillari umuman yo’q, faqat Xotsper , Gloster, Bedford, Ekseter, Uorik, Solsberi, Klifford, Uyestmorlend kabi oliy aristokratiya vakillari ishtirok etadilar. 18

Ular hech qanday qonun, qoidaga bo’ysunmaydilar: faqat o’z kuchlariga ishonadilar. Ko’pincha oliyjanob, jasur, sodda, aqlli qilib tasvirlanganlar, lekin ularda qanchalik ijobiy xususiyatlar bo’lmasin, nihoyatda shuhratparast, harakatlari falokat, vayronlik keltiradi. Ular davlat, qirol siyosatini o’z manfaatlariga xizmat qildirishga u rinadilar. O’z asarlarida Uyg’onish dav ri gumanizmiga xos bo’lgan inson nasliga qarab emas, balki shaxsiy xususiyatlariga qarab oliyjanob bo’ladi, degan g’oyani quvvatlaydi. Bu qarama-qarshiliklarning sababi xalq, ommasi ongining tuban darajasi va dramaturg tumanizmining patriarxal illyuziyalaridan xolis bo’lmaganida edi. Xronikalarda Shekspirning xalq ommasiga bo’lgan munosabatida qarama- qarshilik bor. Shuning uchun turli davr tanqidchi, olim va adiblari unga ikkilanuvchi baho berib kelganlar (Push kin Shekspirning xalqchilligini tasdiqlasa, G. Geyne, U. Uitmen uni aristokratizmda ayblaganlar). Yuzaki qaraganda, ikkinchi fikr to’g’riga o’xshaydi, chunki xronikalarda xalq passiv omma, qahramonlar jangi uchun fon sifatida kiritilgandek tuyuladi, ammo xronikalardagi mamlakat birligi, mustahkam va mustaqil davlat uchun bo’lgan ko’rash xalq manfaati himoyasi uchun bo’l gan ko’rash-ku. Xronikalarda qirollar va xalq umumiy bir ma’lum manfaatni ko’zlayotganliklarini yaxshi anglaydilar, aks xolda, unday qirolni qo’llab-quvvatlamaydi (Richard II xalqdan ajralgani uchun taxtdan ham ajraydi, Bolinbrok esa taxtga erishish uchun birinchi navbatda xalqni o’ziga karatadi va b.). Ikkinchi tarafdan, qirol va aristokratiyadan ajralib qolgan xalq monarxiya va madaniyatsizlikning tashuvchisi bo’lgan olomonga, shuxratparastlar qo’lidagi qurolga aylanadi. Shekspir xalq hal etuvchi, tarixni harakatga keltiruvchi kuch, deb hisoblaydi, lekin uning ommadan ajralib qolib, umumxalq darajasidan o’zib ketgan talablar qo’yuvchi bir gruppasining anarxik harakatini oqlamaydi. Bu o’rinda Ked tarafdorlari o’sha davrda millat asosini tashkil etgan dehqonlar emas , balki qisman hunarmand va shahardagi bekorchi darbadarlar ekanini ham esdan chiqarmaslik kerak. Demak Shekspirning tanqidi umumxalqda emas, balki 19

kelajakda burjuaziyani tashkil etuvchi elementlarga qarshi qaratilgan. Xroni - kalarda dehqon-yomenlar obrazi bo’lmasada, Shekspir fikricha, mamlakat va millatning sog’lom qismi, ishonchi, davlatning «qo’l va oyog’i» yomenlardir. Xronikalarda qirollarga ana shu dehqon-merganlar galaba keltiradilar. Shuning uchun ham Marks Uyg’onish davri ingliz dehqonini «Shekspirning mag’rur yomenlari» deb ataydi. Xronikalardagi xalq vakillari, hatto yollanma qotillar ham (Richard III) aristokratlarga nisbatan vijdonli, rahmdil qilib tasvirlanganlar. Xalq va uning vakillari mamlakatda bo’layotgan voqealarga to’g’ri baho beradilar. Shekspir fikricha, Xalq davlatning fundamenti, tasdiquyuvchisi, sog’lom, ishlab chiqaruvchi, Qudratli kuch, millatning asosidir. Shekspir komediyalarida erkin, porloq, yuksak tuyg’ular dunyosini tasvirlaydi. Komediyalarda tasvirlangan ideal hayot boshlang’ich jamg’arish davridagi ziqnalik, egoizm, qanday yo’l bilan bo’lsa-da, boylik to’plashga gu- manistlar tomonidan qarama-qarshi qo’yilgan ijobiy program ma edi. Sheksper komediyalaridagi yo quvnoq yo shaddod yoki qaysar va mustaqil qilib tasvirlangan bu obrazlar Sheksper ijodining ilk davrida bitirgan. Asar qahramonlari bo’lganligi sababli unchalik mukammal obraz qilib yaratilmagan. Bu komediyalarning ko’pchiligida aristokrat ayollar hayoti va kechinmalari tasvirlangan. Shekspir komediyalari ko’pchiligining voqeasi aristokratlar qasrida ro’y beradi, personajlari esa turli musiqiy asboblar chaluvchi, hazil, askiyalarga usta, falsafiy temalarda suxbat kiluvchi, nozik poeziyani sevuvchi yosh dvoryanlardir. Agar Shekspir xronika va tragediyalarida qon to’kish, o’ldirish va umuman fojia elementlari nihoyatda ko’p bo’lsa, komediyalarida yaxshilik, xursandchilik xukmronlik qiladi. Ba’zi komediya lari yosh, go’zal qahramonlarning baxtsizligi bilan boshlansa, ba’zilarining boshlariga og’ir kulfat tushsa-da, ular unchalik qayg’urmaydilar va hayot lazzatlaridan voz kechmaydilar. Hayotda yo’liquvchi qiyinchiliklar komediyalarda juda osonlik bilan yengiladi va deyarli hamma komediyalari yaxshilik, to’y bilan tugallanadi. 20

Badiiy asarning avtor subyektiv talqiniga bog‘liqligi faqat individual omil emas, u aksariyat tarixiy taqozo natijasida sodir bo‘ladi. Tarixiy romanda faktlarni o‘zgartirish, ularni saralash avtorning siyosiy e’tiqodlari va qanday badiiy mahorat bosqichida turganligiga, uning muayyan tarixiy davrga bo‘lgan dunyoqarashiga bog‘liq. Ba’zan asarda boshqa mamlakat va boshqa tarixiy davrga bog‘liq voqea - hodisalar yozuvchi yashayotgan zamonga va uning yurtiga ko‘chirib talqin qilinadi. Bu muallifning subyektiv talqiniga bog‘liq.. Masalan, Uilyam Shekspirning ko‘pchilik asarlarida voqealar Angliyadan tashqarida sodir bo‘ladi. Obyektiv tarzda “Qiyiq qizning qo‘yilishi”da voqealar sodir bo‘lgan joy – Italiya, “Yuliy Sezar” da – Rim. Holbuki, ingliz dramaturgi o‘z uyida yashaydi va barcha pyesalarida Yelizaveta Angliyasining xususiyatlari singdirilgan. Chunonchi, XII asrda Daniyadagi saroy ahli o‘rtasidagi munosabatlar XVI asrdagi ingliz saroyidagi munosabatlarning o‘zginasi. Qadimgi Rim grajdanlari o‘zlarini Uyg‘onish davri inglizlariday tutadilar. Shekspir juz’iy va tafsiliy narsalarda tarixiy haqiqatdan chekinadi, buning evaziga uning tarixiy konsepsiyasi keng quloch yozadi, chunki u qadimgi Rim voqealariga, o‘z shaxsiy hissiyotlarini nuqtai nazaridan emas, balki o‘zga zamondosh bo‘lgan inglizning nigohi bilan qaraydi. Yuqorida aytilganlardan shunday xulosa kelib chiqadiki, obyektiv voqelikni – badiiy voqelikda turmushda uchraydigan faktni – badiiy faktdan farqlamoq kerak. Sezar hukumronlik qilgan Rim Shekspirning Rimidan boshqacha edi. Badiiy asarda bizning ko‘z o‘ngimizda obyektiv voqelik emas, balki uning avtor interpretatsiyasi gavdalanadi, tarjimon bo‘lsa xuddi ana shu “ikkilamchi voqelikni” egallashi lozim. 1 1.3. Tragediyalardagi aristokrat ayollar obrazlari talqini Shekspirning Gamlet tragesiyasida ayollar obrazi juda kam shunga qaramasdan Daniya qirolichasi Gertruda va poloponiyning maslahatchining qizi Ofeliya tragediyada asosiy qahramonlaridir . Bu ikkala obrazda ayollarga hos 1 G. Salomov. Tarjima nazariyasiga kirish, Toshkent 1978 yil 101 bet 21

bo‘lgan va xos bo‘lmagan harakterlar mavjud. Bu ayollar bilan bo‘lgan suhbatda Gamlet obrazi va uch dushmani qirol Klabdiy va uningva shuningdek Gamletning marhum otasi, qaysiki o‘zining qizi baxtini qirollik manfaatlari uchun qurol qilgan. “O, ayollar, siz yolg‘onchisiz!” deb hitob qiladi. Gamlet otasi o‘limiga hech qancha o‘tmasdan amakisiga turmushga chiqib olgan onasiga qarab. Lekin Gertrudani butunlay yolg‘onchi bevafo deb atash mumkin edimi. Agar u turmush o‘rtog‘ining o‘limi haqida haqiqatni bilganida o‘zini shunday tutgan bo’larmidi. Ammo, bu haqiqatni bilmaslik ham bu ayolni qilgan qilmishini oqlamaydi. Aql idroksiz shamol bilan yurasiz deydi u onasiga qarab, oq ko’ngil olijanob otasini shunchalik tez unutgani uchun katta o‘g‘il bo‘lishiga qaramay, yengiltak qirolicha Gertruda butunlay odamiylik hislatlaridan voz kechmagan edi. Bolasiga beqiyos muhabbat bilan shunday dedi. Senga sotqinlik qilgandan ko‘ra o‘lganim yaxshi, hamma onalar kabi u o‘g‘lini baxtiyor bo‘lishini orzu qiladi. Qahramon chin yurakdan o‘g‘li Gamletning rafiqasi bo‘lishini hohlagan Ofeliya o‘limidan iztirob chekadi. Shunga qaramay u hech ham o‘g‘lini qo’llab quvvatlamaydi. U o‘zining yangi turmush o‘rtog‘ining yo‘l-yo‘riqlariga so‘zsiz itoat qiladi. Gertruda zarracha ham Klavdiy uni o‘g‘liga yomonlik qilishi mumkin deb o‘ylamaydi. Pyessaning boshida u Gamletni Daniyadan ketmaslikka ko‘ndirmoqchi bo‘ladi, lekin Klavdiy Gamletni Angliyaga jo‘natadi va Gertruda bunga qarshilik ham qilmaydi. U erining unga yomonlik qilishi mumkin degan fikrga ham bormaydi. Uning fikricha eri o‘g‘lini yomonliklardan saqlamoqchi bo‘lgandek tuyuladi. Yengiltak, ishonuvchan qilib tasvirlangan Gamletni onasi Gertruda aslida sodda va mehribon edi. Gamletni otasi uni juda sevardi. Gamlet otasining arvohi gamletga burchi haqida eslatib, onanga g‘amhurlik qil deydi. Bu bilan Shekspir muhabbatga sazovor bo‘lgan ayolni har qanday kamchiliklar gunohlariga ko‘z yumib kechirishiga loyiq deb hisoblaydi. Klavdiy bu ayolning shunchalik sodiq sevgisiga ko‘z yumib uning o‘g‘li Gamletni o‘ldirmoqchi bo‘ladi. Onadagi bu his tuyg‘ularni ko‘rgan Gamlet ayollarning sodiqligiga butunlay shubha qiladi. 22

