Xalqaro huquq va Islom huquqida gender masalalar

Yuklangan vaqt:

29.06.2021

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

104.736328125 KB

Ko'chirib olish

MAVZU: Xalqaro huquq va Islom huquqida gender masalalar mavzusida yozgan BITIRUV MALAKAVIY ISHI 1

Mavzu: Xalqaro huquq va islom huquqida gender masala r. Kirish .......................................................................................................... I Bob. Gender tengligi va uning xalqaro huquq normalarida aks etishi 1.1 Inson huquqining ajralmas qismi sifatida ayollar huquqining rivojlanishi ............................................................................................................. 1.2 Jamiyatda xotin-qizlarning ijtimoiy mavqei . Ayol huquqlarining diskriminatsiya qilinishi.......................................... 1. 3 Gender tengligini himoya qiliishning milliy va xalqaro mexanizmlari yaratilishi ..... .................................................................................. II Bob. Islom huquqida gender masalasini tartibga solinishi 2.1 Islomgacha bo’lgan davrda xotin-qizlarning ijtimoiy ahvoli .......... 2.2 Islomda tenglik nazariyasi, erkak va ayollarning huquqiy tengligi masalasi .................. ... .... ............ Xulosa………………………………………………………….................... Foydalanilgan adabiyotlar rо‘yxati........................................................... Ilova............................................................................................................. 2

Kirish. Mavzuni dolzarbligi: Inson huquqlari demokratik huquqiy davlatning eng muhim belgisi, har bir davlatning demokratik taraqqiyot darajasini kо‘rsatuvchi muhim mezondir. Shuning uchun ham, inson huquqlari xalqaro va milliy qonunchilik tizimda muhim о‘rin tutadi. Zero, inson manfaatlari ta’minlangan, huquq va erkinliklar himoyalangan davlatgina huquqiy va demokratik davlat deb e’tirof etilidi. Mamlakatimizda olib borilayotgan islohotlar jamiyatimizda “Qonun va adolat – ustuvor, jinoyatga jazo muqarrar” degan prinsipni qaror toptirish 1 ga qaratilgan. Bu jumlalar asosiy qonunimiz hisoblangan Konstitusiyamizda: “О‘zbeksiton Respublikasida demokratiya umuminsoniy prinsiplarga asoalanadi, ularga kо‘ra inson, uning hayoti, erkinligi, sha’ni, qadr-qimmati va boshqa huquqlari oliy qadriyat hisoblanadi” , deb ta’kidlangan holda qonuniy tus berilgan 2 . Bugungi kunda inson huquqlarining ajralmas qismi sifatida ayollar huquqlari, erkak va ayol о‘rtasidagi ijtimoiy huquqiy tenglik masalasini islomiy qadriyatlar bilan umumiy farqlovchi tomonlarini o’rgatish dolzarb mavzulardan biridir. Chunki hozirgi kunda dunyoning kо‘plab mintaqalari ayollarning jamiyatdagi mavqei, ular huquqlarining poymol etilayotganligi bilan bog‘liq jiddiy muammolar yuzaga kelyapti 3 . Jamiyatimiz taraqqiyotining hozirgi bosqichida о‘zbek xalqi ma’naviyatini, jumladan siyosiy va diniy savodxonligini oshirish jarayonida ayollar huquqiga doir qoidalarni ilmiy tahlil qilish ijtimoiy zarurat sifatida belgilanmoqda. Bu jarayonda ayollar masalasi asosiy omillardan biri sifatida muhim о‘rin tutadi. Ayniqsa, jamiyat taraqqiyotining hozirgi bosqichida xalqimiz ma’naviyati, huquqiy madaniyatini oshirish jarayonida ayollar huquqiga doir qoidalarni ilmiy tahlil qilish ijtimoiy zaruratga aylanmoqda. 1 Mirziyoyev Sh.M. Xalqimizning roziligi bizning faoliyatimizga berilgan eng oliy bahodir. T.2. –T.: O‘zbekiston, 20 1 8. –B.23. 2 О ‘ zbekiston Respublikasining Konstitusiyasi , – T . : О ‘ zbekiston. 2018. - B.5 3 Giddens E “ Sotsiologi ya” .– M.: Editorial URSS. – 2001 . -B.14 . 2 3 3

Respublikamiz qonunchiligida ham xotin-qizlarning huquq va erkinliklarini himoya qilish va ularga imtiyozlar belgilash tо‘g‘risida bir necha qonun, Prezident farmoni va Vazirlar Mahkamasining qarorlari qabul qilindi 4 . Bu hujjatlarda ayollarga mehnat, davlat va ijtimoiy qurilish sohasida, pensiya ta’minot, bolali ayollarga belgilanishi lozim bо‘lgan boshqa imtiyozlar kafolatlangan. Bundan tashqari parlament tarkibida ayollarning tarkibiy soni aniq foizlarda belgilab qо‘yildi. Bu hol jahon tajribasida ham kuzatiladi. Masalan, Daniya, Norvegiya, Shvetsiya kabi Boltiq bо‘yi davlatlari parlamentida ayollar soni umumiy deputatlarning 50 foizni tashkil qiladi 5 . U yerdagilarning fikricha, ayol davlat arbobi erkak kishi kо‘rmagan - aytaylik, oila, nikoh, qarindosh-urug‘chilik instituti, mehnat, bandlik, farzand tarbiyasi, oiladagi zо‘rovonlik kabi yuzlab hayotiy muammolarni о‘z boshidan kechiradi va shuning uchun ham u illatlarning qaytarilmasligi uchun parlament minbaridan samarali foydalanadilar. Bitiruv malakaviy ishining maqsad va vazifalari: ushbu tadqiqotimizning asosiy maqsadi xalqaro huquq nomalarida , О‘zbekiston Respublikasi milliy qonunchiligi shuningdek, islom huquqining asosiy manbalarida xotin-qizlarning huquqiy holati, oila va nikoh masalalarida ayollarga taalluqli masalalarning huquqiy jihatlari, ularning davlat va jamiyat hayot i da tutgan roli, ayollarning siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy huquq va erkinliklarini tadqiq etish, ularni mavjud qonunchilik meyorlari, xalqaro normalar va islom huquqi 4 О ‘zbekiston RespublikasiOliy Majlisining «Xotin-qizlarga q о ‘shimcha imtiyozlar t о ‘g‘risida»gi 1999 yil 14 apreldagi №760-1 sonli Qonuni, О ‘zbekiston Respublikasi birinchi prezidentining Xotin-qizlarning ijtimoiy muhofazasini kuchaytirishga oid q о ‘shimcha chora-tadbirlar t о ‘g‘risida»gi 1999 yil 17 martdagi № pf-2246 Farmoni, О ‘zbekiston Respublikasi birinchi prezidentining « О ‘zbekiston Respublikasining davlat va ijtimoiy qurilishida xotin-qizlarning rolini oshirish chora-tadbirlari t о ‘g‘risida»gi 1995 yil 2 martdagi № PF-1084 Farmoni, О ‘zbekiston Respublikasi birinchi prezidentining “Bolali oilalarni ijtimoiy himoya qilishni kuchaytirish chora-tadbirlari tо‘g‘risida” gi 04.03.1996 № PF-1383 sonli Farmoni , О ‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining « О ‘ta zararli va о ‘ta og‘ir mehnat sharoitlarida ishlayotgan ayollarning daromadiga imtiyozli soliq solish t о ‘g‘risida»gi 1999 yil 17 martdagi № 117 sonli Qarori, О‘ zbekiston Respublikasi Oliy va O’rta Maxsus ta’lim vazirligining “Oila, onalik va bolalikni ijtimoiy ximoya qilish tо‘g‘risida” gi 2000 yil 14 sentabr № 248 sonli buyrug’i, Norma ma’lumotlar bazasi 5 Giddens E . “ Sotsiologi ya” . – M.: Editorial URSS. – 2001 . s. 12 . 5 4

qoidalari bilan qiyosiy ravishda о‘rganib ilmiy-nazariy jihatdan asoslantirilgan takliflar berishdan iborat. Vazifalari : Birinchidan , g ender tengligi masalasining taraqqiy etishi, uning tarixiy va nazariy jihatlarini tahlil etish; Ikkinchidan , мilliy qonunchiligimiz va xalqaro huquq normalarida ayollarning erkaklar bilan huquqiy jihatdan tengligini qiyosiy о‘rganish ; Uchinchidan , Islom huquqining ayollar masalalariga oid tamoyillarini xalqaro huquq normalariga qiyosan tadqiq qilish; To‘rtinchidan , Islomda ayollar masalasiga ijtimoiy-huquqiy jihatdan yondoshib, urf-odatlar, milliy madaniyatlar, ijtimoiy institutlar hamda huquq va jamiyat bilan bog‘lab о‘rganish; Beshinchidan , Olib borilgan tadqiqotlar natijasida paydo bо‘lgan ijobiy deb topilgan fikr-mulohazalarni taklif sifatida ilgari surishdan iborat. Bitiruv malakaviy ishining o’rganilganlikdarajasi. Bumavzuni о‘rganishda, kо‘p hollarda bir yoqlama yondashuv orqali o’rganilgan. Y a’ni, gender masalasida aksariyat hollarda din omiliga salbiy nuqtai nazar bilan qarash mavjud ligi uchun ham shunday fikrlash bo’lgan . Lekin bunday munosabatni obyektiv deb baholab bо‘lmaydi. Gender tengligi ayni shu kunga kelib о‘rganilayotgani masala emas, u bir qancha huquqshunos, faylasuf va olimlar tomonidan turli jihatdan о‘rganib chiqilgan. Jumladan, huquqshunos G.Matkarimova 6 , A.Saidov 7 , A.SH.Jо‘zjoniy, 8 N.Yusupova 9 , E.Fayzullayeva, J.Shermuhamedova, shuningdek, islomda ayollarning jamiyat va davlat hayotida 6 Matkarimova G.S. Xal q aro va milliy h u q u q da ayollarning gender va repraduktiv huquq lari: yurid . fan . dokt .... diss . avtorefer at. -T.: 1998.,«Avvalo inson...», T.: 1998 y. 48 b., «Ayol huquqlari», T.: 1999 y. 64 b. 7 A.Saidov «Ayollar huquqlari bо‘yicha xalqaro va milliy qonun hujjatlari rivojlanishning asosiy yо‘nalishlari»,T.:1999 . 8 Saidov A.X., Jо‘zjoniy A. SH. Sharq va inson huquqlari: tarixiy-huquqiy lavhalar. – T.: Ijtimoiy fikr, 1998; 9 Yusupova Nigora Jaloliddin Q izi. Islomda ayol huquqlari, T.; «О‘zbekiston Respublikasi Ichki ishlar vazirligi akademiyasi», 2006. 7 8 9 5

tutgan о‘rnini juda ham gо‘zal tartibda kо‘rsatib bergan nemis sharqshunosi A. Shimmel 10 xonim kabilarning ishlarini aytib о‘tish о‘rinli. Bitiruv malakaviy ishining ilmiy yangiligi. Gender tengligi masalasining taraqqiy etishi, uning tarixiy va nazariy jihatlari; milliy qonunchiligimiz va xalqaro huquq normalarida ayollarning erkaklar bilan huquqiy jihatdan tengligi; Islom huquqining ayollar masalalariga oid tamoyillarini xalqaro huquq normalari; olib borilgan tadqiqotlar natijasida paydo bo‘lgan ijobiy deb topilgan fikr-mulohazalar taqiq etilgan va taklif-tavsiyalar ishlab chiqilgan. Bitiruv malakaviy ishining obyekti – gender tengiligi tushunchasi, uning rivojlanish bosqichlari, mohiyati, erkak va ayollarning huquq va erkinliklarining xalqaro huquq normalari. Bitiruv malakaviy ishining predmeti – Xalqaro va Islom qonunchiligida gender huquqining umummilliy tizimi. Bitiruv malakaviy ishining ilmiy-amaliy ahamyati. Tadqiqotning nazariy ahamiyati gender huquqi institutsional tizimining strukturasini, uni tashkil qilgan elementlarini funksional tahlil qilish: ijtimoiy, iqtisodiy siyosiy, huquqiy, madaniy jarayonlarini boshqarish nazariyasi bilan bog‘liq fanlarning kategoriyalari apparatini, tushunchalari tizimini mazmunan boyitadi. Olib borilayotgan ushbu tadqiqot ishining natijalaridan ijtimoiy-gumanitar soha mutaxassislari va mazkur masala bilan qiziquvchi aspirant, magistrant va talabalar foydalanishlari mumkin. Shuningdek, tadqiqotda qо‘lga kiritilgan ilmiy xulosa va tavsiyalardan qonunchilik bazasini rivojlantirishda, ma’naviy-ma’rifiy ishlarning samaradorligini oshirish, oilalarni mustahkamlash kabi faoliyatlarda foydalanish maqsadga muvofiqdir Bitiruv malakaviy ishining tuziishi . Biz e’tiboringizga havola qilayotgan bu bitiruv malakaviy ishi ikki bob, 5 paragrafdan tashkil topgan. Bitiruv malakaviy 10 10 Shimmel A. Jonon mening jonimda.Islom olamida Xotin-qi zlar siymosi. – T . : Shar q . – 1999. 220 b. 6

ish i bundan tashqari xulosa va ilmiy ishni yoritishda foydalanilgan adabiyotlar va manbalar ro’yxatidan iborat. 7

I Bob. Gender tengligi va uning xalqaro huquq normalarida aks etishi . 1 .1 Inson huquqining ajralmas qismi sifatida ayollar huquqining rivojlanishi . Xotin-qizlar, xush bо‘ylar mehri, Bu dunyoda dilga bо‘ldi jo. Kо‘nglim xushi, kо‘zim qarosi Dil yupanchi namozda ammo. (Hadisi sharifdan) 11 «Ayol... U kim о ‘zi? Yevropaliklar ta’biri bilan aytganda, iblisning tomirimi, yo sharqliklar ta’riflaganidek erkaklarni d о ‘zaxga olib tushuvchi arqonmi?» 12 . Uni latofat, g о ‘zallik va mahribonlik timsoli deb hisoblaydilar. Shu bilan birga uni makkorlik timsoli deguvchilar ham bor. Hatto uning makrini 40 tuyaga yuk b о ‘ladigan tarzda tasvirlashadi. Ha, u sirli xilqat, sirli mavjudot. Keyingi paytlarda ayollar, ularning tabiati, huquq va erkinliklari haqida yozilayotgan asarlar yomg‘irdan keyingi q о ‘ziqorindek k о ‘payib ketdi. Darhaqiqat, hozirgi kunda ular t о ‘g‘risida turli izlanishlar olib borilmoqda, tibbiy jihatlari о ‘rganilmoqda, ularning huquq va erkinliklari diniy va boshqa turli nuqtai nazardan k о ‘rib chiqilmoqda. Qisqasi ayollar mavzusi tom ma’noda bozori chaqqon, moda mavzulardan biriga aylanib bormoqda.G‘arblik feministlar, ya’ni hayotning barcha jabhalarida, ayollarni birinchi о ‘ringa olib chiqishni о ‘z oldilariga maqsad qilib q о ‘ygan ayollar harakati tarafdorlari bu sohada peshqadamlikka intilmoqdalar. Xotin-qizlar huquqi inson huquqlari demakdir. Lekin bu uzoq yillar mobaynida tan olinmay kelindi. Jahonda xotin-qizlarga qarshi behisob jinoyatlar sodir etildi. Bu jinoyatlar z о ‘ravonlik, nomusni toptash, turli qiynoqlar kabi 11 Hadisi sharifdan 12 Shimmel A. “Jonon mening jonimda.Islom olamida Xotin-qi zlar siymosi ” . – T . : Shar q . – 1999. B.21 13 Giddens E “ Sotsiologi ya” . – M.: Editorial URSS. – 1999. s. 12 12 8

jinoyatlarni о ‘z ichiga oladi. Jahon jamoatchiligi xotin-qizlarga qarshi jinoyatlar haqida ilk marotaba 1980-yillarda s о ‘z ochdi. Faqat 1985-yildagina ayollarga qarshi jinoyatlar masalasi BMT ning kun tartibiga q о ‘yildi. Shundan s о ‘ng bu mavzu eng dolzarb muammolardan biriga aylandi, ya’ni BMT 1945-yili tashkil topib, inson huquqi masalasi kun tartibidan tushmay kelayotgan b о ‘lsa-da, xotin-qizlar huquqlarini ham inson huquqlari ekanligi xususida yaqindagina s о ‘z ochildi. BMT ning ayollar maqomini belgilovchi taftish guruhiga о ‘z navbatida “Ayollar huquqlari diskriminatsiya qilishning barcha k о ‘rinishlarini bartaraf etish haqida”gi Deklaratsiyasi 1965-yili taqdim etilib, 1967-yili tasdiqlandi. Shundan s о ‘ng taftish guruhi ayollarga qarshi kamsitishning har qanday k о ‘rinishiga barham berish haqidagi Konvensiya ustida ish olib bordi.Bu Konvetsiya 1979-yili qabul qilinib, 1981-yili kuchga kirdi.Xotin-qizlar uchrashuvlari nufuzi orta boshladi. Mexiko, Kopengagen, Nayrobi, Vena , Pekin, Qohira uchrashuvlar ana shular jumlasidandir. Xususan, Qohira deklaratsiyasining 6-moddasida ham erkak va ayol teng huquqliligi alohida ta’kidlab о ‘tilgan. Unda erkak va ayollarning teng huquq va majburiyatlarga va burchlarga ega ekanligi belgilangan. 13 Shu yillarda k о ‘plab norasmiy xalqaro tashkilotlar va ayollar Xerta Kuuzinen rahbarligidagi Xalqaro demokratik federatsiyasi BMT ning ayollar maqomini belgilovchi guruhida 1975-yilni Xalqaro xotin-qizlar yili deb e’lon qilinishini talab qildilar. Bu harakat 1972-yilda boshlandi.Va nihoyat 1975-yil BMT tomonidan Xalqaro xotin-qizlar yili deb e’lon qilindi. Shu bilan birga 1976-yildan to1985 yilgacha b о ‘lgan davr xotin-qizlar о ‘n yilliga deb belgilandi. Mana shu vaqt davomida ayollarning yirik anjumanlari b о ‘lib о ‘tdi. 1975-yilda Mexikoda,1980- yil Kopengagenda, 1985-yili Nayrobida о ‘tkazilgan yig‘inlar ana shular jumlasidandir 14 . 13 Sulieman Abdul Rahmanal Hegeel. « Human righs in Islam and refutation of the mis conceived allegations associated with these rights » .// P: Imam Muhammad bin Saud, Islamic University , 1999, p. 55 14 14 Gulchehra Matkarimova,”Avvalo inson” T:.”Adolat 2008 B.73 9

