Yangi ming yillikda Markaziy Osiyoda xavfsizlikni ta`minlash muammolari - Ingliz tili - Diplom ishlar

Yangi ming yillikda Markaziy Osiyoda xavfsizlikni ta`minlash muammolari

Yuklangan vaqt:

29.06.2021

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

77.935546875 KB

Ko'chirib olish

“Yangi ming yillikda Markaziy Osiyoda xavfsizlikni ta`minlash muammolari” mavzusida yozgan 1BITIRUV MALAKAVIY ISHI

MUNDARIJA. Kirish........................................................................................................................3 I BOB. Markaziy Osiyoda mustaqil davlatlar taraqqiyoti faoliyati. 1.1. Markaziy Osiyo mintaqasida xavfsizlik mummolari ………...........................7 1.2. Markaziy Osiyoda mustaqil davlatlar faoliyatidagi nomutanosibliklar............21 II BOB. Markaziy Osiyo davlatlar i faoliyatida yangi integratsion jarayonlar. 2.1. Markaziy Osiyoda O`zbekiston nufuzini ortib borishi va xavfsizlikning barqaror shartlari… ......................... ....................................................... .................. ....... ....30 2.2. Markaziy Osiyoda integratsion jarayonlarning mustaxkamlanishida O`zbekisto n peshqadamligi ............ ........................................................................................... 42 Xulosa ...................................................................................................... ........... 55 Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati........................................................... ........... 58 3

Kirish Mavzuning dolzarbligi. Markaziy Osiyo o‘zining muhim geosiyosiy joylashuvi va mineral xom ashyo resurslarining o‘lkan zaxiralariga ega ekani tufayli kuchli e’tibor obyektiga hamda jahondagi eng yirik davlatlarning strategik manfaatlari to‘qnashadigan hududga aylanmoqda. Dunyodagi yirik davlatlarning Markaziy Osiyo hamda qo‘shni mintaqalardagi tabiiy resurslardan foydalanish va bu resurslarni tashish yo‘nalishlarini nazorat qilish uchun kurashi borgan sari jiddiy tus olmoqda. O‘zbekiston Markaziy Osiyo mintaqasida o‘zining tabiiy-geografik, xarbiy, ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy-intellektual salohiyatiga ega mamlakat. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2012 yil sentabr oyida qabul qilingan “O‘zbekiston Respublikasining tashqi siyosiy faoliyati konsepsiyasi”da ham Markaziy Osiyo mintaqasiga alohida e’tibor qaratilgan va “O‘zbekistonning hayotiy muhim manfaatlari shu mintaqa bilan bog‘liq” ekani belgilab qo‘yilgan. Konsepsiyada O‘zbekiston o‘z qo‘shnilariga nisbatan ochiq va yaxshi qo‘shnichilik, do‘stlik va xayrixohlik prinsiplariga asoslangan siyosat olib borishi ta’kidlangan. O‘zbekiston mintaqadagi barcha dolzarb masalalarni o‘zaro manfaatdorlik, bir-birining ichki ishlariga aralashmaslik prinsiplariga asoslangan holda, muzokaralar yo‘li bilan xalqaro huquq normalariga mos ravishda hal etish tarafdoridir. Markaziy Osiyo muammolari tashqi kuchlarning aralashuvisiz mintaqadagi davlatlarning o‘zlari tomondan yechilmog‘i zarur, deb uqtirilgan 1 . Markaziy Osiyo mintaqasi davlatlari o‘rtasida keyingi yillarda bir oz bo‘lsada o‘zaro hamkorlik faoliyatida yakdillikdagi ixtiloflarni mavjudligi, O‘zbekistonda 2016-yilning oxiri, 2017-yilning boshlaridan “Yaqin qo‘shnichilik” 1 Qarang: “O‘zbekiston Respublikasining tashqi siyosiy faoliyati konsepsiyasi to‘g‘risida”gi Qonun. Oliy Majlis meyoriy hujjatlar to‘plami. 2012 yil sentabr. 4

aloqalarini kuchaytiriga qaratilgan davlat siyosatini amalga oshirala boshlashi mavzuning ilmiy-nazariy jihatlarini yanada mustahkam o‘rganishni taqozo etadi. Mamlakatimiz “tashqi siyosatni amalga oshirishda barcha davlatlar, birinchi navbatda, qo‘shni mamlakatlar bilan do‘stona munosabatlar va o‘zaro manfaatli hamkorlikni yanada mustahkamlashni o‘zimizni birinchi darajali vazifamiz deb bilamiz. Biz qo‘shnilarimiz bilan raqobat qilish emas, aksincha, hamkorlik qilish yo‘lini izchil davom ettiramiz. Hamkorlikni tinchlik va taraqqiyotning asosiy garovi deb bilamiz. Qo‘shnilarimiz bilan o‘zaro hurmat va manfaatli hamkorlikni qancha rivojlantirsak, bundan yurtimiz ham, butun mintaqamiz ham shuncha naf ko‘radi” 2 . Markaziy Osiyo xalqlari tarixi, mintaqa davlatlarining ijtimoiy taraqqiyot modellarining o‘ziga xos jihatlaridan g‘arazli geosiyosiy maksadlar yo‘lida foydalanishga urinishlarning namoyon bo‘lish shakllarini fosh etish, “Turkiston – umumiy uyimiz” g‘oyasining mazmuni va uning mintaqa xalklarini birlashtirishdagi o‘rni va ahamiyatini yoritish nuqtai nazaridan dolzar ahamiyatga ega. Bitiruv malakaviy ishining maqsadi va vazifalari. Mazkur bitiruv malakaviy ishining maqsadi Markaziy Osiyoda O‘zbekiston maqeini mustahkamlash mintaqada sodir bo‘layotgan mafkuraviy jarayonlarni, xavfsizlikni oldini olishning ta’sirini ilmiy-falsafiy tahlil qilishdan iborat. Vazifalari : Birinchidan , Markaziy Osiyo mintaqasining mafkuraviy manzarasini, uning o‘ziga xosligi va rivojlanish dinamikasini o‘rganish; Ikkinchidan , Markaziy Osiyodagi davlatlar faoliyatidagi nomutanosibliklarning mintaqaga zidligi, yuzaga kelish sabablari, erishish mavjud bo‘lgan yutuqlarni ilmiy tahlil qilish; Uchinchidan , Markaziy Osiyoda O`zbekiston nufuzini ortib borishi va xavfsizlikning barqaror shartlari, jahon hamjamiyatidagi o‘rnini tadqiq etish; 2 Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz. T. “O‘zbekiston”, 2017. – B.480. 5

To‘rtinchidan , Markaziy Osiyoda integratsion jarayonlarning mustaxkamlanishida O`zbekiston peshqadamligini, bugungi kunda erishilayotgan yutuqlarning ijtimoiy-iqtisodiy asoslarini yoritishdan iborat. Mavzuning o‘rganilganlik darajasi. Mamlakatimizda mustaqillik yillarida ijtimoiy-siyosiy munosabatlarni erkinlashtirish va demokratiyalashtirish jarayonida xavfsizlikning fundamental nazariy asoslari, metodologik tamoyillari va amaliyotining gumanistik mohiyati O‘zbekistonning Birinchi Prezidenti va Prezident Shavkat Mirziyoyevning asarlarida, ularni hayotga samarali va izchil tatbiq etish, muammolarga tanqidiy-tahliliy yondashuvga doir mulohazalar atroflicha yoritilgan 1 . Shuningdek, Markaziy Osiyoda xavfsizlikning milliy, hududiy va global muammolari Ibrohim Karimov, Sh.G‘oyibnazarov, J.Y.Yaxshilikov, N.E. Muhammadiyev, S.Otamurodov 3 va boshqa tadqiqotchilarning ishlarini e’tirof etish mumkin. Bitiruv malakaviy i sh i ning ilmiy yangiligi: Birinchidan , Markaziy Osiyo mintaqasining mafkuraviy manzarasini, uning o‘ziga xosligi va rivojlanish dinamikasini o‘rganilgan; Ikkinchidan , Markaziy Osiyodagi davlatlar faoliyatidagi nomutanosibliklarning mintaqaga zidligi, yuzaga kelish sabablari, erishish mavjud bo‘lgan yutuqlari ilmiy tahlil qilingan; Uchinchidan , Markaziy Osiyoda O`zbekiston nufuzini ortib borishi va xavfsizlikning barqaror shartlari, jahon hamjamiyatidagi o‘rnini tadqiq etilgan; To‘rtinchidan , Markaziy Osiyoda integratsion jarayonlarning mustaxkamlanishida O`zbekiston peshqadamligini, bugungi kunda erishilayotgan yutuqlarning ijtimoiy-iqtisodiy asoslari yoritilgan. Bitiruv malakaviy ishining – Markaziy Osiyoda xavfsizligini mustahkamlashning ijtimoiy-siyosiy tizimi. Bitiruv malakaviy ishining – Markaziy Osiyoda xavfsizlikni ta’minlashning ilmiy-amaliy masalalari. 1 1 Asarlar nomi dissertatsiyaning “Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati” qismida ko‘rsatilgan. 3 Asarlar nomi dissertatsiyaning “Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati” qismida ko‘rsatilgan. 6

Bitiruv malakaviy i sh i ning ilmiy va amaliy ahamiyati. Mazkur tadqiqotda bayon qilingan ilmiy-nazariy xulosalar va amaliy taklif- tavsiyalar, umuman yoshlarda geosiyosiy munosabatlarga doir fikr mulohazalarni to‘g‘ri anglashida, xususan ijtimoiy barqarorlik haqidagi bilimlarni kengaytirish va chuqurlashtirishga xizmat qiladi. Bitiruv malakaviy ish materiallari va natijalaridan oliy o‘quv yurtlarida milliy g‘oya: asosiy tushuncha va tamoyillari falsafa, sotsiologiya, pedagogika, oliy ta’lim boshqaruvi, psixologiya bo‘yicha maxsus kurslarni o‘qitishda foydalaniladi. Shuningdek, milliy g‘oya: asosiy tushuncha va tamoyillari falsafa, oliy ta’lim pedagogikasi, psixologiya va sotsiologiya fanlari rivojida mavjud nazariy qoidalardan taklif etilayotgan matematik modul asosida umumlashtirish, amaliy tajribalarni tasniflash kabi maqsadida foydalanish mumkin. Bitiruv malakaviy ishining tuzilishi. Bitiruv malakaviy ishi kirish, ikkita bob, to‘rtta paragraf, xulosa hamda foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. 7

I BOB. Markaziy Osiyoda mustaqil davlatlar taraqqiyoti faoliyati. 1.1. Markaziy Osiyo mintaqasida xavfsizlik mummolari XX asrning so‘nggida jahon siyosiy xaritasida amalga oshgan serqirra jarayonlar Markaziy Osiyoda ham keskin o‘zgarishlar bo‘lishiga olib keldi. Mintaqamizda ro‘y berayotgan g‘oyaviy jarayonlar va mafkuraviy tahdidlar ana shu o‘zgarishlar bilan uzviy bog‘liqdir. Iclom Karimovning «O‘zbekiston XXI asr bo‘sag‘asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari» asarida jahon, Markaziy Osiyo mintaqasi va respublikamizda qaysi omillar xavfsizlikka qanday tahdid solayotgani aniq ko‘rsatib berilgan. Hozirgi paytda Markaziy Osiyo mintaqasida turli siyosiy, iqtisodiy, harbiy va ekologiyaga oid muammolar to‘planib qolgan. Bu joydagi yalpi xavfsizlikka mintaqaviy, milliy, mahalliy mojarolar, diniy eksteremizm va jangari separatizm tahdid solmoqda. Bunday qarama–qarshiliklarda chetdagi ayrim yirik mamlakatlarning o‘z manfaatlarini va ta’sir doiralarini saqlab qolish, kuchlar muvozanatini o‘z foydalariga o‘zgartirish uchun olib borayotgan harakatlari ham o‘z o‘rniga ega. Bugungi kunda mintaqaning barcha mamlakatlari terrorizm, diniy ekstremizm, transmilliy jinoyatchilik va narkotrafik tahdidlarga duch kelmoqda. Ushbu tahdidlarga qarshi samarali kurashishni faqat birgalikda, mintaqa mamlakatlari o‘rtasidagi amaliy hamkorlik mexanizmlari doirasida ta’minlash mumkin. Tahdid tug‘diruvchi sabablardan yana biri mintaqa o‘zining jo‘g‘rofiy – siyosiy holati jihatidan kollektiv xavfsizlik tizimi izchil yo‘lga qo‘yilmagan hududda joylashganligi bilan bog‘liq. Yaqin yillarda butun dunyo, Yevropa va Osiyo kelajagi uchun hal qiluvchi ahamiyatga ega bo‘lgan energiya, gaz va neftga boy konlar Markaziy Osiyoda joylashgan. Buning ustiga biz Sharq va G‘arb mamlakatlarining manfaatlari bir- 8

biriga mos kelmaydigan mintaqaning bir qismimiz. Bizning hududimizdan ko‘pgina qudratli mamlakatlar ham o‘z manfaatlarini izlaydi. Yana bir tahdid manbai – O‘zbekistonni etnik, demografik, iqtisodiy va boshqa muammolar yuki ostida qolgan ba’zi mamlakatlar qurshab turibdi. Buning ustiga, yurtimiz mintaqadagi diniy ekstremizm, etnik murosasizlik, narkobiznes va har xil tashqi kuchlar tomonidan rag‘batlantirib kelinayotgan, ichki mojaro avj olgan Afg‘oniston kabi beqarorlik o‘chog‘i bilan chegaradosh. Islom Abdig‘aniyevich Karimov “O‘zbek xalqiga tinchlik va omonlik kerak” risolasida Afg‘oniston masalasiga alohida to‘htalib, “Hech kimga sir emas — hozirgi kunda bizning hududimizda, Markaziy Osiyo mintaqasida tinchlik va barqarorlikka eng katta xavf-xatar — bu Afg‘onistonda 30 yildan ziyod davom etayotgan urushdir. Ana shu o‘tgan davrda bu jafokash zaminda tinch hayot nima ekanini bilmaydigan yangi bir avlod voyaga yetdi. Urush boshlangan paytda tug‘ilgan bolalar 30—35 yoshga chiqdi. Bu avlodning izidan hozir yana bir yangi avlod oyoqqa turmoqda. Ular o‘z hayotida nimaga guvoh bo‘lishi mumkin? Faqat urush, odam o‘ddirish, qon to‘kish. Bu yoshlarning hayoti pgundan iborat bo‘lib qolmayapti-mi? O‘zingiz o‘ylang, shu ham hayotmi o‘zi? Ko‘pni ko‘rgan afg‘on xalqining boshiga tushgan bunday ofatni boshqa hech kimga hech qachon ko‘rsatmasin. Shundan ogoh bo‘lish, shundan xulosa chiqarish zarur” 4 ligini ta’kidlagan edi. Mintaqaviy nizolar ko‘pincha terrorizm va zo‘ravonlik, narkobiznes va qurol-yarog‘ bilan qonunsiz savdo qilish, inson huquqlarini ommaviy suratda poymol etish kabi xavfli tahdidlarning doimiy manbaiga aylanib bormoqda. Ayrim qo‘shni davlatlar yadro quroliga ega bo‘lishga oshkora intilayotganligi bizni tashvishga solmoqda. O‘zbekiston esa Markaziy Osiyo mintaqasini yadroviy qurollardan xoli hudud deb e’lon qilinishiga erishish uchun harakat qilmoqda. Xullas, Markaziy Osiyoda xavfsizlikka solinayotgan siyosiy, mafkuraviy, ma’naviy tahdidlar siyosiy ekstremizm, shu jumladan diniy ruhdagi ekstremizm, 4 Karimov I.A. Mamlakatimizni yanada obod etish va modernizatsiya qilishni qat’iyat bilan davom ettirish yo‘lida. 21-jild, T.: “O‘zbekiston” 2013. -B.342. 9

millatchilik va milliy mahdudlik, etnik, millatlararo, mahalliychilik va urug‘- aymoqchilik asosidagi ziddiyatlar, korrupsiya va jinoyatchilik, ekologiya muammolari zaminida shakllanmoqda. Mazkur mintaqaning mafkuraviy manzarasini tahlil etish uchun umuman dunyoning mafkuraviy manzarasiga qisqacha to‘xtalish, umumiy tendensiya va qonuniyatlarni ko‘zdan kechirish maqsadga muvofiq. Dunyoning mafkuraviy manzarasi deganda, jamiyat taraqqiyoti qonunlari, uning rivojlanish tendensiyalarini muayyan ijtimoiy guruh, etnik birliklar, siyosiy kuchlarning o‘ziga xos manfaatlaridan kelib chiqib talqin qilish va unga asoslangan holda insoniyat istiqbolini belgilashga qaratilgan mafkuraviy tizimlar majmui tushuniladi. Ikki qutbli dunyo barham topib, sotsialistik va burjua mafkuralari o‘rtasidagi kurash to‘xtagan hozirgi davrda dunyoning yangi mafkuraviy manzarasi qaror topib bormoqda. Bugungi kunda aksariyat davlatlarning mafkurasi umuminsoniy qadriyatlar va demokratik tamoyillarga asoslanadi. Ularda tinchlik va taraqqiyot, inson haq-huquqlari va erkinligi, ijtimoiy, siyosiy, etnik, konfessional totuvlik va bag‘rikenglik g‘oyalari ustuvordir. Ayni paytda, global xarakterga ega g‘oyaviy qarashlar dunyoning mafkuraviy manzarasi mazmunini belgilab berishda ustuvorlikka intilayapti. Kishilik jamiyati taraqqiyotining hozirgi davrida “turli xil eski va yangi mafkuralarning o‘zaro kurashi har qachongidan ham ko‘ra shiddatli tus olmoqda, - deb yozadi Prezidentimiz. - Rang-barang, ba’zan bir-biriga mutlaqo zid dunyoqarashlar, siyosiy, milliy, diniy oqimlar, mazhab va sektalar o‘rtasidagi fikr talashuvlari goho bahs-munozara doirasidan chiqib to‘qnashuvlar, ommaviy qirg‘inlarga sabab bo‘lmoqda, odamlar boshiga behisob qayg‘u-kulfatlar solmoqda” 5 . Inson ongi va qalbi uchun kurash yangi sifatiy xususiyat kasb etgan bir davrda, e’tiqod umumiyligiga asoslanish (masalan, panislomizm), etnik birlikka urg‘u berish (masalan, panslavizm, panturkizm, paneronizm) va yagona ijtimoiy- 5 Iclom Karimov «O‘zbekiston XXI asr bo‘sag‘asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari» T.1997. –B.52 10