Gamlet tragediyasidagi Ofeliya obrazi uning sevgilisi bo‘lishi Gamletning aybi bilan vafot etadi. Bu Gertrudaning fojiyalaridan ham achinarliroqdir. Shunday qilib ikkala ayol ham o‘z sevgililarining aybi bilan vafot etishadi. Gamlet tragediyasidagi Gertruda obrazi turli xalqlar tarixida Sulton Ali mirzoning onasi Zuxrobegim bilan qiyoslash mumkin. Tumaris, Nodira, Xonzodabegim, Qutlug‘ Nigorxonim malikalar o‘z vatani yori farzandlariga vofodor, sodiq bo‘lishgan. O‘z yurtlarining kelajagi uchun o‘z baxtlaridan kechishgan. Bu bilan Gertruda obrazini salbiy obraz deb bo‘lmaydi, balki zamona, ijtimoiy siyosiy, makkor qirol hiylasiga o‘zining soddaligi ishonuvchanligi tufayli qurbon bo‘ladi. Asarda oxirgi nafasigacha o‘z o‘g‘li Gamletni mehr-muhabbatga to‘la yuragi bilan himoya qilishga o‘ringan ayol o‘quvchini yuragiga muhrlanib qoladi. Romeo va Juletta asarining afsonaviy qahramonlariga ko‘plab tarixiy yodgorliklar mavjud. Romeo va Julettaning ona yurti bo‘lmish Italiyadagi Verona shahrida bu afsonaviy qahramonlar xotirasi muqaddas saqlanadi. Italiyada yashamagan lekin shu asarda Italiyalik qahramon qilib tasvirlangan Juletta Kapulettiga haykal o‘rnatilgan. Juletta obrazi sevgi, vafodorlik timsoli deb hisoblanadi. Zero Juletta obrazi jaxon adabiyotida sof sevgi, o‘tli muhabbat, adabiy vafo timsoli sifatida yorqin o‘rin tutadi. Juda yosh Qahramon bo‘lgan Juletta Romeo bilan tanishishdan oldin juda mashhur bo‘lgan Parisning qaylig’i bo‘lgan. Ular uchrashguncha Romeo Rozalina bilan uchrashgan. Lekin Romeoning Rozalinaga bo‘lgan sevgisi shunchaki uyinqaroqlik, qiziquvchanlik bo‘lgan. Julettani bir ko‘rishda sevib qolgan Romeo sof sevgi muhabbat borligiga nafaqat o‘zi balki butun dunyoni ishontirdi. Juletta obrazi ishqiy ayol obrazining eng yoshi hisoblanadi. U Romeoni sevib qolganda atigi 14 yoshda edi. Italiyaning issiq iqlimi qizlarni erta yoshdanoq sevgi hissini tuyushlariga moyil etadi. Shu sababli Shekspir bu asar uchun eng maqbul joy sifatida Italiyani tanlaydi. Juletta obrazi Alisher Navoiyning Layli Shirin kabi ayollar obraziga qiyoslash mumkin. Ularning o‘tli muhabbati ham fojia bilan tugaydi. 23

Makbetning xotini Makbet xonim latofatli, maftunkor, ayollarga xos bo‘lgan nafis tuyg‘ular sohibasi bo‘lgan. Lekin shu bilan birga u na ikkilanishni, na shubha qilishni, na iztirob chekishni biladi. Bir so‘z bilan aytganda u “Temirxonim” bo‘ladi. Uning fikricha jinoyat qilish gunoh emas, qilib quygan jinoyatlari uchun iztirob chekish uning uchun begona bo‘ladi. Oxir oqibat u o‘z xatolarini tushunganda qo‘li butunlay qonga botgan, uni hech qanday qilib yuvib bo‘lmaydigan darajaga yetganda u aqldan ozib bo‘lgandi. Makbetxonim fojiasida ayol obrazi ayol maftunkor, latofotli go‘zal bo‘lsada, qabix ishlarni qilishiga qodir ekanligi ko‘rsatiladi. Bu qabixliklar ayol tabiatiga hos emas, balki davrning talabi, siyosiy kurashlarda qabixlikning ramziy timsoli sifatida gavdalanadi. Bu obrazni o‘zbek adabiyotidagi Zaynab, Xolisxon kabi o‘z qabixliklarni aynglab yetganda aqldan ozgan ayol obrazlariga qiyoslash mumkin. Bu obraz orqali o‘zbek ayollarini zaif tomonlari ko‘rsatiladi. Ayol qanchalik o‘zini kuchli jasoratli hisoblasada unga xos bo‘lmagan salbiy qabix razil fazilatlar uni zaif va nochorga aylantiradi. Ayol qanchalik latofatli bo‘lmasin uning qabixliklarini davr, tarix kechirmaydi. “Otello” asaridagi Dezdemonani o‘zining extirosli sevgisiga qaramasdan o‘z aql idroki bilan o‘z hayotini boshqargan. U sevadi va itoat qiladi. Uning sevgisi istirobli bo‘ladi. Nozik, sabirli Dezdemona samimiy va haqiqatparvar bo‘lgan. Otelloga bo‘lgan muhabbati u uchun eng muqaddas tuyg‘i sanalgan, usha vaqtda u o‘z sevgisi uchun otasini aldashga tayyor bo‘lgan. Hatto jon taslim eta turib ham sevgilisi hayotini saqlab qolishga o‘ringan. Bu ayolning muqaddas sevgisi uni Shekspir dramaturgiyasida yorqin ayol obrazlaridan biri bo‘lishiga sabab bo‘lgan. Sora Ishonturayeva yaratgan Dezdemona obrazi latofatli, jozibali, qalban Otelloga o‘xshagan samimiy soddadir. Ammo Shekspir Dezdemonasining ikkinchi tomoni, feodalizm tarixiy sharoitiga xos bo‘lgan ota izmidan chiqib, shahar hokimlari, aslzodalar oldida o‘zining insoniy huquqlarini himoya etgan zo‘r irodasi to‘liq ochilmay qolgan. Lekin S. Ishonturayeva yaratgan Dezdemona ichki va tashqi go‘zalligi, jozibadorligi yuksak gumanistik ideallar tashuvchisi bo‘lganidan tomoshabin diqqatini jalb etadi. Dezdemona obrazi har qanday mafaatparastlik, 24

hudbinlik, qabixlik, sotqinlik kabi tushunchalarga nafrat bilan qarab, qalb pokligiga tog‘ tushurmagan ayol xarakteri talqinidir. Voqea dengiz bo‘yidagi katta bo‘lmagan shahar Ilmeriyada sodir bo‘lgan. Orsino hoblide o‘zining qanchalik qatiq xizmatkorlariga Oliviyani sevishi haqida gapirib beradi. Oliviya gersog sevgisini rad qiladi. Bunga bir yil oldin vafot etgan otasini va akasini bahona qiladi. Gersogni bu vafodorlik o‘ziga maftun qiladi. Uning fikricha o‘z akasi va otasi uchun shunchalik fidoiylik qilayotgan inson sevgan yoriga ham vafodor bo‘ladi. Oliviya obrazi asarda go‘zallik, vafodorlik pokizalik timsoli sifatida tasvirlangan. Ser Tobi tinimsiz Oliviyaning o‘yida ichkilik bilan shug‘ullanadi. Oliviyaga yaqindagina otasi va akasi vafot etgan azador uyda ko’ngilxushlik qilinishi yoqmaydi. Bemaqsad, tinimsiz Oliviyaning ko’z yosh to’kishi Ser Tobiga yoqmaydi va u Oliviyaning uyiga Ser Endryuni taklif qiladi va unga uylanishni tavsiya qiladi. Ser Tobining maqsadi Oliviyaning merosiga Ser Endryu ega bo‘lsa u hech bo‘lmaganda o‘sha merosning ozginasiga bo‘lsa ham ega bo‘larman deb umid qiladi. Oliviyaga Ser Endryu umuman yoqmaydi. Buni Ser Endryuning o‘zi sezadi va uyga qaytib ketmoqchi bo‘ladi. Oliviya unga turmushga chiqmaslikka butunlay amin bo‘ladi. Shu asardagi yana bir ayol obrazi bu Viola obrazidir. Viola dengiz sayohatida bo‘lganida baxtsiz hodisaga duch keladi. Uni kema kapitani qutqarib qoladi. Baxtsiz hodisadan keyin o‘ziga kelgach o‘sha kemada bo‘lgan akasini taqdiri bilan qiziqadi. Kapitan u odamlar hayotini qutqarishga harakat qilayotganini ko‘rgan bo‘ladi, ammo uning joni omon qoldimi yoki yuqmi bilmaydi. Kapitan Iliriyalik bo‘ladi. U Iliriya gersogi Orsino haqida, uning sevgilisi go‘zal Oliviya haqida gapirib beradi. Viola bir umr gersogga turmushga chiqishni orzu qilgan bo‘ladi. U kapitandan uni gersog bilan tanishtirishni yolvorib so‘raydi. Kapitan iltimosini bajarishga rozi bo‘lib unga erkaklar libosini keyib olishni va erkak sifatida gersshogga tanishtirishni aytadi. Shu asnoda go‘zal qiz erkak kiyimidagi firibgarga aylanadi. 25

Shekspir asarlarida gavdalantirilgan kibor ayollar obrazlari o‘zining xilma-xilligi, rangin bo’yoqlar bilan sug‘orilganligi ularni ziddiyatlar asosida tasvirlanishi turli xil adabiyotshunos olimlar tomonidan o‘rgalgan va tahlil etilgan. Shekspirning asarlari jahon teatr sahnalarida asrlar osha sahnalashtirilib kelinmoqda. Undagi ayol obrazlari talqini har bir mamlakatning milliy, madaniy, ma’rifiy, insoniy xususiyatlaridan kelib chiqqan xolda o‘sha mamlakatning buyuk aktrisalari tomonidan turli talqin etiladi. 26