Shu davrda gender degan jumla kishilik iste’moliga kirib kela boshladi. Gender tengligi, gender tengligini amalga oshirish kabi mavzularda bevosita ayollar tashabbuslari bilan treninglar, davra suhbatlari о ‘tkazila boshlandi. X о ‘sh gender о ‘zi nima degani, uning mohiyatini nima tashkil etadi? Gender (gender) – inglizcha atama b о ‘li b, ijtimoiy jinsiylikni ifodalaydi. Ijtimoiy jins (“gender”) va biologik jins (“sex”) tushunchalari esa shu asosga kо‘ra farqlanadi 15 . Atamashunoslik nuqtai nazardan Gender tushunchasi feminizmning nazariy rivojlanish jarayonida, keyinchalik bevosita gender tadqiqotlari jarayonida shakllandi.  Gendering umumiy mazmuni anatomik jinsiga kо‘ra erkaklar va ayollar о‘rtasidagi farq;  Genderning sotsiologik mazmuni kо‘pincha anatomik ma’noga asoslangan, ammo har doim ham unga mos kelavermaydigan ijtimoiy bо‘linishlardir. Gender xotin-qizlar va erkaklarning oila va jamiyatdagi, shuningdek, madaniyatga oid munosabtlariga tasir etuvchi omillarni tashkil qiluvchi prinsipdir. Gender xotin-qizlar va erkaklarning о‘ziga xos xususiyatlari va tegishli xatti- harakati bо‘yicha tushunchalarni ham о‘z ichiga oladi. U vaqt va madaniyatdan madaniyatga о‘tgani sari о‘zgarishi mumkin. Siyosiy makon, sinfiy va etnik mansublik, jismoniy va ruhiy nogironlik, yosh bilan bog‘liq ijtimoiy holatlar majmuiyi ham genderning rolini о‘zgartiradi. Gender hayotiy konsepsiyadir. Chunki u xotin-qizlarning tobe’ligi (erkaklarning baland mavqei) ijtimoiy jihatdan qanday ahvolda ekanligini ifodalaydi. Bunday hollarda tobe’lik о‘zgartirilishi yoki tugatilishi mumkin. Gender notengligi biologik hodisa bо‘lmaganligi sababli о‘zgarish xususiyatiga ega 16 . Gender kо‘proq hokimiyat masalasiga tatbiq qilinadi, ya’ni u faqat ayollar haqida emas, hokimiyat haqida hamdir. Gender shunday bir tahlilki, u bizga 15 OxfordEnglish Dictionary. Oxford University Press , New York , 2002, 16 Millennum Devolopment Goals in Uzbekistan. Gender briefing gender and the MDGs ( Genderbiyichama’lumotnoma: GendervaMingyillikrivojlanishnimaqsadlari) UNDP- Uzbekistan B. 3 10

dunyoga yangicha nigoh bilan qarashga va quyidagi savollarga javob izlash imkonini beradi: haq-huquq kimda? erkakdami, yoki ayoldami ? yoki ikkalasida hammi? Kimnning haq-huquqi yо‘q? Taraqqiyot ne’matlaridan har ikki jinsning teng foydalanishlari uchun haq-huquqlar qay yо‘sinda odilona taqsimlanishi kerak? Gender tahlili shu va shu kabi yechimini topib beradi. Gender konsepsiyasi quyidagilarni о‘z ichiga oladi:  Erkaklar va ayollar о‘rtasidagi munosabat. (Avvalo, haq-huquqqa oid munosabatlar);  Jamiyatda erkaklar va ayollarning tutgan ijitimoiy mavqei (Shaxsning hayot tarzi va buning muassasa hamda tashkiliy tizimlardagi ifodasi). Lekin genderning ma’nosi bundan kengroq. U avvalo, taraqqiyot erkaklar va ayollarga qanday ta’sir etishini о ‘rganadi. Inson huquqlari tashkilotlari, ayniqsa, gender maslasida faoliyat yurituvchi tashkilotlar yuqoridagi prinsiplarni о ‘zlariga qonuniy asos qilib olgan holda ish olib boradilar. Bugungi kunda bu say’i haraktlar natijasi о ‘laroq, ayollarga nisbatan mavjud b о ‘lgan bir qancha t о ‘siqlar olib tashlandi. Ular mehnat va siyosat sohalarda faoliyat yurita boshladilar. Davlatlar qonunchilik tizmlariga kerakli о ‘zgartirishlar kiritishga majbur b о ‘ldi. Ayollar bilan bog‘liq bunday о ‘zgarishlar natijasida bir qator ijobiy о ‘zgarishlarga erishildi. Jumladan, Kanada, Islandiya, Shvetsiya, Norvegiya, Daniya, Finlyandiyada boshqaruvning qonunchilik tormog‘iga ayollarning jalb qilinishi tufayli sog‘li q ni saqlash, ta’lim, ijtimoiy ta’minot tizimining faoliyati tubdan yaxshilandi, byudjet mablag‘larining asosiy qismi shu sohalarga yо‘naltirildi. Niderlandiya, Germaniya , Janubiy Afrika Respublikasida ayollarni davlat boshqaruv tizimiga jalb etish ancha kengaydi. Masalan, Kanada federal davlat xizmatidaga ayollar 42 % ni, yuqori lavozimlarda esa deyarli 20 foizni tashkil qilgan. AQSHlarining sobiq prezidenti B.Klinton ma’muriyati AQSH tarixida eng kо‘p ayollar ishtirok etgan ma’muriyat hisoblanadi: undagi 2500 lavozimning 40 % ni xotin-qizlar egallagan. 27 ayol prezident tavsiyasiga kо‘ra 11

eng yuqori davlat lavozimlariga tayinlangan. Shvetsiya hukumatida 1995 yili 50 % о‘rinni ayollar egallagan. Finlyandiya hukumatining qonun-qoidalariga ko’ra davlat boshqaruvidagi xodimlarning 40 foizini xotin-qizlar tashkil qilishi shart deb belgilab qо‘yilgan. Sovet Ittifoqi davrida esa hukumat tarkibida uchtagina ayol bо‘lgan – davlat tarbiyasi xalq komissari A.Kollontay, baliq sanoati ministri P.Jemchujnova, madaniyat ministri Ye.Furseva. Sovet ittifoqi parchalanib ketgach, uning о‘rnida qolgan MDH davlatlarida ayollarning siyosiy sohadagi о‘rni uncha yuqori bо‘lmayotganligi kо‘p bor ta’kidlanadi. Shunga qaramay О‘zbekistonda bu sohada rivojalanishni kuzatishimiz mukin. 1998-1999 yillarda ayollar oliy hokimiyat tizimida 9,4 %ni tashkil etgan bо‘lsa, 2002 yil boshlarida davlat boshqaruvi tarkibida xotin-qizlar 13,7 % ni tashkil qilgan 17 . Ayollarni davlat siyosatidagi о‘rnini mustahkamlash uchun 2004 yilda bo’lib o’tgan ikki palatali parlament saylovlarida ham ayollarga bir qator imkoniyatlar qonunchilik bilan belgilab qо‘yildi. О‘zbekiston bu kо‘rsatkichlarga shu kabi islohotlarni amalga oshirish, uzluksizlik asosini ta’minlab beruvchi normativ hujjatlarni qabul qilishi va albatta, hukumatimizning ayollarga berayotgan katta e’tibori tufayli erishayotir. G‘arb feministlari olg‘a surayotgan gender tengligi prinsipini mukammal deb bо‘lmaydi. Shu bilan birga u demokratiyaning yuqori chо‘qqisi ham emas. U bir qator xato va kamchiliklarga ega. Xususan, ayollarni butunlay iqtisodiyotga jalb qilish natijasida ularni xor bо‘lib, og‘ir mehnatlar ostida ezilishiga, о‘z navabatida erkaklarning о‘z rafiqalari, opa-singillari, hatto, ota-onasi uchun iqtisodiy ta’minot burchining yо‘qolishiga sabab bо‘lmoqda. Eng yomon tomoni ayollar erkaklar bilan barcha sohalarda teng bо‘lishi kerak degan g‘oyasi turli oilaviy mojarolarni kelib chiqishiga turki bо‘lmoqda. Feministlar о‘z g‘oyalarini yoyish davomida ming yillar davomida rivojlanib kelgan о‘zaro hurmat ehtirom tuyg‘ulariga bolta urmoqda. Bizning fikrimizcha, 17 . K.Jurayev «Gender tadqiqotlari».Ilmiy izlanishlar. T. : Shar q . 2001. B.78 12

ayollar va erkaklar о‘rtasidagi munosabatlar huquqlar tengligi shiori ostida emas, balki, bir-birini tushinish va hurmat qilish qilish asosida bо‘lmog‘i lozim. Xulosa qilib aytganda xalqaro huquqda vujudga kelgan gender tushuncha o’zining nisbatan keng qamrovligi bilan hozirgi davrda ham eng asosiy muammoli masalaga aylanib bormoqda. 1.2 Jamiyatda xotin-qizlarning ijtimoiy mavqei . Ayol huquqlarining diskriminatsiya qilinishi 13

Olam yaralibdiki – xotin-qizlar hamon sirli mavjudotligicha qolib kelmoqda. Va odamlar doim bir-birlariga: "Bu ayol degani о‘zi kim, yoki nima u?" deyishadi. Yevropaliklar bu savolga: "Ayol zoti – bu shaytonning piri, u shaytonga ham dars beradi", deb uning aql-zakovatiga tan beradi. Sharqona taomilga kо‘ra esa, ayolni arqon bilan qiyoslashadi. Emishki, erkak kishilar о‘sha arqonga osilib, dо‘zahga ravona bо‘larkan. Y о ‘g‘-e! Uni "farishtam" deb yeru-k о ‘kka ishonmaganimiz-chi? Inson sifatida gavdalangan ilohiy qudrat, der edik-ku! Ba’zilar uni ilon desa, boshqalar beozor musicha bilan qiyoslaydi. Ba’zilar uni zahar desa, ba’zilar ziddi zahar, ya’ni zaharga qarshi dori, malham deb ta’riflaydilar. Rostdan ham. U о ‘zi kim, о ‘sha ayol zoti. Asrlar osha erkak kishi sirlarga t о ‘la umr y о ‘ldoshining chehrasiga qarab turib, yuqoridagiday ming xil savollar tug‘yonida iztirob chekmaydimi?! Unga nisbatan shunchaki bola tug‘ish vositasi, ikkinchi jins, deb qarashadi. Ijodiy hayoloti aksi, haqiqiy ilhom chashmasi, deb baholashadi. Erkak kishi ba’zan, uni bamisoli ilohiy sanamday, haddan tashqari ezozlab, boshiga k о ‘taradi, usiz dunyo qorong‘i. Ba’zida esa, kim oshdi savdosiga q о ‘yilgan qulvachcha ustidan kulganday, uni haqoratlashadilar. K о ‘ryapsizmi, qanchadan-qancha savollar miyamizni chulg‘ab, bizga orom bermayapti! O.P Valyanskaya tuzgan "Ayollar – afsona va rivoyatlarda" deb nomlangan qomusiy lug‘atida. Mualliflar "Jahon madaniyatida xotin-qizlar siymosi" nosmi ostida k о ‘p jildli qomusiy lug’at tuzishni niyat qilgan edi. Hozircha, mana 1992 yildan buyon, q о ‘limizda bu nodir nashrning faqat ilk jildi turibdi. Qomus tuzuvchilar erkaklar va xotin-qizlar munosabati nazariyasi va amaliyoti, ularning о ‘sha uzoq k о ‘hna afsonaviy davrda amalda b о ‘lgan teng huquqliliklari va teng imkoniyatlarini namoyish etgan. Qomus qahramonlarini yevropacha qisqagina amazonkalar deb atashimiz mumkin. Ular haqiqatan ham erkak pahlavonlarga xos xususiyatlarga ega b о ‘lib, asarda keltirilishicha ular xudoning eng yaqin bandalari sanalganlar. Ularga bugungi atamalar mazmunidagi pinhon kamsitish, z о ‘rovonlik, past tabaqa jins vakillari degan s о ‘zlar aslo t о ‘g‘ri kelmaydi. 14

O.P.Valyanskayaning yozishicha, ayol siymosini misli k о ‘rilmagan darajada k о ‘klarga k о ‘tarib maqtashda, asosan shoir va musavvirlarning hissasi katta (Nefertiti, Venera Milosskaya, Jokondalarni eslaymiz), uni oyoq osti qilib, "haqoratlaganlar" esa faylasuflar b о ‘ldi 18 . Jahon san’atida poklik hamda ezgulikdan yasalgan k о ‘zni qamashtiruvchi g о ‘zal siymo qad k о ‘tarib turgan sohil bilan uning qarshisidagi Aflotun zamonasidan buyon falsafiy fikr olamida qalashib ketgan shubhalar va ishonchsiz baho va munosabatlardan iborat erkaklarga xos idrok о ‘rtasida chuqur jarlik turardi. Ayol larning jahon madaniyatiga qо‘shgan hissasini qanday aniqlash yoki о‘lchash mumkin? Amerikalik shoir Uolt Uitmenning bahosiga kо‘ra, erkak kishi asrlar o’sha olam jahonda ulug‘lanib kelingan, ammo uning ulug‘vorligining har bir sirasi ayol zoti oliylari tufayli. Ayol kishining madaniy taraqqiyotga ta’siri ba’zan pinhona, gohida ochiq-oydin tarzda yashirin yoki kutilmagan holda kо‘zga tashlanib qoladi. Uning bilar-bilmay yoki gap orasida aytib qо‘ygan birgina sо‘zi dostonlar tо‘qilishiga turtki beradi. Nizomiy Ganjaviy, Husrav Dehlaviy, Alisher Navoiyning “Xamsa” va boshqa buyuk shoirlar asarlaridagi ajoyib ayollar siymosi barcha kitobxonga tanish. Ayol kishining bir og‘iz sо‘zi bilan urush-janjal boshlanadi yoki unga nuqta qо‘yiladi, unga atab Semiramida Eram bog‘i, Toj Mahal, Shohi Zinda kabi me’moriy yodgorliklar, qasrlar, ibodatxonalar barpo etiladi. Ebigayl Adams xonim Eri, Amerikaning bо‘lg‘usi ikkinchi prezidentiga Jon Adamsga yozgan eslatma xatida “Men Sizdan oldingi prezidentga о‘xshamay, ayollar haqida g‘amxо‘rlik qilishingiz, ularga nisbatan mehribon va olijanob bо‘lishingizni xohlar edim”, degan edi. Yana bir tarixiy rivoyatga kо‘ra, A.S.Pushkin bog‘da Anna Kern bilan sayr qilib yurganida, Anna kichkina toshga qoqinib ketadi. Buyuk shoir suyuklisining oyog‘i tekkan о‘sha toshchani e’zozlab, uyiga olib ketgan. Hali hozirgacha u yodgorlik sifatida Pushkinning uy-m uzeyidagi ish stolida saqlanadi. 18 Jen shi na v mifax i legendax// E nsiklopedicheskiy slovar . – T.: Glavnaya redaksiya ensiklopediy. – 1992. – S. 5 15

Beshik tepasidagi alladan umrning s о ‘ngi nafasigacha hayotning barcha muhim voqealarida ayol erkaklar bilan hamdam, hamnafas . Uy sohibasi. Turmush achchiq-chuchuklari ham uning gardaniga tushadi. Eng qadim zamonlardan buyon ayol erini ovdan qaytishini kutar ekan, ziroatchilik bilan shug‘ullandi, turmushda kerakli asbob-uskunalar yasab, hunarmandchilikka asos soldi. Hayotdagi barcha madaniy an’analarni saqlab, rivojlantirib, davom ettirib, keyingi avlodlarga ham yetkazish uning zimmasida bо‘ldi. Farzand tarbiyasi kо‘chmanchilikdan voz kechishga olib keldi. Shu sababli birinchi uy-joylar qurlib, о‘troq hayot tarzini boshlab bergan ham ayol zoti bо‘ldi. Shunday qilib, hozirgi davr taraqqiy etgan madaniyatining avvalidan ayol erkak bilin hamnafas bо‘lgan. Ibtidoiy jamoa a’zolarining ijtimoiy va axloqiy teng huquqliligi moddiy boyliklarni yaratish va taqsimlash jarayonida jamoaviylikni ta’minladi. Qarindosh- urug‘, oila, qabila kengashida ayollar erkaklar bilan nafaqat teng huquqli, balki onalik huquqiga kо‘ra ham sezilarli ustunlikka ega bо‘lishgan. Tarixda matriarxatning mavjud bо‘lganligi haqidagi g‘oya tarafdorlari amerikalik etnograf L.G.Morgan, shotlandiyalik huquqshunos J.R.Mak-Lennom, shveysariyalik huquq tarixi bо‘yicha mutaxassis I.Y.Baxofenlar izidan borgan ayollar ozodligi tarafdori Avgust Bebel (1840-1913) ayol kishining obrо‘si, uy sohibasi, tinchlik va totuvlik garovi, kerak bо‘lsa, hakam va avliyo, muqaddas ona ekanligi haqida yaxshi sо‘zlar yozdi. Tarix sahnasida tez-tez qirolichalarning kо‘rinib turishi, shahzoda farzandlarining yuritayotgan siyosatiga rahnamolik qilishini Avgust Bebel onalik huquqi tufayli deb bildi. Ayollar mehnati yangicha “men”, “meniki”, “mening uyim” kabi tushunchalarning paydo bо‘lishi bilan sekin-asta о‘zining avvalgi muhim ijtimoiy ahamiyatini yо‘qotib, endi shunchaki xonaki, uy-rо‘zg‘or yumushi mavqeini oldi. Shundan boshlab ayol о‘z uyi, rо‘zg‘orining bandisiga aylandi. Tarixda ayollarning kamsitilishi jahon dinlarining paydo bо‘lishi bilan bog‘liq deb qaraladi. Qadimgi yunon faylasufi Protagor (490-420) ning inson – hamma narsalar о‘lchovi , degan iborasiga boshqacha tus berib aytish mumkinki, feodal tizim davrida kiborlar tartib-qoidasiga kо‘ra, erkak kishi, diniy nuqtai 16

nazarbо‘yicha esa Xudo – hamma narsalar о‘lchovi bо‘lib qoldi. Yana bir e’tiborga molik narsa shundaki, yangi dinlardagi payg‘ambarlar Iso (a-s), Budda, Zardusht, Muhammad (s.a.v) hamda ularning о‘tmishdoshi Muso (a-s) erkak kishilardan bо‘lgan va Injil, Tripitaka, Tavrot, Qur’oni karimga о‘z jinsdoshlarining boshchiligini ifodalovchi g‘oyalarni olib kirdilar. Shunday qilib, ayol – ikkilamchi zot , degan tushuncha paydo bо‘ldi. Unga kо‘ra, erkaklar hatto ayollarning onalik huquqini ham inkor etishgacha bordi. Muqaddas Qur’onning “Rum” surasidagi Alloh “sizlar taskin topishlaringiz uchun о‘zlaringizdan juftlar yaratdi” [10.30:21] degan oyati karim Injildagi odamning yaratilishi tо‘g‘risidagi rivoyatga о‘xshab ketadi. Eramizdan avvalgi 20-yillari, yangi eraning 50-yillarida yashagan va Injil rivoyatlarini diniy-falsafiy ruhda tafsir qilib bergan olim Filon Aleksandr о‘z asarlarida odamlarni bu dunyo lazzatlaridan hazar qilish, hirsni о‘ldirishga undaydi. Mо‘min, begunoh erkak va betavfiq, gunohkor ayol, degan yangi axloqiy ziddiy aqidaniyaratdi. О‘rta asrlarda katta shov-shuvlarga sabab bо‘lgan,hozir esa kulgili kо‘ringan mavzu ustida munozaralar yodga keladi. 585 yilda Makon sobori din arboblaridan biri “ayollarga nisbatan “u – inson” (“homo”) tushunchasini qо‘llash mumkinmi?” degan mavzuda munozara boshlagan. Bu e’tiborli yig‘in qatnashchilarining aksariyati “ayollarni inson toifasiga qо‘shib bо‘lmaydi” degan fikrga kelishdi. Ammo Injilda Iso Masihni “inson farzandi” deb belgilanishi baribir ham Bibi Maryamni inson sifatida tan olish va boshqa ayollarga ham ularga xos “mavqe” berishga imkon tug‘dirdi. Shunday bо‘lishiga qaramasdan, bu masala uzoq vaqtlar davomida ilohiyotchi olimlar – teologlarni о‘ylantirib keldi. Miken sobori yig‘inidan ming yil keyin ham – 1595 yili Germaniyada V.Atsidalining “Ayollar inson emas” degan mavzuda dissertatsiya e’lon qilindi. Aslida esa taniqli gumanist va shoirning bu ilmiy ishi bema’ni, tuturuqsiz xulosalarga boy klerikal adabiyotga nisbatan muallifning ustalik bilan bildirilgan soxta parodiyasi edi. Ammo zamondoshlari tomonidan jiddiy qabul qilingan bu ish bir necha marta qayta-qayta chop etildi, fransuz tiliga tarjima qilindi hatto asarning 17

kо‘tarinki ruhidan ilhomlangan kо‘chirmakashlar og‘zi qulog‘ida ayollarni tabiatan tovus va ilon bilan qiyosladilar. Ularni ona bо‘ri, tulki yoki afsonaviy sirena – huriliqo, faqat aslo inson emas, deb ta’kidlashga о‘tdilar. Ayollarga munosabatdagi animalistik qarash anchagina yashovchan bo’lib chiq d i. XIX asrda nemis faylasufi Artur Shopengauer (1788-1860) ularni serviqor g‘oz bilan taqqoslasa, Bazel universitetidagi qadimgi falsafa professori Fridrix Nitsshe (1844-1900) ularni dо‘stlikning qadriga yetmaydi, shu sababdan ular mushukning о‘zginasi yoki sigirdan qolishmaydi, deb ta’riflagan. Bunday biryoqlama, g‘arazli tanqidlarga asos bormidi? Albatta, bor edi. Ayollarga qarshi qaratilgan nazariyalarda ularning haqiqiy fojeasi aks etgan. Birinchidan, uzoq davom etgan ijtimoiy va axloqiy kamsitishlar ularni yunonlardagi ayollar uchun ajratilgan bо‘lma – genikeya , rimlimklardagi atrium , shoh saroylaridagi haram , ruslarning teremi dagi odamovilikka olib keldi, ular ayollik tabiati va xulqida sustkashlik xususiyatlarni shakllantirdi. Ikkinchidan, tug‘uvchanlikni tartibga sola bilmaslik yoki bu sohadagi bilimsizlik ayolning homilador bо‘laverishligi bilan bog‘liq biologik xususiyatidan kelib chiqadigan hissiyotlari uning ongini xiralashtirdi. Bola tug‘ish va farzand tarbiyasi boshqa ijtimoiy sabablar qatori ayolni aql-zakovat bilan bog‘liq ish faoliyatdan uzoqlashtirdi. Injildagi Yoqubning xotini Rohila pushtsizligi uchun ruhan azob chekadi va bir umr isnodda yashamay, deb xudodan о‘ziga о‘lim tilaydi 19 Asrlar mobaynida qisman bо‘lsa ham oila yumushlarisiz о‘zini his qila olmaydigan, turmush ichida о‘ralashib qolgan ayol kо‘p destruktiv ta’sirlarga duchor bо‘ldi. Hozirgi amerika adabiyotida Amerikadagi zanji qullar bilan ayollarning hayotiy tajribasi о‘rtasidagi tarixiy о‘xshashlikning yuzaga kelishi ham bejiz emas. Hatto shunday tasavvurlar ham yо‘q emas: “yopiq tizim”da xо‘jayinga tobe yashash qullarda va ayollarda bir xil xarakter va axloqiy meyorlarni shakllantirdi. Ayol shaxsiga nisbatan munosabatning о‘zgarishida uy mehnati ning 19 Injil. Qadimgi Ahd va Yangi Ahd. Ibtido, 30:1. 18