iqtisodiy va siyosiy makonda yashash natijasida yuzaga kelgan bog‘liqlikni ro‘kach qilish asosida (masalan, pansovetizm) yakka mafkuralar hukmronligini ta’minlash orqali jahon maydonlarini mafkuraviy jihatdan bo‘lib olishga urinishlar kuzatilmoqda. Bugungi kunda Afg‘onistondagi vaziyatni bartaraf etish bo‘yicha ko‘p qirrali va murakkab vazifalar mintaqa va xalqaro miqyosda keng muhokama qilinmoqda. Bu o‘rinda Afg‘onistondagi harbiy-siyosiy inqirozni hal etish yo‘llarini topish maqsadida tashkil etilgan Qobul jarayoni, Moskva formati, Xalqaro muloqot guruhi, “Osiyo yuragi” deb nomlangan Istambul jarayoni, “SHHT - Afg‘oniston” muloqot guruhi va boshqa ko‘p tomonlama muhokama jarayonlari alohida diqqatga sazovordir. Shu sababli, Afg‘onistondagi nizolar g‘oyat murakkab va qarama-qarshi xususiyatga ega ekanini, ularga turli kuchlar jalb etilganini e’tiborga olgan holda, shuningdek, BMT Xavfsizlik kengashining tegishli rezolyutsiyasidan kelib chiqib, keng qamrovli tinchlik jarayonini uchta o‘zaro bog‘liq darajada amalaga oshirishni ta’minlash muhim ahamiyatga ega, deb hisoblaymiz 6 . Insoniyatning yagona birlik sifatida erkin taraqqiy qilishiga katta xavf tug‘diruvchi mafkura shakllaridan biri shovinizm hamda uning xavfli ko‘rinishi bo‘lgan buyuk davlatchilik shovinizmidir . Shovinizm millatchilikning o‘ziga xos shakli, boshqa millatlarni mensimaslik va o‘z millatining ularga nisbatan ustunligini asoslashga qaratilgan g‘oyaviy-nazariy qarashlar tizimi va amaliyotidir. I.A.Karimov o‘rinli ta’kidlaganlaridek, buyuk davlatchilik shovinizmini “muayyan kuchlar va davlatlar tomonidan bo‘ladigan siyosiy, mafkuraviy va iqtisodiy hukmronlik deb yoki millatlararo va davlatlararo, mintaqaviy munosabatlarda unga intilish deb ta’riflash mumkin. Shovinizm ba’zi ko‘p sonli millatlarning nafaqat ko‘p millatli imperiya doirasida, balki uni o‘rab turgan jug‘rofiy - siyosiy makonda ham o‘zining mutlaq hukmronligini o‘rnatish uchun kurashda namoyon bo‘ladi” 7 . Bir so‘z 6 Mirziyoyev Sh. Xalqimizning roziligi bizning faoliyatimizga berilgan eng oliy bahodir. 2-jild. –T.: “O‘zbekiston”, 2018. –B.364-366. 7 Karimov I.A. O‘zbekiston XXI asr bo‘sag‘asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. T.1997. –B.52 11

bilan aytganda, buyuk davlatchilik shovinizmi g‘ayriilmiy va g‘ayriinsoniy xarakterga ega. U o‘z mohiyatiga ko‘ra milliy tengsizlikni oqlash, targ‘ib - tashviq qilish hamda himoya qilishning o‘ziga xos shaklidir. I.A.Karimov ta’kidlaganidek, shovinizmning salbiy oqibatlari faqat shu bilangina chegaralanmaydi, u hamisha «...avtoritar tuzumlar o‘rnatilishi va mustahkamlanishini rag‘batlantiradi, shafqatsiz diktaturaga olib boradi. Chunki, bo‘ysundirilgan va qaram xalqlarnigina emas, balki bir qismi muqarrar ravishda bunday siyosiy yo‘lga qarshi chiqadigan o‘z aholisini ham boshqacha sharoitda itoatkorlikda saqlab turish mumkin bo‘lmaydi». Oxir oqibatda davlat ichki ziddiyatlar bo‘hroniga duchor bo‘lib, halokatga yuz tutadi. Bir so‘z bilan aytganda, o‘zgalarni qaram qilgan xalqlar, davlatlarning o‘zlari ham hech qachon ozod va erkin bo‘lolmaydi. Biroq bu tajribadan dunyodagi ayrim siyosiy doiralar va kuchlar hali ham yetarli saboq chiqara olmaganini jahonning ayrim hududlaridagi voqealar ko‘rsatib turibdi. Aqidaparastlik: mohiyat va shakllar. Bugungi kunda inson ongi va qalbi uchun kurash keskin tus olayotgan ekan, xilma-xil qarashlarning mafkura maydonida hukmronlik qilishga intilishi tabiiy, albatta. Bunga e’tiqod umumiyligiga asoslangan holda yakka mafkura hukmronligini ta’minlash orqali jahon maydonlarini mafkuraviy jihatdan o‘ziga qaram qilishga bo‘layotgan xatti- harakatlarni misol keltirish mumkin. Masalan, islom dinini qurol qilib olgan aqidaparastlar ijtimoiy, milliy xususiyati, qaysi davlatga mansubligidan qat’i nazar, barcha musulmonlarning ma’naviy birligi haqidagi tasavvurlarga tayanib, ularning yagona xalifalik ostida, sodda qilib aytganda, diniy asosda siyosiy birlashuvi g‘oyasini ilgari suradilar. Ular o‘z qarashlarini aksariyat hollarda diniy-ma’naviy zamindagi uyg‘unlik mamlakatlarning iqtisodiy, madaniy-ma’rifiy, ilmiy-texnik sohalardagi hamkorligi, ular salohiyatining birlashishi taraqqiyotga yo‘l ochadi degan “beozor” shaklda taqdim etishga harakat qiladilar. Ammo jiddiy e’tibor beriladigan bo‘lsa, ular milliy suverenitetdan voz kechish yoki uni yo‘qotish hisobiga yagona islom davlati tuzishni ko‘zlayotganlari ma’lum bo‘ladi. Shu bilan birga, musulmon xalifaligini tiklashga, uning to‘g‘ri 12

ekanini asoslashga urinuvchilar, bu hol aynan millat sifatida o‘zligimizni anglashga yo‘l qo‘ymasligini yashiradilar. Bu g‘oyani singdirish yo‘lidagi harakatlarda esa bizning islom diniga e’tiqod qilishimizga alohida urg‘u beradilar. Bunday kuchlar shu yo‘l bilan o‘z tariximiz, tilimiz, betakror madaniyatimiz, jahon xalqlari o‘rtasidagi o‘ziga xos o‘rnimiz, o‘z taraqqiyot yo‘limiz borligini inkor etishga harakat qiladilar. Aqidaparastlik xalifalik bayrog‘i ostida birlashishni noislomiy dunyoga qarshi turish maqsadi bilan ham bog‘lashini ta’kidlash zarur. Bunday yondashuv o‘ta xavfli ekani hech kimga sir emas. Zero, u insoniyatning diniy asosda qarama- qarshi qutblarga bo‘linib ketishiga, ba’zan “sivilizatsiyalar to‘qnashuvi” deb ataladigan hodisaning yuzaga kelishiga sabab bo‘lishi mumkin. Hozirgi paytda dunyoda diniy - ekstremistik xarakterdagi sekta va harakatlar, ularning inson ongi va qalbi uchun kurash yo‘lidagi faoliyatining jonlanishi kuzatilmoqda. Xususan, ommaviy axborot vositalari xabarlariga ko‘ra, birgina Rossiyaning o‘zida “Bogorodichiy sentr”, “Serkov obyedineniya”, “Serkov Iisusa”, “Serkov Novogo Zaveta”, ”Beloye bratstvo”, ”Bojestvenniy orden Pervogo Angela” kabi o‘nlab diniy sektalar noqonuniy ravishda faoliyat olib bormoqda. Ular aholining diniy bilimlari pastligidan foydalanib, oxiratning yaqinligi bilan qo‘rqitish hamda asosan yoshlar va moddiy ahvoli nochor bo‘lganlar ichida ish olib borish yo‘li bilan o‘z tarafdorlarini ko‘paytirishga harakat qilmoqdalar. Bunday sektalarning barchasi insonning ojizligi, ma’naviy va jismoniy kamolotga erishishga bo‘lgan intilishi, kishilar hayotda duch keladigan qiyinchiliklardan o‘zlarining g‘arazli maqsadlari yo‘lida, shaxsiy boylik orttirish niyatida foydalanadilar. Dunyoning mafkuraviy manzarasida etnik zaminda shakllangan g‘oyaviy qarashlarning o‘rni. Hozirgi kunda til, madaniyat, urf-odatlardagi umumiylik, boshqacha aytganda, etnik birlikka asoslangan holda yagona mafkuraviy maydonni yuzaga keltirish borasidagi qarashlar ham mavjud. Bunday qarashlarning shakllanish tarixi uzoq o‘tmishga borib taqaladi. Bugungi kunda ularning har biri Markaziy Osiyoning mafkuraviy manzarasida muayyan o‘rinni 13

egallashga urinmoqda. Panturkizm, paneronizm, panamerikanizm kabi g‘oyalar shular jumlasidandir. Lisoniy (til) yaqinlik asosida xalqlarni birlashtirishni targ‘ib qiluvchi boshqa ko‘rinishdagi g‘oyaviy qarashlar tizimining kelib chiqishi ham jahon sahnida yuzaga kelgan keskin o‘zgarishlar bilan bog‘liq. Xususan, barcha turkiy xalqlar yagona davlat ostida birlashtirilishi lozimligi haqidagi g‘oyalarni ham ayrim turkiy xalqlar o‘rtasida keyingi ikki asr chegarasida sodir bo‘lgan ma’naviy uyg‘onishning o‘ziga xos natijasi, deb baholash mumkin. U XIX asr oxiri va XX asr boshlarida davlatlar o‘rtasida yuzaga kela boshlagan ittifoqlar oldida ojiz qolmaslik, turkiy xalqlarning o‘zligini yo‘qotishiga yo‘l qo‘ymaslikka intilishning g‘oyaviy ifodasi sifatida shakllandi. Turkiy xalqlarning lisoniy birligi haqidagi g‘oya obyektiv haqiqat. Ammo turkiy xalqlar tarixan turli ijtimoiy-siyosiy, va iqtisodiy munosabatlar doirasida hayot kechirganlar. Bu hol ular hayotida bir-biridan keskin farq qiluvchi jihatlar va xususiyatlarni keltirib chiqargan. Shuningdek, dinning turli xalqlar ma’naviyati, madaniyati va ruhiyati rivojidagi roli katta ekanini, turkiy xalqlar ichida musulmonlar, nasroniylar, buddaviylar borligini inobatga oladigan bo‘lsak, lisoniy birlikni mutlaqlashtirish o‘rinsizligini anglab yetish mumkin. Ayni paytda, bu g‘oya mohiyatan yagona davlatga uyushish, to‘g‘rirog‘i, muayyan davlat rahbarligi va rahnamoligi ostida barcha turkiy xalqlarning birlashuvini asosiy maqsad sifatida belgilaydi. Bunday yondashuv oxir-oqibatda, bir tomondan, turkiy xalqlar ichidagi biror bir xalqning gegemonligini asoslash, ikkinchi tomondan, muayyan xalqlarning milliy suverenitetini tan olmaslik, rad etishni keltirib chiqaradi. Islom Karimovning “Turkiston” axborot agentligiga 1999 yil bergan intervyusida“barcha turkiy xalqlar – yagona millat” degan g‘oyaning xavfi, zarari to‘g‘risida gapirgan, buning hammasi o‘zbek, qozoq, uyg‘ur, ozor kabi yuzlab xalqlarni o‘z tarixi. Madaniyati va ma’naviyatidan judo qilishga qaratilgan tahdid ekanini ko‘rsatib bergan edi. 14

Irqchilik mafkurasi, uning qaytadan jonlanishini keltirib chiqarayotgan omillar. Yuqoridagi mafkura shakllari bilan bir qatorda yuzaki qaraganda tarix sahnidan tushib ketganday tuyulgan, g‘ayriinsoniy mohiyatga ega bo‘lgan neofashizm va irqchilikdek mafkuralar ham yangidan bosh ko‘tara boshlaganini ta’kidlash zarur. Jahonning turli nuqtalaridan rivojlangan mamlakatlarga ko‘chib kelishning kuchayib borishi bu davlatlarning tub aholisi, ayniqsa, yoshlari orasida irqchilik g‘oyalarining yangidan yoyilishini keltirib chiqarmoqda. Markaziy Osiyo mamlakatlaridan Rossiya va boshqa yurtlarga migratsiya qilgan ishchilar – “gasterarbayt”lar “skin-head” (skin-xed) deb atalmish millatchilardan ozor chekmoqda. Mutaxassislarning qayd etishicha, Yer yuzining turli nuqtalarida diniy ekstremistik tashkilotlar tomonidan qo‘poruvchilik harakatlari davom ettirilayotgani ham ksenofobiyani, ya’ni begonalar, boshqa din va millat vakillari, ayniqsa, musulmonlardan qo‘rqish, nafratlanishni kuchaytirmoqda. Professor A.Ochildiyev yozganidek, “bunday xavf realligini quyidagi raqamlar ham tasdiqlaydi. «Yevrobarometr» ma’lumotlariga ko‘ra, shvetsiyaliklarning 18, italiyaliklarning 30, niderlandiyaliklarning 31, britaniyaliklarning 32, fransuzlarning 48 foizi boshqa din va madaniyat vakillarini butunlay yoqtirmasliklarini ta’kidlaydilar. Ma’lumotlarga ko‘ra, bugungi kunda Sharqiy Germaniya (sobiq GDR) hududida yashayotgan har 2 yoshning biri, g‘arbiy nemis yoshlarining esa 35 foizi natsizm o‘zining ijobiy tomonlariga ega edi, deb hisoblaydi. Ommaviy axborot vositalari xabarlariga ko‘ra, Sharqiy germaniyaliklarning 46 foizi, g‘arbiy germaniyaliklarning 40 foizi Germaniyada chet elliklar haddan tashqari ko‘p deb hisoblashi ham bunday g‘oyalar tarqalishi uchun yetarli zamin mavjudligini anglatadi 8 . Ispanlar esa, o‘zlarini qiynovchi muammolar ichida ishsizlik va terrorizmdan keyin uchinchi o‘rinda aynan immigrantlarning ko‘payib borayotganini qayd etishlari bunday qarashlarning Yevropaning boshqa mamlakatlarida ham ildiz otib 8 Abduvohid Ochildiyev. Globallashuv va mafkuraviy jarayonlar. B.62. 15

borayotganini ko‘rsatadi. Umuman olganda, mutaxassislar fikricha, Yevropa Ittifoqiga kiruvchi davlatlar aholisining uchdan biri o‘zini u yoki bu darajada irqchi deb hisoblaydi. Faktlar bunday jarayonlar Rossiyada ham jonlanib borayotganini ko‘rsatmoqda. Rossiya poytaxtida «Beliye buldogi» i «Lefortovskiy front» guruhlarining qo‘shilishi natijasida hosil bo‘lgan «Obyedinenniye brigadi 88» shuningdek, «Russkiy kulak» deb nomlangan tashkilotlarning faoliyati bunga misol bo‘la oladi. Mazkur misollarning o‘zi ham irqchilik va uning zamirida yuzada kelayotgan ksenofobiya, zo‘ravonlikning xavfi naqadar kengayib borayotganini yana bir bor isbotlaydi. Dunyo mafkuraviy manzarasi rivojlanishining istiqbollari. Bugun kechaning, erta bugunning davomi bo‘lganidek yaqin istiqbolda dunyoning mafkuraviy manzarasi qanday bo‘lishini hozirgi kunda jahon mafkura sahnida kechayotgan ayrim jarayonlarda ham ko‘rish mumkin. Xususan, ba’zi hollarda yuqorida qayd etilgan vayronkor mafkuralarning o‘ziga xos omuxtalashuvi kuzatilmoqda. Bu, bir tomondan, millatchilik va irqchilik, boshqa tomondan, ashaddiy millatchilikning diniy aqidaparastlik bilan qo‘shilib ketayotganida yaqqol ko‘rinmoqda. Buning oqibati o‘laroq omuxtalashgan g‘oyaviy qarashlar bilan qurollangan kuchlar o‘z maqsadlari yo‘lida ko‘plab fojialarni keltirib chiqarayotgan terrorchilik harakatlarini sodir etmoqdalar. Natijada milliy ozodlik va diniy qadriyatlar tushunchasining o‘zi obro‘sizlantirilmoqda, jahon afkor ommasida salbiy stereotip va qarashlarning shakllanishiga olib kelmoqda. Diniy-ekstremizm va terrorchilik harakatlarining oldini olish uchun ularning moddiy-moliyaviy va tashkiliy asoslariga barham berishning o‘zi yetarli emas. Chunki, g‘oyaviy kurash, diniy ekstremizmning mafkuraviy asoslarini yengish tobora muhim va hal qiluvchi ahamiyat kasb etib bormoqda. Buni bugungi kunda dunyoning yetakchi davlatlari mutaxassislari, siyosatchilari va davlat rahbarlari ham e’tirof etmoqda. 16