II BOB. Shekspir asarlarining ruscha va o‘zbekcha tarjimasida ayolga xos milliy xususiyatlarning aks etishi. 2.1. Shekspir komediyalarida ayol xarakteriga xos turli-tuman qirralarning yoritilishi Shekspir buyuk komediograf bo’lishi jihatidan ham jahon dramasi tarixida alohida o’rin egallaydi. Antik dramaturglari Esxil, Sofokl, Evripid, Aristofan, Plavtlar tragik yoki kome diograf bo’lganlar, antik adabiyot va Shekspirgacha bo’lgan Yevropa adabiyoti tarixida ikki turli dramatik talantning bir shaxsda mujassamlniganini uchratmaymiz. Ammo Shekspirning ham buyuk tragik, ham mohir komediograf ekanligini zamondoshlari ham e’tirof etganlar. Shekspir komediyalariga xos bo’lgan optimizm, quvnoqlik, sog’lom kulgiga qaramay ular biri ikkinchisiga o’xshamas, formasi o’zgaruvchan, poetik shakl jihatidan turlicha-ki, ularni ma’lum bir sistemaga solib bulmaydi. Birinchi davr komediyalari Shekspirgacha yaratilganlaridan askiya, akl o’tkirligi, quvnoqlik, nafis ranglari, o’ziga xos nazokati bilan ajralib turadi. Shuning uchun Engels K.Marksga yozgan xatida «Meggu Wives»ning («Vindzoriyalik x.azilkashlar») fakat birinchi ko’rinishidagina butun nemis adabiyotidagidan ko’ra ko’proq hayot va harakat bor; faqat birgina Launs o’zining Qisqichbaqa ismli kuchugi bilan («Veronalik ikki yigit»da — F. S.) butun nemis komediyalarining birlashmasidan yuqori turadi» 7 , deydi. O’rta asr va diniy jaholat kishanlaridan ozod bo’lgan Uyg’onish davri shaxsi o’z hayotini faqat xursandchilik bilan, iroda va ongga buysundirilgan xursandchilik bilan o’tkazishga urinadi. Bu masalada Uyg’onish davri vakillarining ba’zilarida chegaradan chiqib ketish ham bor (Bokkachcho, 27

«Dekameron», Rable, «Gargantyua va Pantagryuel», XVII asr flamand rassomlarining asarlari). Shekspir komediyalari ham umuman olganda yuqoridagi xususiyatlarga ega (Falstafga bag’ishlangan saxnalar, Tobi Belchning aysh-ishratlari, yosh ayollar, qizlarning askiyalari), ammo Uyg’o - nish davrining boshqa avtorlariga nisbatan Shekspir ma’lum axloq doirasidan chiqmaydi. Shekspir komediyalari ko’pchiligining voqeasi aristokratlar qasrida ro’y beradi, personajlari esa turli musiqiy asboblar chaluvchi, xazil, askiyalarga usta, falsafiy temalarda suxbat qiluvchi, nozik poeziyani sevuvchi yosh dvoryanlardir . Agar Shekspir xronika va tragediyalarida qon to’kish, o’ldirish va umuman fojia elementlari nihoyatda ko’p bo’lsa, komediyalarida yaxshilik, xursandchilik hukmronlik qiladi. Ba’zi komediya lari yosh, go’zal ayol qahramonlarning baxtsizligi bilan boshlansa, ba’zilarining boshlariga og’ir kulfat tushsada, ular unchalik qayg’urmaydilar va hayot lazzatlaridan voz kechmaydilar. Hayotda yo’liquvchi qiyinchiliklar komediyalarda juda osonlik bilan yengiladi va deyarli hamma komediyalari yaxshilik, to’y bilan tugallanadi. Shekspir komediyalarga xos xususiyatlarning yana biri shuki pyesalarning asosiy qahramonlari yosh qizlar bo’lishidir. Ularning sof go’zalligi, aqli atrofga nur sochayotgandek tuyuladi. Ular ko’pincha yigitlardan aktivrok., aqllirok, ziyrakroq, o’z baxti uchun ko’rashda doi mo g’olib chikadilar. Komediyalarning hamma yosh ayol qahramonlar olijanob, erkin, chin inson sifatida tasvirlanganlar. Komediyalardagi yosh aristokrat qahramonlar Yelizavetaning xalqdan o’zilib qolgan saroy axllari emas, balki xalqning eng yaxshi xususiyatlarini aristakratik nazokat va bilimdonlik bilan boyitgan, gumanist dramaturgning fantaziyasi yaratgan ideal shaxslardir. Ular yashab, harakat qilayotgan sharoit romantik bo’lsada, qahramonlar o’z baxtlari uchun ko’rashuvchi real, jonli shaxslardir. Agar boshqa komediograflar insonlar xarakterining salbiy tomonlarini ochib beruvchi pyesalar yaratgan bo’lsalar, Shekspir ijobiy xarakterlar komediyasini yaratdi. U eng yaxshi ishlar (hatto muxabbat) va eng ijobiy insonlarning ham kulgili tomonlarini ustalik bilan topa oldi. 28

Petruchcho ham Katarinani qul qilmoqchi emas, balki qaysarlikni qaysarlik bilan yengmoqchi va u bilan baxtli hayot qurmoqchi. Shekspir fikrini to’liqroq. anglash uchun bu mazmunning eski variantlari va anonim pyesa bilan qisqa solishtirib chiqishga to’g’ri keladi. Komediya Qahramonining xarakteri, avtorning Petruchchoga bo’l gan munosabati va uni kurshgan muhit Shekspirda mutloq boshqacha. O’rta asr asarlarida qaysar xotin, zahar, injiq, pala-partish, janjalchi, o’z yaqinlari hayotini zaharlovchi qilib tasvirlangan. "Shekspir asarida atrofdagilar Katarinani «yalmog’iz» deb ataydilar. Ammo amalda Katarina shundaymi? Asar boshida (I, I) Baptista Byankaning kuyovlariga katta qizini o’zatmaguncha kichik qizini chiqarmasligini aytadi. Bunday munosabatdan haqoratlangan Katarina otasiga «Ota, meni ikki ahmoq oldida masxara qilishingizning boisi nima?» deydi va bundan so’ng kuyovlarning keskin gaplariga u ham ters javob beradi. Butun birinchi parda davomida Katarina qo’pollikka qo’pollik bilan ja vob qiladi, lekin unda hali hech qanday o’jarlik, injiqlik yo’q, u faqat o’zini himoya qiladi. Ikkinchi pardada «bechora», «yuvosh» B’yankani uradi, urishadi. Ammo bu urinda ham yomon, qaysar bo’lgani uchun emas, balki hammaga yoqqani, yuvosh singlisining pastkash, molparast, quruqligi, uni nohaq ayblagani uchun g’azabi keladi. Bu pardada ham otasi Katarinani noxak urishib, erka kizini yupatadi. Albatta, bu urinda xaqiqat Katarina tomonida. Petruchcho bilan birinchi uchrashish saxnasida yigit kesatib u haqidagi umu miy fikrning mutloq teskarisini aytadi, qizning go’zalligi, itoatkorligini maqtaydi. Tabiiy, bu masharalarga Katarina ko’pol lik bilan javob qiladi. Petruchcho esa bu «suhbat» dan keyin, Katarinaning roziligini olmay, otasiga ikki kundan keyin to’y tayinlaydi, qiz esa bunday haqoratga faqat «Avval sening dorga osilganingni ko’raman», deb javob qiladi. Bu sahnada Katarinada hech qanday qaysarlik yo’q u faqat o’z huquqini himoya qiladi, chunki otasi bilan kuyov uning roziligisiz taqdirini o’zlaricha hal qilganlar. Keyingi sahnalarda Petruchcho xotinini hech qanday sababsiz haqoratlaydi, och qoldiradi, uxlatmaydi, bemaza gaplarni aytishga majbur 29

qiladi. Oxirgi pardada osmonda oymi yoki quyoshmi haqidagi suhbatda Katarinani «bo’ysundirilishi»ning oxir gi epizodi va endi u umuman mutlaq itoatkor xotinga aylanganligi tasvirlanadi. Komediya oxirida oldimizda o’z baxti uchun kurashgan va unga erga itoat etgandan keyingina erishgan ayol gavdalanadi. Agar avvalgi variantlarda er xotinini urgan, nihoyatda haqoratlagan, qiynab ezgan va natijada xotin bechora qulga aylangan bo’lsa, Shekspir asarining boshidan oxirigacha kulgi, sho’xlik, xursandchilik hukmron . Katarina obrazi ham boshqacha. Unda xech qanday injiqlik, qaysarlik yo’q, u yangi zamonning vakili, u otasi, singlisi va umuman muhitning bachkana, ikki yuzlamachiligidan siqiladi, u kuchli xarakterga ega bo’lgan, irodali, sog’lom qiz. Katarinaga o’ziga o’xshagan kuchli, jasur yigitgina mos keladi. Petruchcho bir qancha sarguzashtlarni boshidan kechirgan Uyg’onish davrining tipik vakili: U Paduyaga «sarguzasht, baxt izlagani, tajriba orttirgani» kelgan. Avvaliga u manfaatparastdek tuyuladi. Gortenzio bilan sux batda Katarina xar qanday o’jar bo’lmasin, uning boyligi uchun uylanajagini aytadi: «Jim bul. Sen xali oltinning kuchini bilmaysan», deydi. U Gortenzio, Gremiolar kabi sentimental oshik emas, katta hayotiy tajribaga ega bo’lgan, ishchan odam. Unda ari stokrat yigitlarga xos bo’lgan sun’iy nazokat yo’q. Unga yuvosh Byankadan ko’ra, o’ziga mos keluvchi Katarina ko’proq yoqadi Birinchi uchrashuvdanoq, turli qupolliklarga qaramay, xar ikkalasida ham bir-biriga moyillik boshlanadi, xar ikkadasi ham baxtli hayot qurishga ishonadi. Aks xolda, Katarina o’z xarakteri bilan xech rozilik bermagan bulur edi. Shekspir Petruchcho obrazida ma’lum tarixiy davrning tipik, jonli vakilini yaratgan. Pyesaning boshqa personajlari Baptista, Gortenzio, Gremio, Luchensio (undan ko’ra xizmatkori Trannio aqlliroq, jonliroq), Vinchensio, Byankalar to’la ochilmagan, statik xarakterlardir. Bu narsa Shekspir ijodining boshlang’ich davriga xos bo’lib, keyingi yetuk asarlarida hamma personajlar harakteri to’la yoritilgan . 30

Umuman olganda, pyessa erlar va ayollar xuquqi tengligi goyasini tasdiqlaydi, uning zamona uchun eng progressiv ahamiyati ham ana shundadir. Petruchcho bilan Katarina orasidagi munosabat pyesada ikki kuchli xarakterning tuqnashuvi, musobati sifatida berilgan. Petruchcho Baptistaga aytgan U qaysar bo’lsa, men ham o’jarman, Agar alanga alanga bilan to’qnashsa, Yonadi .hammani qilgunicha kul , ( I I , I) So’zlarida chuqur ma’no bor. Shekspir qanchalik genial, zamonasining progressiv vakili bo’lmasin, ayollarning mutlaq ozodligi, erlar bilan huquqda tengligi masalasini hayoliga ham keltirmagan boshlang’ich jamg’arish davrining vakili edi. Dvoryanlik jamiyati tushunchasidagi ayollar ozodligi faqat his-tuyg’u va ayri axloqiy harakatlarga erklik berish edi. Ijodining boshlang’ich davrida xotin-qizlar va oila masalasida ham Shekspir dehqonlar munosabatini ifodalagan, ya’ni amalda huquqlarning tengligi, lekin umumiy rahbarlik masalasida erlar ustunligini ifodalagan. Uning fikricha, davlatdagidek oilada ham qat’iy tartib bo’lishi shart, aks holda, na oila, na davlat, na jamiyatda ongli, garmonik hayot qurib bo’lmaydi. Shekspirning ayollar itoatkorligi masalasiga bo’lgan munosabati, sinchiklab qaralganida, patriarxal munosabatdan mutloq farq qiladi. Dramaturgning fikricha, itoatkorlik— qul qilish, uning ustidan hukmron bo’lish emas, balki oilada o’sha davr sharoitiga ko’ra tartib, garmoniya o’rnatishdir. Shekspir komediyalaridagi qaysar qizning bo‘ys u ndirilishida o‘jar, sho‘x lekin sofdil Katarina bilan yuvosh, ikkiy u zlamachi, quruq Biyankaning, “Muxabbatning maxsulsiz urinishlarida o‘tkir aql egasi, askiyachi Razolinda bilan boshqa yuvosh qizlar, “Bekordan bekorga to‘polon” da h azilkash aqlli, kuchli iroda egasi Biatriche bilan baxtsizlik, haqoratga ko‘nikuvchi landavur Gero, “Bu sizga yoqadimi ” komediyasida o‘tkir aql egasi, hozirjavob Razolindaga kamgap, yuvosh Seliya qarama qarshi qo‘yiladi. Yuqoridagi nomlari tilga olingan 31