ham ta’siri bor. Kо‘pchilik feminist – xotin-qizlar harakati tarafdorlari bu mehnatning behad va bir xil maromda kechishi tо‘g‘risida gapirib, u ayollarni robotga aylantirib qо‘yishi ehtimoldan holi emas, deb ta’kidlashadi. Ammo e’tiborga loyiq narsa shuki, xotin-qizlarning о‘zlarining cheklangan “xususiy olami”da о‘ralashib qolishi ularga odob-axloq sohasida alohida yutuqlarga erishishga ham sabab bо‘ldi. Ayollar insoniy tushunchasini birmuncha ajib, yorqin chizgilar bilan boyitdi. Masalan, ular mehr-oqibat, rahm-shafqat kо‘rsatish, qayg‘udoshlik, kо‘ngilchanlik bobida erkak kishilarga qaraganda ancha yuqori turadilar. Bunga sabab balki ularning biopsixologik xususiyatlarigina emas, ayollarning kundalik hayotda erkak kishilarga qaraganda odamlarga ancha yaqin masofada tushib “ishlagani” bо‘lsa kerak. Azal-azaldan hayot tarzini erkaklar va ayollarga xos qilib ajratilishi, ehtimol, ayollarning aniq, erkaklarning esa mavhum fikrlashigata’sir kо‘rsatgandir. Ayollar tabiatidagi aniqlilik deganda ularning notanish kishilarning ham dardiga malham bо‘lish ishtiyoqi nazarda tutilmoqda va bu jarayonda esa о‘sha begona odamlar rahnamosining eng yaqin kishisiga aylanadi. Ba’zi feministlarning о‘ylashlaricha, mavhum fikrlovchi erkak kishilar katta kо‘lamdagi harbiy harakatlarni sovuqqonlik bilan rejalashtirayotganida ularga huddi ana shu aniqlik yetishmaydi, ya’ni ular kimningdir halok bо‘layotgan farzandini о‘zining farzandidek kо‘rmaydilar. Ayollarning urushga munosabati masalasida shuni tan olish lozimki, ayol va urush mutlaqo bir-biriga tо‘g‘ri kelmaydigan tushunchalardir. Chunki har bir ayolning vazifasi – farzandini sog‘lom о‘stirish, unga tо‘g‘ri tarbiya berish, hayotini asrash, о‘lim va halokatlarga giriftor qilmaslikdir. Tarixdan bilamizki, turli sharoitlar taqozosi bilan ayollar urush olib borishni ma’qul hisoblaganlar, farzandlarini oq fotiha bilan urushga yо‘llaganlar, о‘zlari jangga kirganlar (Tо‘maris, Guloyim boshchiligidagi qoraqalpoq qirq qizlari, tojik childuxtaronlari, qirg‘iz ona Qurbonjon dodxoh, Ona-Vatan, Motamsaro Ona ramzlari). Xotin-qizlar tabiati (xulqi, odobi, yurish-turishi va b.) ni surat tarzida tasavvur qiladigan bо‘lsak, unda Ona ramzi, onalik hissiyotlarining ifodasida erkak kishilar 19

portretidagiga qaraganda iliq, yumshoq, samimiy bо‘yoqlar kо‘proq. Ona va bola aks etgan tasviriy san’at asarlarida ayol yuzidagi muhabbat, nazokat, cheksiz onalik mehri, rо‘yixushlik, mehribonlikni sezmay bо‘lmaydi. Anyola di Kozimo Mariano (Bronzino) ning “CHо‘qintiruvchi Ioann va muqaddas oila” (1530), Lukas Kranaxning “Chaqaloq kо‘targan madonna” (1525) bizning zamonamizdagi A.A.Deynekaning “Ona” (1932) va boshqa nodir asarlar chuqur mazmunga ega. Yana bir misol. Bu – eramizdan avvalgi XIV asrda yashagan firavn Amenxotepning suyukli rafiqasi qirolicha Nefertitining polixrom boshi tasviri. U hali hozirgacha Birlashgan Arab Respublikasida eng sevimli va eng mashhur yodgorlik sanaladi. Uning minglab turli hajmdagi nusxalari Qohira, Iskandariya, Lahor va boshqa shaharlardagi bozorlar, do’konlar, savdo rastalari vitrinalarini bezab turadi. Kitob muqovalariyu pochta markalarida shu chо‘zinchoq, biroz oldinga engashgan bо‘yni va chiroyli boshi, ozg‘inroq, nozik yuzining xushsurat profili, boshida oltin tasma bilan bog‘langan baland podshohlik toji tasviri solingan gо‘zal ayol siymosini kо‘rish mumkin. Diskriminatsiya atamasi lotincha “kamsitish”, “tahqirlash” kabi ma’nolariga ega bо‘lib, u huquqiy termin sifatida asosan huquqlarning buzilishi, poymol etilishi, insoniy erkinliklarga tajovuz qilish holatlariga nisbatan ishlatiladigan sо‘z hisoblanadi. Bu atama XX asrda ilmiy-huquqiy asarlarda juda kо‘p uchraydigan sо‘zga aylandi. Dikriminatsiya atamasi huquq buzilishlarining bir necha sohalarida ishlatiladi. Masalan, bolalar huquqlarining dikriminatsiyasi, ajnabiylar huquqining diskriminatsiyasi, asrlarning huquq va erkinliklari diskriminatsiyasi va hokazo. Sо‘ngi yillarda biz radio, televideniye va boshqa ommaviy axborot vositalarida ayol huquqlarining diskriminatsiyasi degan jumlaga kо‘p yо‘liqadigan bо‘lib qoldik. Demak, aytib о‘tganimizdek, diskriminatsiya kamsitish ekan bunda ayollarning jins jihatdan kamsitish, erkaklardan past darajaga qо‘yish, ularning shaxsiy, iqtisodiy-ijtimoiy va siyosiy sohadagi huqularini poymol qilish nazarda tutiladi. Lekin bu masalauzoq tarixga ega. Shu sohada izlanishlar olib boruvchi tadqiqotchilarning fikricha, bu turdagi diskriminsiya bir necha bosqichdan iborat . 20

Birinchi bosqich – kishilik jamiyatining matriarxat davri. Bu bosqichda xotin- qizlarning ijtimoiy mavqei benihoya yuqori bо‘lgan. Hayotning kо‘p jabhalarida u erkaklarga qaraganda kо‘proq huquqlarga ega bо‘lib, qabila ichida va qabilalararo munosobatlarda eng faol xizmat kо‘rsatgan . Ikkinchi bosqich – matriarxatdan patriarxatga о‘tish davri. Patriarxat shaklining qaror topishi bilan ayollar barcha imtiyozlaridan ayrildi, hayotning kо‘p sohalari bо‘yicha erkaklarga tobe bо‘lib qoldi. Bu davrga kelib ayolga asosan bola tug‘ish uchungina yaratilgan zot, deb qaralgan. Uchinchi bosqichda xotin-qizlarning ijtimoiy ahvoli va turmush tarzi diniy tasavvurlardan kelib chiqqan holda belgilandi. Bu esa ayollarning ijtimoiy hayotdan butkul chetlatilishiga sabab bо‘ldi. Tо‘rtinchi bosqich Xotin-qizlarning ishlab chiqarishdagi о‘rni, ayollar mehnatining qadrlanishi bilan xarakterli. Bu ayollarga hayotning barcha sohalarida о‘z huquqlarini himoya qilishga imkon berdi. Uni feminizm g‘oyasining vujudga kelishi bilan bog‘lashadi. Ayollarning erkaklar bilan teng huquqli bо‘lishi uchun kurashuvchi bu xotin-qizlar harakati jahon afkor ommasi, davlat tashkilotlari, ommaviy axborot vositalarining e’tiborini xotin-qizlar ahvoli va ularning kamsitilishiga qaratish uchun astoydil urindi 20 . Beshinchi bosqich 90-yillargacha mavjud bо‘lgan kapitalism va sotsialism deb atalgan ikki qarama-qarshi tizimning har biri xotin-qizlar ozodligi masalasini о‘zlaricha hal etishga kirishganligi bilan e’tiborli. Masalan, sotsialistik mamlakatlarda xotin-qizlarning ijtimoiy-siyosiy hamda kasbi bо‘yicha martabaga erishuvi, ma’lumot olishi, rahbarlik lavozimlarida ishlashi qо‘llab-quvvatlandi va rag‘batlantirildi. Ammo masalaning tub mohiyati boyagiday qolaverdi. Xotin- qizlar ozodligi masalasi amalda deyarli hech narsa bermadi, jamiyatdagi bir qancha tabaqa ayollari bu jarayondan chetda qolib ketdi. Sotsialistik tizim xotin-qizlar nomenklaturasin i yaratdi, ammo ularga nisbatan an’anaviy munosabatni о‘zgartira olmadi. 20 Gulcheshra Matkarimova «Avvalo inson...», T.: «Yozuvchi», 2008 y., B. 72 21

Bugungi kunimizda dunyo miqiyosida ayollar huquq va erkinlaklarining kamsitilishiga qarshi kurash jadal sur’atlarda davom etmoqda. Lekin BMT hamda boshqa xalqoro hukumat va nohukumat tashkilotlari bu haqida jon kuydirayotgan bо‘lishiga qaramay, diskriminatsiya holatlarining soni haligacha yuqori darajadaligicha qolmoqda. BMT tomonidan taqdim etilgan ma’lumotlarga kо‘ra: - Xotin-qizlarning maoshlari xuddi о‘zlari kabi bir xil vazifada xizmat qiluvchi erkaklarnikidan 30-40 foiz kam: - Har yili yarim million nafar ayol tug‘ruq bilan bog‘liq asoratlar tufayli hayotdan kо‘z yumadilar, yuz ming nafar ayol esa sanitariya qoidalariga to’g’ri kelmadigan sharoitlarda amalga oshirilgan abortning qurboni bо‘ladilar; - Jahon miqiyosida savodsiz aholining kо‘pchilik qismi, uchdan ikki qismini ayollar tashkil qiladi va ularning bilim olishlari ham erkaklarnikiga qaraganda ancha sust kechadi; - Ayollarning uy z о ‘ravonliklari, erkaklar tomonidan kalataklanish hollari ham yildan-yilga ortib bormoqda. Masalan, AQShning о ‘zida har 18 daqiqada xotin-qizlar kalataklanadi, qiynoqlarga solinadi. Xotin-qizlarning huquqlarini poymol qilish holatlari Osiyo va Afrika davlatlarida k о ‘p uchraydi. Ba’zi mamlakatlarda qiz farzand homilalik chog‘idayoq abort y о ‘li bilan majburiy ravishda olib tashlanadi. Bu holatni biz Hindiston va Xitoyning uncha uzoq b о ‘lmagan tarixida kuzatishimiz mumkin. Shu bois bu ulkan mamlakatlarda erkaklar aholining k о ‘pchillik qismini tashkil etadi. О ‘g‘il va qiz bolalarning bolalik chog‘larini tahlil qilgan Xalqaro sog‘liqni saqlash tashkiloti shuni anqiladiki, bir qancha mamlakatlarda kasallikka chalingan qizchalar taqdiriga о ‘g‘li bolalarga nisbatan loqayd munosabat bilan qaraladi. Natijada k о ‘plab qizchalar g о ‘daklik chog‘idayoq hayotdan k о ‘z yumishi holatlari ortmoqda.Shuningdek, yashirin abort ham ayollar hayotining erta zomin b о ‘lishiga olib kelmoqda. Masalan, Lotin Amerikasi mamlakatlarida yashirin abort natijasida 15 yoshdan 30 yoshgacha b о ‘lgan ayollar vafot etadi. 22

Shahvoniy maqsaddagi haqorat va kamsitishlar ham k о ‘plab ayollarning hayotdan erta vidolashuviga sabab b о ‘lmoqda. Bunday jinoyatlar oilada, ishda, k о ‘chada, qamoqxonalarda va qochoqlar lagerlarida sodir etiladi. Ayollar z о ‘ravonlik va qiynoqlar qurboni b о ‘ladilar. Masalan, Sharlotta Bonchning 1990 yilda yozilgan (Women’s Rights as Human Rights) «Xotin-qizlar huquqi-inson huquqlari» (demakdir) nomli maqolasida keltirilgan hisob-kitoblarga k о ‘ra, Amerikada har 6 minutda ayollarning nomusi toptaladi. Peruda esa politsiyaga kelib tushgan arznomalarning 70 foizi eri tomonidan kaltaklangan xotin-qizlar nomidan yozilgan.7 millionlik aholisi b о ‘lgan Lima shahrida esa faqat 1987 yilning о ‘zida 168970 ta xotin-qizlar z о ‘rlash jinoyatlari r о ‘yxatiga olingan 21 .Lekin ular sud orqali о ‘zini himoya qilishda bir qator kamchiliklarga y о ‘l q о ‘yadigan.Masalan, Yevropada ham z о ‘ravonlik qurbonlar sud chog‘ida erkin k о ‘rsatma berolmaydilar. О ‘zini z о ‘rlangan kimsaga yoki guruhga k о ‘zi tushgan ayol yana bir bor ruhiy zarbaga duchor b о ‘ladi. Ikkinchidan esa, sud zalida о ‘tirganlar huzurida b о ‘lib о ‘tgan voqeani butun tafsiloti bilan s о ‘zlab berishga uyaladi.Ana shunday holatlarni oldini olish uchun «withness incognito»usuli amalda q о ‘llanila boshlandi.Bunda jabrlanuvchi yoki guvoh sud jarayonida ishtirok etmaydi. Ular prokuror, oqlovchi yoki sud hakamining og‘zaki savollariga yozma javob beradilar. Shu bilan birga ular istasalar boshqa xonada о ‘tirishlari ham mumkin. Z о ‘rlangan ayollar k о ‘pincha, о ‘z ahvolaridan nomus qilib sudga murojaat qilmaydilar.Agar maxfiy k о ‘rsatma berish tajribasi tadbiq etilsa, z о ‘ravonlik azobini tortgan ayolning ahvolini bir oz b о ‘lsa-da, yengillashtishga erilishilgan b о ‘lardi. Shuni ham aytib о ‘tish kerakki, bugungi sivilizatsiyalashagan kunimizda eng «zamonaviy savdo» turlari paydo b о ‘ldi, ya’ni u “odam savdosi” deb nom olgan.Mana shu savdo oqibatida ham eng k о ‘p jabr k о ‘rayotganlar ayollar b о ‘lmoqda. Ayrim «pixini yorgan biznesmen»lar bozor iqtisodiyoti davridagi va 21 Gulcheshra Matkarimova «Avvalo inson...», T.: «Yozuvchi», 2008., B. 77 23

boshqa ba’zi iqtisodiy qiyinchiliklardan foydalanib ish qidirib yurgan ayollarga xorij davlatlaridan juda katta maosh t о ‘lanadigan ishlar taklif qilmoqdalar. Bu «olib sotar»larning asl maqsadlarini tushunib yetmagan sodda ayollar esa ularning domiga ilinib qolmoqda. Hech qanday davlat r о ‘yxatidan о ‘tmagan noqonuniy firmalar orqali ular Dubay, Doxa kabi о ‘nlab shaharlarga ish topganlaridan xursanda b о ‘lib y о ‘l olmoqda. Natija kundek ayon. О ‘z ota-onalari, farzandalri kabi aziz insonlaridan yiroqda b о ‘lgan ayollar shahvoniy nafs qurbonlari b о ‘lmoqdalar. Ular mazkur shaharlarda na bir sud orqali, na bir advokat orqali huquqlarini himoya qilishga erishadilar, aksincha ular mahalliy politsiya xavfi ostida uydan chiqmay о ‘tirishga, о ‘ziga yoqmagan begona erkaklarga shirin tabassum qilishga majbur b о ‘lmoqda. Xotin-qizlarni fohishabozlikka undash orqali pul ishlash ham milliy, ham xalqaro huquqiy qoidalar bilan ta’qiqlanadi. Ammo ularning har ikkisida ham fohishabozlikni oldini olish choralari yaxshi y о ‘lga q о ‘yilmagan.Fohishabozlikning «gurkirab rivojlanishi» esa jamiyatning ham axloqan buzilishiga olib keladigan jirkanch holatlardan hisoblanadi, shuningdek, agar u z о ‘rlash bilan birga amalga oshirilsa, ayollar huquq va erikinliklari diskriminatsiyasining eng xunuk k о ‘rinishlaridandir. Bunday hollarni oldini olish uchun eng avvalo, xotin-qizlarning huquqiy savodxonligini oshirish, ijtimoiy himoyani kuchaytirish va ish bilan ta’minlash darajasini oshirish kerak b о ‘ladi. Shuningdek, z о ‘rlash, fohishabozlik(xotin- qizlarni fohishabozlikka undash), odam savdosi bilan bog‘liq jinoiy ishlar tergov va sud idoralari tomonidan ham alohida e’tibor qilinishini talab etadi. Bunday savdoga qarshi bugungi kunda xalqaro komissariyat tuzilgan b о ‘lib, u odam savdosiga qarshi faol kurash olib bormoqda.Hozirda uning mintaqaviy filliallari respublikamizda ham ochilgan. Kimdir xorijda biror ish yoki о ‘qish taklif qilsa, albatta mana shunday tashkilotlarga murojaat qilish yoki biror huquqni muhofaza qilish idoralaridan maslahat olish diskriminatsiya holatlarini oldini olishga yordam beradi. 24

Dunyo miqyosida juda ham keng yoyilgan ayol huquqlarining kamsitish k о ‘rinishlaridan yana biri uy z о ‘ravonligi hisobalandi.Bunda er о ‘z xotinini qiynoqlarga giriftor qilib, urib-kaltaklaydi.Toqati yetmaydigan ishlarni qilishga majbur qiladi. Bu esa nafaqat huquqlarni buzilishiga, balki ayollarning mayib- majruh b о ‘lishga olib kelishi hatto, u о ‘lim bilan yakun topish hollari ham uchrab turadi. «Minnesota inson huquqlari himoyachilari» tashkiloti sobiq sovet davlatlaridan hisoblangan Kavkaz orti davlatlarida uy z о ‘ravonliklari borasida bir qancha tadqiqotlarni amalga oshirdi va ular quyidagicha xulosalarga kelishdi: Uydagi z о ‘ravonliklar mazkur davlatlarda juda jiddiy va keng tarqalgan muammo b о ‘lib, hokimiyat bu borada rasmiy hisobotni olib bormaydi. Hukumat hatto, nihoyatda foydali b о ‘lgan erkaklar va ayollar о ‘rtasida tez yordam chaqiriqlari miqdori hisobotini yuritishni ham t о ‘xtatdi.Hisob-kitob yetishmasligining ustiga ommaviy axborot vositalarida bu muammoga doir ilmiy tadqiqotlar kam.Tashkilot vakillari mamlakatdagi uylarda z о ‘ravonliklarning qanchalik tarqalganligini, uning kelib chiqish sabablarini aniqlash maqsadida sudyalar, militsiya xodimlari, prokurorlar, xususiy advokatlar va sud-tibbiyot ekspertlaridan s о ‘rovnomalar olgan. Tashkilot vakillari 300 000 aholisi b о ‘lgan shahar va tumanlarda qator ( jinoiy, ma’muriy va ajralish) ishlarini diqqat bilan k о ‘rib chiqishdi. «Minnesota inson huquqlari himoyachilari» tashkiloti aholi о ‘rtasida ham bunday s о ‘rovlarni о ‘tkazgan. S о ‘ralgan kishilarning k о ‘pchiligi jismoniy jabr- zulm haqida gapirib berib, oiladagi ruhiy zulmning keng tarqalganligini qayd etib о ‘tdilar. Sud-tibbiyot eksperti (bu ekspert, huquq tizimi ishchisi b о ‘lib, zulm qurbonlarini ekspertiziyadan о ‘tkazsada, ularni davolamaydi) hisobiga k о ‘ra, u о ‘zi ishlagan 3 million atorfida aholisi bor hududda haftasiga 10-15 ta uydagi z о ‘ravonlikga doir ishlar bilan t о ‘qnash kelib, bu ishlarning bor-y о ‘g‘i yarimi sudgacha yetib borarkan.Uning ta’kidlashicha, mana shu kabi holatlarning natijasida oila buzilish hallari juda k о ‘p b о ‘ladi. 25