Shunday ekan, insoniyatning yagona birlik sifatida rivoj topishini g‘oyaviy jihatdan asoslash kishilik jamiyati taraqqiyotini ta’minlashning asosiy yo‘li bo‘lib qolaveradi. O‘zbekiston Birinchi Prezidenti Islom Karimovning «O‘zbekiston XXI asr bo‘sag‘asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari» 9 asari Markaziy Osiyodagi mafkuraviy jarayonlarni tahlil qilishda eng muhim manba bo‘lib hisoblanadi. Mazkur asarda Islom Karimov xavfsizlikka tahdidlar, ularning umumbashariy va mintaqaviy xususiyatlarini ko‘rsatib bergan edi. Asar 1997 yili nashr etilgan, o‘nlab tillarga tarjima qilingan, Yurtboshimizning xalqaro maydondagi obro‘-e’tiborini keskin oshirgan edi. Oradan shuncha yillar o‘tsa-da, ammo ana shu tahdidlar orasida mintaqaviy jihatning ahamiyati pasaymadi, Yillar o‘tsa ham Afg‘oniston muammosi o‘z yechimini topgani yo‘q. Bugungi kunda xalqaro vaziyatning shiddat bilan o‘zgarishi, davlatlararo ziddiyatlarning kuchayishi, keskinlikning yanada ortishi, yer yuzining turli nuqtalarida yangi nizo o‘choqlarining paydo bo‘lishi — ayni mana shunday o‘tkir masalalar jahon jamoatchiligida katta tashvish va xavotir uyg‘otmoqda. Bu fikrimizga qo‘shni Afg‘onistondagi o‘ttiz yildan ziyod davom etayotgan urush va qon to‘kishlar yaqqol misol bo‘la oladi. Bugun, oradan shuncha vaqt o‘tishiga qaramasdan, Afg‘onistondagi mavjud vaziyatni ko‘pchilik xalqaro siyosatchilar nochor, o‘ta og‘ir va qaltis, deb baholamoqda. Ushbu mamlakatdagi vaziyat bizning hududimiz, Markaziy Osiyo mintaqasida tinchlik va barqarorlikka eng katta xavf-xatar bo‘lib qolmoqda. Bu mojaroning yechimini topish, jafokash afg‘on zaminida tinch va osuda hayotni qaror toptirish masalasi O‘zbekiston va qo‘shni mamlakatlar, qolaversa, dunyodagi ko‘pgina yirik davlatlarning e’tibor markazida bo‘lib kelayotgani, o‘ttiz yildan ortiq tarix davomida bu mintaqada qancha-qancha qon to‘kilgani, millionlab odamlar boshqa o‘lkalarda qochoq bo‘lib kun kechirayotgani, minglab kishilar bedarak yo‘qolgani, qancha mablag‘ va sa’y-harakatlar sarflangani haqida ko‘p gapirish mumkin. 9 Karimov I.A. O‘zbekiston XXI asr bo‘sag‘asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. T.1997. –B.328. 17

Afg‘oniston zaminidagi urush alangasi yon-atrofdagi mamlakatlar, el- yurtimiz uchun qanday katta xavf-xatar va notinchlik tug‘dirgani hech kimga sir emas. Shu bois, O‘zbekiston mustaqillikka erishgan birinchi kunlardanoq “qo‘shning tinch — sen tinch”, degan azaliy xalq hikmatiga amal qilib, afg‘on mojarosini tinch yo‘l bilan hal etish harakatida bo‘lib kelayotgani, bu muammo doimo bizning e’tiborimiz markazida turgani, davlatimiz rahbarining nufuzli xalqaro minbarlarda bu qarama-qarshilikni bartaraf etish maqsadida jon kuydirib, dunyo hamjamiyatiga takror va takror murojaat qilgani barchamizga yaxshi ma’lum. O‘zbekiston Prezidenti Islom Karimov bundan yigirma yil avval, ya’ni, 1993 yilda BMT Bosh Assambleyasining 48-sessiyasida Afg‘oniston mojarosini jahon hamjamiyati yordami bilan hal etishga chaqirdi; 1995 yilda BMT Bosh Assambleyasining 50-sessiyasida Afg‘onistonga qurol-yarog‘ kiritilishiga qarshi xalqaro embargo qo‘yish taklifi bilan chiqib, bu mamlakatning ichki ishlariga tashqi kuchlarning aralashuviga chek qo‘yish zarurligini ta’kidladi, Afg‘onistonda koalitsion hukumat tuzish modelini taklif etdi; 1997 yili Islom Karimovning afg‘on muammosini hal qilish uchun “6 + 2” muloqot guruhini tashkil etish tashabbusi bilan chiqdi va 1999 yili mazkur guruhning Toshkent uchrashuvi bo‘lib o‘tdi. 2001 yilda BMT Bosh kotibiga yo‘llagan murojaatida Afg‘onistonni demilitarizatsiya qilish masalasini BMTning Xavfsizlik Kengashi kun tartibiga qo‘yish taklifini ilgari surdi; 2008 yilda NATOning Buxarest sammitida BMT shafeligi oyetida “6 + 3” muloqot guruhini tashkil etish taklifi bilan chiqdi. Bu ro‘yxatni yana davom ettirish mumkin. Ana pgunday muhim hujjatlar qatorida davlatimiz rahbarining bevosita tashabbusi bilan ishlab chiqilgan O‘zbekiston Respublikasining Tashqi siyosiy faoliyat konsepsiyasi va shu asosda qabul qilingan O‘zbekiston Restgublikasining qonuni mintaqamizda tinchlik va barqarorlikni saqlash va mustahkamlash yo‘lida g‘oyat muhim ahamiyatga ega ekanini ta’kidlash lozim; 18

Prezidentimiz 2013 yil 9 mayda Xotira va qadrlash kuni munosabati bilan ommaviy axborot vositalariga bergan intervyusida o‘z e’tiborini yana bir bor Afg‘onistondagi mavjud voqelikka qaratib, ushbu muammoning naqadar jiddiyligi va uning yechimi bo‘yicha qanday amaliy harakat va chora-tadbirlar zarurligi xususida so‘z yuritdi. Yurtboshimizning ana pgu intervyusi ingliz tilida ham chop etildi, bugungi kunda nafaqat mamlakatimiz, balki jahon jamoatchiligida katta qiziqish uyg‘otmoqda, keng muhokama qilinmoqda. Afg‘onistondagi mavjud o‘ta og‘ir va tahlikali bir vaziyatda AQSH va Yevropa davlatlarining AYSEF, ya’ni tinchlik o‘rnatish kuchlari deb nom olgan harbiy qo‘shinlarining 2014 yilning oxirigacha ushbu mamlakat hududidan olib chiqib ketilishi bilan Afg‘syuistonda o‘zaro qarama-qarshi kuchlar o‘rtasidagi kurashning avjiga chiqishi, terrorchilik, qurol-yarog‘ savdosi, narkotrafik, turli diniy, millatlararo nizolarning kuchayib, fuqarolar urushining yana qaytadan boshlanish xavfi ortadi. Mamlakatimiz Prezidenti Shavkat Mirziyoyev ta’kidlaganidek, “Barcha bunyodkor rejalarimizni faqat tinchlik va barqarorlik sharoitida xavfsizlikka tahdid soluvchi zamonaviy xavf-xatarlarga o‘z vaqtida javob qaytarish orqali ro‘yobga chiqarish mumkinligi ayoni haqiqatdir” 10 . Shu borada, 2017-2021 yillarga mo‘ljallangan O‘zbekistonni rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha “Harakatlar strategiyasi”ga ko‘ra O‘zbekiston Afg‘onistonning ichki ishlariga aralashmaslik, Afg‘onistonga qarshi qaratilgan turli harbiy-siyosiy bloklarda qatnashmaslik, Afg‘oniston bilan aloqalarimiz va hamkorligimizni faqatgina ikki tomonlama asosda tashkil qilish, afg‘on xalqi tanlagan hukumatni qo‘llab-quvvatlash siyosatini o‘ziga ma’qul topadi 11 . Bunday qat’iy, shu bilan birga, uzoqni ko‘zlagan, chuqur o‘ylangan siyosat- ni oldinga surish uchun Afg‘onistonning yaqin qo‘shnisi bo‘lmish O‘zbekistonda barcha asoslar bor. Avvalambor, bu Afg‘oniston bilan uzoq tarixiy o‘tmishga borib 10 Mirziyoyev Sh. Xalqimizning roziligi bizning faoliyatimizga berilgan eng oliy bahodir. 2-jild. –T.: “O‘zbekiston”, 2018. –B.330. 11 2017-2021 yillarda O‘zbekistonni rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasi, 5- yo‘nalish 2-bandi. 2017 y. 19

taqaladigan yaxshi qo‘shnichilik, o‘zaro hurmatga asoslangan aloqalarimiz, mamlakatimizning Markaziy Osiyoda tutgan alohida o‘rni va mintaqamizda tinchlik va barqarorlikni ta’minlashga qaratilgan va jahon hamjamiyati tomonidan keng e’tirof etilgan mustahkam va sobitqadam tashqi siyosatidir. Aynan mana shu omillar sabab, “O‘zbek xalqiga tinchlik va omonlik kerak” risolasida mintaqamiz va uning atrofida ro‘y berayotgan keskin o‘zgarishlar tahlili, Afg‘onistondagi vaziyat va afg‘on muammosini hal etish borasida bildirilgan amaliy xulosa va takliflar bugun nafaqat mamlakatimizda, balki xalqaro maydonda ham keng aks-sado bermoqda. Chet davlatlarning siyosiy-ijtimoiy, ekspert va ilmiy-akademik doiralari, ommaviy axborot vositalari va xalqaro tashkilotlar tomonidan keng qo‘llab-quvvatlanmoqda va bahs-munozaralarga sabab bo‘lmoqda. Xulosa qilib aytganda, XX asrning oxirida dunyoda jahonshumul voqealar ro‘y berdi. Uning siyosiy xaritasi, jumladan, Markaziy Osiyoning manzarasi tubdan o‘zgarib ketdi. Sobiq SSSRning parchalanishi, uning hukmron mafkurasining barbod bo‘lishi va Markaziy Osiyodagi respublikalarning o‘z mustaqilligini qo‘lga kiritishi mintaqamizda nafaqat yangi ijtimoiy-siyosiy, ayni paytda yangi mafkuraviy vaziyatni ham vujudga keltirdi. Ushbu vaziyatning mohiyati quyidagilardan iborat: Birinchidan, sobiq sho‘rolar hukmronligi sharoitida kommunistik mafkura, mintaqa xalqlari azaldan qon-qardosh bo‘lishlariga qaramasdan, ularni zo‘rma- zo‘raki «birlashtirib» turgan edi. U mintaqa xalqlari ongiga zo‘ravonlik bilan «SSSR – yagona Vatan» va sovet xalqi - yangi tarixiy «birlik» – degan tushunchalarni singdirishga zo‘r berib urinar edi. Mintaqa xalqlari bundan qanchalik norozi bo‘lmasin, o‘zlarining tarixiy va ma’naviy yaqinligiga intilmasin, ammo bu intilishlarga nisbatan mafkuraviy tazyiq benihoya kuchli edi. Mintaqadagi sobiq ittifoqdosh respublikalar o‘zlarining mustaqilligini qo‘lga kiritishi bilan bu mafkura barbod bo‘ldi. Ularning har biri oldida o‘zlarining ichki hayoti va istiqlolini mustahkamlash, barqarorlikni ta’minlash va o‘zlari uchun maqbul bo‘lgan taraqqiyot yo‘lini belgilab olishdek juda murakkab vazifalar 20

yuzaga keldi. Bu jarayonning mintaqa mamlakatlarining o‘zaro munosabatlarini uyg‘unlashtirib turishga xizmat qiladigan ma’naviy-mafkuraviy omillar shakllanishiga ta’sir o‘tkazishi tabiiydir. Ikkinchidan, mintaqadagi mamlakatlar o‘z mustaqilligini qo‘lga kiritgan bo‘lishiga qaramasdan, 1991 yilgacha sobiq markaz hali o‘z hukmronligini qaytadan tiklashga moyil edi. Shuning uchun ham u mintaqa mamlakatlarini bir- biriga qarama-qarshi qo‘yish, millatlararo ziddiyatlarni keltirib chiqarish kabi siyosatni davom ettirdi. Bu o‘z navbatida, o‘sha davrda, ma’lum darajada, mintaqa xalqlarining o‘zaro munosabatlariga ham muayyan ta’sir ko‘rsatdi. Uchinchidan, mustaqillikni qo‘lga kiritgan mintaqamiz mamlakatlarini o‘z ta’sir doirasiga o‘tkazish uchun yana boshqa bir qator mamlakatlar ham harakatni boshlab yubordilar. Ularning ko‘pchiligi tashqaridan beg‘araz yordam ko‘rsatayotganday bo‘lib ko‘rinsalarda, aslida har bir ko‘rsatayotgan «yordamlari» evaziga mintaqada o‘z mavqeini mustahkamlashga harakat qildilar. Aslida bunday harakatlarning bo‘lishi tabiiy holdek ko‘rinadi. Ammo, ularda ham mintaqa davlatlari va xalqlarini bir-biriga qarama-qarshi qo‘yishga intilishlar yo‘q emas. Demak, ana shu intilishlar ham mintaqa mamlakatlarining mustaqillik sharoitida yuzaga kelgan muammolarni o‘zaro yakdillik bilan hal qilishga xizmat qiladigan umumiy omilning yuzaga kelishiga o‘zining ta’sirini o‘tkazdi. To‘rtinchidan, mintaqada yuzaga kelgan muammolarni hal qilishga xizmat qiluvchi yangi ma’naviy-mafkuraviy muhitni shakllantirish ehtiyoji ham oshib bordi. Mamlakatimiz Birinchi Prezidenti Islom Karimov ta’kidlagani kabi: «SSSR parchalanib ketgandan keyin bizning irodamiz yoki intilishimizga bog‘liq bo‘lmagan holda O‘zbekiston amalda front yaqinidagi davlatga aylanib qoldi. Uning tashqi chegaralarida – Afg‘oniston va Tojikistonda so‘ngi yillarda yuz minglab insonlar hayotiga zomin bo‘lgan ikkita tanglik o‘chog‘i alanga olib turibdi 12 . 12 Karimov I O‘zbekiston XX1 asr bo‘sag‘asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. - T., 1997, -B.20-21. 21