qahramonlar, uyg‘onish davrining tipik vakillari, kuchli iroda egasi bo‘lgan shaxslar. Ular o‘z maqsadlari uchun kurashadilar va g‘olib chiqadilar. Bunday qizlarning aksari aql –idrok, askiyada yigitlardan ustun turadilar va o‘z baxtlari, sevgilari uchun kurashishda ulardan aktivroq harakat qiladilar. Shekspir asarlaridagi ikkinchi tur qizlar ota – ona so‘zidan chiqmaydigan, aql idrok doirasi cheklangan irodasiz, yuvosh, patriarxal oilaning tipik vakilidir. Bunday qahramonlar baxtini kimdir ta’minlaydi, o‘zlari kurashishga ojizdirlar. 2.2 Ruscha va o’zbekcha tarjimalarda ayol obrazining sir- sinoatlarining yangicha bo’yoqlarda berilishi Tarjima qilishdan maqsad asl nusxani, ya’ni original asar nusxasini egallash., saqlash va yetkazishdir. Tarjima qilish o‘z prototipiga ega bo‘lmagan yangi asar yaratishdan iborat emas; tarjimaning maqsadi qayta yaratishdir. Tarjima jarayonida bir tilning materiali o‘rnini boshqa til materiali egallaydi, binobarin tilga aloqador barcha badiiy vositalarni tarjimonning o‘zi, o‘z ona tilida, yangidan yaratadi. Til jabhasida tarjima chinakam original ijod demakdir. Tarjimon voqelikni asarda ko‘rsatilgani darajasida bilsagina badiiy chin, haqqoniy tarjima yarata oladi. Tarjimon asl nusxaning obyektiv ma’nosini aniqlashi lozim. Tarjima to‘g‘ri bo‘lishi uchun uning ibtido nuqtasiga asarning bosh xususiyatlarini asos qilib olmoq kerak, uning qimmatini saqlash esa tarjimonning maqsadi bo‘lishi lozim. Asl nusxaga uzviy qovushmaydigan, unda ilgari surilayotgan obyektiv g‘oyaga zid tushadigan unsurlarni kiritgan holda o‘zgacha tarjima talqini berishni oqlab bo‘lmaydi. Shaxsiy g‘oyasini asl nusxa g‘oyasiga qarama – qarshi qo‘ygan tarjimon, istabmi – istamaymi, ma’noga yangicha talqin beradi, bu bilan yangi asar bunyod etadi. V.G.Belinskiy Shekspirning N.Polevoy ruschalashtirgan “Hamlet” tragediyasidan aqldan ozgan Ofeliyaning mana bu qo‘shig‘ini dalil keltiradi: U yotardi tobutda, yopilmagandi y u zi, Uning yo’zi ochiqda, yopilmagandi yuzi. 32

“Yopilmagan degan so‘z ochiq demakdir, ochiq demak esa – yopilmagan demakdir; lekin ozgina grammatik o‘zgarish bilan bir xildagi so‘zning takrorlanishi ruhga qanday chuqur ta’sir etadi!”. Yuqorida qayd etilgan parcha inglizchada mana bunday jaranglaydi: Ophelia. They bore him barefas’d Hey non nonny, nonny, hey nonny; And in his grave rain’d many a tear,- Fare you well, my dove. 1 P. A. Kanshin tarjimasi: Ofeliya (поёт) – Схоронили его с непо крытым челом … Горе мне, горе мне, неутешное горе! И поднявшийся холм, холм могилы его, Мы потоками слёз оросим… Прощай мой голубчик! 2 М.Лозинский таржимаси: Офелия (поёт) – Он лежал в гробу с открытым лицом, Веселей, веселей, веселее: И пролито много слёз по нём, Прощай мой голубь! 3 P.A.Kanshin tarjimasi nashri asosida “Hamlet” ning o‘zbek tiliga qilingan ilk tarjimasida (Cho‘lpon) mazkur qo‘shiq shunday berilgan : Peshonasi ochiq holda ko‘mdilar uni ... Oh, qursin mening sho‘rim, sho‘rim qursin! Ko‘zimdan oqib turgan yoshlar to‘lqini 1 1 Hamlet by Shakespeare, William. The works of Shakespeare in 4 volumes. M., co-operative publishing society of foreign workers in the U.S.S.R print. 1938, S . 238 2 2 “Полн. собр. соч.В. Шекспира в 4-х томах, т. I ”. Изд-во Южнорусское книгоиздательство Ф.А. Югансона. Киев - Петербург – Харьков, 1902, стр.369 3 3 В. Шекспир. Избр. Произв. ГИХЛ, М. –Л., 1950, стр. 285. 33

Uni bosgan toq singari tuproqni yuvsin!.. Xayr endi kaptarcham . 1 Nihoyat, Mix. Lozinskiy tarjimasi asosida o‘zbek tiliga she’riy yo‘lda qayta o‘girilgan (M. Shayxzoda) tragediyada qo‘shiq quyidagicha ko‘rinishga ega: Ofeliya (ashula aytadi) – Ochiq edi tobuti, Olib ketishdi darhol, Ko‘p yig‘lashdi odamlar Qo‘zichog‘im yaxshi qol! 2 Ofeliyaning dillarni larzaga soluvchi, V. G. Belinskiy aytganiday, aniq bir ma’no – mazmundan xoli, lekin chuqur tuyg‘u bilan sug‘orilgan mungli rozi rus tiliga ham, o‘zbekchaga ham takror tarjimalarda turlicha berilishi lirik asarlarni umuman boshqa tilda qayta yaratish g‘oyat qiyin ekanligini ko‘rsatadi. Xususan, qardoshlik tomonidan bir – biridan uzoq tillarga o‘girganda bunday qiyinchilikning cheki yo‘q. My dove rus tiliga мой голубь (kaptarcham) deb o‘girilaveradi. Biroq o‘zbek tilida kaptar deganda faqat qushni, ya’ni parrandaning bir turi tushuniladi. Bizda bu so‘zning hech qanday erkalovchi ma’nosi yo‘q. Shu sababdan Maqsud Shayxzoda my dove (Shekspir) – м o й голубь ( P. Kanshin, Mix. Lozinskiy) – kaptarcham (Chulpon) tarjimasidan voz kechib, uni qo‘zichog‘im obrazi bilan almashtiradi. Umuman olganda, bunday tadbir: so‘zni - so‘z bilan emas, obrazni obraz bilan almashtirish shu o‘rinda maqsadga muvofiq. Lekin masalaning boshqa tomoni bor: o‘zbeklarda hech qachon ushoq odam yoshi kattalarni “qo‘zichog‘im” deb erkalatmaydi(xususan, marhum otaga qarata qizi bunday murojaat qilmaydi). Lekin shuni aytish kerakki, tarjimonda ham yetarli asos bor: voqea normal sharoitda emas, balki o‘ziga xos, istisnoli bir holatda sodir bo‘lmoqdaki, aqldan ozgan Ofeliyaning marhum otaga nisbatan bunday murojaati fojiani yanada chuqurlashtiradi, ta’sirchanlikni yanada oshiradi. 3 1 1 Вильям Шекспир. Ҳамлет. Насрий таржима. Ўз ССР нашриёти, Тошкент – Самарқанд , 1934, 101- бет 2 2 Uilyam Shekspir. Pyesalar. O‘zbekiston Davlat nashriyoti, Toshkent, 1960, 130-bet 3 3 G‘. Salomov, Tarjima nazariyasiga kirish,Toshkent, 1978, 87-bet 34

Uyg‘onish davri ingliz teatrining xalqchilligi uning realistik asosini belgilab berdi. Teatr o‘sha davr sotsial- siyosiy hayotdagi o’garishlar, Elizaveta hukmronligining so‘nggi yillari (ayol obrazinig hukmronlik yillarida), ayniqsa Iakov I davrida keskinlashgan ziddiyatlar unda o‘z aksini topdi. Yangi asr boshlarida keng tarqalgan janr tragediya bo‘lib, ularda ham komediyalardagi kabi zamona oldida turgan keskin ijtimoiy-siyosiy problemalar gumanizm nuqtai nazaridan hal etiladi. Tanqidiy yo‘nalish dramada keskin tus oladi. Davlat tuzumidagi adolatsizlik va zolimlikni fosh etish dramaning asosiy yo‘nalishi bo‘lib qoladi. 90-yillarda dramaturglar Temur va Richard III obrazlarini romantiklashtirib, ularni qandaydir ulkan titanik shaxslar sifatida bergan bo‘lsalar, endilikda dramaturglar zo‘ravonlik va zolimlikni fosh etishda shavqatsiz bo‘ladilar. Yuqorida keltirilganlarga misol qilib Shekspirning “Hamlet”, ”Makbet”, Jonsonning “Katilina”, ”Seyan” va b. olishimiz mumkin. Dramaturglarning tanqidi biron bir monarx shaxsga emas, balki o‘sha davrda xukumronlik qilayotgan feodal jamiyati va dvoryanlikka qarshi qaratilgan edi. Asarlarning mazmunini Shekspir va uning zamondoshlari boshqa xalqlar va davrlar hayotidan olinganligining asosiy sababi ham chet mazmun ostida ingliz hayoti, boshqa xalqlar nomi ostida o‘z vatandoshlarini tasvirlash edi. Tomoshabinlar italyan, daniyalik, rim maskalari orqasida kimlar turganligini tushunar edilar. 90-yillarda ham dramatik asrlarda burjuaziya vakillarini tanqid qilish bor edi, bu tanqidlar hali beozor, askiya va hazil shaklida bo‘lgan. Oltin, pul to‘plashga berilish, molparastlikning salbiy ta’sirini ko‘rsatish endilikda markaziy mavzularning biriga aylangan edi. G‘. Salomov qayd etganidek, “Tarjimada badiiy asar ohangini berish barcha adabiy janrlarda ham muhim. Alohida maqol yoki mataldan tortib to sonet, g‘azal, poema, hikoya, romangacha, agar hamohanglik ta’minlangan bo‘lmasa, u tarjima soxta jaranglaydi. Ohang esa o‘z navbatida, badiiy asarning boshqa komponentlari, lug‘aviy birlik, sintaksis, inversiya, saj’, radif, qofiya, vazn va boshqalar bilan 35