Bizning respublikamizda mana shu kabi holatlarni oldini olish va agar shunday holatlar yuz bersa, uni bartaraf etish choralarini k о ‘rish uchun bir qancha choralar k о ‘rilmoqda. Hukumat respublikada uy zulmi z о ‘ravonligi muammosini hal etish uchun yetarli salohiyatga ega b о ‘lgan bir qancha tashkilotlarni shakllantirdi. Bugun mamlakatimizda bir qancha hukumat va nohukumat tashkilotlar faoliyat olib bormoqda. Mamlakatimiz birinchi prezidentining 1995- yildagi qaroriga binoan xotin-qizlar q о ‘mitasining raisi bevosita Bosh Vazir о ‘rinbosari vazifasini ham bajarishi belgilab qo’yildi.Bu q о ‘mitaning mahalliy b о ‘lim yetakchilari esa tegishli tuman-shahar hokimining о ‘rinbosari ham hisoblanadigan b о ‘ldi. 1997 yil noyabr oyida О ‘zbkeiston Respublikasi xotin- qizlar q о ‘mitasida b о ‘lib о ‘tgan uchrashuvda ishtirok etgan Germaniya xotin-qizlar kengashining bosh kotibi Xenne Polman xonim ham mamlakatimizda xotin- qizlarning davlat va jamiyat ishlarida qatnashuvi hamda ularning muammolarini hal qilish uchun yuqori darajadagi ishlar amalga oshirilayotganligini alohida ta’kidlab о ‘tdi. Ushrashuvda ayniqsa, Respulikamizda amalga oshirilayotgan onalar va bolalar siyosati tahsinga sazovorligi haqida iliq fikrlarini bildirildi. Ayol huquqlarini diskriminatsiya qilish holatlarini oldini olishda din omilidan ham ijodiy foydalansa b о ‘ladi.Chunki unda ayol zoti juda k о ‘klarga k о ‘tarib madh etiladi, ularni, hatto rayhon barglari bilan b о ‘lsa ham urmaslik kerakligi hadisi shariflarda uqtiriladi.Shuning uchun s о ‘nggi yillarda ayollarning huquq va manfaatlari, oila tinch-totuvligini ta’minlash va boshqa maqsadlarni k о ‘zlagan holda har bir shahar, tuman, qishloq, mahallalarda otin oyi shtatlari tashkil qilindi. Ular din omilidan foydalangan holda ayollarga turli masalalar qatori ularning huquqlarini ham tushuntirib boradilar. Yurtboshimiz ta’kidlaganidek, «Jamiyatning madaniy darajasi va ma’naviy barkamolligi ayollarga b о ‘lgan munosabat bilan belgilanadi.... Avvalo, onalarimiz, opa-singillarimiz, umr y о ‘ldoshlarimiz, qizlarimizning jamiyatdagi о ‘rni va mavqeini yanada oshirish va izzat-ikromini joyiga q о ‘yish, ularning og‘irini yengil 26

qilish- davlatimizning, hukumatimizning, joylardagi hokimlarning, keng jamoatchilikning asosiy vazifasi b о ‘lmog‘i lozim» 22 . Darhaqiqat, biz ayollar oyog‘in ostida kimningdir jannati yashriliganligini xis etib, ularga hurmat nazari bilan qarasak, bu kabi mavzularlarni faqat tarix kitoblaridan о ‘qishdek baxtga erishamiz. Xulosa o’rnida shuni aytish kerakki XIX asr oxiri XX asr boshlarida xalqaro doirada ayollar huquqining toptalishi keyinchalik ularning huquqlarini tiklanishiga olib keldi va ularni himoya qilish uchun bir qator xalqaro doiradagi hujjarlar qabulqilinishibilan yakunlandi. 22 Islom Karimov, «Biz kelajagimizni o’z qo’limiz bilan quramiz», T.: «O’zbekiston»-1999 y., 256 b. 27

1.3 Gender tengligini himoya qiliishning milliy va xalqaro mexanizmlarini yaratilishi. Taraqqiylashgan dunyoda huquqiy asos davlatlar о‘rtasidagi о‘zaro munosabatlarda ishonchli kafolatdir. Mustaqillikni qо‘lga kiritgach, О‘zbekiston oldida yutuqlarni yuridik jihatdan mustahkamlash masalasi kо‘ndalang bо‘lgani bejiz emas. Bugun О‘zbekiston jahon hamjamiyatiga qо‘shilib bormoqda. Uni dunyodagi juda ko’plab mamlakatlari tarafidan e’tirof etildi. О‘zbekiston о‘ziga xos rivojlanish yо‘lini tanlab, demokratik, huquqiy davlat qurishni maqsad qilib qо‘ydi. Bunda mavjud xalqaro meyorlar о‘ziga xos о‘rin tutadi. Bular ichida eng avvalo, 1948 yilning dekabr oyida Birlashgan Millatlar Tashkilotining Bosh Assambleyasi tomonidan qabul qilingan «Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasi» muhim о‘rinni egallaydi. 23 Unda barcha odamlarga (erkaklarga ham, xotin qizlarga ham) teng huquqlar, erkinliklar va mas’uliyat beruvchi meyorlar belgilab berilgan. 1966 yil 16 dekabrda qabul qilingan BMTning “Iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy huquqlar tо‘g‘risida”gi Xalqaro Pakt, 1966 yilgi fuqarolik va siyosiy huquqlar tо‘g‘risidagi Xalqaro Pakt, 1965 yilda qabul qilingan «Irqiy kamsitishlarning hamma shakllarini tugatish tо‘g‘risidagi» konvensiya kabilar ham insonning huquq va erkinliklariga bevosita taalluqlidir 24 . Bu huquqiy hujjatlar bilan bir qatorda bevosita xotin-qizlarning huquq va erkinliklari kafolatiga xizmat qiluvchi normativ hujjatlar ham ishlab chiqila boshladi. Dastlab, 1952 yili BMT “Ayollarning siyosiy huquqlari tо‘g‘risidagi Konvensiya”ni qabul qildi. 1966 yili bu xalqaro tashkilot о‘z Nizomiga Xotin- qizlar va erkaklar teng huquqliligi tо‘g‘risida yana ikkita modda kiritdi. 1967 yili esa “Xotin-qizlar kamsitilishni tugatish tо‘g‘risida Deklaratsiya” qabul qilindi. Bu oxirgi hujjatda ta’kidlanishicha, xotin-qizlarning kamsitilishi ularning erkaklar bilan teng huquqliligini inkor etish yoki cheklashga olib keladi. Bu tub mohiyatiga 23 E. Sultonova, «Ayolni siyosiy hayotga jalb etishning shu=u=iy kafolatlari», «qonun shimoyasida», 2001. №7 B . 21 24 L .Saidova «YUNESKO xalqaro meyoriy shujjatlari» (tiplam) T.: «Adolat», 2004. B. 96 24 28

$kо‘ra adolatsizlik va inson qadr-qimmati oldida jinoyat hisoblanadi 25 , shuning uchun erkaklar va xotin-qizlar teng xuquqliligi tamoyillari konstitutsiyada aks etgan bо‘lishi yoki milliy davlatlar qonunlari bilan ma’lum darajada kafolatlangan bо‘lishi kerak 26 . Chunki ayollar huquqi inson huquqlarining ajralmas qismidir. Ayni shuning uchun ham siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy hayotda ayollarning kamsitilishining tugatish xalqaro hamjamiyat va unga a’zo davlatlarning birinchi navbatdagi vazifasidir. Uni amalga oshirishda huquqiy asos bо‘luvchi normativ hujjatlardan bо‘lmish «Ayollarga nisbatan zо‘rlikni bartaraf etish tо‘g‘risidagi» Deklaratsiya alohida qiziqish uyg‘otadi. U 1979 yil 18 dekabrda BMT Bosh Assambleyasi tomonidan qabul qilinib, 1981 yil 3 sentayabrda kuchga kiritilgan «Ayollarga nisbatan kamsitishning barcha shakllarnini bartaraf etish tо‘g‘risidagi» konvensiyaning negizini tashkil etadi. Ayollar huquqlari tо‘g‘risidagi xalqaro shartnoma va milliy qonunlarda quyidagi tо‘rtta muammolar guruhi о‘z yuridik xulosasisini topadi: 1) Siyosiy huquqlar va ulardan foydalanish imkoniyatlari; 2) Alohida shaxs sifatida va oila a’zosi sifatidagi ayollarning yuridik huquqlari; 3) Xotin-qizlarning ta’lim olish va о‘qitishning turli shakllaridan, shu jumladan kasb-hunar ta’limidan foydalanishlari; 4) Mehnat faoliyatlari 27 . BMT a’zosi bо‘lgan davlatlar ayollar bilan teng munosabatda bо‘lishini va ularga imkoniyatlarni hamda ayollar uchun teng huquqlarni ta’minlashga qaratilgan muhim qonunlar qabul qilishdi. Ayollar hozirgi vaqtda mehnat bozorida misli kо‘rilmagan kо‘lamlarda harakat qilishmoqda, ijtimoiy hayotning barcha sohalarida sezilarli о‘rinni egalashga initilishmoqda va shunisi muhimki, zarur 25 “Xotin-=izlar kamsiti li shni tugatish ti\risida Deklaratsiya ” 1-modda 26 Vzaim ootnosheniya polov v Uzbekistane: traditsii i sovremennost. – T.: 2002, – s. 74 27 A.Saidov «Ayollar huquqlari bo’yicha xalqaro va milliy qonun hujjatlari rivojlanishning asosiy yo’nalishlari»,T.:1999. B. 82. 26 27 29$

tibbiy xizmat kо‘rsatishdan, ta’limdan va fuqarolik odil sudlovdan foydalanishmoqda. Biroq millionlab ayollar ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy sohalarda, shuningdek madaniy sohada tahqirlashga duchor qilinmoqda. «BMT ma’lumotlari» ga kо‘ra 1973 yilda butun dunyoda Hukumatga boshchilik qilgan atiga oltita ayol bor edi. Hozirgi vaqtda BMT huzurida akkreditatsiyadan о‘tgan 184 ta elchidan faqat 6 tasi ayoldir. J Jahondaayollarningishhaqiaynibirxilishbajarilganholdaerkaklarningishhaqiganisbat an о‘ rtacha 30-40% pastdir . 28 Jahondagi parlamentlarda ularning soni 10 % gacha kamaydi .; Osiyo va Afrika davlatlarida 25 yoshgacha b о‘ lgan ayollarning t о‘ rtdani uch qismi savodsiz , har yili yarim million ayol ( deyarli hammasi rivojlanayotgan mamlakatlardan ) homiladorlik bilan bog ‘ liq sabablarga k о‘ ra hayotdan k о‘ z yummoqda , ayni vaqtda ularning 30% i о‘ smirlik yoshidagilardir . Inson huquqlari sohasida universalar mexanizmlar bilan bir qatorda mintaqaviy mexanizmlar ham mavjuddir. Inson huquqlari bо‘yicha Yevropa konvensiyasi tomonidan nazarda tutilgan mexanizm Konvensiyani imzolagan kо‘pchilik Yevropa davlatlari uchun eng rivojlangan va maqbul hisoblanadi. Inson huquqlari tо‘g‘risidagi Yevropa konvensiyasida an’anaviy fuqarolik va siyosiy huquqlar rо‘yxati mavjud. U oiladagi hayotni ham о‘z ichiga oladi. Konvensiyaning 14-moddasi 29 «jinsi, irqi, terisining rangi, tili, dini, siyosiy yoki boshqa qarashlari, milliy yoki ijtimoiy kelib chiqishi, milliy ozchilikka mansubligi, mulkiy huquqi, tug‘ilishi bо‘yicha maqomi yoki qandaydir boshqa maqomi kabi asoslarga kо‘ra tahqirlashlarsiz mazkur Konvensiyada e’lon qilingan huquq va erkinliklar» amalga oshirilishi tasdiqlaydi. Biroq, Yevropa Kengashining hujjatlarida ayollarning huquqlarini kafolatlovchi alohida qoida nazarda tutilmagan. 1988 yilda Vazirlar qо‘mitasi ayollar va erkaklarning tengligi tо‘g‘risidagi Deklaratsiyani qabul qildi. Unda 28 Xronika OON.-1995-Noyabr -№29 29 Inson huquqlari tо‘g‘risidagi Yevropa konvensiyasi ning 14-moddasi 30

«erkaklar va ayollarning teng huquqli ekanligi prinsiplari», «siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy, bilim olish, madaniy sohalarda va har qanday boshqa sohada jinsiga qarab kamsitish insoning huquqlari va asosiy erkinliklarini tan olinishi, amalga oshirilishi va undan foydalanilishi uchun tо‘siq» ekanligi haqida sо‘z yuritiladi 30 . «Yevropa inson huquqlarini himoya qilish mexanizmi uning samaradorlgini kamaytiruvchi kamchiliklardan xoli emas. Masalan, ariza komissiya tomonidan qabul qilinishidan oldin muammoni milliy darajada hal etishning barcha vositalari tugagan bо‘lishi kerak. Mazkur talabni bajarish chog‘ida odil sudlovning u yoki bu davlat huquqiy tizimiga kirib borishi bilan bog‘liq muammolar kelib chiqishi tayindir. Komissiya mahalliy vositalardan foydalanishda hamma vaqt ham huquqiy yordam beravermaydi. Ayrim hollardagina Komissiya bunday yordam berishni maqsadga muvofiq deb hisoblashi mumkin. Biroq, bu hamisha ham kafolatlanmagan. Bundan tashqari, agar ariza xalqaro surishtiruvning boshqa tartiboti kо‘rib chiqish uchun berilgan va yangi axbortga ega bо‘lmasa kо‘rib chiqilmaydi. Hatto shikoyat qabul qilinganda ham hozirgi vaqtda ariza berilgan paytdan boshlab sud tomonidan qaror qabul qilishgacha bо‘lgan о‘rtacha muddat besh yilni tashkil etishini nazarda tutish zarur. 1992 yilda 1800 dan ortiq yangi ish boshlandi» 31 . Inson huquqlari bо‘yicha Yevropa komissiyasi birinchi navbatda fuqaroviy va siyosiy huquqlarni kо‘rib chiqadi, ammo kо‘pincha ayollar uchun dolzarb bо‘lgan iqtisodiy, ijtimoiy, madaniy huquqlarga e’tibor qaratilmaydi. Lekin shunga qaramay ushbu qilinayotgan ishlarni umumiy nuqtai nazardan olib qaraganda yaxshi deb baholasa bо‘ladi. Chunki barcha huquqiy institutlar ham birdaniga zо‘r yoki a’lo darajaga erishib qolmagan. Ularning rivojalanishida о‘ziga xos tadrijiylik bor. Albatta, gender tengligi masalasi Yevropa yoki dunyo uchun yangi hodisadir, ya’ni uzoq vaqtlar davomida «ayol insonmi yoki hayvon» kabi 30 31 30 Chirkin K. Kontrol za sablyudeniyem chelovecheskix prav jenshin v regionax: yevropayskaya sistema. //Zayavlyayem nashi prava. s.88 SH.Zokirov «Inson huquqlarining xalqaro tartibga solinishi tarixidan», «Qonun simoyasida», 2000 y. № 5 - 6B.24 31

savollar ostida baxs- munozaralar, davra suhbatlari olib borgan Yevropa faylasuf va huquqshunoslarining faoliyatlariga hali hech qancha vaqt bо‘lmaganligini hisobga olganda bugungi qilinayotgan ishlarni salbiy baholab bо‘lmaydi. Gender tengligini himoya qilishning milliy mexanizmlarini yaratish va rivojlantirish xalqaro hamjmiyat qatnashchilari bо‘lgan har bir davlatning majburiyati hisoblanadi. Davlatlarninng xalqaro javobgarligi prinsipiga muvofiq davlat о‘z zimmasiga olgan majburiyatlar buzilganligi uchun yuridik javob beradi. Shu bilan birga shartnoma ishtirokchisi b о ‘lmagan davlatlar ham bugungi kunda bu shartnoma shartlari bilan hisoblashishga majburdir. “Ayollarni kamsitishning barcha shakllarini bartaraf etish t о ‘g‘risida”gi Konvensiyaning 2-moddasi Konvensiya qatnashchisi b о ‘lgan davlatlardan davlat organi tomonidan Konvensiyaga rioya qilinishini ta’minlashni va «istalgan xususiy shaxs, tashkilot yoki korxonatomonidan kamsitishning barcha shakllarini tugatish» uchun barcha choralarni k о ‘rishni, shuningdek, gender tengligini buzuvchi, ayollarni kamsituvchi mavjud qonunlar va qarorlar, urf-odatlar va amaliyotni о ‘zgartirishni talab qiladi 32 . О‘zbekiston Respublikasi ham mustaqillikka erishgan kundanoq Deklaratsiyada kо‘rsatilgan huquqsizlikni bartaraf qilishga kirishdi. Yangi qabul qilingan Konstitusiyaning muqaddima qismining birinchi satrlaridayoq barpo bо‘layotgan insonparvar demokratik huquqiy davlat imizning inson huquqlari ga sodiqligi ta’kidlandi. Erkaklar va xotin-qizlar о‘rtasidagi huquqiy tenglik masalasi Asosiy qonunning ikkita moddasida belgilab qо‘yildi. Masalan, 18-moddasida “О‘zbekiston Respublikasida barcha fuqarolar bir xil huquq va erkinliklarga ega bо‘lib, jinsi, irqi, millati, tili, dini, ijtimoiy kelib chiqishi, e’tiqodi, shaxsi va ijtimoiy mavqeidan qatiy nazar, qonun oldida tengdirlar” 33 , deyiladi va bunda barcha fuqarolar tushunchasida erkak va ayollar ham nazarda tutilayotganligi oyday ravshan. 32 “Ayollarni kamsitishning barcha shakllarini bartaraf etish t о ‘g‘risida”gi Konvensiya 33 O’zbekiston Respublikasining Konstitusiyasi. T.: ” О ‘zbekiston ” 20 1 8 . B. 10 32

Konstitusiyaning “Inson huquqlari va erkinliklarining kafolatlari” deb atalgan X bobida biz о‘rganayotgan masalaga yanada aniqlik kiritilgan: uning 46- moddasida ochiq-oydin “Xotin-qizlar va erkaklar teng huquqlidirlar” deb ta’kidlandi. 65-moddada esa onalik va bolalik davlat tomonidan muhofaza qilinishi aytib о‘tilgan 34 . Erkaklar va ayollarning teng huquqliligi kafolati, shuningdek ayollarga beriladigan imtiyozlar mehnat va oila tо‘g‘risidagi qonunlarda ham mustahkamlangan. О‘zbekiston Respublikasi Mehnat kodeksiga kо‘ra, “xotin-qizlarni og‘ir va havfli ishlarga ( dunyo miqyosida bunday ishlarning 460 dan ortiq turi mavjud) va tungi smenadagi ishga jalb qilish taqiqlanadi. Bunda homilador va farzandi 3 yoshga tо‘lmagan ayollarga asosiy e’tibor beriladi. Ularni tungi ish vaqtidan tashqari mehnat faoliyatiga tortish yoki ularning xohishisiz xizmat safariga yuborish ta’qiqlanadi 35 . Ular asosan bola tarbiyasi bilan shug‘ullanadilar, ularning о‘qishini nazorat qiladilar, erlarining mehnat faoliyatida ularga kо‘maklashadilar. Xullas, u о‘z xohishi bilan mehnat qilishga haqli. Hech kim uni ishlashga majbur qila olmaydi. 36 Bu qonun hujjatlar jamiyatimiz a’zolariga katta mas’uliyat yuklaydi. Lekin bu huquqlarning ta’minlanishi faqatgina davlatning о‘ziga bog‘liq bо‘lib qolmaydi. Uning uchun fuqaroning о‘zi ham jon kuydirishi, harakat qilishi lozim. Shundagina ushbu mexanizmlar bir tekis amalda joriy bо‘lishiga erishishimiz mumkin. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev raisligida 2019- yilning 19-mart kuni yoshlarga e’tiborni kuchaytirish, ularni madaniyat, san’at, jismoniy tarbiya va sportga keng jalb etish, ularda axborot texnologiyalaridan foydalanish ko‘nikmalarini shakllantirish, yoshlar o‘rtasida kitobxonlikni targ‘ib qilish, xotin-qizlar bandligini oshirish masalalariga bag‘ishlangan videoselektor yig‘ilishi 37 bo‘lib o‘tdi. 34 35 34 O’zbekiston Respublikasi Mehnat kodeksi 116-moddasi. T.:Adolat, 2018 , B.76 36 35 O’zbekiston Respublikasi Konstitusiyasi. T.: ” О ‘zbekiston ” 20 1 8 . B. 10 O’zbekiston Respublikasi Mehnat kodeksi. T.:Adolat, 2018, B.76 37 37 O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev raisligida 2019-yilning 19-mart kuni yoshlarga e’tiborni kuchaytirish, ularni madaniyat, san’at, jismoniy tarbiya va sportga keng jalb etish, ularda axborot texnologiyalaridan foydalanish ko‘nikmalarini shakllantirish, yoshlar o‘rtasida kitobxonlikni targ‘ib qilish, xotin-qizlar bandligini oshirish masalalariga bag‘ishlangan videoselektor yig‘ilishidagi nutqidan. 33