Afg‘onistonda urush alangasi o‘chmagani faqat bizning mamlakatimiz uchungina emas, balki butun mintaqadagi barcha mamlakatlar uchun ham katta xavf-xatarni vujudga keltirdi. Beshinchidan, O‘zbekiston o‘zining iqtisodiy salohiyati, xom-ashyo resurslarga boyligi, ishchi kuchi va demokratik imkoniyatlari, ko‘p jihatdan geopolitik joylashuviga ko‘ra ham, mintaqada yetakchi o‘rinda turganligi bilan ajralib turadi. Binobarin O‘zbekistonga nisbatan bo‘ladigan har qanday xavf-xatar, albatta, butun mintaqaga ta’sir qiladi. Shu ma’noda ham turli siyosiy kuchlar va harakatlar Afg‘onistondagi urush olovini kuchaytirish va mintaqadagi vaziyatni murakkablashtirish hamda mintaqa davlatlarini unga jalb qilishning turli yo‘llarini va uslublarini ishga solmoqda. Aslida bu urinishlarga mintaqa mamlakatlari va xalqlari o‘rtasida mavjud bo‘lgan azaliy do‘stlikka putur yetkazishga qaratilgan mafkuraviy harakatlar deb baho berish mumkin. 1.2. Markaziy Osiyoda.mustaqil davlatlar faoliyatidagi nomutanosibliklar Markaziy Osiyo mintaqasi bugun katta geosiyosiy o‘zgarishlarga uchramoqda. Natijada uning xalqaro tizimdagi geosiyosiy maqomi o‘zgarmoqda. Hozirda global va mintaqaviy davlatlar o‘rtasida yangi “katta o‘yin” boshlangan. U avvalgi geosiyosiy o‘yinlardan shunisi bilan farq qiladiki, birinchidan, “o‘yinchilar” soni ikkitadan bir qanchagacha ko‘paydi ( masalan, Xitoy, Eron, Pokiston, Hindiston, Saudiya Arabistoni, Turkiya, Yevropa Ittifoqi, Yaponiya va Janubiy Koreya kabi tashqi o‘yinchilar qo‘shildi); ikkinchidan, mintaqa davlatlarining o‘zlari Markaziy va Janubiy Osiyo geosiyosatining subyektlaridan obyektlariga aylandi; uchinchidan, bu o‘yin an’anaviy harbiy tahdidlardan tashqari, mintaqaviy xavfsizlikka nisbatan yangi tahdidlar, masalan, xalqaro terrorchilik, diniy ekstremizm, transmilliy uyushgan jinoyatchilik, narkotiklar va qurol- yarog‘ ( jumladan ommaviy qirg‘in qurollari) kontrabandasi, ekologik ofat, odamlarning nazoratsiz ommaviy migratsiyasi va qachoqlar oqimi hamda bir qator boshqa 22

tahdidlar paydo bo‘lishi va tarqalishi bilan kechmoqda; nihoyat, to‘rtinchidan, bugungi geosiyosiy “katta o‘yin” globallashuv sharoitida yangi dunyo tarkibi shakllanayotgani munosabati bilan “ juda katta o‘yin”-ga aylanmoqda. Binobarin, uning maqsad va qoidalari avvalgi “ katta o‘yin”ni ifodalagan qoida va maqsadlarga o‘xshash bo‘la olmaydi. Mintaqa mamlakatlari bir (imperiyachilik tipidagi) tobelik shaklidan chiqqanlaridan so‘ng, bugun tobelikning boshqa shakliga- geosiyosiy tipidagi tobelikka tushib qolish xavfi mavjud. Tobelikning birinchi tipi, agar ta’bir joiz bo‘lsa, eksklyuziv xususiyatga ega bo‘lgan. Bunda Markaziy Osiyo mintaqasida faqat Rossiya hukmronlik qilgan hamda siyosiy va iqtisodiy tartibni belgilab bergan. Tobelikning ikkinchi tipi xarakteri, ya’ni mohiyati bo‘yicha inklyuziv bo‘lishi, ko‘pgina aktorlar, jumladan Markaziy Osiyo mamlakatlarining o‘zlari boshlangan kurashga qo‘shilishi tufayli kelib chiqishi mumkin. Markaziy Osiyodagi geosiyosiy status – kvoning transformatsiyasi, uman olganda, ikki yo‘nalishdan birida amalga oshishi mumkin: mintaqa “janjal sababchisi”ga yoki “dunyo trubkasi”ga aylanadi. Bu hal qiluvchi darajada Markaziy Osiyodagi beshala davlat qanday mintaqaviy strategiyani tanlashiga bog‘liq bo‘ladi. Mintaqaviy va yanada kengiroq xalqaro tizimda yangi maqomni izlash bilan bog‘liq mushkul transformatsion jarayonlar mazkur minaqa uchun mohiyatiga ko‘ra yangi bo‘lgan ijtimoiy-siyosiy hodisa- axborot-mafkuraviy to‘qnashuvni keltirib chiqardi. Bu, o‘z navbatida, boshlanayotgan geosiyosatni yo‘naltirib turadi va ayni vaqtda, ushbu siyosatning talabi bilan kelib chiqmoqda. Chunki u tegishli ijtimoiy fikr va siyosiy qarashlarni yaratmoqda. Ushbu to‘qnashuv milliy va mintaqaviy tarixni turlicha talqin etishlarda, Markaziy Osiyo geosiyosati aktorlarining haqiqiy va imkoniyatdagi manfaatlarining tavsiflarida, nihoyat, mintaqa davlatlarining strategik mo‘ljallariga doir turli ssenariylarni kutish va istiqbolini belgilashda o‘z ifodasini topadi. Endi, mintaqaviy geosiyosatning ana shu axborot-mafkuraviy tarkibiy qismini batafsilroq ko‘rib chiqamiz. Har xil ilmiy va jurnalistik maqolalarda yuzaga chiqayotgan va eng ko‘p muhokama qilinayotgan masala turli tahliliy 23

ishlarda bashorat qilinayotgan, belgilari va tahdidi ko‘rsatilayotgan, xususiyati tavsiflanayotgan Markaziy Osiyodagi “o‘zbek gegemonizmi” (yoki ekspansionizmi, hukmronligi) haqidagi masaladir. Masalan, Vashington Strategik va xalqaro tadqiqotlar institutining professori Sh. Xanter shunday deb yozadi: “Hatto G‘arb qo‘llab-quvvatlagan taqdirda ham O‘zbekistonning o‘z maqsadlariga erishish imkoniyatlarini kafolatlab bo‘lmaydi, chunki O‘zbek-G‘arb alyansi, ayniqsa, yomonlashib borayotgan Rossiya-G‘arb munosabatlari fonida o‘zbek ekspansionizmiga qarshilik ko‘rsatish uchun Rossiya boshchilik qiladigan koalitsiyani keltirib chiqarishi mumkin”. Shunga o‘xshash fikrni qirg‘izistonlik muallif I. Grebenshchikov ham bildiradi: “...Qirg‘iz diplomatlari tasavvurida Afg‘oniston emas, qo‘shni O‘zbekiston eng xavfli mamlakatdir... Qirg‘iziston o‘zbek chegaralari bilan o‘rab olingani bois yanada murakkab ahvolda qolgan Tojikiston bilan yaqinlashishi kerakligi haqidagi xulosa mantiqiy xulosa bo‘lishi mumkin”. Qozog‘istonlik A. Chebotarevning qarashi esa quyidagicha: “Qozog‘iston Tojikiston bilan munosabatlarini buzishni istamaydi. Tojikiston har xil hamkorlik sohalari bo‘lishi bilan birga Qozog‘iston Respublikasi uchun O‘zbekiston ekspansiyasiga qarashlik ko‘rsatishda imkoniyatdagi ittifoqchidir. Chunki uning o‘zi ana shu ekspansiyani his qilmoqda”. Shunday tamoyilni kuzatish mumkin: mustaqillik mustahkamlangani, Markaziy Osiyo mamlakatlarining davlatchiligi rivojlangani hamda jahon siyosiy- iqtisodiy tizimida mintaqaning ahamiyati aniq oshib borayotgani sayin bunday nashrlar ko‘payib bormoqda. Biroq, o‘zbek tahdidi haqidagi tasavvurlar va bildirilayotgan fikrlar quyidagi sabablarga ko‘ra mutloqo asossizdir: birinchidan, O‘zbekiston uchun gegemonizm ham iqtisodiy, ham siyosiy nuqtai nazardan og‘irlik qiladi. Chunki, kam deganda, qo‘shni mamlakatlardan hech qaysisi O‘zbekistonga nisbatan bo‘ysunish maqomida bo‘lishga rozi bo‘lmaydi; ikkinchidan, Markaziy Osiyo mamlakatlari orasida O‘zbekiston mintaqaviy integratsiyadan eng ko‘p darajada manfaatdordir. Chunki u mintaqaning markazida 24

joylashgan bo‘lib, chegaralarni ochishga, quruqlikdagi yopiqlikni bartaraf etish va dunyo bozorlariga chiqish usuli sifatida umumiy mintaqaviy bozor yaratishga muhtoj. Xalqaro huquq nuqtai nazaridan ham, siyosiy va iqtisodiy maqsadga muvofiqlik nuqtai nazaridan ham gegemonizm va hukmronlik qilish integratsiya va umumiy bozor yaratish vositasi bo‘la olmaydi; uchinchidan, o‘zbek gegemonizmi haqidagi shubhalar ko‘pincha Markaziy Osiyo mamlakatlari o‘rtasidagi munosabatlar masalasiga nihoyatda yuzaki va sodda yondashuvga asoslanadi. Gap shundaki, “o‘zbek gegemonizmining” tanqidchilari ushbu mamlakatlarni qiyosiy tahlil qilishga urinib, bir narsani aniqlaydilar va bu tabiiy: O‘zbekiston- aholisining soni bo‘yicha mintaqadagi eng katta mamlakat (respublika aholisining 80%ni o‘zbeklar tashkil qiladi), demografik, iqtisodiy, harbiy salohiyati eng katta bo‘lgan mamlakat. Ushbu tanqidchilarda O‘zbekistonning mintaqaviy intilishlari haqida shubhalar yuzaga keladi. Natijada, Xanter talqinnidagi, bir, to‘g‘rirog‘i afsonaviy, “gegemon” (O‘zbekiston)ni boshqa imkoniyatdagi gegemon (Rossiya) yordamida tiyib turishga qaratilgan tavsiyalar taklif etiladi yoki O‘zbekistonga qarshi Qozog‘iston- Tojikiston, Qirg‘iziston-Tojikiston tipidagi yoki ularning barchasini birlashtiradigan strategik ittifoq tuzishga chaqiriladi. Biroq, nima uchundir tahlilda barcha Markaziy Osiyo davlatlarining strategik ittifoqidek model ilgari surilmaydi; to‘rtinchidan, O‘zbekistonning hukmronligi yoki gegemonligi haqida so‘z yuritayotgan kimsalar bu tushunchalarga ta’rif berishni lozim topmaydilar. Xo‘sh, gegemoniya nimani bildiradi: Hokimiyati? Hududni olishmi? O‘z ijtimoiy-siyosiy modelini o‘rnatishmi? O‘zbekistonga bo‘ysunadigan qo‘g‘irchoq rejimlar yaratishmi? Bu maqsadlarning barchasiga hozirgi vaqda tinchlik yo‘li bilan emas, ko‘proq kuch ishlatish orqali erishish mumkinligini inkor etadiganlar kam. Binobarin, bunday kuchga asoslangan hukmronlikka intilish nafaqat qarama-qarshi tomonning tabiiy qarashiligiga uchraydi, balki xalqaro huquqiy nuqtai nazaridan qoralanishga ham duch keladi. Mintaqaning integratsion (yoki birlashtiruvchi) markazi funksiyasi sifatidagi yetakchilikka keladigan bo‘lsak, bu markaz obyektiv omillarning amal qilishi asosida aniqlanadi. Bunday obyektiv omillar ichida 25

mamlakatning geografik joylashuvi, demografik va iqtisodiy ko‘rsatkichlari hal qiluvchi ahamiyatga ega. Shunday qilib, axborot sohasidagi va mafkuraviy kurash (agar OAV orqali zo‘rlab o‘tkazilayotgan axborot urushi, siyosiy va tahliliy chiqishlar demasak) bevosita yoki bilvosita tarzda mintaqaviy geosiyosat manfaatlariga xizmat qiladi. Siyosiy qarorlar qabul qilish jarayoniga axborot-mafkuraviy ta’sir ko‘rsatish, shuningdek u yoki bu mamlakatning ijtimoiy fikri ushbu mamlakatlarning ham, mintaqadan tashqaridagi buyuk davlatlarning ham geostrategiyasidagi tarkibiy qismga aylanmoqda. Shu munosabat bilan geosiyosat bo‘yicha ko‘plab maqolalar muallifi bo‘lgan rossiyalik V. Xlyupining Markaziy Osiyo mamlakatlariga axborot ta’sirining geostrategik roli haqidagi xulosasiga e’tibor bermaslik mumkin emas: “Yangi asrda texnologiyalar, jumladan axborot texnologiyalari hal qiluvchi ahamiyatga ega. Rossiya tank va raketalarsiz, faqat axborot zarbalari va transport yo‘llarining venalarini bo‘g‘ib qo‘yish orqali (post-sovet) makoni bilan samarali gaplashishi mumkin. Buning ustiga ushbu qo‘shni “makon”ning o‘zi doim muzokaralar uchun sabablar bermoqda”. Muallif ana shunday “axborot zarbasi” sifatida quyidagi fikrni aytishni taklif etadi: “TRASEKA – xomxayol, xuddi shunday xomxayol bo‘lgan GUUAMning singlisi” va binobarin, “O‘zbekiston uchun, darhaqiqat, “shimol-janub” yo‘lagidan foydalanish imkoni bugunning o‘zidayoq iqtisodiy foyda befoydalik masalasi emas, balki hayot-mamot masalasidir”. Ta’kidlashimiz kerakki, V. Xlyupin TRASEKA va GUUAM loyihalarining iqtisodiy jihatdan nochorligini isbotlashga urinib, “shimol-janub” yo‘lagining zarurligini asoslashga – ammo iqtisodiy emas, balki geostrategik jihatdan asoslashga harakat qiladi. Bugun vaqti-vaqti bilan Markaziy Osiyo davlatlarining geosiyosiy mo‘ljallariga va umuman butun mintaqaning geosiyosiy maqomiga fundamental tarzda ta’sir ko‘rsata oladigan axborot –mafkuraviy “inyeksiyalar” qilinmoqda. Buning ustiga bunday harakatlarni nafaqat geosiyosiy subyektlarning o‘zlari, balki transmilliy uyushgan jinoyatchilik, narkobiznes, xalqaro terrorchilik va diniy ekstremizm manfaatlarini ifodalovchi muayyan kuchlar amalga oshirmoqdalar. 26

Shu sababli mintaqaning geosiyosiy transformatsiyasi Markaziy Osiyodagi mintaqaviy xavfsizlik va ushbu mintaqadagi har bir mamlakatning milliy xavfsizligi masalasi bilan chambarchas bog‘liqdir. Ma’lumki, oxirgi yillarda Qirg‘iziston va O‘zbekiston Turkiston islom harakati (TIH) deb nomlanuvchi tashkilot a’zolarining terrorchilik harakatlari qaratilgan obyektlarga aylanadi. Ushbu xalqaro terrorchilarning bazalari Qobul, Qandahor, shuningdek, Tavildarada hamda Tojikistonning Garm tumani qishloqlarida joylashgan. Bosqinchilar tuzilmalarining O‘zbekiston va Qirg‘izistonga suqilib kirishi va harakatlarining xususiyati ularni yo‘naltirib turgan yagona markaz mavjudligidan dalolat bermoqda. Mafkuraviy va harbiy jihatdan puxta tayyorgarlik ko‘rgan janggarilarning kichik guruhlar tarkibida O‘zbekiston va Qirg‘iziston hududiga kirib kelishi hamda mahalliy aholi orasiga singib ketishni, asta-sekin teokratik davlat tuzish g‘oyalarini targ‘ib qilish maqsadida o‘z tarafdorlarining kichik, ammo kengayib boruvchi tarmoqlarini yaratishi, siyosiy rejimni ichkaridan turib susaytirishi va jahon ijtimoiy fikrida mavjud hokimiyatga qarshi qurolli guruhlar go‘yoki mamlakatning ichida kelib chiqayotgani haqidagi tasavvurlarni kuchaytirishi, shuningdek narkotik moddalar va qurol-yarog‘ kontrabandasi infratuzilmasining kengayishi ana shu markazning uzoq muddatli strategiyasi elementlarini tashkil etadi. TIH va ularning homiylari tomonidan axborot – mafkuraviy inyeksiya ar e’lon iilayotgan Farg‘ona vodiysida ijtimoiy-siyosiy tuzum shakli sifatida Xalifalik qurish g‘oyasida namoyon bo‘lmoqda. Binobarin, diniy ekstremistlarning yuqorida ko‘rsatilgan strategiyasiga uning yana bir maqsadini qo‘shishimiz mumkin – mintaqada terror muhitini yaratish, strategik barqarorlikni buzish, davlatlar o‘rtasida o‘zaro da’volar keltirib chiqarish, millatlararo va davlatlararo dushmanchilik o‘tini yoqish, mintaqadagi mamlakatlarga o‘z tabiatiga ko‘ra nodemokratik xususiyatga ega bo‘lgan himoya va ajralish choralarini zo‘rlab kiritish. Bular oxir-oqibatdayanada muhim va uzoq muddatli maqsadga- Markaziy Osiyoda status-kvoni, ya’ni tarixan yagona bo‘lgan 27

mintaqaning geosiyosiy jihatdan ajralgan va bo‘lingan holatini saqlab qolish maqsadiga xizmat qiladi. Shu sababli, rossiyalik olim V. Kargunning fikriga qo‘shilish mumkin. U Markaziy Osiyoda terrorchilik “ ssenariylari”ni ishlab chiqqan shaxslarning rejasiga, boshqa jihatlar bilan bir qatorda, “Dushanbe va Toshkent o‘rtasidagi endi- endi ilib keskinlik keltirib chiqarish, Tojikiston, O‘zbekiston va Qirg‘iziston bir- birlariga ishonmasliklari, inqirozli vaziyatlarda esa, birgalikda muvofiqlashgan holda harakat qila olmasliklari va binobarin, ularni bitta-bitta yo‘q qilish uchun ular o‘rtasida dushmamanchilik va shubha-gumon urug‘ini sochish” maqsadlari kiradi deb hisoblaydi. Ta’kidlash lozimki, xalqaro terrorchilarning tuzilmalariga qarshi aksilterror operatsiyalarni muvaffaqiyatli o‘tkazishga ko‘p jihatdan O‘zbekiston va Qirg‘izistondagi tegishli tuzilmalarning muvofiqlashgan harakatlari tufayli imkon bo‘ladi. “O‘zbekiston gegemonizmi”ning tanqidchilari ushbu muayyan vaziyatda ikki davlat o‘rtasidagi strategik sheriklik faktini inkor eta olmaydi. Yuqorida ta’kidlaganimizdek, Markaziy Osiyo mintaqasida, kengroq miqyosda esa, Markaziy-Janubiy Osiyo makromintaqasida yangi “katta o‘yin” boshlanmoqda. Markaziy Osiyo masalasi yana paydo bo‘ldi. “Bu o‘yinlarda kamida to‘rtta geosiyosiy omilni ajratish mumkin,- deb yozadi rossiyalik tahlilchi V. Plastun. Birinchisi – Sovet Ittifoqi parchalanganidan so‘ng, Eron, Pokiston va Rossiya Markaziy Osiyo davlatlaridan neft va gaz tashshish yo‘llari haqidagi masalani hal qilishga ta’sir ko‘rsatishga urinmoqdalar. Ikkinchidan – bu mamlakatlar xomashyo bozorida raqobatli kurash olib borishda tajribalari nisbatan kam bo‘lishga qaramay, bu so‘zsiz, ammo shavqatsiz kurashni qiziqib kuzatmoqdalar, o‘zlari uchun (tabiiyki, jahon iqtisodiyoti va siyosatining qudratli gigantlariga qarab-qarab) bitimning foydaliligi va tegishli pozitsiyaning ko‘rsatkichlarini aniqlab olmoqda. 28