bog‘langan holda tarjimada yo tabiiylik yoki aksincha, soxtakorlik, sun’iy kontekst, yasama badiiy muhit paydo bo‘lishiga olib keladi” 1 . Sharq she’riyati va xalq og‘zaki ijodi asarlarining mohir tarjimonlari shu xususida gapirib, ayniqsa folklor obidalarni o‘girishda ritmni to‘g‘ri aks ettirish nihoyatda muhim ekanligiga e’tiborni qaratdilar. Badiiy asar har xil uslubda, turlicha maromda mungli yoki quvnoq, ko‘tarinki yoki tekis, rangdor yoki sidirg‘a, musiqiy yoki vazmin yozilgan bo‘lishi mumkin. Agar tarjima qilish uchun tanlangan asarning bunday belgilari aniqlanmagan bo‘lsa, uning ruhiga mos kalit topib bo‘lmaydi. Tarjimada muvofiq uslub kalitni topish asarning yozilish uslubi bilan g‘oyasi hamda muallif dunyoqarashi o‘rtasidagi bog‘lanishni to‘g‘ri belgilash, marom, ohang, sintaktik tarz va obrazlar silsilasiga xos xususiyatlarni to‘g‘ri talqin qila bilishga bog‘liq. Biror asarni tarjima qilishda maqbul uslub kaliti topilmas ekan, tarjima asl nusxaga ekvivalentlik holatida bo‘la olmaydi. Uslubiy moslashtirish prinsipi tarjimaning umumiy konsepsiyasi bilan uzviy bog‘liq. Chunonchi, tarjima qanday bo‘lishi kerak degan masalada barcha tarjimonlar va nazariyachilar ikki guruhga bo‘linadilar. Birinchi guruh tarjima asliyat asardek jaranglashi kerak deb hisoblasa, boshqalar tarjima tarjimaday bo‘lishi kerak deb da’vo qiladilar. Har bir konkret tarjima, tarjimonning tarjimani qanday tushunishi mahsulidir. Tarjimon asarni o‘z tiliga o‘girish uchun shakliy kalit qidirishida dastavval shaklning mazmun funksiyasiga asoslanmog‘i darkor. She’rning ovoz shakli bilan uning mazmuni chambarchas bog‘langan. Shunday qilib, agar biz she’rdagi mazmun va shakl mutanosibligiga halal yetkazishni istamasak, degan fikrni izhor etadi chex olimi Irji Leviy, formal qolip (vazn) ga qarab emas, balki uning konkret tovush tomoniga (ritm), sur’at (temp) va boshqalariga muvofiq ish ko‘rmog‘imiz lozim. Ayni bir vazn turli tillarda bir biridan farq qiladigan tamomila boshqa funksiyalarni bajarishi mumkin. Chunki har bir til o‘ziga xos ohang, tallafo’ziga ega. Bundan tashqari, turli tillarda so‘zlar uzun yoki qisqaligi jihatidan ham farq qiladi. 1 1 G‘. Salomov Tarjima nazariyasi asoslari, 1983. 69 b . 36

Ko‘pgina tarjimonlar, ayniqsa, nazariyachilar asl nusxaning vaznini aynan saqlashni talab qiladilar yoki shunday tamoyilga ko‘ra ish tutadilar. Ilmiy til bilan aytilganda ekvimetrikaviy aqida dastur qilib olinadi. Biroq amalda bu ma’nodagi to‘la “vazniy muvofiqlik”ka erishish amrimahol. V. Shekspirning «Hamlet» nomli monologi o‘zbek tiliga Maqsud Shayxzoda va Jamol Kamol tomonidan o‘girilgan. Maqsud Shayxzoda vosita til −rus tilidan o‘girgan bo‘lsa, Jamol Kamol asliyat tildan o‘girgan. «Hamlet» monologi yaxlit she’riy matn bo‘lib, 35 misradan iborat. U asosan besh yarim stopli yamb vaznida yozilgan. Qofiyalanish ayrim joylardagina ishlatilgan. Ikkala tarjimon ham bu she’riy matnni barmoq vazni usulida tarjima qilishgan, chunki yamb vazni Sharq she’riyatiga xos emas. Tarjimalarni tahlil qilish maqsadida monologning oldingi to‘rt misrasini olamiz: To be, or not to be, that is the question: Whether it is nobler in the mind to suffer The slings and arrows of autrageous Fortune, Or to take arms against a sea of troubles, And by opposing end them: Birinchi va uchinchi misralar qofiyalashgan, Bandda 34 ta so‘z ishlatilgan va u 44 ta bo‘g‘indan iborat. Rus tilidagi tarjimasi: Быть или не быть – таков вопрос; Что благородней духом –покоряться Пращам и стрелам яростной судьбы Иль, ополчась на море смут, сразить их. M.Shayxzoda tarjimasi: O‘laymi yo qolaymi? Ana masala, Nedur afzal: dilovar charxi falakning Dakkisiga, zablariga bardoshlar bermoq? Yoki balo dengizini mardona kutib To‘lqinlarni bir karra o’zib bitirmoq . 37

M.Shayxzoda rus tilidan tarjima qilgan bo‘lsa ham, asliyatda ishlatilgan qofiyani his eta olgan va tarjimada qayta yarata olgan. Jamol Kamol tarjimasi: Yo hayot, yo mamot: masala shundoq. Joizmikin ul jobiru jabbor falakning Jafosiga har daqiqa chidasa yurak? Y o balolar dengiziga ko‘ndalang bo‘lib Koyishlaru tashvishlarga chek qo‘ymoq kerak ? Jamol Kamol tarjimasida asliyatdagi intonatsion ritm, ma’no ritmi aks etib, ixchamlik saqlangan. Poetik nutqni o‘rgatishda ritmni sezish, jumlalarni ritmik guruhlarga bo‘lish, o‘qish tempiga va ohangiga rioya qilish lozimligin uqtirish kerak. Tarjima qilish uchun so‘zlarning asosiy lug‘aviy mazmuni-yu, tilning grammatik qoidalarini bilishning o‘zi kifoya emas. Buning uchun tilni his etish lozim. Tilning ana shunday “hissiy” tomonlaridan biri muayyan asarda avtor tilning qaysi qatlamlaridan, qanday, ne yo‘sinda foydalanagnida o‘z ifodasini topadi. Bu esa uslub bilan bog‘liq . Tarjima – forscha “tarzabon” so‘zidan arabiylashib o‘zgargan (“tarzabon” – chiroyli so‘zlovchi, notiq,, tili burro kishi). Arab tiliga “tarjimon” shaklida qabul qilingan, undan “tarjima” yoki “tarjuma” hosil bo‘lgan. O‘zbek adiblari bunday tushunchani “chevurish”, “o‘tkazish”, “qaytarish”, “ag‘darish”, “o‘girish” singari atamalar bilan ifoda etganlar. Ko‘p yillar davomida “tarjima” sharh, tafsir, bayon qilish, tushuntirish ma’nolarida ham qo‘llanib kelingan. 1 Asl nusxa (original) tarjimaga nisbatan umrboqiyligi bilan ham farqlanishi, boshqacha aytganda, tarjimaning umri asl nusxanikiga nisbatan qisqa bo‘lishi mumkin. Buning bir qancha sabablari bor. Shulardan biri tarjimaning uslub tarafdan “keksayishi” hamda bunday lisoniy jarayonning sodir bo‘lishiga til va uslub yuzasidan yoki ular atrofida hukm surgan nazariy aqidalar, shunday nazariy qarashlar asosida qaror topgan muayyan adabiy konsepsiyalar, 1 1 N. Kamolov. Bu qadimiy san’at. “Tarjima san’ati” maqolalar to‘plami. G‘ofur G‘ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti, Toshkent,1976, 55 bet 38

an’analarning ta’sirini o‘rganish juda muhim. Bundan tashqari, har bir konkret tarjima, ta’bir joiz bo‘lsa, tarjimonning tarjimani qanday tushunishi mahsulidir. Bu yerda fikr uslub tushunchasiga bosh ma’noni yuklagan holda ifodalanmoqda. Agar bunday nuqtai nazarni original adabiyotga nisbatan ham tatbiq etiladigan bo‘lsa, aytish mumkinki, har bir konkret badiiy asar uni yozgan adibning adabiyotni qanday tushunishi mahsulidir. 1 Tarjima faqatgina lingvistik problema emas. Agar tarjima faqat lingvistik problema bo‘lganida asarni hamma xorijiy tillarga va qardosh xalqlar tillariga tarjima qilish oson kechgan bo‘lar edi. Holbuki tarjima estetik problema hamdir. Boshqacha aytganda, har qanday asarni bir tildan boshqa tilga tarjima qilishda ikki tilni mukammal bilish kerak. Ammo faqat tilni mukammal bilish kifoya emas. Har qanday asarni bir tildan ikkinchi tilga mukammal o‘tkazish uchun, bir qancha sof estetik hamda juda ko‘p ekstralingvistik masalalarni hal qilishga to‘g‘ri keladi. Yuksak darajada mahorat bilan yaratilgan san’at asarlarining har satridan balqib turgan nafosat, musiqa, chuqur hisni qaysi lug‘atdan topish mumkin? Asarda xalqning milliy urf-odatlari, udumlari, an’analari, udum va qiliqlari, qisqasi xalqchillik ruhi bilan sug‘orilgan misralaini, asarning ruhini berish uchun faqat tilni bilish kifoya qilmaydi. Tarjima tarixiy va dialektik tushuncha, har bir davr unga o‘z mazmunini qo‘shgan. Tarjimaning original asar bilan munosabati har xil bo‘lgan. Realistik tarjima talablariga ko‘ra, tarjimon original san’at asari sifatida milliy va individual uslub xususiyatlarini saqlagan xolda, shakl va mazmun birligini qayta yaratishi lozim. Tarjimon asarni bir vaqtning o‘zida o‘z adabiyotining hodisasiga aylantirishi va uning o‘zga xalq ijodi namunasi ekanligini, xorijiy kelib chiqishini nazarda tutadi. Tarjimaning bosh vazifasi asarni boshqa til vositalari bilan qayta yaratishdan iborat ijodiy jarayon, so‘z san’ati ekanligidadir. Tarjimonning bir tilda yozilgan kitobni ikkinchi tilga tarjima qilishdan maqsad asl nusxa tilini bilmagan kitobxonni asar teksti bilan iloji boricha to‘la, mukammal tanishtirishdir. 1 2 G‘. Salomov, Tarjima nazariyasi asoslari, Toshkent 1983 163- bet 39

Tarjima qilish –muayyan til vositalari bilan ifodalangan narsani boshqa til bilan aniq va to‘la ifodalash demakdir. Tarjima xillari: 1. Bir tildan ikkinchisiga –qardosh yoki qardorsh bo‘lmagan tilga tarjima qilish. 2. Adabiy tildan – uning biron shevasiga va biron shevadan adabiy tilga yoxud bir tilning shevasidan boshqa adabiy tilga tarjima qilish. 3. Qadimiy davr tilidan o‘sha tilning hozirgi zamonaviy holatiga tarjima qilish. Asl nusxada ifodalangan fikr bo‘lak tilda ham xuddi aslidagiday to‘la, aniq va ta’sirchan bo‘lishi lozim. Bundan tashqari, tarjima o‘sha asar o‘rganilgan tilning normasiga mos, muvofiq bo‘lishi darkor. 1 Tarjima protsessida ikki holat ro‘y beradi. Birinchidan, tarjima qilish uchun avval o‘girilayotgan narsani tushunish, aniqlash va talqin qilish kerak. Bu esa ona tilida ro‘y beradi. Boshqacha aytganda, bunda tarjima unsurlari sodir bo‘ladi. Ikkinchidan, tarjima qilish uchun asar o‘girilayotgan tilda muvofiq ifoda vositalarini topish lozim. Bular; so‘z, so‘z birikmalari, grammatik formalar. Tarjimonning asl nusxaga subyektiv, xolis bo‘lmagan munosabatda asl nusxaga, beixtiyor, o‘zgacha ma’no berib qo‘yishi, yo bo‘lmasa uni ko‘ra – bila turib siyqalashtirishi mumkin, bularning hammasi shunga olib keladiki, asarga nomaqbul, ya’ni aslida bo‘lmagan mazmun bag‘ishlanadi, asl nusxadagi so‘zlarga kontekst taqozosi bilan anglashilgan obyektiv mazmun o‘rniga o‘zgacha ma’no berib yuboriladi. 2 Tarjima asari xalqning ko‘nglidan joy olishi uchun asar vatan adabiyotining fakti bo‘lishi lozim. Shundagina asar muvaffaqiyat qozonadi. Bu esa tarjimon iste’dodi orqali qo‘lga kiritiladi. Tarjimon iste’dodining kuchi bilan asar ona tilida qayta tug‘iladi. 1 1 G‘.Salomov, Tarjima nazariyasiga kirish, Toshkent -1978yil 2 А.V.Fyodorov. Osnovi obshey teorii perevoda (Lingvisticheskiy ocherk). Izdaniye 3-ye Izd-vo.”Visshaya shkola”, M., 1968, str.155-157 2 40