Yig’ilishda davlat rahbari ijtimoiy, ma’naviy-ma’rifiy sohalardagi ishlarni yangi tizim asosida yo‘lga qo‘yish bo‘yicha 5 ta muhim tashabbusni ilgari surgan edi. Birinchi tashabbus yoshlarning musiqa, rassomlik, adabiyot, teatr va san’atning boshqa turlariga qiziqishlarini oshirishga, iste’dodini yuzaga chiqarishga xizmat qiladi. Ikkinchi tashabbus yoshlarni jismoniy chiniqtirish, ularning sport sohasida qobiliyatini namoyon qilishlari uchun zarur sharoitlar yaratishga yo‘naltirilgan. Uchinchi tashabbus aholi va yoshlar o‘rtasida kompyuter texnologiyalari va internetdan samarali foydalanishni tashkil etishga qaratilgan. To‘rtinchi tashabbus yoshlar ma’naviyatini yuksaltirish, ular o‘rtasida kitobxonlikni keng targ‘ib qilish bo‘yicha tizimli ishlarni tashkil etishga yo‘naltirilgan. Beshinchi tashabbus xotin-qizlarni ish bilan ta’minlash masalalarini nazarda tutadi. Bu tashabbuslar orasida oxirgisi juda katta ahamiyatga ega bo’lib u jamiyatda ayollarning bandligini ta’minlash va shu orqali ularga daxldorlik hissini shakllantirishdan iborat edi. Shu munosabat bilan yig‘ilishda xotin-qizlarni ish bilan ta’minlash masalalari ham muhokama qilindi. Shu maqsadda 2019—2020-yillarda barcha tumanlarda sendvich panellardan 195 ta tikuv-trikotaj korxonalarini tashkil etish belgilangan. Ularni qurish uchun aholi zich yashaydigan, mehnat resurslari ko‘p joylar tanlab olingan. Bu korxonalarni tashkil etish natijasida xotin-qizlar uchun 24 mingdan ortiq doimiy ish o‘rni yaratish ko‘zda tutilgan. Prezident mehnat qilish istagidagi ayollar ish o‘rinlari sonidan ancha ko‘pligini hisobga olib, korxonalarda ishni 2 smenada tashkil etish, ularda xaridorgir mahsulotlar ishlab chiqarish zarurligini ta’kidladilar. Xulosa qilib aytadigan bo’lsak mustaqillikdan so’ng mamlakatimizda ham inson huquqlari va erkinliklarini ta’minlash , ayollar va bolalar huquqlarini ta’minlash borasidagi ishlarning debochasi o’laroq “Ombutsman” instituning joriy etilishi katta ahamiyatga ega. 34

II bob. Islom huquqida gender masalarning tartibga solinishi 2.1 Islomgacha bo’lgan davrda xotin-qizlarning ijtimoiy ahvoli. 35

Tabiatda qimirlagan jon borki, u juft qilib yaratilgan. Odatda biz uni jinslar deb ataymiz. Tabiat xilqatining bu zaylda yaratilishida katta hikmat va mazmun mujassam. Hayot deb atalmish muqaddas dargoh, siru sinoatga boy m о ‘jiza shu y о ‘l bilan shakllanadi va rivojlanadi. Bu xilqatning oltin qonuni va davomiyligining sababchisidir. Bu sof tabiiy jarayonga barcha mavjudodlar о ‘z ixtiyorlari ila b о ‘ysunadilar. Yaratgan egamiz о ‘zining shoh qonunini amalga oshirish uchun jinslar orasida muayyan yashash tarzi qoidalarini belgilab, bu qoidalarga jins vakilarining birdek b о ‘ysunishlarini talab qildi. Shu jumladan bani Odam nasliga ham. Mobodo, ular belgilangan qoidalarga о ‘zboshimchalik bilan aralashib, uni buzadigan b о ‘lsalar, odil jazo-dahshatli halokatlar bilan bilan ogohlantirildi. Lekin inson о ‘z nomi bilan unutuvchidir. U jinslar orasidagi belgilangan qoidalarni unutdi. Darhaqiqat, biz о ‘tmishga boqib, erkak va ayol о ‘rtasidagi yashash tarzi, munosabat qoidalarini о ‘rganib chiqsak, uzoq vaqtlar davomida jinslar orasida g‘ayrimutanosiblikka guvoh b о ‘lamiz. Agar qadimda Yunon yoki Rim saltanatlaridagi ayolning tutgan mavqeiga nazar tashlasak, ayollarning ba’zilari biror xususiy sifatlari sababli yoki bazmu jamshidlar k о ‘rki b о ‘lmish husnu malohat sohibi b о ‘lganliklari boisidan hurmatga sazovor b о ‘lganligini k о ‘ramiz. Yana shunday davrlar ham b о ‘lganki, unda ayollar hech qanday huquqqa ega b о ‘lmagan maxluq deb qaralgan. О ‘sha paytlarda hatto, ayrim о ‘zini ulamo va faylasuf deb sanaganlar: «ayolning ham joni b о ‘ladimi- y о ‘qmi, agar b о ‘lsa, u insoniy jonmi yoki hayvoniymi, bordi-yu ayol insoniy jon egasi deb tahmin qilinsa, uning ijtimoiy mavqei erkakka nisbatan pastmi yoki undan sal yuqorimi», kabi g‘ofil fikrlarga ham borardilar. 38 Bunday chirkin holatlarni k о ‘hna Sharq tarixida ham uchratamiz.Tarixchi Shahristoniyning aytishicha, Mazdak ta’limoti b о ‘yicha hamma odamlar bir ota- onadan tarqalgan va bir-birlarining mol-mulki va xotinlarida haqlari bor. 39 Sharqda 38 Mushammad Qutb «Islom va ayol» Saodat jurnali, 2001. , №2 , B. 1 2 39 Abul Shasan Ali Nadvi «Islom va dunyo» Qohira : 2014. B. 87 36

yetishib kamolga yetgan Mazdak bu ta’limoti b о ‘yicha, ayolni mol-mulk bilan bir darajada k о ‘radi. Shu bilan birgalikda O’rta Osiyoda keng tarqalgan Zardushtiylik dinining muqaddas kitobi “Avesto”da ham ayol va erkaklarning bir-biriga bo’lgan munosabatiga alohida urg’u berilgan va zardushtiylik huquqining yirik tadqiqotchisi A.Perixanyan unda “ayollar emansipantsiyasining ayrim elementlari poydo bo’lganini qayd etadi”.ayol kishi shaxsiy mulkka ega bo’lishga ega bo’lish huquqiga ega bo’lib,unda xayriya maqsadlarida mustaqil foydalanishi mumkin bo’lgan, shuningdek mustaqil ravishda davogar va guvoh sifatida ko’rsatma berishi mumkinligi qayd etib o’tilgan. Nikoh Zardushtiylik huquqida unga kiruvchilarning ikki tomonlama xohishi natijasida bo’lib, faqat shundan keyin ota-onalar va vasiylar tomonidan tasdiqlangan. Bu tabiiyki,bugungi kunda ham bo’lganidek ota-onalarning majbur etilishini istisno etmagan. Nikoh shartnomasi muayyan muddatga tuzilgan , ushbu muddat tamom bo’lgandan u har ikkala tomonning qaroriga ko’ra yangidan tuzilgan.Oila monogan bo’lgan, garchi er-xotin uning roziligisiz boshqa erkak bilan vaqtincha nikohga kirishga berishi mumkin bo’lsa ham, biroq xotin ushbu nikohdan orttirgan barcha bolalarini o’zining qonuniy bolalari va merosxo’rlari deb tan olishga majbur bo’lgan. Bu tabiiyki, er uchun jiddiy to’siq bo’lib xizmat qilgan. Agar er sudda o’z xotinini bo’ysunmaslikda ayblagan taqdirda ham xotinning huquqlari hisobga olingan. Shuni takidlash lozimki, xotinning bo’ysunmasligi zardushtiylikda og’ir gunohlardan biri hisoblangan.“Erning buyruqlarini bajarmaydigan xotinni - deyiladi pahlaviy tlidagi nasihat beruvchi matnlardan birida, xotin deb hisoblamaslik kerak”. Lekin shunga qaramay, bunday qilmish 3 marta sodir etilishi va sud tartibida ommaviy ravishda e’lon qilinishi kerak bo’lgan . Faqat ana shundagina er rasmiy “bo’ysunmaslik to’g’risidagi hujjat”ni olishi va xotiniga qarshi sud ishlarini boshlashi mumkin bo’lgan. Biroq ushbu holatda o’ziga yuklangan aybni omma oldida rad etish va o’zining aybdor 37

emasligini isbotlash huquqi xotinda qolgan, chunki aks holda u o’ziga tegishli butun mol-mulkdan er foydasiga judo bo’lgan. “Avesto”da nikoh-oila munosabatlari masalalariga anchagina etibor berilgan. Avestoda jamiyatda oila pastlashib boruvchi va yon chiziqlar bo’yicha keng qarindoshlik aloqalaridagi odamlardan iborat bo’lgan, oilaviy mol-mulki,istemol va maishiy va ishlab chqarish umumiyligi, umumiy ajdoddan kelib chiqqanlik bilan harakterlanadi. “Avesto” bo’yicha qarindoshlikning 9 ta bosqichini qayd etadi: 1) ota-onalar; 2) farzandlar; 3) aka-ukalar va opa-singillar; 4) bob ova buvi; 5) nevaralar; 6)tog’alar va xolalar; 7)amakivachchalar va ammavachchalar; 8) jiyanlar; 9) aka- ukalr va opa-singil nevaralari 40 . Shu bilan birgalikda “Avesto”da tug’ilgan va hali tug’ilmagan bolalarning huquqlarini qat’iy himoya qiladi, abortni taqiqlaydi, faqat ona , otani emas, balki abortni qilgan kampir ham jazolanishini belgilaydi, ayolning Avesto jamiyatidagi mavqeini tartibga solidi, haqgo’y, pokiza ayolni sharaflab, unga madhiyalar kuylaydi. “Avesto” oilaga jamiyatninbg asosiy bo’g’ini sifatida katta ahamiyat bergan, jamiyat mavjudligi va faravonligi, ijtimoiy aloqalarning mustahkamlanishi, yomonlikka qarshi kurash, inson zotining davom etishi, avesto jamiyatining yashovchanligi,dinning vorisiyligi va tarqalishi uning mustahkamligiga bog’liq bo’lgan. Shuning uchun nikoh oily tangri Ahura mazda xush keluvchi ish,nikohsizlik esa gunoh, yomonlik deb hisoblangan. Zardusht xotini bor kishining “xotini bo’lmagan kishidan” ustun deb e’lon qilgan.”Uy boshlig’ining uy boshlig’I bo’lganda ustunligini … oila otasining bolalari bo’lmagandan ustunligini…” “Vandidot”ga ko’ra nikoh munosabatlariga kirishi uchun nikoh bitimini tuzish talab etilgan. “Avesto”tomonidan nikoh yoshi belgilangan, ana shu yoshga borganda yigitlar va qizlar dindan xabardor qilingan – konfermatsiyadan , ya’ni sinovdan o’tganlar. 40 Avesto T:. “Sharq”. 2008 38

Voyaga yetganlik va dinni qabul qilganlik ramzi deb “kusma” belbog’i sanalgan u konfermatsiyadan ya’ni sinovdan o’tganlar belga bog’langan. Avesto bo’yicha qizlarning turmushga chiqishi haqida ota-onalar va vasiylar qayg’urishlari lozim bo’lgan. Manbalarning guvohlik berishicha, nikoh kuni turmush qurmoqchi bo’layotganlar istagi bo’lib so’ngra u ota-onalar va vasiylar tomonidan tasdiqlangan. “Vandidot”da ota-onalarning qizlariga sep berishi majburiy ko’rsatilgan, ma’lum ro’yxati ko’rsatilgan “Vandidot”ning quyidagi ko’rsatmalari juda ham harakterlidir: “uning qalbini pokiza e’tiqod va muqaddaa qonunga moyil qilsin yaxshi yostiqdoshga intiq qilsin… yosh qizaloqning qaddi-qomati, rang-ro’yi har jihatdan benuqson bo’lsin… 15 yoshli qiz yaxshi obro’-e’tiborga , shan va oltin zirakka ega bo’lib u yaxshi e’tiqodli erga turmushga berilsin”. Nikoh tuzilishi “Avesto” bo’yicha ma’lum marosimlarda amalga oshirilgan : yoshlarga nasihat, yoshlarga ularning birgalikdagi hayotida yordam ko’rsatish haqidagi duolar qilingan, hozirgacha ham zardushtiylik izdoshlari tomonidan ularga rioya etib kelinmoqda . “Yasna”dan , zardusht tomonidan o’zining kenja qizi Poruchistaning Yamaspa bilan nikohiga bag’ishlab tuzilgan “to’y Gata” si (“Gohlari ”), shuningdek,Zardushtning boshqa nikohlanayotgan juftliklarga murojaati (“Yasna”53) 41 keltiriladi. Bundan tashqari, zardushtiylar tomonidan rioya etilayotgan garchi hozirda bir muncha zamonaviylashtirilgan bo’lsada, to’y an’analri bilan taqqoslamalar beriladi. Zardushtiylik huquqiy ongda poligam oila shaklida mavjud bo’lmagan , demak, avesto jamiyatida oila monogam shaklida bo’lgan. “Avesto”ning ko’rsatmalari er-xotinlarning (“Visparad”,IX,20-24), ota- onalarning farzandlariga nisbatan majburiyatlarini, bolalarni tarbiyalash rejimini yetarli tavishda to’laqonli beldilab qo’ygan. Yoki b о ‘lmasa, «Qadim О ‘zbekiston sivilizatsiyasi: Davlatchilik va huquq tarixidan lavhalar» kitobida shu mazmundagi satrlarga k о ‘zimiz tushadi, ya’ni er о ‘z xotinini uning roziligisiz boshqa erkak bilan vaqtincha nikohga kirishishga 41 Avesto T:. “Sharq”. 2008 “Yasht”qismi 39

berishi mumkin. Lekin undan paydo b о ‘lgan bolalar ham xotinning birinchi eriga merosx о ‘r sanaladi. 42 Lekin bunday holatlarning eng mudhish k о ‘rinishi Arabiston yarim orolida juda ham jirkanch oqibatlarga olib keldi. Islom dini qabul qilinmasidan avval kо‘pgina mamlakatlarda xotin-qizlar huquqi poymol qilinib kelinganligi tо‘g‘risida bir necha bor aytib kelinadi. Kezi kelganda shuni qayd etish lozimki, ayollar huquqlari poymol etilibgina qolmay, undan ham dahshatlisi – qirongarchilik yuz berar edi. Islom endigina qabul qilingan qabilalarda qiz bolaning tug‘ilishi oila uchun fojea hisoblangan. Buni balki dorul xarb mamlakatlardan о‘tgan ayanchli an’ana deb ham tushunish mumkindir. Chunki ingliz sotsiologi Entoni Giddensning yozishicha, gо‘daklar va yosh bolalarni ataylab о‘ldirish g‘arbda (va bizning yurtimizda ham –Jinoyat Kodeksiga kо‘ra ) eng og‘ir jinoyat hisoblangan bо‘lsa, an’anaviy Xitoy madaniyatida kambag‘al oilalarda yangi tug‘ilgan qiz bolalarni oilaning yordamchisi emas, “bо‘lajak nonxо‘r”, tekintomoq deb bо‘g‘ib о‘ldirish hollari uchrab turgan 43 . Imom Ismoil al-Buxoriy, 83-hadisda keltirilishicha, bir necha qizi bor kishi Abdulloh ibn Umar huzurlarida bо‘lganida qizlarining о‘lishini orzu qilgan. Shunda Abdulloh u kishiga qattiq g‘azab bilan: “qizlarning rizqi-rо‘zini sen о‘zingning rizqingdan berasanmi?” – deb koyigan edilar 44 . Yana bir hadisi sharifda Muhammad Mustafo s.a.v. shunday deganlari keltiriladi: – Kimning uchta qizi yoki singlisi bо‘lsa, ularga yaxshi ta’lim bersa, xushaxloq qilib tarbiyalasa, о‘shanga jannatdan joy va’da qilinadi. – Agarda ikkita qizi va bitta singlisi bо‘lsa-chi? – deb sо‘rashibdi sahobalar. – Ikkita qizi va bitta singlisi bо‘lsa, unga ham Alloh jannat va’da qilgan. 42 42 A.Saidov, B Abdullayev, «Qadim O’zbkiston sivilizatsiyasi: Davlatchilik va shuningdek uning tarixidan lavhalar»,T.: «Adolat», 2001 . B. 189 43 Giddens E. “ Sotsiologi ya” . – M.: Editorial URSS. – 1999. B. 49 43 44 44 I mom Ismoil Al-Buxoriy. Al-adab al-mufrad (Adab durdonalari). – T.: “ Movaronnahr ” – 199 2 . B.40 40

Islom dini va uning Muqaddas Kitobi qizlarga о‘lim tilashni vahshiylik, odamkushlik sifatida qoralab, ularni о‘ldirish hollarini qatiy man etdi. Ahmad Lutfi Qozonchi о‘zining «Saodat asri qissalari» nomli asarida arablarda ayollarga nisbatan bunday salbiy qarashning shakllanishini quyidagi sababga kо‘ra deb izohlaydi: «Arab jazirasini Nо‘mon ismli bir podshoh bosib olib, boj-soliqlar olib turardi. Lekin bir qabila boj tо‘lashdan bosh tortgach u о‘z qо‘shinini yuborib butun xotin-halaj, о‘g‘il-qizlarni asir olib ketdi. Asirga olinganlar ichida qabila boshlig‘ining qizi ham bor bо‘lib, u podshohning о‘g‘li bilan sevishib qoldi. Barcha asirlar о‘z yurtiga qaytib kelsalarda, qabila boshlig‘ining qizi begona yurtda qolib otasini qabilasi olidada sharmanda qildi. Bu hol qabila boshlig‘iga qattiq ta’sir qilib, tug‘ilajak barcha qiz farzandlarini tiriklayin kо‘mishga ahd qildi. Bu qabiladoshlari ham sodiq qolishdi. Shu bilan arablarda qiz farzandlarni tiriklayin kо‘mish odat tusini oldi» 45 . Boshqa yurtlarda bо‘lgani kabi arablarda ham о‘sha vaqtda poligamik nikoh judda «gullagan chо‘qqisi»da edi. Ba’zi qabila boshliqlarining hatto, 100 tagacha xotinlari bо‘lardi. Ular aksar hollarda hayvonlarchalik ham qadr topolmasdi. Bunday vaziyatda ayollarning huquqi, erkinligi kabi muqaddas tushunchalar haqida о‘ylashning о‘zi ahmoqchilikdan о‘zga boshqa narsa bо‘lmasdi. Chunki, oliy qadriyat hisoblangan hamda ayollarning ham ajralmas va uzviy huquqlari bо‘lgan yashash huquqi erkaklarning xohishu irodasiga bog‘liq edi. Eng achinarlisi, ular bunday razilona qilmishlari uchun hech kim olidida javobgar bо‘lmas va ularni hech kim bu yо‘ldan qaytarolmasdi. Islom kelgach esa bu holat ancha о‘zgardi. Islomda kо‘pnikohlillik majuburiy holat emas. Lekin bir erkakning 4 tagacha ayolga uylanishiga ruhsat berilgan. Islomda birdan ortiq ayolga uylanishga ruxsat berilish sabalari quyidagicha kо‘rsatiladi: «( Birinchidan ), Islom butun dunyoga yuborilgan dindir. Islom sovuq mijozli shimolliklar uchun ham, issiq mijozili janubliklar uchun ham mos qoidalarni joriy 45 A. . L.Qozonchi, «Saodat asri qissalari», J.1, T.: Movaronnuahr . 2001. B.87 41

qilgan.Jumladan, oila masalasida ham. Lekin bunda imkoni y о ‘qlarni, bittadan ortiq xotinga ehtiyoji b о ‘lmaganlarni k о ‘pxotinlikka majbur qilmaydi. Ham jinsiy quvvat, ham mablag‘ jihatidan imkoni bor kishilarga, ular harrom y о ‘lga yurib ketmasliklari uchun, zarurat yuzasidan k о ‘pxotinli b о ‘lishga ruxsat beradi. Bu – masalaning hikmati» 46 . Bundan tashqari quyidagi asosli sabablar k о ‘rsatiladiki ulardan k о ‘z yumishini hech iloji y о ‘q: « Ikkinchidan , hozirgi kunimizgacha aholini r о ‘yxatga olish natijalariga nazar solsak, hamisha ayollarning sezilarli darajada k о ‘p b о ‘lganligini k о ‘ramiz. Yosh g о ‘daklar ichida ham о ‘g‘il bolalarda qiz bolalarga nisbatan о ‘lim k о ‘p. Y о ‘l hodisalari, turli turmush hodisalari va qolaversa, urushlarda asosan erkaklar о ‘ladi.Demak, jamiyatimizda ayollar erkaklardan k о ‘p b о ‘ladi.Agar bir bir erkak bir xotinga uylansa, ortib qolgan ayollar nima qiladilar?Ular ham inson, Alloh bergan jinsiy mayl bor, oilali, erli, farzandli b о ‘lishni xohlaydilar.Ammo iloji y о ‘q. Erkaklar hammasi band.X о ‘sh, bunday holda mazkur ayollar о ‘z muammolarni qanday hal etadilar? Buning uch faraziy y о ‘li bor: Birnchidan-harom y о ‘lga yurish.Jinsiy ehtiyojini qondirish nuqtai nazaridan, zino qiladi; nasl qoldirish ehtiyoji nuqtai nazaridan, haromi bola orttiradi. Ikkinchidan-birovning oilasini buzib, xotinidan ajaratib, bolalarini tirik yetim qilib, tegib olish. Uchinchidan esa- halol-pok, rozi-rizolik y о ‘li bilan ikkinchi xotin b о ‘lish. Albatta, о ‘zini qadrlagan, halol-pok b о ‘lishini xohlagan ayol avvalgi ikki y о ‘lni keskin rad etadi va uchinchi y о ‘lni-islomiy y о ‘lni tanlaydi. Insoniyat tarixi davomida bu og‘ir masalani Islomchalik insoniy bir y о ‘sinda hal etganboshqa yechim bormi?! Inson hayotida turli holatlar b о ‘lib turadi. Jumladan, sog‘lik masalasida ham. Deylik, bir muddat oilaviy hayot kechirib, farzandalar topib, s о ‘ngra ayol kishi kasal b о ‘lib qoldi.Natijada u butkul eriga ayollik vazifasini ado eta olmay 46 Mushammad Sodiq Mushammad Yusuf «Tafsiri shilol» 3-5 poralar. M .: 2014 . B. 214 42