Uchinchidan – mintaqada Hindiston va Pokiston yadro quvvatini oshirishda davom etayotganliklari sababli raqiblar o‘rtasidagi munosabatlarda (goh kuchayib, goh susayib borayotgan) keskinlik. Va, nihoyat, to‘rtinchisi- Markaziy Osiyo respublikalari qo‘lga kiritgan mustaqillik davlat chegaralaridan chiqib, ularning etnomilliy va diniy mansubligining ahamiyatini oshirdi; islomning kuchayib borayotgan siyosiylashuvi sunniylik va shialik konfrontatsiyasining xavfini kuchaytirdi va mintaqaviylik darajasida tinchlikka erishish vazifasini, umumiy olganda, murakkablashtirdi”. O‘z tabiatiga ko‘ra har xil va mustaqil bo‘lgan ushbu omillarni yagona geosiyosiy kontekistda birlashtirish, o‘ylaymizki, to‘g‘ri va mazkur mintaqa makromintaqada borayotgan transformatsiya jarayonlarini anglash uchun muhim metodologik asos bo‘lib xizmat qilishi mumkin. Darhaqiqat, ushbu to‘rtala omilning hammasi hozir bir vaqtda yangi bo‘lgani, bir vatda kelib chiqqani va kechgani, shuningdek Markaziy Osiyoning barcha davlatlari uchun bir xilda muhimligi sababli, o‘zaro bog‘liqdir. Bunda Markaziy Osiyo masalasini ko‘rib chiqish ko‘p hollarda yangrashi bo‘yicha har xil, ammo mohiyati bo‘yicha bir xil bo‘lgan mintaqa davlatlari o‘rtasidagi nizolarning immanentligi haqida aytilayotgan fikrlarda namoyon bo‘layotgani e’tiborga molikdir. Zb Bjezinskiyning boshlanishi kutilayotgan “bolqonlashuv”-ni “kashf etishi”, shubhasiz,bunday tahliliy jarayonning cho‘qqisi bo‘ldi. Bizning fikrimizcha, mintaqaga, shu jihatdan, ko‘proq boshqa xavf – Tojikistonning afg‘onlashuvi tahdid solmoqda. O‘zbekiston Prezidenti I. A. Karimov ta’kidlaganidek, xalqaro terrorchilik kuchlari bu yerda diniy ekstremizm va narkobiznes kuchlari bilan birlashdi. Yuqorida bu omil Markaziy Osiyo davlatlari o‘rtasidagi munosabatlariga qanday qilib salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkinligi haqida so‘z yuritilgan edi. Bu o‘rinda Tojikistonning afg‘onlashuv imkoniyati oldidagi ojizligi va Tojikiston va Afg‘oniston o‘rtasida nizo keltirib chiqaruvchi tugunning paydo bo‘lishi yangi geosiyosiy “Katta o‘yin”ning eng muhim tarkibiy qismi bo‘lishi mumkinligini ta’kidlaymiz. 29

Markaziy Osiyo- nafaqat tabiiy resurslarga boy mitaqa, balki juda katta, o‘zlashtirilmagan va istiqbolli bozor hamdir. Shu sababli “Katta o‘yin” aniq iqtisodiy tub sababga ega. Bu o‘yinning iqtisodiy jihatlarini tahlil qilish, afsuski, hamon to‘liq bo‘lmay qolmoqda; uni ko‘pchilik mualliflar ko‘pincha energetika muammosidan, neft-gaz hisob-kitoblaridan iborat qilib qo‘ymoqdalar. Biroq mintaqaning boshqa tabiiy resurslaridan foydalanish, xorijiy kapital ishtirokida har xil ancha tarmoqlarda biznesni rivojlantirish borasidagi imkoniyatlari, ayniqsa, Markaziy Osiyo umumiy bozorining jami salohiyati geoiqtisodiy tadqiqotlarda ko‘rib chiqilmayapti. Xususan, ushbu mintaqa geoiqtisodiy jihatdan tranzit mintaqa bo‘lib, transport-kommunikatsiya tarmoqlarini rivojlantirish nuqtai nazaridan alohida ahamiyatga ega. Markaziy Osiyo, Kavkaz va Sharqiy Yevropadagi bir qator mamlakatlar o‘z tashqi iqtisodiy aloqalarini diversifikatsiya qilish (xalqaro iqtisodiy munosabatlarni rivojlantirishning asosiy shartlaridan biri) maqsadida Sobiq ,Ittifoq parchalanganidan keyingi rivojlanishining dastlabki bosqichlaridanoq, Yevropa Ittifoqining TASIS dastur doirasida moliyalashtirilayotgan, Yevropa, Sharqiy va Janubiy-Sharqiy Osiyoni birlashtiradigan transport o‘ylagini qurishni nazarda tutadigan TRASEKA nomli ulkan loyihani amalga oshirishga kirishganliklari bejiz emas. Mintaqaviy geosiyosatga, kutilganidek, Xitoy ham borgan sari ko‘proq kirishib borayotgani tasodifiy hol emas. Aynan shu davlatning tashabbusi bilan 1996 yilda “Shanxay beshligi” (Xitoy, Rossiya, Qozog‘iston, Qirg‘iziston va Tojikiston) birlashmasi tashkil etildi. Asta-sekin beshta davlatning mintaqaviy, iqtisodiy hamkorlik qilish masalalar uning kun tartibida markaziy o‘rin egalladi. 30

II BOB. Markaziy Osiyo davlatlar i faoliyatida yangi integratsion jarayonlar. 2.1. Markaziy Osiyoda O`zbekiston nufuzini ortib borishi va xavfsizlikning barqaror shartlari Bugungi kunda xaafsizlik masalalari butun dunyoda eng dolzarb masala bo‘lib qolmoqda. Yil sayin davlatlar tomonidan mudofaa tizimi va harbiy sohaga ajratilayotgan xarajatlarining oshib borishi fikirimizni tasdiqlaydi. Biroq, faqatgina zamonaviy qurol-yaroqga ega bo‘lishning o‘zigina xavfsizlikni ta’minlamaydi. Chunki, guvoh bo‘lib turganimizdek, zamonaviy bo‘zg‘inchli kuchlar ochiqcha jang qilmay, balki tusatdan quparuvchilik amaliyotlarini qo‘llash, harbiylar emas, balki tinch aholini nishonga olish kabi qabih usullardan foydalanadi. Bunda esa, milliy va diniy nizolarni keltirib chiqarish asosiy maqsad hisoblanadi. XXasrning ikkinchi yarmida davlat-huquqiy, etno-hududiy va etnodemografik zaminda 300 dan ortiq katta-kichik nizolar qayd qilingani ham ushbu fikrning o‘rinli ekanini tasdiqlaydi. Millatlar movjud ekan, ular o‘rtasida o‘zaro munosabatlar ham bo‘ladi. Shunday ekan, bugun globallashuvning bu jarayongan o‘tkazayotgan salbiy ta’sirining oldini olish haqida bosh qotirish va samarali mexanzmlarni topish o‘z mustaqiligini, erkini, o‘ziga xosligini qadirlashga qodir bo‘lgan barcha millatlar oldida turgan eng dolzarb vazifa hisoblanadi. Mamlakatimizda ham millatlararo totuvlikni ta’minlash orqali tinchlik va hamjihatlikni mustahkamlab borish g‘oyasi davlatimiz birinchi rahbarlarining 31

doimiy diqqat makazida bo‘lib kelgan. Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev keyinchalik barcha nutq va ma’ruzalarida tinchlikni ta’minlash, millatlar va dinlararo totuvlik muhitni qo‘llab-quvvatlash, din niqobidagi ekstremizm va terrorizmga qarshi ayovsiz kurash masalalarini asosiy tamoyil sifatida olg‘a surib kelmoqda. Prezidentimiz tashabbusi bilan 2017-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasi ishlab chiqildi. Strategiyada beshinchi yo‘nalish sifatida “Xavfsizlik, millatlararo totuvlik va diniy bag‘rikenglikni ta’minlash hamda chuqur o‘ylangan, o‘zaro manfaatli va amaliy tashqi siyosat sohasidagi ustuvor yo‘nalishlar” belgilanadi. Bu ham yurtimizda fuqarolarimiz xavfsizligi, millatlar va diniy bag‘rikenglikka berilayotgan ulkan e’tibordan dalolat beradi. “Bag‘rikenglik” tushunchasi ilmiy faoliyat va ijtimoiy hayotining turli sohalari, jumladan, siyosat va siyosatshunoslik, sotsiologiya, falsafa, ilohiyot, ijtimoiy axloq, qiyosiy dinshunoslik kabi fanlar doirasida keng istifoda etiladi. Lotincha “tolerare”, ya’ni “chidamoq”, “sabr qilmoq” ma’nosini anglatgan “tolerantlik” so‘zi, asosan biror narsani, o‘zgacha fikr yoki qarashni, o‘z shaxsiy tushunchalaridan qat’i nazar, imkon qadar bag‘rikenglik va chidam bilan qabul qilishni anglatadi. Xususan, ushbu tushuncha deyarli barcha tillarda bir xil yoki bir-birini to‘ldiruvchi ma’no kasb etib, “chidamlilik”, “bardoshlilik”, “ toqatlilik”, “o‘zgacha qarashlar va harakatlarga hurmat bilan munosabatda bo‘lish”, “muruvvatlilik”, “himmatlilik”, “kechirimlilik”, “mehribonlik”, “hamdardlik” kabi ma’nolarga ega. Taraqqiyotning asosiy omillaridan biri bo‘lgan bag‘rikenglik borasida 1995 yil 16 noyabrda BMT tizimida Fan, ta’lim va madaniyat sohasida ixtisoslashgan tashkillot (YUNESKO) bosh konferensiyasining 28-sessiyasida “Bag‘rikenglik tamoyillari Deklaratsiyasi” qabul qilindi. Deklaratsiyada irqi, jinsi, kelib chiqishi, tili, dinidan qat’i nazar, bag‘rikenglikni targ‘ib etish, inson huquq va erkinliklariga hurmat bilan qarash kabi majburiyatlar belgilab qo‘yilgan. 32

1998 yil6 noyabrda Toshkentda o‘tkazilgan YUNESKO Ijroiya Kengashining 155-sessiyasida “Tinchlik madaniyati va YUNESKOning a’zo davlatlaridagi faoliyati” deklaratsiyasi qabul qilindi. YUNESKOning “Tinchlik madaniyati” konsepsiyasi BMT tomonidan ma’qullanib, 2000yil “Xalqaro tinchlik madaniyati yili”, 2001 yil esa “Xalqaro madaniyatlararo muloqot yili” deb e’lon qilindi. O‘zbekiston diyorida qadimdan turli sivilizatsiya vakillari, madaniy qatlamlar, xilma-xil e’tiqod va dunyoqarashlar yonma-yon yashab kelgan. Bu yerda yashovchi xalq boshqa joydan ko‘chib kelib, o‘rnashib qolgan emas. Bu zamin – Sharq va G‘arbning, Shimol va Janubning, qadim o‘tmish va buyuk kelajakning tutashgan joyi, Markaziy Osiyoning yuragi, insoniyat tafakkuri, fan va madaniyatining eng ko‘hna o‘choqlaridan biridir. Bu tuproqda jahonni hayratga solgan sivilizatsiyaning ildizlari vujudga kelgan, insoniyat tarixining eng qadimgi davlariga mansub diniy va falsafiy an’analar shakllangan. Qadimgi yunon faylasufi Geraklit bu yurtni “falsafiy tafakkur beshigi”, deb bejiz ta’riflamagan. Shuni ta’kidlash joizki, bizning sivilizatsiyamiz o‘ziga xos bag‘rikenglik tafakkur uslubiga tayanadi. Uch ming yillik tariximiz shundan guvohlik bermoqadaki,oliyjanoblik va insonparvarlik, millatlararo totuvlikka intilish xalqimizning eng yuksak fazilatlaridan hisoblanadi. Bu boradagi an’analar avloddan-avlodga o‘tib kelmoqda. Ma’lumotlarga ko‘ra, bundan yuz yil avval mamlakatimiz hududida 70 ga yaqin millat vakillari istiqomat qilgan, 1926 yilda yurtimizda 90 millat va elat yashagan bo‘lsa, 1959 yilda ularning soni 113 taga, 1979 yilda 123, 1989 yilda esa 130 taga yetgan edi. O‘zbekiston o‘z mustaqilligini qo‘lga kiritganidan so‘ng nafaqt mamlakatga nom bergan o‘zbek xalqi, balki shu muqaddas zaminda istiqomat qilayotgan turli millat vakillarining ham millat sifatida saqlanib qolishi va rivojlanishi uchun teng sharoit va imkoniyatlar yaratish masalasiga alohida e’tibor qaratdi. Jumladan,ko‘pmillatli diyorimizda tinchlik va osoyishtalikni saqlash va yanada 33

mustahkamlashning muhim omili bo‘lgan millatlararo totuvlik va hamjihatlikni ta’minlash, mamlakatimizda istiqomat qilayotgan turli millatga mansub aholining ma’naviy-madaniy ehtiyojlarini qondirishga yo‘naltirilgan milliy-madaniy markazlar faoliyatini qo‘llab-quvvatlash hamda millatlararo munosabatlarni takomillashtirish uchun Birinchi Prezidentimiz tashabbusi bilan 1992 yil 13 yanvarda Respublika Baynalmilal madaniyat makazi tashkil etildi. Uning asosiy vazifasi vazirliklar, idoralar, Qaraqalpog‘iston Respublikasi Vazirlar Kengashi, viloyat, shahar va tuman hokimliklari, shuningdek, jamoa tashkilotlari bilan birgalikda millatlararo munosabatlar sohasidayagona davlat siyosati amalga oshirilishida qatnashish, milliy-madaniy markazlar faoliyatini muvofiqlashtirishda va o‘ziga xox an’ana, urf-odat va rasm-rusumlarni tiklash hamda rivojlantirishda ularga ko‘maklashish deb belgildanadi. 2017 yilda Respublika Baynalmilal madaniyat markazi tashkil etilganining 25 yiligi keng nishonlandi. Mamlakatimizda milliy-madaniy markazlarni soni 140 dan ziyod bo‘lib, ular yurtimizning jamoat tashkilotlari qatorida samarali faoliyat ko‘rsatmoqda. Shunisi diqqatga sazovorki, bu markazlar faoliyatida, millatidan qat’i nazar, barcha yurtdoshlarimiz qatnashishlari mumkin. Millatlararo munosabatlar yo‘nalishidagi yana bir dolzarb masalalardan biri- aholining milliy tarkibiga mos keladigan ta’lim –tarbiya tizimini tashkil qilishdir. Bu borada respublikamizda bugungi kunga kelib, 10 minga yaqin maktab faoliyat yuritayotgani , shundan 845 ta maktabda rus tilida, 491 ta maktabda qozoq tilida, 259 ta maktabda tojik tilida, 52 ta maktabda turkman tilida, 40 ta maktabda qirg‘iz tilida, 7ta maktabda koreys tilida ta’lim berish yo‘lga qo‘yilganini ta’kidlash kerak. Bular orasida ikki yoki uch tilda o‘quv mashg‘ulotlari olib borilayotgan maktablar ham bor. Xalq ta’limi vazirligiga qarashli pedagogika institutlarida o‘zbek tilidan tashqari rus, tojik, turkman, qirg‘iz, qozoq, qoraqalpoq tillarida ham mashg‘ulotlar olib boriladigan maktablar uchun mutaxassislar tayyorlanmoqda. Respublikamizdagi ommaviy axborot vositalarining ehtiyojlarini qondirishga xizmat qilmoqda. O‘zbekistonda 8 tilda, ya’ni o‘zbek, qoraqalpoq, rus, qozoq, tojik, turkman, ingliz, koreys tillarida gazeta va jurnallar chop etilmoqda. 34