Tarjimon –illyo’zionist asl nusxa ortidan borib, go‘yo kitobxonga uni bevosita ko‘rsatmoqchi, o‘quvchi qarshisida tarjima emas, balki asl nusxaning o‘zi turganiga uni xayoliy yo‘l bilan ishontirmoqchi bo‘ladi. Original asar muallifi bilan tarjima asari muallifi o‘rtasida farq bor. Original asar muallifi o‘z asarida tasvirlayotgan voqea – hodisalarning aynan o‘ziday ekanligini ta’minlashda real hayotda chindan ham sodir bo‘lgan voqealarni asos qilib oladi. Turgan gap, adib o‘z asaridagi voqealar xodisalarini quruq bayon etmaydi. Adib badiiy to‘qimalar yordamida voqealar tasvirini zamon va makon ichida – o‘zga joy va boshqa vaqtga ko‘chirganida ham o‘z o‘quvchisini bunga ishontiradi. Tarjimon bo‘lsa ikkilamchi voqelik –avtor originali doirasida ish ko‘radi. Bunda asl nusxa ortidagi hayotni bilish tarjimonga qo‘l kelsa ham , ammo u birlamchi voqelik – asarda tasvirlangan voqealarning “hayotiy asli” asosida o‘z tarjimasiga qandaydir o‘zgarishlar, to’zutishlar kirita olmaydi. Boshqacha aytganda, tasvirlangan voqealar talqiniga bevosita aralashishga uning haddi sig‘maydi. Asarni o‘z tiliga o‘girish maqsadida olgan tarjimon asl nusxani angashi lozim. Asl nusxadagi matn so‘zma-so‘z tarjima qilinsa, bu bosqichda bir qancha tarjima qusurlari ro‘y berishi mumkin. Boshqa tildagi so‘zni xuddi shunday jaranglaydigan bo‘lak so‘z bilan qorishtirish, yaqin tillarda soxta ekvivalentlar domiga tushib qolish, ya’ni kontekstni noto‘g‘ri o‘zlashtirish, ayrim xos so‘zlarning ma’nosiga tushunib yetmaslik, muallif maddaosini anglab yetmaslik natijasida asl nusxa asarining noqobil tarjimasi yo’zaga kelishi mumkin. Avval voqelikning muallif talqini mavjud bo‘lsa, so‘ngra asl nusxaning tarjimon talqini kelib chiqadi. Tarjimon talqinidan kitobxon talqini kelib chiqadi. Tarjimon uchun asosiy dastmoya –asl nusxaning matni emas, balki unda ifodalangan axborotdir. Tarjimonning maqsadi tarjima tekstini yaratishdan emas, balki asl nusxada aks etgan mazmunni ifodalashdan iboratdir. Tarjimon asarning milliy o‘ziga xosligini qay darajada aks ettirish lozimligini belgilashda, kitob taqdim etish muljallangan kitobxon xorijiy madaniyatni qanchalik bilishiga qarab amal qiladi. Shu bilan birgalikda tarjimon kitobxonni 41

tarbiyalaydi, uni xorijiy madaniyat, xorijiy urf-odatlar bilan tanishtiradi. Mukammal tarjima mohir tarjimonningina emas, balki barkamol kitobxonni ham talab qiladi. Tarjimon kitobxonning xorijiy madaniyat sohasidagi bilimlarining kengayishiga juda yaxshi ta’sir o‘tkazishi mumkin. Original badiiy asar obyektiv voqelikni aks ettirish va uni subyektiv tarzda o‘zgartirib tasvirlash natijasida paydo bo‘ladi. Ijodiy jarayon natijasida til materiali asosida yuzaga kelgan g‘oyaviy – estetik mazmun paydo bo‘ladi. Badiiy asarning avtor subyektiv talqiniga bog‘liqligi faqat individual omil emas, u aksariyat tarixiy taqozo natijasida sodir bo‘ladi. Tarixiy romanda faktlarni o‘zgartirish, ularni saralash avtorning siyosiy e’tiqodlari va qanday badiiy mahorat bosqichida turganligiga, uning muayyan tarixiy davrga bo‘lgan dunyoqarashiga bog‘liq. Ba’zan asarda boshqa mamlakat va boshqa tarixiy davrga bog‘liq voqea - hodisalar yozuvchi yashayotgan zamonga va uning yurtiga ko‘chirib talqin qilinadi. Bu muallifning subyektiv talqiniga bog‘liq.. Masalan, Uilyam Shekspirning ko‘pchilik asarlarida voqealar Angliyadan tashqarida sodir bo‘ladi. Obyektiv tarzda “Qiyiq qizning qo‘yilishi”da voqealar sodir bo‘lgan joy – Italiya, “Yuliy Sezar” da – Rim. Holbuki, ingliz dramaturgi o‘z uyida yashaydi va barcha pyesalarida Yelizaveta Angliyasining xususiyatlari singdirilgan. Chunonchi, XII asrda Daniyadagi saroy ahli o‘rtasidagi munosabatlar XVI asrdagi ingliz saroyidagi munosabatlarning o‘zginasi. Qadimgi Rim grajdanlari o‘zlarini Uyg‘onish davri inglizlariday tutadilar. Shekspir jo’z’iy va tafsiliy narsalarda tarixiy haqiqatdan chekinadi, buning evaziga uning tarixiy konsepsiyasi keng quloch yozadi, chunki u qadimgi Rim voqealariga, o‘z shaxsiy hissiyotlarini nuqtai nazaridan emas, balki o‘zga zamondosh bo‘lgan inglizning nigohi bilan qaraydi. Shekspir davrida albatta oila qurish masalasida hali o’rta asr tushunchalaridan ozod bo’la olmagan yevropaliklar uchun ulardan mutlaq uzoq bo’lgan irq vakili bilan turmush qurish masalasi o’z-o’zidan osonlikcha hal etilmagan bo’lsa kerak. Qora tanli odamlarni ko’rmagan Shekspir tomoshabinlari uchun oq tanli Dezdimona Otelloni sevishi g’ayritabiiy tuyulgan.Lekin Dezdimonaning unga bo’lgan muhabbati farqni yo’qotgandek,jamiyat bilan qahramon o’rtasida 42

garmoniya o’rnatgandek tuyuladi. Bunda ham irqiy ham ahloqiy jihatdan eng oliy insoniy hususiyatlari bilan Otella atrofdagilardan ajralib turib Dezdimona sevgisini zabt etadi. Dezdimona o’sha zamon ayollarining bir vakili timsolida insoniy hususiyatlarini hamma narsadan ustun qo’yadi. “Qirol Lir” asarida Lirning qizlari otasi tomonidan toshyurak ko’rnamak hisoblansada,unga bu hayot tomonidan berilgan zarba edi.Lirning o’zi hashamatli hayotga odatlangan.Shuning uchun qizlarining talabi uni haqoratlaydi.Qizlariga la’nat o’qiydi,qarg’aydi lekin qo’lidan hech narsa kelmaydi,u zaif toj-u taxti bilan butun butun qudratidan ajraladi.Tabiat jamiyat davlat oila qonun-qoidalariga, ota- onaga itoatkor bo’lishi kerak bo’lgan qizlar Lirga itoat qilishdan voz kechadilar, hatto bo’ronli kechada dasht biyobonga haydaydilar.Bunday noitoatkorlikni Shekspir jamiyatni aybi deb hisoblaydi,Lir qizlarini qoralaydi va vaqt hukmiga qo’yadi.Bunday ayol obrazlari har bir davrda ham uchraydi. Yuqorida aytilganlardan shunday xulosa kelib chiqadiki, obyektiv voqelikni – badiiy voqelikda turmushda uchraydigan faktni – badiiy faktdan farqlamoq kerak. Sezar hukumronlik qilgan Rim Shekspirning Rimidan boshqacha edi. Badiiy asarda bizning ko‘z o‘ngimizda obyektiv voqelik emas, balki uning avtor interpretatsiyasi gavdalanadi, tarjimon bo‘lsa xuddi ana shu “ikkilamchi voqelikni” egallashi lozim. 1 2.3 Asarni boshqa milliy zaminga ko’chirish tamoyili Asardagi voqeani boshqa mamlakatga ko‘chirishdan maqsad Shekspir asarlarini tomoshabinlarga yaqinlashtirib, tushunarli qilib ko‘rsatishga intilishdan iboratdir. Ozarbayjon shoiri, “Hamlet”ning birinchi tarjimoni Sobir bir vaqtlar voqea joyini Daniyadan Sharqqa ko‘chirgan, qahramonlarni sharq libosiga o‘rab, hatto ayrimlarining nomlarini ham ozarbayjonchaga aylantirgan edi. 1 1 H. Salomov. Tarjima nazariyasiga kirish, Toshkent 1978 yil 101 bet 43