qoldai.Erkak esa, hali jismonan baquvvat.Nima qilish kerak? Bu holni muolaja qilishning ham uch y о ‘li bor: Birinchi yo’l er boshqa ayollar bilan zino qilib, harom y о ‘lga kirib ketishi kerak.Bu yechimning turgan-bitgani zarar. Avvalo, о ‘ziga: vijdon iztirrobida, ikkiyuzlama hayot kechirishga majbur. S о ‘ngra oilasiga, farzandlariga: ular ham iztirobda, oilaning parchalanib ketish xavfi tug‘iladi. S о ‘ngra jamiyatga: zinokor hamisha jamiyat axloqini buzib turadi. Va hakozo... Ikkinchi y о ‘l- umid ibaln bir yostiqqa bosh q о ‘ygan ayolni, bolalarining onasini tashlab, boshqaga uylanib ketish.Bunda, tabiiyki, normal hayot buziladi, farzandlar tarbiyasiga putar yetadi. Uchinchi y о ‘l- kasal hldagi ayoli bilan birga, bolalari bilan birga, yaxshilikda qolib, ularning roziligi va halol pok y о ‘l bilan boshqa ayolga uylanish.Albatta, о ‘zini qadrlagan, halol-pok hayot kechirishni xohlagan kishi avvlalgi ikki y о ‘lni keskin rad etadi va uchinchi- Islomi y о ‘lni tanalaydi. Chunki eng t о ‘g‘ri y о ‘l ham shudir. T о ‘rtinchi yo’l - iymonli, eru xotin oila qurib, о ‘n yoki undan ortiq yil birgalikda hayot kechirdilar, ammo farzand k о ‘rmadilar.Va faraz qilaylikki, tabiblar ayol kishida ona b о ‘lish imkoni y о ‘qligini aniqladilar. Bu xilning yechimi qanday b о ‘ladi?Shuncha yil birga yashagan, issiq-sovuqni birgalikda о ‘tkazgan ayolni haydash kerakmi?U boshqa erga tekkani baln baribir farzand k о ‘rmasa? Yoki erkak ham farzandsiz о ‘tishi kerakmi? Bu muammoni t о ‘g‘ri hal qilishning y о ‘li –Islomiy hkumdir. Avvalgi ayolni о ‘zi bilan olib qolib, rozilik va halol- poklik y о ‘li bilan yana bitta ayolga uylanib, baxtli hayot kechirib, farzandli b о ‘lish». 47 Islomdagi birdan ortiq ayolga uylanishga k о ‘p hollarda xato tushuniladi, xato q о ‘llaniladi. Bu bilan islom о ‘zidan oldingi xohlaganicha nikohga ega b о ‘lishdek johiliyat odatini bekor qilib о ‘ziga yarasha shartlar asosida eng k о ‘pi bilan t о ‘rttagacha ayolga uylanishga izn bergan edi. Birdan k о ‘p ayolga uylanish islomda faqatgina izn va ruxsat xalos. Bu amr yoki tavsiya emas. Zamon, makon 47 Mushammad Sodiq Mushammad Yusuf «Tafsiri shilol» , B. 215. 43

va ijtimoiy shartlarning zarurati ushbu ruxsatning sohasini toraytira oladi yoxud umuman о ‘rtadan y о ‘qotadi. 48 Agar ayol nikoh vaqtida о ‘zidan boshqa nikoh tuzilmasligi shartini q о ‘ysa va er ham buni qabul qilsa, bir qancha mujtahidlarning fikriga k о ‘ra erkak birdan ortiq ayolga uylana olmaydi. Islom bir tarafdan zamon sharoitlarini hisobga olgan holda birdan ortiq nikohni joiz deb bilsada, boshqa tarafdan ideal oila bir erkakka bir ayol, bir ayolga bir erkak ekanligini bildirgan, tavsiya qilgan. Bunga quyidagi oyatni dalil qilib keltiradilar: «Agar rosa harakat qilsangiz ham, xotinlar о ‘rtasida adolatli b о ‘la olmaysizlar.Bir y о ‘l moyil b о ‘lib ketib, (ba’zisini) muallaqga о ‘xshatib q о ‘ymang. Agar isloh va taqvo qilsangiz, albatta, Alloh mag‘firatli va rahmli zotdir». 49 Islom birdan ortiq ayolga uylanganda ular orasida adolatning ta’minlanishini xohlagan, lekin qanchalik harakat qilinsa ham bunday adolatni ta’minlanmasligini ifoda qilgan holda bir ayolga uylanishlikni tavsiya etgan. Adolat masalasi qiyin ekanligiga yana bir misol sifatida Fozil qori Yosin о ‘g‘lining ma’ruzalaridan birini keltiramiz: «Bir shaharda nikohida ikkita xotini bor b о ‘lgan taqvodor, solih, adolatpesha bir kishi yashardi. U hamisha xotinlari о ‘rtasida adolatning ta’minlanishiga alohida e’tibor berib, ularning biriga biror narsa harid qilsa, albatta, ikkinchisiga ham xuddi о ‘sha narsadan sotib olar, birini biror joyga olib olib borsa, ikkinchisini ham shu joyga olib borar, xullas bir xotiniga qanday munosabat qilsa ikkinchisiga ham xuddi shunday munosabatda b о ‘lardi. Uning harakatlarida hech kim adolatsizlik alomatlarini k о ‘rmasdi. Hatto, uning xotinlari ham erining qilayotgan ishlaridan norizo k о ‘rinmasdi.U islom talab qilgan adolat mezonlarini bajarardi. Taqdirning adolatiga tan bermaslikning hech ilojisi y о ‘q, ya’ni taqdir ham uning adolatiga hamohang tarzda ikki xotinining jonini bir kunda oldi. Motam kuni 48 Do ς . Dr . Sulayman Ü lugda ģ « Islam ’ da Emir va Yasaklarin hikmeti » Ankara 1992. B. 177 46 Mushammad Sodi= Mushammad Yusuf «Tafsiri shilol», 3-5 poralar, «Niso», 129 , M.:2014 . B. 387 49 44

shayx har ikkisiga bir xil jon kuydirar va teng yig‘lardi. Dafn marosimida ham u adolatni ta’minlashni о ‘z oldiga maqsad qilib q о ‘ygandi.U xotinlarini bir xil kafanladi, bir xil rangdagi, bir xil kattalikdagi tobutlarga joylashtirdi.Uning oldida bir muammo paydo b о ‘ldi.Qaysi bir xotinini uydan birinchi olib chiqishi kerak? Teng olib chiqay desa hovli darvozasi kichikligi bunga t о ‘sqinlik qilardi. Shuning uchun u xuddi shu darvozadan yana bitta qurdida, ikkinchi xotinini shu ana о ‘sha darvozadan olib chiqishga qaror qildi va xotinlari bir vaqtda uydan olib chiqildi. U adolatni ta’min etganidan masrur edi.Ertasiga er tush k о ‘rdi.Tushiga katta xotini kiribdi. U nimagadir xomush edi va eriga dedi: « Nega menga adolatsizlik qildiingiz? Er esa hayron-qanday adolatsizlik, ahir s о ‘ngi kuni ham har ikkingizga teng munosabatda b о ‘ldimku! Bir xil, kafan, bir xil tobut, har ikkingiz uchun teng xayru ehsonlar, bir xil duolar, uydan bir vaqtda chiqsin deb qurilgan yangi darvoza-bularning hammasini adolat uchun qildim. Xotin esa eridan xafa b о ‘lgandek b о ‘lib dedi: - Yangi darvozadan kenja xotingizni olib chiqdingizku, bu adolatsizlik b о ‘lmasdan nama?!». Bu misol ham bizga adolat masalasi nechog‘li qiyin ish ekanligiga dalolat qiladi. Biz yuqoridagi keltirilgan dalilu misollarga, nazariy maslalarga e’tbor nazari bilan bilan qarasak, fikr yuritsak, islomning ayol huquqlari yuzasidan nechog‘li ma’qul, haqiqiy va jamiyat hayotiga mos hukmlar chiqarganligi ochiq oydin о ‘rtaga chiqadi. Xulosa o’rnida shuni aytib o’tish mumkinki islom dini vujudga kelgunga qadar mintaqamizda va hozirgi islomiy davlatlarda mavjud bo’lgan diniy shakllar ayollar erkinligini qisman kafolatlay olgan ,ammo to’liq shaklda emas. 45

2.2.Islomda tenglik nazariyasi, erkak va ayollarning huquqiy tengligi masalasi. «Ma’naviy madaniyat va ijtimoiy psixologiyaga tegishli omillarning aniqlashtirmasdan turib diniy huquq normalarining hayotiyligi va yuqori barqarorligini baxolash mumkin emas edi. Ular о‘z ta’sir kuchiga kо‘ra Yevropadan kelib chiqqan huquqiy masalalarga yon bermadi, balki kо‘pincha ulardan ustunlik qildi» Murat Supatayev, (rossiyalik huquqshunos) 46

Islom dini jahon dinlaridan biri bо‘libgina qolmay, u yuksak taraqqiy etgan huquqiy oila va о‘ziga xos huquqiy madaniyat maktabidir. Islom dini Allohga ibodat qilish masalalarini bayon qilish bilan birga musulmonlarning kundalik xatti- harakatini tartibga solishga, ularning turmush tarzini shakllantirishga yо‘naltirilgandir 50 . Bugungi kundagi huquqiy tizmilar ijtimoiy munosabatlarning eng muhim masalalarini tartibga solsa, islom huquqi hayotning ulkan masalalaridan tortib oddiy ikr-chikrlarigacha tartibga solib, ular о‘rtasida о‘ziga xos qoidalar va nizomlarni belgilab beradi. Mashhur islomshunos, faqih Abdul Homid G‘azzoliyning fikricha, islom huquqi insonning quyidagi huquqlarini himoya qiladi:  Hayotini;  Aqlini;  Dinini;  Naslini;  Molini. 51 Bu о‘rinda G‘azzoliy inson huquqlarini umumlashtirgan holda bayon etgan bо‘lsada, bir tafakkur qilib kо‘rsak mazkur huquqlari himoya qilingan insonda huquq borasida hech qanday kamchilik bо‘lmasligiga ishonch hosil qilishimiz mumkin. Islomda inson huqulari, jumladan tenglik masalasi bugungi kunning ham eng dolzarb masalalaridan biri hisoblanadi. Tenglik millatlar о ‘rtasida, yosh, fuqarolik, irq, ijtimoiy kelib chiqish, jins va shu kabilar о ‘rtasida b о ‘lishi mumkin. Tenglik prinsipi bu barcha davlat organlari, jamoat tashkilotlari, fuqarolar va mansabdor shaxslarning kimligidan qat’i nazar qonunlarga s о ‘zsiz b о ‘ysunishi va ularning qonun oldida barobar b о ‘lishidir. Adolat ramzi b о ‘lgan ushbu prinsip huquqiy va axoqiy tarbiya natijasida kamolga yetadi. Ma’lumki, islom shariat qonunlariga asoslanadi.A.SH.Juzjoniyning «Islom huquqshunosligi» kitobida keltirilishicha, 50 A.X Saidov «Hozirgi zamon asosiy islom iy tizimlari», T.: TDYUI, 2004. B. 309 48 A.G’azzoliy «Ishyo-yu ulumid din», T.: Movaronnuhr. 2003. B. 68 51 47

islom shariatining dunyo qonunchiligdan о ‘ziga xos farqli tomonlari bor, ya’ni shariat qonunchiligining asosiy qismi ilohiyligi, juda ham kam о ‘zgarishi va urf- odat qoidalarini о ‘zida qamrab olganligi kabilar 52 .Islom huquqida asosiy huquq manbasi sifatida Qur’oni karim e’tirof etiladi.Unda adolat-tenglik masalasiga 28 bor murojaat qilingan. Masalan, «Moida» surasida surasida: «Biror qavm (kishilari)ni yoqtirmaslik sizlarni adolatsizlik qilishga undamasin!» 53 . Yana shu suraning boshqa bir oyatida: «Agar hukm qilsangiz о ‘rtalarida adolat bilan hukm qiling» 54 . An’om surasida esa: «Gapirsangiz garchi qarindoshingiz b о ‘lsa ham, adolatli b о ‘ling!» 55 va h.z. Bular esa tenglik prinsipi ijtimoiy hayotda naqadar muhim ekanligini yaqqol k о ‘rsatib turibdi. Biz k о ‘rib chiqmoqchi b о ‘lgan tenglik obyekti esa erkak va ayol о ‘rtasidagi tenglik masalasidir.X о ‘sh islom bu masalaga qanday yondoshadi? Ma’lumki, erkak va ayol jamiyat hayotida о ‘ziga xos о ‘rin va о ‘ziga xos mavqega ega. Hech qachon erkak ayolning vazifasini ayoldek, ayol esa erkakning vazifasini erkakdek bajara olmaydi. Bunga bir qancha sabablar bor. Eng avvalo, erkak va ayol о ‘zning biologik va psixologik jihatlari bilan bir-biridan ancha farq qiladi. Lekin bugungi kunda k о ‘pgina g‘arb huquqshunoslari mazkur holatni inkor qilishga urunadilar. Albatta, erkakda b о ‘lgan jismoniy salohiyat ayolda yoki ayoldagi mehr, yumshoq tabiatlilik, nozik did erkaklarda y о ‘q b о ‘lishi mumkin. Islom har ikki jinsga uning xususiyati, biolgik va psixologik tuzilishga qarab huquq va majburiyatlarni belgilab berdi. Islom tenglik borsida shunday y о ‘l tutdiki, biz uni hech ikkilanmay demokratiyaning о ‘ziga xos shakli deb aytishimiz mumkin, ya’ni ba’zi huquqlarni erkaklarga k о ‘proq berdi, ba’zilarini ayollarga.Taqsimotning bunday usuli 52 A.SH. Juzjoniy «Islom huquqshunosligi: Shanafiy mazshabi va Irta Osiyo fa=ishlari» T.: Toshkent islom universiteti. 2002. B.72 50 A. Mansur. Qur’oni karimning o’ zbek tilidagi ma’nolar tarjimasi., T.: Toshkent islom universiteti. 2001 «Moida», 8 51O’ sha kitob. «Moida», 42. 52 O’sha kitob. «An’om»,152 53 54 55 48

faqatgina ularning manfaatlarini k о ‘zlagan holda amalga oshirildi. Masalan, taloq masalasida erkaklarga k о ‘proq huquq berilgan b о ‘lsa, farzand tarbiyasi va unga egalik borasida ayolga k о ‘proq huquq berildi. Islomdagi huquq va majburiyatlar taqsimotining barchasida katta hikmat mujassam. Uning natijasida oila, jamiyat qolaversa, erkak va ayolning baxti, farovonligi k о ‘zlanadi. Masalan, eng k о ‘p baxs-munozaraga sabab b о ‘luvchi taloq huquqi. Taloq bir og‘iz s о ‘z bilan amalga oshiriladigan jarayondir. U s о ‘z xoh chin b о ‘lsin, xoh hazil taloq uchun bir xil ahamiyat kasb etadi. Bir butun oilani ajratuvchi taloq s о ‘zi esa Alloh nazdida halol b о ‘lgan, lekni eng yomon s о ‘z hisoblanadi. Taloq s о ‘zi ishlatilganda arsh larzaga kelarkan. Ayol tabiati yonayotgan hashak alangasiga о ‘xshaydi: lop etib yonadi, lop etib о ‘chadi, ya’ni jahli chiqqanda ichidagini t о ‘kib-sochib oladida, keyin yana yaqin d о ‘stdek, qadrdon odamdek b о ‘lib yuravearadi. Oila hayoti esa doimo tinch-totuv b о ‘lavermaydi. Oila hayotida ba’zan tortishuvlar, kelishmovchiliklar b о ‘lib turadi. Shunday vaziyatlarda ayolning lafzidan taloq s о ‘zi chiqib ketib, oiladek muqaddas jamiyat buzilib ketishining oldini olish uchun taloq huquqi erkakka berilgan.Ammo bu bilan ayol taloq huquqidan mahrum degan tushuncha kelib chiqmasligi kerak.Chunki ayolga ham taloq huquqi berilgan.Bu haqida о ‘z о ‘rnida aytib о ‘tamiz. Yana shunady huquqlar borki, unda ayol huquqining t о ‘liq ustunligini k о ‘rishimiz mumkin. Masalan, iqtisodiy ta’minot, turar joy bilan ta’minlanish kabilarda erkak ayol oldida о ‘z b о ‘yniga majburiyat oladi va yuqoridagilar bilan ta’minlashi shart b о ‘ladi. Ibodat bobida esa koinot Parvardigori ayollarga ham erkaklar ham qilgan xayru amallariga qarab teng ravishda ajru savoblarni belgilab berdi. Islom ayolni k о ‘p hollarda о ‘z eriga b о ‘ysunishga, unga katta hurmat k о ‘rsatishga buyrigan b о ‘lsada, erning ham о ‘z ayoliga chuqur ehtirom k о ‘rsatishni majburiyat darajasiga k о ‘tardi. Agar er о ‘z ayolini yoqtirmasada, unga zulm qilmaslikni unga yaxshi munosabatda b о ‘lishini talab qildi. Bu haqida Shayx Muhammad Ali Sobuniy о ‘z kitobida shunday keltiradi:«Bir kishi Hasan ibn Ali (r.a.)ga dedi: «Mening bir 49

qizim bor, uni kimga nikohlasam ekan?» Shunda Hasan Ali (r.a.): «Uni Allohga taqvo qiladiganga nikohla, shunda uni yaxshi k о ‘rsa, hurmat qiladi, hurmatini joyiga q о ‘yadi, yomon k о ‘rsa, zulm qilmaydi», deydilar» 56 . Qur’onda barcha insonlar, ularning ijtimoiy mavqeyi,dini,millati,tili va irqidan qat’I nazar teng ekanligi quyidagicha e’lon etilgan.”Ey odamlar , darhaqiqatdan biz sizlarni bir erkak va bir ayoldan yaratdik hamda bir-biringiz bilan tanishib,do’stlik va birodarlikda yashashingiz uchun, sizlar turli-tuman qabila va elatlar qilib yaratfik Albatta Olloh nazarida sizlarning eng mukarramrog’ingiz eng taqvodoringizdir” deb qayd etib o’tilgan. Shu bilan birga islom barcha о ‘g‘il-qiz uchun jannatni onalar oyog‘in ostiga yashirdi. Jinoyat-jazo bobida esa erkagu ayolni jazolar bilan q о ‘rqitib, ularni bu y о ‘ldan qaytardi.Hatto, Payg‘ambar qizi b о ‘lsada, qonunga zid ish qilsa jazodan omon qolmasligini islom bayon etdi. Bunga dalil sifatida quyidagi hadisi sharifni keltirishni lozim deb topdik: Oisha (r.a) quyidagicha rivoyat qiladi: «Qurayshning Banu Mahzum urug‘idan b о ‘lmish bir ayol (birovni taqinchog‘ini) о ‘g‘irladi. Shunda (Quraysh ahli): «Bu ayolni (q о ‘lini kestirmangiz, deb) Muhammad (s.a.v.) ga kim ayta oladi» deyishdi. Ammo ul zotga gapirmoqqa hech jur’at qilolmadi, faqatgina Usoma ibn Zaydgina botinib (bu haqida Raulullohga) ayta oldi. Janobi Rasululoh (s.a.v.) : «Banu Isroil, agar oralaridan biror aslzoda о ‘g‘irlik qilsa, unga tegmaganlar va agar bechorahol о ‘g‘irlik qilsa, uning q о ‘lini kesganlar. Basharti о ‘g‘irlik qilgan Payg‘ambarning qizi Fotima b о ‘lganida ham, albatta, q о ‘lini kesgan b о ‘lur edim», dedilar». Yuqoridagi hadisdan ham k о ‘rinib turibdiki, islom huquqi tenglik borasida juda ham jiddiy turgan. Shuni alohida ta’kidalash joizki, islom huquqi musulmonlarning shariatda nazarda tutilgan huquq va majburiyatlari, nafaqat umuminsoniy qadriyatlarni, balki maxsus sharqona ijtimoiy-madaniy, alohida о ‘ziga xos tamoyillarni ham mujassamlashtirgan. Musulmon huquqida ota-ona, 56 Shayx Mushammad Ali Sobuniy, «Islomiy nikoh va uning odoblari», T.: «Movarunnahr», 2005. B. 29 50

farzandalar va oilaning boshqa a’zolari, q о ‘ni-q о ‘shnilar о ‘rtasidagi tenglik, ular о ‘rtasidagi munosabatlar tizimi, keksalarga va yetimlarga g‘amx о ‘rlik qilish, oilani mustahkamlash, kattaga hurmat kichikka izzat kabi maishiy munosabatlar alohida tartibda e’tibor bilan qaralgan hamda ularni iloji boricha elementar jihatlarigacha yoritib berilgan. Bir s о ‘z bilan aytganda islom huquqi tenglik prinsipini ham mustaqil tarzda, boshqa huquq tizimlariga taqlid qilmasdan yoki k о ‘chirmasdan barchaning manfaatlarini k о ‘zlab ishlab chiqqan va amaliyotga tadbiq etgan. Ayol Allohning buyuk m о ‘jizasi. U oila charog‘boni, farzandlarimiz homiysi, farovon, g о ‘zal hayotimiz garovi xonadonlarimiz k о ‘rki va fayzidir. Muqaddas dinimiz islomda ayol m о ‘tabar zot sifatida e’zozlanadi.Shu bois, ayollar huquqi islom shariatida diqqatga sazovor masalarlardan biri hisoblanadi. Qadimdan islom ulamolari erkak va ayol huquqlari masalasiga alohida e’tibor berib, о ‘z qarashlarini bayon qilganlar. Xususan, ayollarga bevosita taalluqli b о ‘lgan mahr, nikoh, taloq kabi masalalarda k о ‘plab kitoblar yozilgan. Buyuk faqih Burhoniddin Marg‘iloniyning "Hidoya" kitobida ham ayollarga xos b о ‘lgan bir qancha fiqihiy masalalar о ‘z aksini topganini k о ‘rish mumkin. Shuni ta’kidlash joizki, Qur’oni karimdagi eng uzun suralardan biri b о ‘lgan "Niso" surasi ayollarga bag‘ishlangan. Shuningdek, "Baqara", "Moida", "Nur", "Ahzob" kabi о ‘nlab suralarda ayollar xususidagi oyatlar bayon etilgan. Islom har ikki jinsning huquq va majburiyatlarini aniq qilib, dalilu misollar bilan bayon etadi. Yaratilish jihatidan erkak bilan ayol о ‘rtasida inson b о ‘lganliklari e’tibori yuzasidan о ‘xshashlik, jins va vazifa jihatidan farqlilik mavjudligidan, bu holat asosiy huquq va erkinliklar e’tibori bilan har ikki jinsning ham ayni hukmlarga tobe’ b о ‘lishlarini, bundan tashqari jins va vujud farqliligining lozim topgani о ‘lchovida ayri va о ‘zgarishga xos hukmlarga b о ‘ysunishlari ham hikmatdandir hamda har ikki tarafning foydalarigadir. Har ikki jins vakillarining tug‘ilishdan ega b о ‘lgan qobiliyat va xislatlarini ajoyib tarzda rivojlantirishlari uchun shunday huquqiy statusga ehtiyoj borligidan dunyodagi barcha dinlar va huquqiy tizimlar ushbu xususda turlicha y о ‘l tutishgan. 51