O‘zbekiston televideniyesi orqali qator xorijiy tillardagi ko‘rsatuvlarining muntazam ravishda namoyish qilinishi va maxsus radio eshittirishlarning turli tillarda efirga uzatilayotgani ham diqqatga sazovor. Bugungi kunda, 12 (o‘zbek, qoraqalpoq, rus, qozoq, tojik, turkman, ingliz, koreys )tillarida teleradio eshittirishlar efirga chiqmoqda. Bundan ko‘rinadiki, O‘zbekistonning millatlararo siyosiy insoniylikka, demokratiyaga qarshi bo‘lgan siyosatning har qanday ko‘rinishlarini to‘liq va mutlaq rad etishga asoslangan.ko‘rinib turganidek, millatlararo munosabatlarni to‘g‘ri yo‘lga qo‘yish borasida O‘zbekiton o‘ziga xos tajriba orttirdi. Bunda faqat milliy o‘zlini anglash, milliy g‘urur va iftixor tuyg‘usini tarbiyalash, millatlarning tili, madaniyati, urf-odatlarini asrab-avaylash bilan cheklanmaslik, balkimamlakatdagi barcha millatlarning umumiy birdamligiga erishish tamoyiliga amal qilindi. Birinchi Prezidentimiz Islom Karimov tashabbusi bilan qurilgan bu siyosat: -ko‘p millatlilikni yaratuvchilik qudratiga ega bo‘lgan omil sifatida tan olish; -fuqarolarning jinsi, irqi, millati, tili, dini, e’tiqodi, shaxsi, ijtimoiy kelib chiqishi va mavqeidan qat’i nazar, tengligiga ta’minlash; -milliy mansubligidan qat’i nazar, fuqarolarning mamlakat siyosiy va ijtimoiy hayotidagi teng huquqli ishtirokini kafolatlash; -milliy til, urf-odat va an’analar hurmat qilinishini ta’minlash va ularning rivojlanishi uchun qulay shart-sharoit yaratish; -ijtimoiy hayot, siyosiy institutlari, mafkura va fikrlar xilma-xiligi asosida rivojlanishini ta’minlash; - fuqarolarning konstitutsiyaviy huquq va erkinliklariga qarshi qaratilgan milliy, irqiy, diniy adovati va nizoni targ‘ib qiluvchi faoliyatga yo‘l qo‘ymaslik; -millatlar va elatlar huquq va erkinliklarini muhofaza qilishga doir xalqaro qoidalar ustuvorligini tan olish kabi tamoyillarga tayangan holda izchil amalga oshirilmoqda. Shuni unutmaslik kerakki, qayerda millatlararo totuvlik g‘oyasining ahamiyati anglab yetilmasa, jamiyat hayotida turli ziddiyatlar, muammolar vujudga 35

keladi, ular tinchlikva barqarorlikka xavf soladi. Bugungi kunda jahonning ayrim mintaqalarida sodir bo‘layotgan milliynizolar shundan dalolat berib turibdi. Millatlararo totuvlik g‘oyasini amalga oshirishga g‘ov bo‘ladigan eng xatarli to‘siq –tajovuzkor millatchilik va shovinizmdir. Bunday illat, zararli g‘oya tuzog‘iga tushib qolgan jamiyat tabiiy ravishda halokatga yuz tutadi. Bunga uzoq va yaqin tarixdan ko‘plab misollar keltirish mumkin. Birgina fashizm g‘oyasi XX asrda insoniyat boshiga avvalgi barcha asarlardagidan ko‘ra ko‘proq kulfat, ofat- balolar yog‘dirib, oxir –oqibatda o‘zi ham xaloktga uchradi. Lekin hanuzgacha fashizm, shovinizm, irqchilik g‘oyalarini tiriltirib, millatlararo totuvlik, hamjihatlik g‘oyasiga qarshi “salib yurishi” uyushtirishga urinayotgan kutlar borligi barchamizni hushyor torttirishi lozim. Bag‘rikenglikning muhim yo‘nalishlaridan biri “diniy bag‘rikenglik”dir. Turli din vakllari e’tiqodidagi mavjud farqlardan qat’i nazar, ularning yonma-yon, o‘zaro tinch-totuv yashshashi hamda har bir diniy ta’limotga hurmat bilan qarashni anglatadigan makur tushuncha, bu huquqqa boshqalar ham kim o‘z e’tiqodiga amal qilishda erkin bo‘lgani holda, bu huquqqa boshqalar ham ega ekanini e’tirof etishini nazarda tutadi. “Bag‘rikenglik tamoyillari deklaratsiyasi”da ta’kidlanganidek, “Bag‘rikenlik bo‘lmasa, tinchlik bo‘lmaydi, tinchliksiz esa taraqqiyot va demokratiya bo‘lmaydi”. Aslar mobaynida o‘lkamizning shaharu qishloqlarida masjid, cherkov va sinagogalar emin-erkin faoliyat ko‘rsatib, turli millat va dinga mansub qavmlar hamjihatlikda o‘z diniy marosimlarini ado etib kelganlar. Tariximizning eng murakkab, og‘ir davrlarida ham ular o‘rtasida diniy asosda mojarolar bo‘lmagan. Bu esa, millati va diniy qarashidan qat’i nazar, insonni ardoqlash va o‘zgalarni qadrlash, kattalarga hurmat, kichiklarga izzat ko‘rsatish kabi tuyg‘ular yurtimiz aholisining qon-qoniga singib ketganidan dalolat beradi. Aynan shu sifatlar xalqimizga xos bo‘lgan diniy bag‘rikenglikning ma’naviy asosini tashkil qiladi. Ma’lumki, har bir dinning o‘ziga xos aqidalari mavjud. Ular ba’zan bir- biriga mutanosib bo‘lsa, ba’zan zid ham kelishi mumkin. Diniy bag‘rikenglik ana shu xilma-xillik asosida kelib chiqishi mkmkin bo‘lgan nizolarning oldini oladi, 36

turli e’tiqodlarning yonma-yon va bir paytda mavjud bo‘la olishi uchun xixmat qiladi. Qadim zamonlardanoq o‘lkamizda zardushtiylik, buddaviylik, yaxudiylik, nasroniylik kabi dinlar mavjud bo‘lgan. Eng qadimiy va keng tarqalgan dinlardan biri bo‘lmish zardushtiylikning vatani ham bizning yurtimizdir. Chunki, u qadimgi Xorazmda shakllanib, rivoj topgan. Ilk o‘rta asrlarda Markaziy Osiyoda buddizm ham muhim o‘rin tutgan. Hattoki, Buxoro shahrining nomi ham “Vaxara” – buddaviylar ibodatxonasi nomidan kelib chiqqan, degan fikrlar bor. Markaziy Osiyoga islom dinining yoyilishi arafasida bu yerga Eron orqali Suriyadan kirib kelgan nestoorian yo‘nalishidagi nasroniylik dini muhim mavqeni egallagan. VI asr boshlarida Samarqandda nestorian yepiskopi, VIII asrda esa mitropoliti xizmat qilgan. Shuningdek, qadimda hozirgi Toshkent va Xorazm viloyatlari hududlarida nasroniy diniga mansub aholi ham yashagan. VIII asrda Markaziy Osiyoga arablar bilan birga islom dini ham kirib keldi. Aholining bu dinni qabul qilishi asta-sekinlik bilan, bir tekis bo‘lmagan holda yuz berdi. Aholining bir qismi o‘zlarining qadimgi dinlariga e’tiqod qilishda davom etdi. Bu vaqtda islom va mahalliy dinlarning, ularga xos qadriyat va oddatlarning qorishuvi yuz berdi. Movarounnahr xalqlarining islom diniga zid kelmaydigan ma’rifiy-axloqiy g‘oyalari, huquqiy meyor va urf-odatlari to‘la saqlanib qoldi hamda islom ta’limoti asosida yanada sayqallandi. Bu holat Movarounnahrda islomning o‘ziga xos xususiyatlar kasb etishiga sabab bo‘ldi. Bu ham yurtimizda uzoq yillar davomida shakllangan diniy bag‘rikenglik samarasi edi. O‘lkada tinchlik va diniy bag‘rikenglik muhitini ta’minlashda islom ta’limotidagi o‘zga din vakllari bilan o‘zaro murosa yo‘lini tutish, ular bilan dunyoviy ishlarda hamkorlik qilish va hamjihatlikda yashashga chorlovchi tamoyillar ham o‘ziga xos ahamiyat kasb etadi. Ayniqsa, islom ta’limotidagi dinni qabul qilish yoki qabul qilmaslik qalbga bog‘liq, insonning to‘liq ixtiyoridagi amal deb qaralishi mintaqada diniy bag‘rikenglik muhiti barqaror bo‘lishi uchun asosiy omillardan bo‘ldi. 37

Diyorimizda yetishib chiqqan allomalarning asarlarida hamdiniy bag‘rikenglik bilan bog‘liq qadriyatlar targ‘ib qilingan g‘oyalarni uchratamiz. Jumladan, Shayx Ahmad Yassaviy ham o‘z hikmatlarida o‘zga din vakillariga yaxshi munosabatda bo‘lishini uqtirgan: Sunnat ermish, kofir bo‘lsa, berma ozor, Ko‘ngli qottig‘ dilozordan xudo bezor. Yurtimizdan yetishib chiqqan allomalarimizning bu kabi o‘gitlari uzoq yillar davomida xalqimizni bag‘rikeng bo‘lishga, turli din va elatlar bilan tinch- totuvlikda hayot kechirishga chorlab kelgan. Hozirgi kunda ham yurtimizda istiqomat qilayotgan turli din vakillari uchun teng imkoniyatlarning yaratilishi, ayniqsa, diniy vakillar uchun teng imkoniyatlarning yaratilishi, ayniqsa, diniy bag‘rikenglikka doir qoidalarning qonuniy asoslarda mustahkamlanishi tahsinga sazovordir. Eng avvolo, Konstitutsiyamizning 31-moddasida mustahkamlangan “Hamma uchun vijdonerkinligi kafolatlanadi. Har bir inson xohlagan dinga e’tiqod qilishi yoki hech qaysi dinga e’tiqod qilmaslik huquqiga ega. Diniy qarashlarni majburan singdirishga yo‘l qo‘yilmaydi” degan qoida diniy bag‘rikenglik uchun dasturulamal bo‘lib xizmat qilmoqda. Bu tamoyiliga ko‘ra, har kim o‘z dini va e’tiqodiga amal qilishda erkindir va har kim bu huquqqa boshqalar ham ega ekanini tan olmog‘i lozim. Bir kishining din borasidagi qarashlari boshqalarga majburan singdirilishi mumkin emas. Bundan tashqari, Konestitutsiyamizning 18-moddasida ham “O‘zbekiston Respublikasida barcha fuqarolar bir xil huquq va erkinliklariga ega bo‘lib, jinsi, irqi, millati, tili, dini,ijtimoiy kelib chiqish, e’tiqodi, shaxsi va ijtimoiy mavqeidan qat’i nazar,qonun oldida tengdirlar. Imtiyozlar faqat qonun bilan belgilanib qo‘yiladi hamda ijtimoiy adolat prinsiplariga mos bo‘lishi shart” degan norma asosida turli diniy e’tiqoddagi insonlarning dini va e’tiqodidan qat’i nazar, qonun oldida teng ekani e’tirof etilgan. Konestitutsiyamizning 61-moddasida esa, yurtimizda faoliyat olib boruvchi diniy tashkilotlar va birlashmalarning davlatdan ajratilgani haqidagi qoida mustahkamlangan. Unda aytilishicha, “Diniy tashkilotlar 38

va birlashmalar davlatdan ajratilgan hamda qonun oldida tengdirlar. Davlat diniy birlashmalarning faoliyatiga aralashmaydi”. Bu qoidaning mohiyati shundaki, O‘zbekistonda har qanday din va diniy tashkilotlar davlatdan ajratilgan va barcha diniy konfessiyalar qonun oldida barobardir. Davlat diniy konfessiyalar o‘rtasidagi tinchlik va totuvlikni qo‘llab-quvvatlaydi hamda ular o‘rtasidagi o‘zaro murosa va hurmat o‘rnatilishiga ko‘maklashadi. O‘zbekistonda e’tiqod erkinligi va diniy bag‘rikenglikni mustahkamlashda qonunchilik ham takomillashib bordi. “Vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar to‘g‘risida”gi qonun 1991 yilda qabul qilingan bo‘lib, 1993 yilda kiritilgan ba’zi qo‘shimcha va o‘zgarishlar bilan 1998 yilga qadar amalda bo‘lib keldi. So‘nggi yillar davomida mazkur qonunnidavr talablari asosida tubdan o‘zgartirish zarur bo‘lib qoldi va 1998 yilning yangi tahriri qabul qilinda. Vijdon erkinligi haqidagi qonun dinga e’tiqod qilish yoki o‘zga e’tiqodlar erkinligi milliy xavfsizlikni va jamoa tartibini, boshqa fuqarolarning hayot, salomatligi, axloqi huquqi va erkinliklarini ta’minlash uchun zarur bo‘lgan darajadagina cheklanishmumkinligini ta’minlaydi. Mazkur meyor 1966 yil 16 dekabrda BMT Bosh assambleyasi tomonidan qabul qilingan Fuqarolik va siyosiy huquqlar to‘g‘risidagi xalqaro paktning 18-moddasiga muvofiqdir. Xalqaro huquqiy hujjatlarda ham e’tiqod erkinligi va diniy bag‘rikenglik xalqaro huquq himoyasida ekani ta’kidlanadi. Jumladan, 1948 yili qabul qilingan “Inson huquqlari umumjahon din va e’tiqod erkinligi huquqiga egadir”, deb ta’kidlangan. 1966 yili qabul qilingan “Fuqarolik va siyosiy huquqlar to‘g‘risidagi xalqaro pakt”da ham “Biror odam ham o‘z ixtiyori bilan o‘z dini va e’tiqodiga ega bo‘lishi yoki ularni qabul qilish erkini kamsitadigan majburiy xatti-harakatlarga duchor bo‘lmasligi kerak”. Deb ko‘rsatilgan. Bu esa, diniy bag‘rikenglikning nafaqat milliy qonunchilik, balki xalqaro huquqiy normalar muhofazasida ekanidan dalolat beradi. Vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar to‘g‘risidagi huquqiy meyorlarning qonunchilikka kiritilishi diyorimizda rasmiy faoliyat olib borayotgan barcha din vakillariga katta imkoniyatlar yaratib berdi. Jumladan, mustaqillikkacha 39

yurtimizda bir necha cherkov va sinagoglar faoliyat olib borgan bo‘lsa, qonuniy asoslar mustahkamlangach, dunyoning turli mintaqalarida diniy ibodatlarini amalga oshiruvchi yevangel-lyuteran jamoasi, rimkatolik cherkovi, “yettinchi kun adventistlari” diniy tashkiloti, bahoiylar, yahudiylar diniy jamoalari kabi konfessiyalar rasmiy faoliyat yurita boshladi. Hukumatimiz tomonidan turli diniy tashkilotlarning o‘z faoliyatlarini amalga oshirish va mamlakat hayotida faol ishtirok etishi uchun barcha shart- sharoitlar yaratib berildi. Jumladan, markaziy televideniye orqali O‘zbekiston musulmonlar idorasi ma’naviy-ma’rifiy ko‘rsatuvlarini berib borishi, Imom Buxoriy, Imom Termiziy, Imom Moturidiy kabi mashhur allomalarning tavalludiga bag‘ishlangan anjumanlarning keng ko‘lamda nishonlanishi kabi tadbirlarni aytib o‘tish o‘rinlidir. Ayniqsa, haj ibodatini to‘la-to‘kis va hamjihat holda ado etish uchun barcha sharoitlar yaratilgan tahsinga sazovor. O‘z navbatida, pravoslavlar uchun Isroil, Gretsiya va Rossiya, katoliklar uchun Isroil va Italiya, armanlar uchun Isroil va Armaniston, yahudiylar va bahoiylar uchun Isroil, krishnachilar uchun Hindiston va buddaviylar uchun Koreyada joylashgan muqaddas joylarga ziyoratlar tashkil qilinmoqda. Bundan tashqari, 1903 yilda qurilgan “Svyataya Bogoroditsa” ibodatxonasining Arman apostol cherkoviga topshirilgan, o‘z vaqtida faoliyati to‘xtatib qo‘yilgan Yevangel-lyuteran cherkovi Kirxasining respublikamizda istiqomomat qiluvchi nemislarning diniy ehtiyojlarini qondirish maqsadida “Vidergeburt” nemis madaniyati markaziga foydalanish uchun qaytarib berilgani va 1996 yilning dekabrida ushbu konfessiyaning yurtimizda faoliyat boshlaganining 100 yilligi keng nishonlanishi ham yuqoridagi fikrimiz isboti bo‘la oladi. Shuningdek, xristianlarning “Rojdestvo”, “Pasxa”, yahudiylarning Rosh- Ashona (Yangi yil), Yom-Kipur (Gunohlardan poklanish bayrami), Pesax (Pasxa), buddaviylarning Sagaalgan (yangi yil), Donchod-xural (Buddaning tug‘ilgan kuni) kabi bayramlarni nishonlash uchun yurtimizda yashovchi shu din vakillariga keng imkoniyatlar yaratib berilmoqda. 40