Ganada Uilyam Shekspirning “Hamlet” tragediyasi asosida qo‘yilgan “Hamile” nomli film minglab tomoshabinlarni o‘ziga jalb etgan. Unda Hamlet –“Hamile”, Ofeliya –“Habiba”, Ploniy “Ibrohim”ga aylangan va hakozo. Shekspir asarlarida har bir xalq o‘zini ko‘rishi mumkin. Uning yaratgan asarlar umuminsoniydir. Har qanday asar tarjima jarayonida o‘zining ijobiy xususiyatlaridan tabiiy suratda bir oz mahrum bo‘lar ekan, ayni vaqtda boshqa tilga o‘tishi, boshqa xalqning ma’naviy tarbiyasi xizmatiga safarbar bo‘lishi jarayonida allaqancha yangi fazilatlar orttirib ham oladi. Chunonchi, asl nusxaning til asosiga qurilgan o‘ziga xosligi yo‘qolishi bilan birga, uning hamma uchun umumiy bo‘lgan tomonlari bo‘rtib chiqadi. Har bir badiiy asar muayyan bir davrda bo‘lib o‘tgan voqealarni tasvirlaydi. Chunonchi, tarixiy mavzuda yozilgan roman hozirgi zamon kitobxonini xalq hayotining tarixi bilan tanishtiradi, uni o‘tmishga yetaklaydi. Shekspirning “Qirol Lir” tragediyasi ham, Oybekning “Navoiy”, Abdulla Qodiriyning “O‘tgan kunlar”. Odil Yoqubovning “Ulug‘bek xazinasi” romanlari ham tarixiy asar. Oybek “Navoiy” romanida besh asrlik o’zoq o‘tmish tariximizni hozirgi o‘zbek adabiy tilida ajoyib jonli badiiy lavhalarda yoritib berdi. Oybek romanni Alisher Navoiyning tili –XV asr o‘zbek adabiy tilida bino qilganida, bu bir mo‘jiza bo‘lar edi. Asar ilmiy qimmati, tarixiy ahamiyati bundan ham yuksakroq bo‘lardi, lekin uning hozirgi kitobxonga badiiy-estetik ta’siri unchalik borib yetmasdi. Bunga sabab shuki, hozirgi kitobxon Alisher Navoiyning asarlarini qay darajada tushunsa, XV asr tili va usuli bilan yaratilgan “Navoiy” romanini ham shu darajadagina tushungan bo‘lardi, xolos. “Navoiy” xalqimizning uzoq o‘tmishidan olib yozilgan tarixiy roman bo‘lsa, “O‘tgan kunlar” nisbatan ancha yaqin, ikkala asar ham muqaddam bo‘lib o‘tmish voqealardan hikoya qiluvchi tarixiy asar 1 . Ana shu “zamon masofasi”ni yuqorida zikr qilingan yaqqol his etish mumkin. Tarjimada davr koloritini qayta yaratishda tarjimonlar qanday 1 1 G.Salomov Tarjima nazariyasiga kirish, Toshkent 1978 yil 124- bet 44

prinsiplarga tayanib ish ko‘rishlari yuqorida tilga olingan misollar asosida qarab chiqaylik. Muayyan adabiy janrda biron badiiy asar yaratishga kirisharkan, uning til va uslub vositalarini tayin etishda muallif barcha obyektiv va subyektiv faktorlar, jumladan, o‘z imkoniyatlarini ham inobatga oladi. Tarjimada davr ruhi, davr nafasi, davrning adabiy til tushunchasi bilan bog‘liq yetakchi mayllarini aks ettirish jiddiy, murakkab, kompleks problemadir. U shuning uchun ham kompleks xarakterga egaki, bu yerda masalani faqat bir davr, muayyan bir yozuvchining ijodidan qilingan tarjimalar, bir tarjimon qo‘llagan tajriba va, nihoyat, alohida olingan bir adabiy janr doirasida qilingan tarjimalar bilan chegaralangan holda tahlil etib bo‘lmaydi. To‘g‘rirog‘i, bunday chegaralangan tadqiqot problemaning bir tomonini, bir qirrasini yoritishga xizmat qilsa-da, lekin uning butun borlig‘i, murakkabligi, xususiyatlari, shart-sharoiti va talablarini ochib berolmaydi. Chunki, muayyan bir asar tarjimasiga nisbatan qo‘llangan usul boshqasiga qo‘l kelmasligi, ma’lum janrda yozilgan asar tarjimasiga nisbatan joriy etilgan uslubiy tadbir boshqasiga muvofiq tushmasligi mumkin. “Qirol Lir” tragediyasini hozirgi zamon ingliz yozuvchisi emas, balki Alisher Navoiydan atigi bir asr keyin yashagan ingliz dramaturgi Uilyam Shekspir yaratgan. Hozirgi o‘zbek kitobxoni Alisher Navoiyning o‘zi yaratgan tarixiy “Saddi Iskandariy” dostoni bilan Oybek yaratgan “Navoiy”romani o‘rtasida til va uslub jihatdan katta farq qiladi. Bu farq endilikda shu darajada sezilarliki, o‘zbek adabiy tilining asoschisi bo‘lgan Alisher Navoiy yaratgan o‘lmas asarlarni hozirgi o‘zbek tiliga to‘la bo‘lmasa ham, ehtimol, “yarim tarjima” qilishga zarurat tug‘ilib qolgan. Lekin Navoiy asarlarining tarjimalaridan esa buyuk mutafakkir yashagan davr bilan bizning zamonamiz, ajdodlar bilan avlodlar o‘rtasidagi til-uslub tafovutlari u qadar sezilmaydi. Buning sababi shuki, rus tarjimonlari Navoiy doston va nasriy asarlarini, avvalo, o‘zbek tilining o‘ziga, yuqorida aytib o‘tilganiday, bir karra fikran go‘yo “yarim ag‘darib” olganlaridan keyingina rus tiliga “to‘la” tarjima qilganlar. 45

Xuddi shuningdek, ingliz kitoblari ham buyuk Shekspir asarlarini asl nusxalarda o‘qib, ularni boshqa millatlarning kitobxonlari singari tushuna olmaydilar. Chunki Shekspir inglizlar uchun XVI asr shoiri bo‘lsa, ruslar, o‘zbeklar, fransuzlar, italyanlar, ukrainlar va boshqa juda ko‘p millatlarning vakillari uchun bamisoli zamondoshdir. 1939 yilda “Guliston” jurnalida Mirzakalon Ismoiliy tarjimasida “Don Kixot” romanidan parcha berilgan edi. Bu tarjima to‘g‘risida matbuotda ba’zi mulohazalar ham bayon qilindi. Servantesning “Don Kixot” , Shillerning “Makr va muhabbat” tragediyasidan parchalar bilan tanishib turib shularni aytish kerakki, shu mavzuda yozilgan ishlarda, bu tarjimalar atayin “milliylashtirilgan”. Milliylashtirish bu asarlarning uslubida, gap tuzilishida, bir xil o‘xshatishlar va boshqa xususiyatlarda ko‘rinadi. Tarjima amaliyotida bunday ajoyib – g‘aroyibotlar ro‘y berib turganligini, umuman, inkor qilib bo‘lmaydi. XVI asr ingliz dramaturgining jahonshumul asarlari XVI asr voqeligini (asosan, ingliz muhitini) aks ettirgan ekan, uni hozirgi o‘zbek tiliga ko‘chirish adabiyotdagi realizm metodiga xilof ish qilish bo‘lmaydimi? Binobarin, Shekspirni klassik o‘zbek tili, masalan, Navoiy davrida yashagan o‘zbeklar tiliga tarjima qilinsa mantiqan to‘g‘ri bo‘lmaydimi? Bu savollarga shunday javob berish mumkin. Birinchidan, qadimiy davrlarda barpo etilgan asarlarni klassik tillarga tarjima qilish noryeal ishdir. Ikkinchidan, har bir tilning taqdiri va taraqqiyot darajasi har xil. Chunonchi, XVI asr ingliz tilining kamoloti o‘zbek tili taraqqiyotining qaysi davri darajasiga to‘g‘ri keladi? XV yoki XVI asr o‘zbek tili taraqqiyoti darajasiga mos keladi deb kim ayta oladi? Agarda XVI asr ingliz adabiyoti namunasini, faraz qilaylik, boshqa milliy tillarning xuddi o‘sha davr adabiy tiliga tarjima qilinishi lozim deb bilsak, to‘rt asr bundan muqaddam mustaqil milliy til sifatida ma’lum bo‘lmagan hozirgi ko‘pgina yangi tillarda Shekspirning taqdiri qanday kechadi? Buyuk dramaturgning asarlaridan bahramand bo‘lish qanday kechadi? Axir, Shekspir, uning o‘z so‘zlari bilan 46

aytganda, “hali tug‘ilmagan xalqlar, hali barqaror bo‘lmagan tillar” uchun ham ijod qilgan. Tarjima – har bir davrning o‘z mahsuli. Uni har bir avlodning o‘zi buyuradi. Albatta, yuqorida aytilgan gaplardan klassik yozuvchilarning ijodini nuqul hozirgi jonli tilga o‘giraverish joiz, ularni o‘zimizga “hamnafas” adiblarga aylantirsa ham bo‘laverar ekan, degan xulosa kelib chiqmasligi lozim. Chunonchi, “Otello”ni “Zaharli hayot” uslubi bilan, “Yuliy Sezar”ni “Imon” uslubi bilan, “Qiyiq qizning quyulishi”ni –“Oltin devor” uslubi bilan tarjima qilish joiz emas. Shekspir tragediyalari tarjimasida biz usluban Shekspirni, u yashagan davr, muhit, an’ana va estetik idealni his qilib turishimiz kerak. G‘afur G‘ulom va Maqsud Shayxzodaning mahorati shundaki, o‘quvchi “Otello” , “Qirol Lir”, “Hamlet”, “Romeo va Juletta” tragediyalaridan buyuk dramaturg ijodining chuqur falsafiy mohiyati, obrazlarning yorqinligi va mazmundorligi, asarlarining katta insonparvarlik g‘oyasini mukammal his etadi. 1 Yuksak mahorat bilan yaratilgan genial san’at asarlarining qariyb har satridan balqib turgan chuqur his, hayajon, musiqa, nafosatni qaysi bir lug‘atdan topib bo‘ladi? Yoxud xalqchillik ruhi bilan sug‘orilgan ajoyib kitoblarda tasvirlangan xalqning milliy o‘ziga xos urf-odatlari, udum va qiliqlari, qisqasi, badiiy asarning ruhini berish uchun faqat til bilishning o‘zi kifoya qilmaydi. Uyg‘onish davri gumanist dramaturglari o‘z asarlarida xalq kayfiyatini yaqqol ko‘rsatganlar, har ikkala sinfni ham tanqid qilganlar. Milliylik asarda o‘z aksini topadi. Asarga o‘ymakorlik, jimjimadorlik kiritavergan bilan milliy ruh tug‘dirib bo‘lmaydi. Masalan, Chingiz Aytmatov asarlarida bunday tashqi naqshinkorlikdan darak ham yo‘q, lekin shu bilan birga, uning qissa va hikoyalari boshdan – oyoq milliylik bilan sug‘orilgan. Demak, umumiy til vositalaridan tashqari, har bir ijodkorning o‘ziga xos individual uslubidan kelib chiqadigan, ta’bir joiz bo‘lsa, milliylikni aniqlash va buni tarjimada qanday aks ettirish yo‘llarini izlab topish faqat tashqi etnografik 1 1 F.Sulaymonova.Shekspir O’zbekistonda, Toshkent 1978 yil, 47-bet 47

belgilar, milliylik komponentlarini berish yo‘llarini aniqlashga qaraganda beqiyos murakkab va muhim. 2 2 1 G. Salomov Tarjima nazariyasiga kirish, Toshket 1978 yil 126 - bet 48