Islom nazdida erkak va ayol bir xil ruhga, ayni javharga insoniy о ‘zlikka egadir. bu jihatidan о ‘rtalarida farq y о ‘qdir. Shu tarzda asosiy huquq va erikinliklarga egalikda tengdirlar. Qur’oni karimda: Ey insonlar, sizlarni bir jondan (Odamdan) yaratgan, undan juftini (Havvoni) vujudga keltirgan hamda u ikkovidan k о ‘p erkak va ayollarni tarqatgan Parvardigoringizdan q о ‘rqingiz! » der ekan erkagu ayol-butun bashariyatning bir nafsdan yaratilaganligini ifoda etmoqda. Erkak va ayollarning yaratilish g‘oyalari ham birdir. Har ikki jinsda ham Allohni tanimoq.unga ibodat etmoq («Men jin va insni О ‘zimga ibodat qilishlari uchun yaratdim» 57 ), yer yuziga ma’mur qilmoq (An’om, 165), tug‘ilishdan о ‘zlarida mavjud qobiliyat va imkoniyatlari amalga oshirmoq va kuchaytirmoq, oxirat saodatiga erishmoq uchun yaratilgandir. Qur’on va hadislardagi xitoblar, amr, va ta’qiqlarda erkak va ayolga teng munosabat bilan qaralgan, ya’ni aksariyat oyat va hadislarda jinsga umuman e’tibor qaratilmagan holda yondoshiladi. Masalan, Qur’onni ochuvchi sura b о ‘lgan fotiha surasida ham «sengagina ibodat qilamiz va sendangina s о ‘raymiz... bizlarni adashganlar va zalolatga botganlar y о ‘liga boshlamagin» yoki "namoz о ‘qinglar va Alloh y о ‘liga sadaqa qilinglar" kabi oyatlardagidek, inson jins jihatidan ajratilmasdan birdek xitob qilinganligiga guvoh b о ‘lishimiz mumkin. Barcha duolarda ham vaziyat shu tarzda. Faqatgina homiladorlik, idda kabi ayollarning о ‘zlariga xos b о ‘lgan, urush, jihod kabi erkaklarga xos b о ‘lgan masalalarda jins jihatdan alohida munosabatda b о ‘lingan. Xullas nasslarda umumiy va asosiy hukmlarda ayol-erkakka ajratish y о ‘q. Ayollarning о ‘z din va mazhablarida qolish huquqlari, ishonch, ibodat va vijdon erkinliklari bor. Bir musulmon erkak yaxudiy yoki xristian yoxud mutaziliy, shia e’tiqodiga mansub ayolga uylansa, ayolning e’tiqod qilgan dini va mazhabida davom etishga qarshilik qila olmaydi. « Dinda majburlash y о ‘qdir » oyati bu yerda ham amaldadir. 57 Abdulaziz Mansur. Qur’oni karim ma’nolarining tarjimasi. T.: Toshkent islom universiteti. 2001. «Vaz-zoriyot»,56 52

Ayol ta’lim va tarbiya olish huquqiga ega. Ilm olish erkaklar kabi ayollarga о ‘rnida farzi –ayn, о ‘rnida farzi-kifoyadir. Ayol olim, faqih, mujtahid, mufti (ba’zi mazhablarda qozi ham b о ‘la oladi). Barcha ilm va tadqiqot sohalari unga ochiqdir. Ayolning diniy rivoyatlari, bergan fatvolari va qilgan ijtihodlari erkaklarniki bilan bir xil ahamiyatga egadir. Islomda ayollaring ham guvohligi qabul qilinadi. Lekin bunda bir kichik cheklov bor. YA’ni , ikki erkak yoki bir erkak va ikki ayolning guvohligi deyilgan. Bu quyidagi oyatga asoslanadi: «Erkak kishilaringizdan ikki guvohni guvohlikka keltiringlar, agar ikki erkak kishi b о ‘lmasa, sizlar rozi b о ‘ladigann guvohlardan bir erkak va ikki ayol 58 ». Islom faqihlarining tushintirishicha, guvohlikda bir erkak о ‘rniga ikki ayolning q о ‘yilishiga sabab ularda unutishning k о ‘p uchrashligi tufayli qat’iyat (zabt)ning nuqsonli ekanligidir. Bu Alloh taoloning: «Ulardan biri adashsa, boshqasi eslatadi» degan oyatida ta’kidlanadi. Bu Allohning hukmi va uning batafsil hikmatini Alloh bilguvchiroqdir. Ayollarning erkaklar bilan beradigan guvohliklarini mol – mulklar va ular bilan yuzaga keladigan oldi – sotdi, ijara, hadya, vasiyat, garov va kafillikda qabul qilishgan. Islom ulamolari erkaklar odatda k о ‘rmaydigan bokiralik, juvonlik, tug‘ish, hayz, emizish, bolaning tug‘ilgandagi yig‘isi, ayollarning kiyim ostidagi jarohati, peslik kabi ayblari, iddani о ‘tash kabi holatlarda ayollarning yolg‘iz guvohliklari qabul qilinadi deb ta’kidlaydilar. Demak ayollarning ham guvohlik layoqati saqlab qolingan. Islom huquqida jinoiy javobgarlik layoqati va mas’uliyati jihatidan erkak va ayolga bir xil huquq va majburiyatlar yuklatilgan. Ayollarga qilingan jinoyatlar erkaklarga qarshi qilingan jinoyatlar kabidir.Ayollar qilgan jinoyatlariga ham о ‘z navbatida erkaklarga qilgan jinoyatlari uchun beriladigandek tarzdagi miqdorda jazolar beriladi 59 . Oldin ham aytib о ‘tganimizdek, erkak va ayolning fitratida 58 Quroni Karim, «Baqara» surasi 282 oyat 59 Do ς . Dr. Sulayman Ü lugdaģ «Islam’da Emir va Yasaklarin hikmeti» Ankara 1992. 175 53

о ‘ziga xos farqlar mavjudki, ularning har ikkisi mana shu jihatlariga e’tibor bergan holda munosabatda b о ‘lish hamda huquq va vazifalar berishga t о ‘g‘ri keladi. Agar hamma yerda barcha narsa beistisno teng bо‘lganida, balki insoniyat ham ikki – ayol va erkak jinslaridan iborat bо‘lmagan bо‘larmidi? Alloh erkak va ayolga ularga xos biologik, ruhiy va boshqa xususiyatlarni in’om etgan ekan, о‘sha omillar hayotda ham e’tiborga olinishi kerak. Qanday bо‘lmasin, xotin-qizlarga tegishli masalalarda muammo ayol foydasiga hal qilinadi, ularga kо‘proq huquq beriladi. Buni ayollik tabiati taqazo etadi. Erkaklarga kelganda esa, ular ham tabiatiga kо‘ra ayollarga xos bо‘lmagan ayrim huquqlarga ega. Vaholanki, xotin-qizlarga erkak kishilarning huquqini berishdan nima foyda? YA’ni, ayollarga о‘rmonda yog‘och kesuvchi, ayiq ovlovchi, BelAZ haydovchisi huquqi berilsa, ular о‘sha huquqlardan foydalangan bо‘larmidi? Erkaklar va xotin-qizlarga birday tegishli masalalarda teng huquqlilik zarur. (ilm olish, Alloh ne’matlaridan foydalanish va h.z.). Teng huquqlilikni notо‘g‘ri tushunish orqali sobiq sovet ittifoqi yо‘llarida asfalt yotqizgan yoki Tayshet-Abakan magistralida temir yо‘l о‘tqazgan ayollar ahvoliga achinmay bо‘lmaydi. Shu bois islom ba’zi nuqtalarda ayollar va erkaklarga turli vazifalarni yukladi va turlicha imtiyozlarni belgiladi. Masalan, yuqoridagi kabi og‘ir mehnat ayollarga vojib qilinmadi va ular shu kabi ishlardan qaytarildi. Din sohasida esa, ayol hayz kо‘rgan vaqtda namoz о‘qimaydi, rо‘za tutmaydi, bu oradagi namozalarining qazosi unga vojib bо‘lmaydi, lekin rо‘zasini tutib beradi. homila va farzand emizish davrida ham xuddi shunday. Ayolga juma farz, hayit namozlari vojib, jamoat bilan namoz о‘qish sunnat emas. Shuningdek, harbiy xizmat, dushmanga qurol bilan chiqish ular uchun farz emas. О‘z navbatida bu amallarni bajarmagan ayol uchun shu amallarni bajargan erkakka berilgan savoblar va’da qilingan. Umuman olganda islom ayollarga kо‘proq huquq, erkaklarga kо‘proq mas’uliyat va burchlar bergan. Qur’oni karimning bir oyat borki, u kо‘pchilik feministlar tomonidan ayollrga zulm sifatida baholanib, ancha baxs-munozaralarga sabab bо‘lmoqda, ya’ni: 54

“Erkaklar xotinlar ustidan (oila boshlig‘i sifatida doimiy) qoim turuvchilardir. Sabab – Alloh ularning birlari (erkaklar) ni birlari (ayollar) dan (ba’zi hususiyatlarda) ortiq qilgani va (erkaklar о‘z oilasiga) о‘z mol- mulklaridan sarf qilib turishlaridir. (Ayollar ichida ) solihalari – bu ( Allohga) itoatli, g‘oyibga Alloh saqlaganicha himoyatlim (ya’ni erlarining sirlari, mulklari va obrо‘larini saqlovchi) lardir. Xotinlarning itoatsizligidan qо‘rqsangiz, avvalo ularga nasihat qilingiz, sо‘ng (bu ta’sir qilmasa) ularni yotoqlarda tark etingiz, sо‘ngra (bu ham kor qilmasa ) ularni (majruh bо‘lmagudek darajada) uringiz. Ammo sizlarga itoat qilsalar, ularga qarshi (boshqacha) yо‘l axtarmangizlar”. 60 Fransiyalik islomshunos R.Sharl bu kо‘rsatmada patria potestas – patriarxat ta’siri borligini qayd etadi. Masalan, qadimgi fransuz urf-odatlari va eski qо‘l yozmalarda, aytaylik, Bovezida “agar xotini eriga ziyon yetkazsa, er unday xotinni kaltaklashi mumkin, ammo о‘lguday urmaslik, mayib-majruh qilmaslik lozim” 61 : Islomda ham noqobil xotin yaxshi sо‘z bilan yо‘lga solinadi. Kor qilmasa, yotog‘i boshqa qilib qо‘yiladi. U ham ta’sir qilmasa, unday xotinni mayib qilmaslik darajasida kaltaklash lozim. Lekin shuni ta’kidlash kerakki, islom bu о‘rinda boshqa bir urf-odat yoki biror ta’sir natijasida bu hukmni olmagan, ya’ni bu Allohning irodasi asosida nozil qilingan. Falsafa doktori Jamol Badaviyning yozishicha, ayrim odamlar bu oyatni о‘zlaricha sharhlab, erkak kishi oila boshlig‘i, valine’mati: jazolash u yoqda tursin, ayolni himoya qilishi lozim, deyishadi. Erkaklarning oiladagi bunday mas’uliyati (arabchada qivama ) ularning siyosiy faoliyatda ham shunday yо‘l tutishini bildiradi. Ammo bu qiyos unchalik ham ishonarli emas va hal qiluvchi ahamiyat kasb etmaydi 62 . Shu о‘rinda, Payg‘ambar (s.a.v.) ning hadislaridan birida: “ Ayollarni rayhon barglari bilan bо‘lsada urmanglar» , degan muborak kо‘rsatmalarini ham eslab о‘tish joiz. Agar bu oyat islomni tanqid qiluvchilar nuqtai nazaridagi ma’noga ega 60 Abdulaziz Mansur. +ur’oni karim ma’nolarining tarjimasi. T.: Toshkent islom universiteti, 2001 – Niso surasi 61 Sharl R. Musulmanskoye pravo. – M., 1959. , s.58-59 62 Badaviy J. Islomda gender tengligi // Asosiy nu q tai nazarlar. – American Trust Publications. B . 34 55

bо‘lganida Payg‘ambarimiz (s.a.v.) yuqoridagi hadislarini aytmagan bо‘lishlari mumkin edilar, aytmoqchimizki «Ba’zi kishilar oyatda «uringlar» deyilgan, deb uni suiiste’mol qilishga urinadilar. Bu ayni xatodir. Har qanday oilaviy mojaroni tinchlik yо‘li bilan oqilona hal qilish mumkin» (Abdulaziz Mansur tafsiri) 63 . Qur’onda xotin-qizlarni rahbarlik ishlariga, jumladan, davlatni boshqarish lavozimlariga tayinlamaslik yoki undan chetlatish tо‘g‘risida bir og‘iz ham sо‘z aytilmagan. Ba’zi din arboblarining ta’kidlashlaricha, ayol kishi nomozni boshqara olmaydi, yoki imomlik qila olmaydi. Bu davlatni ham boshqara olmaydi degani. Ammo Al-Mozniy, Abu Savr va Al-Tabariy kabi taniqli islomshunoslarning fikricha, Ramazon oyida Qur’onni yaxshi biladigan boshqa odam bо‘lmasa, о‘sha savodli ayol imomlik qilishi mumkin. Ba’zan davlat arbobi masjidda imomlik qilishi, harbiy harakatlarda qatnashishi, rasmiy kishilar va boshqa davlatlar rahbarlari bilan uchrashishiga tо‘g‘ri keladi. Ayol kishining oiladagi tutgan о‘rni faoliyatning islom axloqiy qonun-qoidalariga sig‘maydigan bu barcha turlari oldida ancha yuqori. Ammo shuni yoddan chiqarmaslik kerakki, deydi d-r Badaviy, musulmon va muslimaning asosiy vazifasi – Alloh va xalqi uchun sidqi dildan xizmat qilishdir. Payg‘ambar (s.a.v.) janoblarining zavjalari Ummu Salama (r.a.), bugungi kunimiz istilohlariga kо‘ra, davlat maslahatchisi bо‘lganlar. Endi erkaklar va ayollar huquqlari masalasiga huquqiy jihatdan kо‘proq yondoshaylik. Isnonning shaxsiy, iqtisodiy-ijtimoiy va siyosiy huquqlari mavjud bо‘ladi. Mana shu jihatdan olib qaralganda taqsimot qanday, bugunning tili bilan aytganda demokratiya qanchalik ta’minlangan. Erkaklarga berilgani kabi ayollarga ham quyidagi shaxsiy huquqlar islomda kafolatlanadi: Yashash huquqi;  Aybsizlik prizumsiyasi  Bir joydan ikkinchi joyga k о ‘chish; 63 Abdulaziz Mansur. Qur’oni karim ma’nolarining tarjimasi. T.: Toshkent islom universiteti, 2001 – B. 84 56

Erkin nikoh qurish va uni bekor qilish;  Erkin fikrlash;  Vijdon va e’tiqod erkinligi. Islom har ikki jinsning hayoti muqaddasligini e’tirof etib, jinslarga ajratmagan holda, begunoh bir jonni о‘ldirish butun insoniyatni о‘ldirshga teng deb yashash huquqi barchaning uzviy huquqi ekanligi ta’kidaladi. Aybsizlik prizumsiyasi maslasida islom shaxsini umuman jinsga ajratmadi. Islom huquqida bu prinsip juda ham mustahkam qaror topgan bо‘lib, bir shaxsni biror jinoyatda yoki shunga о‘xshash g‘ayriqonuniy bir harakatda ayblovchi odamdan juda ham kо‘plab shartlar talab qilinadi. Bu shartlardan biror zarrasi bajarilmay qolgan taqdirda ham ayblanayotgan shaxs aybdor deb topilmaydi. Hatto, zino qilgan ayolni shu vaziyat о ‘z eri tutib olgan taqdirda ham er о ‘zi bilan yetarli guvohlar keltirolmasa va ayol bu faktga iqror b о ‘lmasa, unga hech qanday jazo berilmaydi. Ularning javobgarligi qiyomatga qoldiriladi. Turar joy masalasi erkakning zimmasidagi majburiyat sanaladi, ya’ni er ayolini zarur yashash joyi bilan ta’minlashi shart. Agar er uzoq yerga k о ‘chib ketishni iroda qilsa-yu ayol bunga k о ‘nmasa, u о ‘z talog‘ini s о ‘rashi mumkin. Shuningdek, ayol turmushga chiqqanidan s о ‘ng erning zimmasiga ayoliga о ‘z ota- onasi va qarindoshlarini k о ‘rib turishga ruxsat bermoqlik lozim b о ‘ladi. Ayol ham inson, unda ham qalb bor, yurak bor. Ayol oila qurar ekan, u ham о ‘zi yoqtirgan kiishsi bilan yashash, turmush kechirishni xohlaydi. Bu masalada, ya’ni erkin nikoh qurish va uni bekor qilishda islom ayollarning huquqlarini ta’minlash maqsadida bir qancha ishlarni amalga oshirgan. Lekin islom mazhablarida bu masalada bir oz xilma -xillik mavjud, ya’ni ba’zi bir sunniy mazhablari ayol kishining turmushga chiqishi faqatgina valiysining roziligi bilan amalga oshiriladi, desalar yana bir mazhab ulamolari bunda ayolning о ‘z roziligi shart deb aytadilar. Bu fikr tarafdorlari hanafiy mazhabidagilardir. Ular Payg‘ambarimiz (s.a.v.)ning quyidagi hadisi sharifini dalil qilib keltiradilar: 57