2000 yil 13-15 sentabrda Toshkentda o‘tgan dinlararo muloqot YUNESKO kongressi Markaziy Osiyodagi madaniy, diniy va etnik xilma-xillikni muhokama qildi. Unda 40 ga yaqin davlatdan 80 dan ortiq turli din va konfessiyaga mansub vakillar, yirik mutaxassislar ishtirok etdi. Kongressdan so‘ng 18 sentabrda Buxoro shahrida “Tasavvuf va dinlararo muloqot” mavzusida xalqaro simpozium bo‘lib o‘tdi. Unga “tasavvuf”ga bag‘rikenglikni targ‘ib etuvchi, chaqiruvchi islom dinining noyob, o‘ziga xos ko‘rinishi, degan ta’rif berildi. Shuningdek, 2001 yil sentabrda Toshkentda o‘tgan Osiyo –Tinch okeani mintaqasi YUNESKO “Bag‘rikenglik itarmog‘i”ning ikkinchi yig‘ilishida bag‘rikenglik tamoyillari o‘zbek xalqining urf-odatlari bilan chambarchas bog‘liq ekani ta’kidlandi. Ta’lim fan va madaniyat bo‘yicha xalqaro islom tashkiloti (ISESKO) tomonidan Toshkentning islom madaniyati poytaxti deb e’lon qilinishi munosabati bilan 2007 yil 14-15 avgustda Toshkent va Samarqand shaharlarida “O‘zbekistonning islom sivilizatsiyasi rivojiga qo‘shgan hissasi” mavzuida bo‘lib o‘tgan xalqaro konferensiyada ham mamlakatimizning jamiyatda bag‘rikenglik madaniyatini kamol toptirish yo‘lidagi yutuqlari yana bir bor e’tirof etildi. Shuningdek, 2014 yilning 15-16 may kunlari Samarqand shahrida “O‘rta asrlal Sharq allomalari va mutafakkirlarining tarixiy merosi, uning zamonaviy sivilizatsiya rivojidagi roli va ahamiyati” mavzusida xalqaro konferensiya o‘tkazildi. Bugungi kunda ham mamlakatimizboy tarixiy, ilmiy-ma’rifiy va madaniy merosni o‘rganish, milliy qadriyatlarni asrab-avaylash va targ‘ib etish, islomning ma’rifiy g‘oyalarini yoyish hamda diniy bag‘rikenglikni qaror toptirish va mustahkamlashda butun dunyoga o‘rnak bo‘lmoqda. Bag‘rikenglikning ziddi “mutaassiblik”dir. Umumiy ma’noda “mutaassiblik”- bu bir g‘oyaning to‘g‘riligiga qattiq ishonish va undan o‘zgalarini keskin rad etishni anglatadi. Mazkur fenomenning xavfli jihati shundaki, u borgan sari kuchayib ksenofobiya, ekstremizm va hatto terrorizmga aylandi. Terrorizm bktun dunyoda tinchlikni ta’minlash yo‘lidagi asosiy g‘ov, to‘siqdir. XX asrning ikkinchi yarmida xalqaro miqyosida o‘zini ochiq namoyon etayotgan xatarli voqeliklardan biri, turli shiorlar bilan niqoblangan terrorizm 41

mintaqalar va mamlakatlar hayotiga birdek tahdid solmoqda. Keng ko‘lam va xilma-xil ko‘rinishlar kasb etayotgan ushbu illatga qarshi kurash butun dunyo uchun dolzarb muammo bo‘lib qolmoqda. Ma’lumotlarga ko‘ra, bugun dunyo bo‘yicha 500 ga yaqin terrorchilik tashkilotlari faoliyat ko‘rsatmoqda. Bir yil mobaynida butun yer yuzida sodir etilgan teraktlar va ularning oqibatida halok bo‘lganlarning soni bir necha o‘n mingni tashkil etishi terrorizmning tinchlik va xotirjamlikni izdan chiqarishga qaratilgan asosiy tahdidlardan biriga aylanganini ko‘rsatadi. Ayni paytda zamonaviy terrorizmning, bir tomondan, tobora shafqatsiz, g‘ayriinsoniy mohiyat, ikkinchi tomondan, aqlga sig‘dirish qiyin bo‘lgan jo‘g‘rofiy ko‘lam kasb etib borayotganini alohida ta’kidlash lozim. Hozirgi vaqtda har kuni dunyoning u yoki bu burchagida kimlarnidir qo‘rquvga solish orqali muayyan maqsadlarga erishishni ko‘zlagan qo‘poruvchilik harakatldari amalga oshirilmoqda. Afsuski, ularning soni muntazam oshib bormoqda. Markaziy Osiyo mintaqasida diniy mutaassib oqimlar faoliyati XX asrning 80-yillari boshlarida xorijiy ekstremistik markazlar sa’y-harakalari bilan shakllana boshladi. Mintaqada xorijdan kelayotgan moliyaviy yordam hisobidan jangari sifatida foydalaniladigan shaxslarni tanlash va tayyorlash bilan shug‘ullanadigan guruhlar paydo bo‘ldi. Markaziy Osiyo respublikalari mustaqillikka erishgan 90- yillarning boshlarida esa, bu guruhlar faollashib ketdi. Mintaqada “Hizbut-tahrir”, “Turkiston islom harakati”, “Akromiylar”, “Nurchilar” kabi guruhlarning faoliyati kuzatildi. Islom asoslarini buzib talqin qilish, ilmsiz, tashqi ta’sirga beriluvchan aholini o‘z talqinidagi diniy g‘oyalar bilan zaharlash, o‘zlariga qo‘shilmagan kishilarga, davlatlarga va tuzumlarga nisbatan zo‘ravonlik, buzg‘unchilik, qotillik bilan munosabatda bo‘lishi halol deb hisoblash kabi xususiyatlar yuqorida zikr etilgan tashkilotlarning barchasiga xosdir. Afsuski, so‘nggi yillarda mazkur guruhlar faoliyati natijasida dunyo bo‘ylab har yili 30 mingdan ortiq tinch fuqaro halok bo‘lmoqda. O‘nlab million aholi o‘z uylarini tashlab ketib, dunyoning turli mamlakatilarida sarson-u sargardon bo‘lishga majbur qolmoqda. BMT 42

ma’lumotlariga ko‘ra, bir milliondan ortiq yosh bolalar ochlikdan o‘lish xavfi ostidadir. Ularning aksarichti terrorchilik avj olgan, buzg‘unchi guruhlar tomonidan egallab turilgan hududlarga to‘g‘ri keladi. Bugungi kunda Iroq, Suriya, Nigeriya, Afg‘oniston, Yaman, Liviya hanuz dunyoning eng xatarli nuqtalari hisoblanadi. Tahlilchilarning fikricha, hech qaysi davlat o‘zining terrorchilar xurujidan holi ekaniga 100 foiz kafolat bera olmaydi. Jumladan, 2015 yilda dunyoning 96 mamlakati, u yoki bu darajada terrorchilikdan aziyat chekkan. Mana shunday sharoitda ekstremizm va terrorizm xavfini to‘g‘ri anglab yetish, ularga qarshi amaliy choralar ko‘rish-davr talabidir. Shunday ekan, Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev ta’biri bilan aytganda, “yanada ogoh va sergak bo‘lish, eng asosiy boyligimiz bo‘lgan va biz haqli ravishda faxrlanadigan ko‘p millatli xalqimizning birdamligi va jipsligini ko‘z qorachig‘idek asrash hamda yanada mustahkamlash O‘zbekistonni o‘z Vatani, deb biladigan har bir insonning muqaddas burchidir”. 2.2. Markaziy Osiyoda integratsion jarayonlarning mustaxkamlanishida O`zbekisto n peshqadamligi Markaziy Osiyo davlatlari o’rtasidagi bugungi integratsion jarayonlar umumbashariy iqtisodiy va madaniy kommunikatsiyalar tizimidan nisbatan o’zoqda bo’lganligi bois tashqi dunyo uchun qiziqarli ko’r inadi. Chunki bu darajadagi i nt egr at si ya Osi yo subm intaqasi uchun xos emas. Osiyoda integratsion guruxlar, odatda, o’zoq muddatli evolyutsiya natijasida vujudga kelgan. Ma’lumki, 1991 yil sobiq SSSR inqirozidan keyin Markaziy Osiyo mi nt aqasida 5 t a must aqil davl at yo’ zaga keldi. O’ sha vaqtl ar u l ar ni ng x ar bi r i n i n g ol di d a i kki t a dol za r b m as al a — m u st aq i l davl at qur i l i shi ni m ust axkam l ash va davl at l ar ar o m unosabat l ar tizimini shakllantirib turardi. Mana 27 yildirki sobik ittifoqdosh davlatlar mustaqil davlatchilikning bir — biriga o’xshash bo’lmagan ko’rinishlarda rivojlanishmoqda. Tarixan xalqlar 43

xayotida a n ’ a n a c h i l i k u r f — o d a t l a r i u s t u v o r b o ’ l g a n M a r k a z i y O s i y o m i n t a q a s i d a — m a v j u d b e s h t a m i l l i y d a v l a t t u r m u s h i b i r — birinikidan farkli xamda o’ziga xos. Ular o’rtasida davlat darajasida bartaraf etilishi lozim bo’lgan karama — karshiliklar xam yuq emas. Chunki milliy davlatchilik davlatlararo munosabatlarning ijtimoiy tomoniga emas, yuridik tomonlariga kuproq e’tibor beradi. Bugungi kunga kelib Markaziy Osiyo mintaqasi davlatlarining xa m k or l i g i n at i j al ar i ni qu yi da gi ch a de b a yt i s hi m i z m u m ki n: Turkmaniston xar qanday shakldagi integratsion proektlarni rad qilib kelmoqda, O’zbekiston esa Rossiya ishtirokidagi proektlarda ishtirok e t i s h n i x o x l a m a y a p t i , T o j i k i s t o n n i n g i s h t i r o k i f a k a t n o m i n a l darajada deb qaralmoqda, chunki umumiy proektlarni moliyalashtirishga etarlicha mablag`ga ega emas, xarbiy va siyosiy tomondan esa Rossiyaga qaram davlat sifatida qaraladi. Agar Qirgizistonni Halqaro savdo tashkilotiga a’zoligini e’tiborga olmaganda, faqat ikkita davlat — Qozogiston va Qirgizistonlarning qarashlari deyarli bir xil desa bo’ladi. Markaziy Osiyodagi davlatlar orasidagi muammolar qatorida nafaqat iqtisodiy (iqtisodiy muammolar 2.2. — bo’limda ko’rib chikildi) va siyosiy, balki mintaqa xavfsizligini ta’minlash muammolari, shuningdek taxdid solib kelayotgan diniy fundamentalizm, xalqaro terrorizm, qushni davlatlardagi notinchliklar va boshqalar mavjuddir. Ushbu muammolarni xal qilish dolzarb vazifaga aylanib qoldi. Tug`ri , usha 1999 va 2000 yill ar dagi Botkent voqeal ar i, Afgonistondagi bugungi utish davri voqealari yoki Tojikistondagi i c h k i s i y o s i y n o x u s h l i k l a r n i n g s a k l l a n i b t u r i s h i , s h u n i n g d e k , mintaqadagi islom ekstremizmi, narkotik moddalarning noqonuniy a y l a n i s h i , t e r r o r i s t i k x a r a k a t l a r t a s h k a r i d a n k o ’ r i n i s h i v a eshitilishi bilan go’yoki mintaqaviy xarakterdagi jarayonlar sifatida k o ’ r i n a d i . A s l i d a b u l a r n i n g b a r c h a s i k o ’ l a m i j i x a t i d a n mintaqaviylikdan umumbashariylikka daxldor 44

muammolarga aylanib bulganligi bugungi kunda barcha tomonidan tan olinmoqda. Hozirgi vaqtda Markaziy Osiyodagi davlatlar utish davri bilan yuzma- yuz t uri shibdi . Mintaqa davl at lari olib bor ayot gan ichki va tashqi siyosat xar bir mamlakatning, shu bilan birga, mintaqaning xavfsizligini ta’minlash asosida olib borilmog`i zarurdir. Zero, mintaqa davlatlari o’rtasidagi siyosiy va iqtisodiy munosabatlarni, millatlararo totuvlikni ko’zlab qilinadigan ijobiy ishlar xamda chora—tadbirlar tizimi xar soxada davlatlararo aloqalarni yanada barkarorlashtirishdagi shart-sharoitlarni belgilab beradi. Mintaqada xosil bo’lgan voqelikka asoslangan xolda, ekspertlar tomonidan mintaqa davlatlari xamkorligining istiqbollari to’g’risida bir qancha fikrlar va qarashlar bildirilmoqda. Bir gurux tadqiqotchilarning fikriga kura, mintaqada savdo — i q t i s o d i y m u n o s a b a t l a r n i n g r i v oj l a n i s h i o b’ e k t i v i q t i s o d i y qonundir. Buning natijasida davlatlarning integratsion jarayonlarda ishtiroki muqarrar xodisa bo’lib qoladi. Markaziy Osiyo va Kavkazni o’rganish laboratoriyasi direktori L .Fr i d m a nn i n g t a’ k i d l a sh i c ha , m i nt aq ad a m a vj ud b o’ l ga n t ab i i y v atexnogen resurslardan o’zaro unumli foydalanish zarurati Markaziy Osiyodagi barcha davlatlarni xamkorlik qilishga majbur etadi. Bunday x a m k o r l i k i q t i s o d i y i n t e g r a t s i y a j a r a y o n i g a o l i b k e l a d i . U n i n g fikricha mintaqa davlatlarining integartsiyasini iqtisodning ayrim soxal ari ni bi rlasht i rishdan boshl ash l ozim (masalan, energeti ka soxasidan). O ’z n a v b a t d a , T u r k m a n i s t o n l i k m u t a x a ss i s Sh . Qo di ro v n i n g fikriga kura, "xozirgi Markaziy Osiyo davlatlari o’rtasida madaniy, g e o g r a f i k v a s i y o s i y j i x a t d a n T u r k i s t o n f e d e r a t s i y a s i n i t o ’ z i s h tarixiy zaruriyatdir. Uning fikricha bunga ikkita asos bor: 1) mintaqa xalqlari (urug’lar) an’anaviy ko’rinishda o’zaro konfederati v munosabatl ar t izi miga ega bo’l gan va bu xususiyat bugun xam saklanib turibdi; 45

2) Turkiston federat siyasi ni ng to’zili shiga qarshi bo’lib kelgan Moskvaning ta’siri bugun yuq». Bizningcha, "Turkiston — umumiy uyimiz" shiori ostida mintaqa xalqlarining an’anaviy madaniy aloqalari asosida birlashishi ancha q iyindir. Chunki Markaziy Osiyodagi barcha davlatlar bugun milliy r i v o j l a n i s h n i n g o ’ z m o d e l l a r i g a e g a . O ’ z b e k i s t o n d a m i l l i y m u s h t a r ak l i k v a d av l a t n i n g e v o l y u t s i o n r i v o j l a n i s hi n i b e l g i l a b beruvchi milliy — istiqlol mafkurasi shakllanib, yanada takomillashib bormoqda; Qozogistonda "davlat — bu Qozogiston, millat esa unda yashayotgan barcha fuqarolardir" degan milliy davlat goyasini amaliyotga tadbiq etishning mexanizmlari ishlab chiqilmoqda 2. Turkmanistonda m i l l i y d a v l a t c h i l i k g o y a s i T u r k m a n b o s h i n i n g b u t u n d u n y o turkmanlarini birlashtirish dasturida 3, Tojikistonda "Vaxdat"da, Qirgizistonda esa liberal isloxatlar dasturida ifodasini topgan. Bunday sharoitda Turkiston xalqlarining turmushiga siyosiy tus berish, q a n d a y d i r s i y o s i y u y u s h m a — T u r k i s t o n f e d e r a t s i s i d a n y o k i konfederatsiyasidan baxs etish paradoksdir. Shuningdek, bir qator tadqiqotchilar Markaziy Osiyo davlatlari orasida xech qanday integratsion to’zilma bo’lmaydi degan fikrlarni bildirishmoqda. Asosiy sabab sifatida tashki negativ ta’sir va o’zaro « q i y i n e c h i l a d i g a n » m u a m m o l a r n i n g m a v j u d l i g i n i k o ’ r s a t i s h a d i .Angliyalik tadqiqotchi Sh.Akinerning fikriga ko’ra, davlatlararo munosabatlarga salbiy ta’sir ko’rsatib turgan omillardan biri — bu mintaqa davlatlari bir-birini raqib deb bilishlari va ustunlik qilishga xarakat qilishlaridir 1 . A y r i m e k s p e r t l a r e s a , M a r k a z i y O s i y o d a v l a t l a r i k e l a j a k a bir- birlaridan o’zoqlashib ketadilar va xech qanday integratsion struktura tug`risida gap bo’lishi mumkin emas degan fikrlarni bildirishmoqda 2 . B u n d a y f i k r l a r g a q o ` s h i l i s h q i y i n . M i s o l t a r i q a s i d a Evropadagi integratsion jarayonni olib qarashimiz mumkin. Bir qator to’siqlarning bo’lishiga qaramasdan, G’arbiy Evropada to’zilayotgan integratsion gurux 46