XULOSA Ishdan quyidagicha umumiy xulosalarga kelindi: 1. Yuqorida nomlari keltirilgan asarlar, ulardagi ayol qahramonlar yetuk badiiy asar sifatida yaratilishiga Shekspirning bilvosita roli kattadir. Yevropa dramaturglari orasida Shekspir zamonamiz ruxiga ayniqsa yaqin edi. Uyg’onish davriga mos bo’lgan tabiiy realizm, hayot qanday bo’lsa shunday tasvirlash va hayotga yaqinlik bor edi. Ayol obrazlari orqali zamonaviy muammo, vatanparvarlik g’oyasi, muhabbat va nafrat, qahru-g’azab, chinakam sevgi va vafodorlik xislari tasvirlangan. 2. Shekspir asarlarining tarjimasida milliy koloritni ifodalovchi so‘zlarning sharhlanishi malakaviy ishda muhim omil qilib olinishi o‘zbek kitobxonlariga bu asarlarning sevimli bo‘linishiga olib keladi. Badiiy asarda tasvirlangan voqea qayerda sodir bo‘lgan bo‘lsa, o‘sha joyning o‘ziga xos mahalliy turmush sharoiti, tabiat manzaralari, til va sheva xususiyatlari, xalqning urf-odati va tilllari o‘z aksini topgan bo‘ladi. Shu hususiyatlardan kelib chiqib, Shekspir asarlari tarjimalari o‘zbek xalqining urf-odatlari milliy hususiyatlariga, o‘zbek ayollarining nozik his tuyg‘ulari Shekspir davri ayollarining mardligi, shaddodligi, jasorati kabi hislatlari bilan chog‘ishtiriladi. Agar tarjima faqat lingvistik problema bo‘lganda, hamma xalqlar tillaridan bevosita tarjimaga ko‘chish ancha oson bo‘lardi. holbuki, tarjima ayni chog‘da estetik problema hamdir. Boshqacha aytganda, har qanday badiiy asarni bir tildan ikkinchi tilga mukammal o‘tkazish uchun, shu ikki tilni chuqur bilishdan tashqari, bir qancha sof estetik hamda juda ko‘p ekstralingvistik (g‘ayriinsoniy) masalalarni hal qilishga to‘g‘ri keladi. 3. Shekspir qahramonlari go’zal, soddadil, dilkash, oqsuyak sohta ish qurboni Dezdimona, maftunkor, beg‘ubor, bir ko‘rishda sevib qolgan oqsuyak Juletta, haqiqatguy, mehribon, sodiq Kardella, makkora toshyurak Regana kabi xilma-xil ayol obrazlari usha davr ayollari hayot tarzi, ruhi, ijtimoiy-siyosiy hayotdagi o‘rnini belgilaydi. 4. Kuzatishlardan ma’lum bo‘ldiki, Shekspir adabiyot tarixida eng go‘zal ayollar obrazini yaratgan adibdir. Ammo u yaratgan qahramonlar orasida 49

Kordeliya alohida o‘rin egallaydi. Kordeliya obrazi go‘zallik, latofot, haqqoniylik, iroda, matonat kabi eng go‘zal hususiyatlar mujassamlangan. U gumanistlarning ideali bo‘lgan erkin shaxs, hatto taqdiri hal bo‘layotgan vaqtda ham otasiga haqiqatni aytadi. Kordeliya zolimlik va adolatsizlikning asardagi birinchi qurboni, Lirning unga munosabati umuman nohaqlikning timsoli bo‘lsa, Kardeliya haqiqat uchun jafo chekishning timsolidir. Shuning uchun ham Lir uning oldida o’zini gunohkor his etadi. Kordeliya doim otasidan opasining ishlaridan habardor bo‘lib yuradi va oxirida otasini qutqarish uchun lashkar tortib boradi. Kardeliya ginaxonlik va hayotning mayda-chuydalaridan ustun turadi. Shekspir bunday ayollar timsolida usha zamonning kuchli, jasur, haqiqatgo‘y ayollar obrazini yaratadi. Bunday obrazlar o‘zbek adabiyotida To‘maris, Barchinoy, Bibixonim, Xonzodabegim kabi o‘z mamlakati, oilasi, xalqi taqdiriga befarq bo‘lmagan tarixiy obrazlarga yaqinlashadi. 5. Shekspir qanchalik genial, zamonasining progressiv vakili bo’lmasin, ayollarning mutloq ozodligi, erlar bilan xuquqda tengligi masalasini xayoliga ham keltirmagan davr vakili edi. Dvoryanlik jamiyati tushunchasidagi ayollar ozodligi faqat xis-tuygu va ayri axloqiy harakatlarga erklik berish edi. Ijodining boshlangich davrida xotin-kizlar va oila masalasida ham Shekspir dehqonlar munosabatini ifodalagan, ya’ni amalda xuquqlarning tengligi, lekin umumiy rabarlik masalasida erlar ustunligini ifodalagan. Uning fikricha, davlatdagidek oilada ham kat’iy tartib bulishi shart, aks xolda, na oila, na davlat, na jamiyatda ongli, garmonik hayot kurib bo’lmaydi. 6. Shekspirning ayollar itoatkorligi masalasiga bo’lgan munosabati, sinchiklab karalganida, patriarxal munosabatdan mutloq farq qiladi. Dramaturgning fikricha, itoatkorlik – qul qilish, uning ustidan xukmron bulish emas, balki oilada usha davr sharoitiga ko’ra tartib, garmoniya o’rnatishdir. 7. Shekspir komediyalaridagi qaysar qizning bo‘y so‘ndirilishida o‘jar, sho‘x lekin sof dil Katarina bilan yuvosh, ikkiyo’zlamachi, quruq Biyankaning, “Muxabbatning maxsulsiz urinishlarida o‘tkir aql egasi, askiyachi Razolinda bilan boshqa yuvosh qizlar, “Bekordan bekorga to‘polon” da xazilkash aqlli, kuchli 50

iroda egasi Biatriche bilan baxtsizlik, haqoratga ko‘nikuvchi landavur Gero, “Bu sizga yoqadimi ” komediyasida o‘tkir aql egasi, hozirjavob Razolindaga kamgap, yuvosh Seliya qarama qarshi qo‘yiladi. Yuqoridagi nomlari tilga olingan qahramonlar, uyg‘onish davrining tipik vakillari, kuchli iroda egasi bo‘lgan shaxslar. Ular o‘z maqsadlari uchun ko’rashadilar va g‘olib chiqadilar. Bunday qizlarning aksari aql - idrok, askiyada yigitlardan ustun turadilar va o‘z baxtlari , sevgilari uchun ko’rashishda ulardan aktivroq harakat qiladilar. 8. Shekspir asarlaridagi ikkinchi tur qizlar ota - ona so‘zidan chiqmaydigan, aql idrok doirasi cheklangan irodasiz, yuvosh, patriarxal oilaning tipik vakilidir. Bunday qahramonlar baxtini kimdir ta’minlaydi, o‘zlari ko’rashishga ojizdirlar. 9. Shekspir dahosi bilan yaratilgan asarlar mazmun va hayotni qamrab berish jihatidan butun bir olamni tashkil etadiki,u faqat qadimgi Yunoniston mifologiyasi bilan tenglashishi mumkin. U yaratgan komik va tragik obrazlar shunchalik ulkan va umuminsoniyki, Makbet va Otello, Julletta va Dezdemona, Hamlet va Lirlar o‘zbek adabiyotidagi Majnun va Farhod, Layli va Shirin, To’maris va Barchinoy kabi obrazlar bilan ularni qiyoslab o‘rganish mumkin . 10. Shekspir asarlari tarjimasi ustida ishlash jarayonida shu kuzatildiki, aksariyat ayollar talqinida asliyatdan uzilish, ya’ni milliy mentalitetdan kelib chiqib ayrim xususiyatlarning tarjimada ko‘rinib turishi ma’lum bo‘ldi. Bu tarjima jarayonida milliy koloritni aks ettirish tamoyiliga amal qilinganidan dalolat beradi. 51

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati 1. Karimov. I. A “ Chet tillarini o’rganish tizimini yanada takomillashtirish chora tadbirlari to’g’risida “ gi 2012 yil 10-dekabr 1875- sonli qarori. 2. Karimov. I. A “ Asosiy vazifamiz- Vatan taraqqiyoti xalqimiz farovonligini yanada yuksaltirishdir “ 2010 yil 29- yanvar. 3. “ Kadrlar tayyorlash milliy dasturi “ O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining axborotnomasi. 1997 yil 11-12 son 295- modda. 4. O’zbekiston Respublikasi “ Ta’lim to’g’risida “ gi qonun 1997 yil 29-avgust N: 464-1 5. Adams J. Q. A Life of William Shakespeare. New York; Houghton-Mifflin Co., 1923.p.345 6. Alexander P., Shakespeare. London: Oxford University Press, 1964 p.34 7. Alfred Bates The Drama: Its History, Literature and Influence on Civilization, vol. 13. ed.. London: Historical Publishing Company, 1996. pp. 152-157. 8. Barber C. L. Shakespeare's Festive Comedy. Princeton: Princeton University Press, 1959 p.67 9. Bentley G. E. Shakespeare, a Biographical Handbook. Theobold Lewis, ed. New Haven: Yale University Press, 1961 p.78 10. Bethell S. L. Shakespeare and the Popular Tradition. London: King and Staples, 1944 p.158-160 11. Clemen W. The Development of Shakespeare's Imagery. London: Methuen and Co., 1951 p.35 52

12. Craig H. An Interpretation of Shakespeare. New York: Dryden Press, 1948 p.300-304 13. Ellis-Fermor M. Shakespeare the Dramatist. London: Geoffrey Cumberlege, 1948 p.84-86 14. G. Bargons “Translation of the tragedies” Yale University Press, New Haven 1958, pp.1, 3-5, 7-9, 23-26, 45-87 15. Palmer J. Comic Characters of Shakespeare. London: The Macmillan Company, 1946 p.110-111 16. Parrott Th. M. Shakespearean Tragedy. New York: Oxford University Press, 1949 p.220-221 17. The Complete Works of William Shakespeare. The Shakespeare Head Press Edition. The Wordsworth Poetry library. 1994 by Wordsworth Edition Ltd. Hertfordshire. Vols 1,3,4,6,10,11, 16-18 18. William Shakespeare Tragedies, Comedies, Sonnets, Chronicles in 47 volumes Yale University Press, Yale New Haven 1958, pp.1, 3-5, 7-9, 23- 26, 45-87 19. World Book Encyclopedia Chicago 1993 Vol. 16 p.442-443 20. W. Shakespeare Romeo and Juliet New Folger library 1978 21. Вильям Шекспир Комедии, хроники, трагедии. Собр. соч. в 2тт., Т.1 М. ИХЛ. 1988 стр7-31 Т.2 стр. 48-49, 79-126, 149, 216, 442-451 22. "Вильям Шекспир. Сонеты". Перевод с английского И.М. Ивановского.-- СПб.: "Тесса", 2001. 23. Г. Брандес "Шекспир. Жизнь и произведения" Серия "Гений в искусстве", М.: "Алгоритм", 1997. стр. 117, 127, 139-143 53

24. Д.Урнов Шекспир М. ИПЛ. Стр.23-27 25. Комарова В.П. "Творчество Шекспира".-- СПб.: Филологический факультет Санкт-Петербургского государственного университета, 2001. 26. Ю.Г. Зеленецкий Шекспир и время М. Рипол-классик 2000 стр.23 Elektron resurslar va internet manbalari 1. http://www.ziyonet.uz / 2. http:// www.mail.ru / 3. http:// www.rambler.ru / 4. http:// education uk.org/ 5. http:// www.yandex.com / 6. http:// www. Englishliterature.com/ 7. http://www.searhenglish.britishcouncil.org/ 8. http://www.onlineenglishliterature.com 9. http://www.shakespeareantheatre.com 54

O'xshashlar

V. Shekspir tragediyalarida optimizm

George Noel Gordon Bayron asarlarida badiiylik

Veliyam Sheksper tragediyalari va “Yuliy Stezar

XX asr Amerika adabiyotida tanqidiy realizm tamoyillarining aks ettirilishi(Mark Tven ijodi misolida)

Xalqaro huquq va Islom huquqida gender masalalar