Imom Nasoiy Oisha (r.a.)dan rivoyat qiladilar: «Bir qiz mening oldimga kirib aytdi: «Otam meni akalarining о ‘g‘illariga beryapti, bu bilan men orqali past obr о ‘sini k о ‘tarmoqchi, men esa xohlamayman». Men : «Nabiy (s.a.v.) kelgunlaricha о ‘tiratur», dedim. Rasululloh (s.a.v.) kelganlarida esa,yuqoridagi gaplarni takrorladi. Rasululloh (s.a.v.) uning otasisha odam yubortirib, qizining roziligin olish, ya’ni uning aqdining bekor b о ‘lishi yoki qolishiga ixtiyorli qildilar. Shunda qiz: «Ey Rasululloh, otam qilganlarini joiz deb bildiim, lekin ayollarga erkinlik va ixtiyor bormi? Shuni bilmoqchi edim» deb aytdi».Ba’zi rivoyatlarda «Men qizlar ishida otalariga hech narsa y о ‘qligini (huquq ayollarda ekanligini), bu narsalarni ayollar bilishini xohladim», deyilgan 64 . Nikohni bekor qilishda ham ayollarga bir qancha huquqlar berilgan, ya’ni ba’zilarning da’volaricha taloq huquqi faqat erkakka tegishli huquq emas.Bu huquq ayollarga ham tegishlidir.Buning uchun taloq ilmini bilish kerak.U quyidagi shaklda ayolga tegishli b о ‘ladi:  Birinchi shakli bu ayolning nikoh aqdi vaqtida erkakdan taloq olish huquqi  Xulu’ deb atalgan yana bir taloq shakli b о ‘lib, bunda ayol er bergan mahrni qaytarib berishi shart b о ‘ladi.  Ayol agar eri ekaklik imkoniyatini bajara olmasa, qozi yoki hokimga bu haqida murojaat qilib, erining talog‘isiz ham nikohdan ajralish huquqiga ega. (Bunda ayol ayol jinsidagi qozilik idorasi xodimlariga murojaat qiladi). Demak, kо‘rinib turibdiki, ayollar erkin nikoh qurish va uni bekor qilishd a bir qancha huquqlarga ega bо‘lib, ular ayollarning farovon hayoti garovi hisoblanadi. Erkin fikrlash sohasida har ikki jins vakillariga teng imkoniyatlar berilgan. Bu haqida Umar (r.a.) bilan bog‘liq bir hikoyani keltirish orqali erkin fikr qanchalik islom huquqida qadrlanishiga guvoh b о ‘lishimiz mumkin. Umar al Foruq nomi 64 Shayx Mushammad Ali Sobuniy, «Islomiy nikosh va uning odoblari», T. :Movaronnuhr. 2005, B. 42. 58

bilan mashhur bо‘lgan xalifa Umar ibn Xattob saroy ayonlari bilan ketayotgan edi. Ayol uning oldidan chiqib tо‘xtatdi va: “Ey Umar,– dedi, – yaqinda ham seni Umarcha – kichkina Umar deb chaqirardik, Endi katta bо‘lib qolding va seni Umar deb atay boshlashdi. Endi bо‘lsa, Xalifa, ya’ni “Musulmonlar sultonisan”. Allohdan qо‘rqqin, ey Umar! О‘limning haqligiga ishongan odam umrini bekor о‘tkazmaydi. Oxirat kuniga ishongan esa, azob-uqubatdan qо‘rqadi, – deb gapida davom etdi ayol. Birgina nomi dushmanlarni dahshatga soladigan mо‘min- musulmon Umar indamay kampirning nasihatini tinglab turdi. Uning atrofidagi amaldorlar esa: “Ey musulmonlarning amiri, shu bitta qari kampirni deb turaveramizmi?”, deyishdi. Ularga javoban xalif: “Allohga qasamki, u kunning avvalidan oxirigacha ushlab tursa ham, farz namoz vaqtidan boshqa vaqtda turaveraman. Siz bu kampirning kimligini bilmaysizmi? Bu Havla binti Sa’labaku! Uning sо‘zlarini Allohimiz yetti osmon ortida turib eshitgan. Butun olam Robbisi uni eshitgan bо‘lsa-yu, bitta Umar tinglamaydimi?!” – dedi 65 Vijdon erkinligi borasida esa yuqorida t о ‘xtalib о ‘tganimizdek, ayol о ‘z diniy e’tiqodini turmushga chiqandan keyin ham t о ‘liq saqlab qolishga haqli. Bu haqida ixtilof yо‘q. Iqtisodiy va ijtimoiy huquqlari: Mehnat qilish;  Mulkdor bо‘lish;  Merosga egalik qilish;  Dam olish;  Malakliy tibbiy xizmatdan foydalanish;  Ilm olish. Iqtisodiy va ijtimoiy huquqlar sohasida ham ayollarga erkaklardek teng imkoniyatlar yaratilgan. Shu о‘rinda aytib о‘tish kerakki, huquqlarning bu turida 65 Mushammad Sodi q M ushammad Yusuf. Islomda inson shu=u=lari ( Nashriyoti va nashr yili k о ‘rsatilm agan ). B.46 59

ba’zi jihatlari borki, u bizga notenglikni keltirib chiqarayotgandek bо‘lishi mumkin. Lekin aslida uning zamirida tо‘liq adolat mujassam. “7 x 7” gazetasining 2003 yil 10 iyul sonida Andijon viloyatining qо‘rg‘ontepa tumanidan Mavluda Abduqodirovaning “Ayod qadri” degan yaxshi maqolasi chop etilgan. Bizning mavzuga yaqin bо‘lganligi uchun uni ba’zi qisqartirishlar bilan keltiramiz. Maqola muallifi yozadi. “Ayol bir qо‘li bilan beshikni, bir qо‘li bilan dunyoni tebratayotgan zotdir. Shuning uchun ham ayollar qadim-qadimdan e’zozlanib kelinadi. Muborak hadislarda ham “Jannat onalar oyog‘i ostida” deb bejiz aytilmagan. qariyalarimizning aytishlaricha, ilgari ayol zotiga e’tibor katta bо‘lgan ekan. Ayollarning og‘ir ish qilishiga yо‘l bermagan ekanlar. Ketmon tutqazib yer choptirmagan, xalta kо‘tartirib bozor-о‘char qilishga buyurmagan ekanlar. Hatto о‘sha paytdagi ayollarga kо‘chadan suv olib kelishga buyurilmagan ekanki, suv kerak bо‘lgan ayol bо‘sh paqirlarni darvozadan tashqariga chiqarib qо‘ysa, kо‘chadan о‘tib ketayotgan begona erkaklar darvoza tagida bо‘sh paqiri turgan xonadon ayoliga suv lozimligini fahmlab, paqirlarini suvga tо‘ldirib ichkariga qо‘yib ketar ekanlar. Bu narsadan kо‘rinib turibdiki, о‘tmishda ayollarga hozirgidan kо‘ra e’tibor, e’zoz va hurmat kuchliroq bо‘lgan. Feministlar nazdidagi ozodlik ayollarga mehnatni va faqat mehnatni berdi. Erkaklarni esa taltaytirib yubordi. Ayollarimiz zavodlarda, fabrikalarda stanokchi, texnika kuzatuvchisi, texnika ta’mirlash ustasi, haydovchi, kranchi, taksi, trolleybus haydovchisi, yо‘l quruvchisi, binokor, quruvchi kabi erkaklar qiladigan og‘ir kasblarni bajarayotirlar. Kimga foyda kimga zarar. Dalalarda-chi? Har yili guvoh bо‘lganimizdek, 40-45 daraja issiqlikda ketmon chopayotgan ham ayollarimizdir. Ular odatda suv kelsa simirib, tosh kelsa kemirib, chidam va bardosh bilan yashaydilar. Bu masalada islom qanday y о ‘l tutadi? Demak, ayollarning mehnat qilishi qilishi huquqi. Islom ularning hurmat- ehtiromini о ‘rniga q о ‘yib, ayollik latoftini saqlab qolish uchun, ayollik vazifalarini t о ‘liq ado etish orqali о ‘z jamiyatlariga, vatanlariga, dinlariga kerakkli xizmatlarni 60

ado etishlari uchun barcha sharoitlarni yaratib berdi 66 . Islom ayollarga uyni boshqarish va dunyoga kelgan farzandni tarbiyalashdek, muhim ahamiyatga ega b о ‘lgan vazifalarni joriy qilish bilan birga jamiyatning ravnaqi uchun ishlashga qodir yoki ishlash zarurati b о ‘lsa, unga t о ‘liq ravishda ishlash imkonini berdi. Islom huquqida erkaklarga xos ba’zi og‘ir ishlar ayollarga vojib qilinmadi. Jamiyat ehtiyoji uchun kerakli barcha og‘ir mehnat erkak kishilar zimmasiga yuklatiladi. Lekin har ikkisining qilgan mehnatlaridan о‘ziga xos ajru mukofotlar va’da qilindi. Alloh taolo о‘z Kitobida aytadiki: «Alloh biringizni biringizdan biron ne’mat bilan ortiq qilib qо‘ygan bо‘lsa, sizlar uni (hasadgо‘ylik bilan) orzu qilmang! Erkaklar ham о ‘z kasblaridan ulush olurlar, ayollar ham о ‘z kasblaridan ulash olurlar». 67 Yuqoridagi oyat ayollarning ham kasb qilishlariga ruxsat berilganligiga dalildir. Lekin ulamolar ayol kishining ishlashi uchun bir qancha shartlar bajarilishi kerak deb hisoblaydilar. Ular quyidagilardir:  Avvalo eri yoki homiysining roziligi;  Kiyimi, harakati, va s о ‘zi bilan fitnaga sabab b о ‘lmasligi;  Tabiatiga uyg‘un keladigan, nafosatiga zarar keltirmaydigan ishlarda ishlashi;  О ‘zining va boshqalarning sha’niga yomon gap keltirmasligi lozim 68 . Shu о ‘rinda bir savol tug‘ilishi tabiiy hol, ya’ni nima uchun yuqoridagi shartlar erkak kishining ishlashi uchun q о ‘yilmaydiku, ayol kishiga kelganda bu tarzda shartlashilmoqda? Albatta, buning о ‘ziga xos sabablari bor. Sabablar esa quyidagilardir:  Erkak kishi xotini, farzandlari, ota-onasi kerak bо‘lganda opa-singillari uchun ham iqtisodiy jihatdan mas’uldir. 66 Islam.uz // Islomda ayollarning huquqlari. 67 Abdulaziz Mansur. +ur’oni karim ma’nolarining tarjimasi. T.: Toshkent islom universiteti, 2001, «Niso» surasi 32 oyat 68 K. Jamolxonova, «Shanafiy mazshabida ayollarning irni», Toshkent islom universiteti oylik AXBOROTNOMASI , 2004 y., № 4 B. 43 61

 Ayol kishiga oila, farzandning oziq-ovqati, kiyimi, turar joyi xullas iqtisodga bog‘liq biror sohada ham mas’uliyat yuklatilmagan.  Ayol iqtisodiy jihatdan tо‘liq erkaklardan haq-nafaqa olishga huquqlidir, ya’ni qiz otasidan, akasidan, xotin eridan, eri yо‘q bо‘lsa, о‘g‘lidan yoki aka-ukasidan. Shu bilan birga aytib о‘tish joizki, shunday ishlar borki, ularni ayoldan boshqa hech kim bajara olmaydi yoki ayol shu sohada juda mohir yoxud yagona. Bunday vaziyatlarda ayolga ana shu ishda ishlashi, jamiyatni, insonlarni og‘irini yengil, mushkulini oson qilishi shart. Bunda mazkur ish о ‘sha ayol uchun farzi aynga aylanadi. Islom ayollarga qozilik sohasida ham faoliyat olib borishlariga ruxsat beradi. Faqatgina ular had va taloq masalalarida qozilikni amalga oshirmaydilar. Bunga sabab ayolning qalbi erkaklarning qalbiga nisbatan ancha yumshoqdir.Bu masalalarda esa adolat uchun, Allohning buyrug‘ini amalga oshirish uchun hamma choralarni k о ‘rish talab etiladi, ya’ni kimgadir achinish, himoya qilish kabilar ketmaydi. Shu bilan birga yuqoridagi sohalarda doimiy ravishda hukm chiqarish oqibatida ayolning nozik qalbi va latofatiga putur yetishi, mehru muhabbati darz ketishi mumkinligdan xavfsiraladi. Bulardan k о ‘rinadiki, islomda ayol kishining ishlashi ta’qiqlanmagan, balki bu masala ayol, oila va jamiat manfaatlaridan kelib chiqqan holda hal qilinmog‘i k о ‘zda tutilgan. Zero, ayollar bu bizning azizu mukarram onamiz,, qadrli opa- singlimiz va sevimli yorimiz ekanligini unutmasak kerak hamda shunga munosib ish tutsak barchasi о ‘ylaganimizdanda a’lo b о ‘ladi. Mulkdor b о ‘lish huquqiga e’tibor qaratilsa , bu sohada aksariyat ulamolar bir fikrga kelganlar, ya’ni ayol mulkka t о ‘liq egalik qilish va uni tasarruf etishda erkaklar bilan teng imkoniyatlarga ega. Bunga ulamolar quyidagi oyatni dalil qilib keltiradilar: 62

«Erkaklar ham о ‘z kasblaridan ulush olurlar, ayollar ham о ‘z kasblaridan ulush olurlar 69 ». Shuningdek, ayollarga nikoh oldidan berilgan mahr, nafaqa hamda ishlagan kasbidan olgan daromadi va shu kabilarga о ‘zi egalik qiladi, t о ‘liq tasarruf etadi. Agar xohlasa, oilasi, farzandlari uchun о ‘z mulkidan sarflashi mumkin.Lekin oilasi muhtoj b о ‘lib qolganda ham mulkdor b о ‘lgan ayolga iqtisodiy ta’minot majburiyati yuklanmaydi. Islomgacha bо‘lgan davrda xotin-qizlar meros masalasida mutlaqo huquqsiz bо‘lishgan. Eri о ‘lgan xotinni meros sifatida tirik qolgan qarindoshlardan biri olardi. Islom bu levirat ni bekor qildi. Endi u ham merosxо‘rlik huquqiga ega bо‘ldi. Bu “Niso” surasi bilan tasdiqlandi: “Erkaklar uchun ota-onalari va yaqin qarindroshlari qoldirib ketgan (meros) dan ulush bordir. Ayollar uchun (ham) ota-onalari va yaqin qarindoshlari qoldirib ketgan ( meros) dan ulush bordir. Bu ozmi-kо‘pmi farz qilingan ulushdir ” [10.4:7; 11-12]. Islomdagi meros masalasiga feministlar va shu kabi ba’zi huquqshnoslar tomonidan tanqiydiy kо‘z bilan qaraladi. Ularning fikricha, ayolga meros taqsimotida kam ulush beriladi. Va bu bilan xotin-qizlarning iqtisodiy huquqlari kamsitiladi. Lekin ular islomdan oldin ayollar merosga qay darajada haqli bо‘lganliklarini, islomdagi meros taqsimotining hikmati va adolati nimada namoyon bо‘lishini bilmaydilar. Bilganlarida edi, bu fikrga kelmagan bо‘lardilar. Islom tarixi va meros masalalaridagi fiqihiy kitoblarda ifodalangan taqsimotning sabab va xususiyati hamda hikmatiga e’tiborimizni qaratsak, meros taqsimotidagi hikmat ayni adolat mezoni ekanligiga iqror bо‘lishimiz mumkin. Erkak ayoldan bir barobar ortiq meros olishining hikmatini ulamolar quyidagicha keltiradilar: 1. Ayol kishi hojat va yashash sharoitlari bilan tо‘liq kafolatlangan. YA’ni, uning nafaqasi otasi, eri, о‘g‘li, akasi va boshqa erkak qarindoshlarining zimmasidadir. Bu haqida Qur’oni karimda shunday deyiladi: 69 Abdulaziz Mansur. Qur’oni karim ma’nolarining tarjimasi. T.: Toshkent islom universiteti, 2001. «Niso» , 32 oyat 63

«Ularning ( ayollarning) yeyish-ichish va kiyintirilishi otaning zimmasidadir» 70 shuning uchun u merosni erkak bilan teng olishga ehtiyoji y о ‘q. 2. Ayol birovga nafaqa qilishga buyurilmagan, ya’ni ayol erkaklar kabi oilasini, farzandlarini va boshqa nafaqasi vojib b о ‘lgan qarindoshlariga nafaqa qilishga buyurilmagan 3. Erkakning sarfu harajatlari juda k о ‘pdir. Demak, molga b о ‘lgan ehtiyoji ham ayolnikiga qaraganda k о ‘proq b о ‘ladi. 4. Ma’lumki, er ayoliga mahr berishga majburdir. Shuningdek, u ahli ayoli, farzandlarini yashash, kiyim-kechak va obu-taom bilan ta’minlashga buyurilgan. 5. farzandlar ta’lim-tarbiyasiuchun ketadigan sarf-harajatlar, ayoli va ularning muolajasi uchun b о ‘ladiganharajatlar ham erning ustida b о ‘ladi. Shu va bundan boshqa biz bilmaydigan bir qancha hikmatlarga k о ‘ra, islom shariati ayolga erkakdan bir barobar ortiq meros taqsimlagan. 71 Dam olish va malakaliy tibbiy xizmatdan foydalinish masalasida islom ona va bola salomatligi, vatan ravnaqi va himoyasiga yaraydigan farzandlarini tarbiyalash uchun sog‘lik salomatlik uchun zarur b о ‘lgan har qanday choralarni q о ‘llashga ruxsat etadi. Hatto, salomatlik uchun zarur b о ‘lganda shar’an halol b о ‘lmagan mahsulotlardan ham mutaxasis k о ‘rsatmasiga binoan foydalanishga ruxsat beradi. Islom insonni turli kasalliklardan himoya qilishda va ularni о ‘limiga olib keluvchi ushbu kasalliklardan va boshqa sabablardan davolashda e’tiborsizlik qilmasligimiz lozimligi t о ‘g‘risida qat’iy ogohlantiradi, chunki Alloh о ‘ziga e’tiqod qiladiganlar baquvvat va sog‘lom b о ‘lishlari kerakligini buyuradi. Bu haqida Payg‘ambarimiz (s.a.v.) hadislari va Quroni karim oyatlarida bir qancha k о ‘rsatmalar berilgan: «Har bir dard davosi bilan yaratilgan. Faqatgina qarilik va о ‘limning davosi y о ‘qdir» , yoki b о ‘lmasa «Baquvvat musulmon zaifga qaraganda Allohga yaqinroqdir». 72 70 «Baqara» , 233 oyat 71 Islomda meros masalalari T.: Movaronnuahr 2001 , B. 17 64

$Yuqoridagilardan ma’lum b о ‘ladiki, islom insonni jismonan sog‘lom va baquvvat b о ‘lishi tarafdoridir. Shuning uchun b о ‘lsa kerak gigiyena qoidalari butunligicha islom ta’limotida о ‘z aksini topgan. Ilm olish islomda nafaqat huquq, balki jinsidan qat’iy nazar barcha musulmonlarga birdek farz qilindi. Bu haqida Rasululloh (s.a.v.)ning : «Ilm talab qilish har muslim va muslima uchun farzdir» 73 -degan hadisi shariflarini keltirishning о ‘zi kifoyadir. Islom dini xotin- qizlarga bilim olish va madaniy saviyasini oshirish huquqini berdi.. Shuni unutmaslik lozimki, о‘qish, bilim olish, ma’rifatli bо‘lish tо‘g‘risidagi birinchi kо‘rsatma ham Muqaddas Kitobda berilgan. Bunga jamiyatimizning har bir a’zosi – maktab о‘kuvchisimi, talabami, dalada ishlovchi dehqonmi yoki stanok tepasida turgan ishchimi – barcha amal qilishi lozim. Arabcha Qur’on sо‘zining asl ma’nosi qiroat qilish, ya’ni о‘qish ekanligi kо‘p narsani anglatadi. Allohning Rasuliga aytgan eng birinchi kalimasi ham shu “о‘qi!” sо‘zi bо‘lgan. Huddi shu daqiqalardan boshlab, avval Payg‘ambar alayhissalomga, keyin о‘zlarini musulmon sanagan barcha ummatlariga ma’rifatli bо‘lish, ilm о‘rganish farz deb belgilandi. Nima uchun Alloh birinchi sо‘zidanoq Unga e’tiqod qilishi zarurligini ta’kidlamay, faqat “О‘qi” deb buyurdi? Chunki islomda hamma narsa – О‘ziga e’tiqod ham, niyat ham, ibodat ham ilm-fan asosiga qurilgan bо‘lishi kerak. “Alaq” surasidagi о‘qi kalimasining ma’nosini sharhlab Muhammad (s.a.v.) aytadi: “Bilim olishga intilish har bir musulmon va muslimaning burchidir”. Bu barcha musulmon qavmini ma’rifatga chorlaydi. Aslida ham shunday bо‘ldi. Hayotning eng og‘ir sharoitlarida ham e’tibor ma’rifatparvarlikka qaratildi. Urushlar paytida asir olinganlar ichida savodlilari bо‘lsa, о‘shalar musulmon bolalarni о‘qitishga jalb qilindi. Asir о‘qituvchilar о‘ziga xos rag‘batlantirildi: 10 ta о‘g‘il bola va qiz bolaning savodini chiqarsa, ularga ozodlik berilgan. VIII-IX asrlardagi arab ta’lim tizimini о‘rgangan g‘arb olimlarining tan olishlaricha, “musulmonlar – bu 7 yoshdan 70 yoshgacha bilim 72 Al-Akbar (Buyuk Shaysh) .«Islomda bolalar ti\risida \amxirlik» (o’zbek tilidagi tarjimasi). +oshira. 1985 B. 20 73 Burshonul- islom Zarnujiy.«Ta’lim al-muta’llim». Qozon nashriyoti, 1903 .1-fasl, B. 23 65$