ko’pchilik yirik proektlarning amalga oshirishda o’zining sam ar ador li gi ni nam oyon et di . Buni ko`r gan uchi nchi dunyo davlatlari o’zlarida mavjud bulgan iqtisodiy va siyosiy muammolarni xal etishning eng optimal varianti sifatida davlatlararo integratsiya j ar ay on i n i b i l ga nl ar . U l ar ni ng ( uc hi nc hi d un yo da vl at l a r i ni n g) integratsion proektlarida ishtirok etuchi davlatlar asosan siyosiy i r o d a s i g a t a y a n g a n l i g i u c h u n , j u d a t e z f u r s a t d a i n t e g r a t s i o n st r ukt ur al ar ni ng inst i t ut si onal l ashuvi dekl ar at i v xol at ga kel i b k o l d i . I n s t i t u t s i o n a l a s p e k t m u x i m b o ’ l i s h i g a q a r a m a s d a n , geoiqtisodiy va geosiyosiy determinantlarga asoslanmaslik bunday birlashmalar faoliyatining samarasizligiga olib keladi. Shuni tan olish kerakki, Markaziy Osiyoda kechayotgan jarayonlar davl at larning faqat siyosiy ir odasiga t ayanganl igi ko’ zga t ashl anib qoldi, bu esa integratsion jarayonlar oxiriga etishi uchun etarli emas. K Yakobovning yozishicha, «...xozirgi paytda ushbu mintaqa davlatlari t a s h q i n e g a t i v t a ’ s i r o s t i d a b o’ l i s h x o l a t l a r i j u d a k o ` p di r . K o` p xollarda integratsiya jarayoniga katta temp berib, ushbu jarayon bilan bevosita bogliq bo’lgan suverenitetning bir qismini yuqotgilari xam k e l m a y a p t i . S h u n i n g d e k b i r q a n c h a e c h i l m a g a n t e r r i t o r i a l m uamm ol arning mavj udli gi , siyosiy beqar orl ik va integratsion jarayonlarda ishtirok etuvchi davlatlarga ishonchsizlik bildirish xam q o` s h i m c h a t u s h k u n l i k l a r n i y a r a t a y a p t i » 3 . U m u m a n o l i b Q a r a g a n d a , M a r k a z i y O s i y o m i n t a q a s i d a i n t e gr a t s i y a n i c h e g a r a l a b t u r g a n a s o s i y sabalar, xuddi boshqa mintaqalardagi kabi, takrorlanmoqda va quyidagilar bo’lib qolmoqda — iqtisodiy sistemalarning beqarorligi, siyosiy beqarorlik va davlatlararo munosabatlarning etnik va territorial konfliktlar asosida keskinlashuvidir. Evropa davlatlari uchun Markaziy Osiyo mintaqasida kuchli davlatlarning paydo bo’lishi va yu q ori darajadagi mintaqaviy xamkorlikning yo’lga qo’yilishi Evropa davlatlarining xavfsizligini t a ’ m i n l a s h y u z a s i d a n j u d a m u x i m di r . B u n g a b i r k a n c h a s a b a b l a r n i ko’rsatishimiz mumkin. Iqtisodiy tomondan Markaziy Osiyoda yagona bozorining xosil bo’lishi va iqtisodiy 47

barqarolikning vujudga kelishi Evropalik investorlar uchun juda muximdir. Xavfsizlik masalasi jixatidan, Markaziy Osiyo davlatlari Evropa mintaqasiga Af g on i s t o nd an o qi b k el uv ch i nar ko t i k m od da l ar va x al qar o terroristlarga qarshi o’zga xos «bufer zonasi» bo’lishi o’zgacha axamiyat kasb etadi. Ularning fikricha, Markaziy Osiyo mintaqasi davlatlari narkotik moddalarning noqonuniy aylanishi va xalqaro terrorizmga qarshi kurashda xamkorlik qilishsalar yuksak natijalarga erishishlari shubxasizdir. Hozirgi vaqtda, jaxonda kechayotgan integratsion jarayonlar taxlili natijasida to’zilayotgan regional gruppalarning quyidagi ikki turini ajratib ko’rsatishimiz mumkin: - birinchidan , bu jarayonlar ma’lum davlatlar orasidagi savdo- iqtisodiy munosabatlarning rivojlanishi natijasida (bunda bu monosabatlarning dinamikasi kolgan boshka davlatlarga nisbtan ancha yukori bo’ladi). Bu tendendiya siyosiy kommunikatsiya kanallarini kengaytirishga majbur qiladi va siyosiy integratsiyaga olib kelishi mumkin. - ikkinchidan , regional birlashmalar siyosiy xarakatlar natijasida vujudga keladi ( bunda geografik va tarixiy omillar xar doim xam inobatga olinavermaydi). Bizning fikrimizcha, bu ikki tendentsiyalar bir-biri bilan o’zviy bogliqdirlar. Integratsion jarayonlarda birinchi yoki ikkinchi belgini ustivor yunalish sifatida qarashimiz mumkin. Lekin shu narsani ta’kidlash lozimki, qaysi yunalishni tanlashdan kat’iy nazar — iqtisodiy yoki siyosiy— integratsion jarayonni samarali nixoyasiga etkazish mumkin. Klassik nazariya tarafdorlari fikriga ko`ra, Markaziy Osiyoda kechayotgan integratsion jarayonlar asosida, eng avvalo, iqtisodiy omil yotishi kerak. Umumiy chegaralar, o’zaro ishlatiladigan suv resurslari, energosistema, kommunikatsiya va umumiy ichki bozorning mavjudligi integratsiya jarayoniga boshqa alternativ yo’l yuqligidan dalolat beradi. Shuningdek, yuqorida qayd qilganimizdek, mintaqaning x a v f s i z l i g i n i t a ’ m i n l a s h , x a t t o k i a y r i m o l i n g a n b i r d a v l a t miqyosida, yolgiz xolda xech kimning qo’lidan kelmaydi. 48

Shu sababli, yaqin kelajakda, Marakziy Osiyo davlatlari o’zaro manfaatdor bo’lgan davlatlararo xamkorlik sistemasini to’zishga xarakat qiladilar. O ’ z n a v b a t i d a , d u n y o d a s o d i r b o ’ l a y o t g a n i n t e g r a t s i o n jarayonlarning taxlili natijasida, nemis olimi E.Kox Markaziy Osiyoda davlatlararo integratsiya amalga oshishi uchun quyidagi shartlar bajarilishi kerak deb xisoblaydi: • birinchidan, protektsionistik siyosatdan voz kechish natijasida zarar qurgan davlatlar uchun tegishli mikdorda kompensatsiya tulash mexanizmlarini ishlab chiqish; • ikkinchidan, ichki ijtimoiy va iqtisodiy siyosatni unifikatsiyalash, shuningdek ichki siyosiy barkarorlikni ta’minlash; • uchinchidan, mazmunan deklarativ moxiyatga yaga bo’lgan va bajarib bulmaydigan maqsad va vazifalardan voz kechmoq zarur. K o ’ r i b t u r g a n i m i z d e k , b a r c h a t a d q i q o t c h i l a r m i n t a q a d a davlatlararo integratsiyani amalga oshirish zarur degan xulosaga kelib, bu borada o’zlarining fikr-muloxazalarini berganlar. Lekin, shuni xam aytib utish joizki, mavjud bo’lgan barcha muammolarni osongina xal qilish yo’li — bu mintaqaviy integratsiya jarayoni desak xato q i l g a n b o ’ l a m i z . C h u n k i , d a v l a t l a r a r o i n t e g r a t s i y a f a q a t g i n a muammolarni optimal echimini topishga va ularni bartaraf etishga muxit yaratib beradi. Shu o’rinda, integratsiyadan olinadigan yutuqlar bilan bir qatorda, uning natijasida ko’rilishi mumkin bo’lgan ba’zi salbiy oqibatlar tug`risida o’z fikr-muloxazalarimizni bildirib utishimiz zarur. Masalan, davlatlararo integratsiya natijasida, ishtirokchi — davlatlar o’zlarini va fuqarolarini ko’pgina muammolardan ximoya q ilish imkoniyatlarini chegaralab q o’yadi. Xususan, chegaralarning ochiqligi xoxlagan davlat xududiga turli guruxlarning (terroristik, ekstrimistik guruxlar va shunga o’xshashlarning) kirib kelishiga keng i m ko ni ya t l ar n i y ar a t i b b er ad i . Bu e sa , x oz i r g i v aq t d a x al qa r o maydondagi beqaror vaziyatni inobatga oladigan bo’lsak, davlatlar tomonidan integratsion jarayonlarga biroz sovuqlik bilan qarashlariga sabab bo’lmoqda. 49

Shunday qilib, yuqorida bayon etilganlardan ko’rinib turibdiki, M a r k a z i y O s i y o m i n t a q a s i d a v l a t l a r i o’ r t a s i d a g i h a m k or l i k istikbollari to’g`risida jamoatchilik fikrida turli hil qarashlar mavjud. Bizning o’ylashimizcha, mintaqa davlatlari yaqin kelajakda mavjud bo’lgan to’siq va muammolarni hal qilib, o’zaro manfaatdor bo’lgan kup tomonlama hamkorlikni yo’lga qo’yishadi. X o l b u k i , m i n t a q a m i z d a x a v f s i z l i k v a b a r q a r o r l i k n i ta’minlash, davlatlarning iqtisodiy rivojlanishiga qulay sharoit y a r a t i s h , T o j i k i s t o n v a A f g ’ o n i s t o n h u d u d l a r i d a q u r o l l i to’qnashuvlarga chek qo’yish, giyohvandlikka barham berish, giyohvand moddalarning nokonuniy aylanishiga yo’l qo’ymaslik, Orol dengizi muammosi va uning atrofidagi ekologik tanglik kabi mintaqa mamlakatlari oldida turgan dolzarb va murakkab muammolar faqat birgalikda, jipslikda hal etilishi mumkin. Davlatlararo integratsiya zaruriy ob’ektiv jarayon ekanligini vaqtning o’zi isbotlab beradi. 2016 yilning oxirlaridan Markaziy Osiyo davlatlari hamkorligi jarayonlarida yangi davr boshlandi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev Prezidentlik faoliyatining ilk davrlaridan boshlab “Yaqin qo‘shnichilik” tizimini takomillashtirish va integratsion jarayonlarni yuqori bosqichga ko‘tarish bo‘yicha amaliy faoliyatni olib bordi. 2017-2021 yillarda O‘zbekistonni rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasining beshinchi yo‘nalishi aynan mana shu sohani rivojlantirishga qaratilgan 13 . Malumki, dunyodagi har qanday suveren davlat jahon ham-jamiyatiga o‘zining tashqi siyosiy qarashlari, umumsayyoraviy muammolarga munosabatlari hamda azaliy munozara va muzokaralar obyekti bo‘lgan urush va tinchlik masalalariga yondashuvlari bilan kirib boradi. Bu borada O‘zbekiston o‘z mustaqiligining dastlabgi kunlaridanoq aniq siyosiy pozitsisini va tashqi siyosat borasidagi konsepsiyasini bayon etdi. Jumladan, 1992 yil 8-dekabrda qabul qilingan O‘zbekiston Respulikasi Konstitutsiyasi O‘zbeitonning tashqi siyosatini qonuniy asosda kafolatlab berdi. Uning 17-moddasida O‘zbekiton Respublikasi 13 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi “O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida”gi 4947-son Farmoni. 50

xalqaro munosabatlarning to‘la huquqli subyekti sifatida davlatlarning suveren tingligi, kuch ishlatmaslik yoki kuch bilan tahdid qilmaslik chegaralarning dahlsizligi, nizolarni tinch yo‘l bilan hal etish, boshqa davlatlarning ichki ishlariga aralashmaslik qoidalariga va halqaro huquqning umume’tirof etilgan boshqa qoida va normalariga asoslanishi belgilab qo‘yildi. Davlatning, halqning oliy manfaatlarini, farovonligi va havfsizligini ta’minlash maqsadida turli ittifoqlar tuzishi, hamdo‘stliklarga va boshqa davlatlararo tuzilmalarga kirishi, zarur bo‘lganda ulardan ajiralib chiqishi mumkinligi Asosiy qonunda belgilab berildi. Mustaqilik davrida O‘zbekiston chindan ham johon hamjamiyatining eng siyosiy faol, halqaro munosabatlarda o‘zini asosli, qat’iyat va o‘zgarmas pozitsiyasiga ega bo‘lgan davlat sifatida namoyon qildi. Bu O‘zbekistoning jahon hamjamiyatidagi siyosiy mavqei va imijini belgilab beradigan muhim omil sifatida o‘z kuch-qudratini ko‘rsatdi. Vaqt o‘tgan sari umumdunyoviy siyosiy jarayonlar tobora faollashmoqda, yangidan-yangi muammolar davlatlararo, mintaqalararo va umumsayyoraviy miqiyosda butunlay yangicha yondashuvlarni, siyosiy qarashlarni taqoza etmoqda. O‘zbekiston ana shu jarayonlarda, halqaro munosabatlar va tashqi siyosatda o‘zining zamanoviy qarashlari va muammolar yechimini topishdagi o‘ziga xos yondashuvlari bilan o‘zining keng imkoniyatlarini namoyon etmoqda. Bu haqdagi haqqoniy fikrlarni Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyevning O‘zbekiston Respulikasi Konstitutsiyasining 24 yiligi munosabati bilan o‘tkazilgan tantanali yig‘ilishdagi ma’ruzasida yaqkol ko‘rish mumkin. Ushbu ma’ruzada Prezident O‘zbekiton Respublikasi tashqi siyosatining hozirgi zamon talablari va zamonaviy sivilizatsiya ehtiyojlari nuqtai nazaridan aniq belgilab berdi. Shuni alohida ta’kidlash kerakki, O‘zbekiston davlatining ichki va tashqi siyosatida mustahkam izchillikning mavjudligi, Birinchi Prezidentimiz Islom Karimov boshlab bergan mustaqil taraqqiyot yo‘li, ichki va tashqi siyosat davom etayotgani davlatimiz qudratining va siyosiy barqarorligining yorqin misolidir. Islom Karimov tamal toshini qo‘ygan va jahon mexvarida butun salohiyatiyu salobati va qudratini ko‘rsatayotgan O‘zbekiston davlatining tashqi siyosati zamanoviy talablar, bugungi ehtiyojlar va 51

dunyoviy qarashlarning eng ilg‘or namunalari bilan boyitib borilmoqda. Demak, O‘zbekiston bugungi kunda o‘z Prezidenti Sh.M. Mirziyoyevning rahbarligida o‘tgan 25 yilda to‘plangan tarixiy tajribalarga tayangan holda, uni yanada boyitish, takomillashtirish, rivojlantirish yo‘lidan bormoqda 14 . O‘zbekistonning zamonaviy tashqi siyosati faol, tashabbuskor va pragmatik tashqi siyosiy kurash olib borishni hamda yuzaga kelayotgan xavf-xatarlarga o‘z vaqtida adekvat javob choralari ko‘rib, ularni oqilona yechishni talab etadigan XXI asrning o‘ta shidat bilan o‘zgarib borayotgan xalqaro-siyosiy voqeliklarini inobatga olgan holda qo‘rilmoqda. Mamlakatimizning halqaro munosabatlarini to‘laqonli subyekti sifatidagi o‘rni va rolini yanada kuchaytirish hamda ilmiy va mintaqaviy xavfsizlikni ta’minlash, yurtimiz iqtisodiyotining barqaror va tez sur’atlar bilan o‘sishi, uning ochiq, demokratik davlat qurish yo‘lida jadal siyosat olib borishi va rivojlangan davlatlar safidan munosib o‘rin egallashi bugungi kunda tashqi siyosat soxasidagi asosiy maqsaddir. O‘zbekiston o‘z tashqi siyosatida qo‘yidagi prinsiplarga sodiq bo‘lib qolmoqda: -o‘zining milliy manfaatlariga asoslangan ochiq, pragmatik va puxta o‘ylangan tashqi siyosat olib borish; -teng huquqlililik va o‘zaro manfaatdorlik, sverenitetni, hududiy yaxlitlikni hurmat qilish, chegaralarning daxlsizligi va davlatlarning ichki ishlariga aralashmaslik, munozarali masalarini tinch yo‘llar bilan hal etish, kuch ishlatmaslik yoki kuch bilan tahdid qilmaslik; -tashqi siyosiy faoliyat konsepsiyasiga muvofiq, o‘zbekiston Respublikasi davlatning, xalqning oliy manfaatlariga, uning farovonligi va xavfsizligiga, mamlakatni modernizatsiya qilishning ustuvor yo‘nalishlariga, amaldagi milliy qonunchilik hamda qabul qilingan xalqaro majburiyatlarga amal qilgan holda ittifoqlar tuzish, hamdo‘stliklarga va boshqa davlatlararo tuzilmalarga kirish, shuningdek ulardan chiqish huquqini o‘zida saqlab qoladi; 14 Qarang: Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz. T. “O‘zbekiston”, 2017. –B.270. 52

-O‘zbekiston tinchliksevar siyosat yuritadi va harbiy-siyosiy bloklarda ishtirok etmaydi, har qanday dalatlararo tuzulmalar harbiy-siyosiy blokka aylangan taqdirda ulardan chiqish huquqini o‘zida saqlab qoladi. Aslini olganda, tarixiy tajriba shundan dalolat beradiki, davlatning siyosiy qarashlari va jahon hamjamiyatidagi xalqaro munosabatlarda uzviylikning mavjudligi uning jahon hamjamiyatidagi movqeini belgilash bilan birga, ichki siyosatda barqaror taraqqiyotning muhim omili bo‘lib xizmat qiladi. O‘zbekitonda ichki va tashqi siyosatning ana shunday sog‘lom, qat’iyatli va ishochli rivojlanishi bevosita uning ham dunyoviy, ham ichki movqeini belgilamoqda. Hozirgacha movjud siyosiy qarashlar XXI asrda inson va insoniyat taqdiri bilan bog‘liq bo‘lgan yo‘nalishlar tizimini qamrab olmoqda. Prezident Sh. Mirziyoyev bugungi kunda va olis istiqbolda O‘zbekiston tashqi siyosatining asosiy vazifalarini aniq belgilab berdi. Jumladan: -O‘zbekiston Respublikasi qo‘shni davlatlar hududlari qurolligi mojarolar va keskinlik o‘choqlariga aylanishining oldini olish yuzasidan siyosiy, iqtisodiy va boshqa chora-tadbirlarni ko‘radi, shuningdek, o‘z hududida xorijiy davlatlarning harbiy bazalari va obyektlari joylashtirilishiga yo‘l qo‘ymadi; -siyosiy, savdo - iqtisodiy, madaniy-gumonitar, ilmiy-texnikaviy va boshqa sohalarda xalqaro hamkorlikni izchillik bilan rivojlantirish; -mamlakatimizda olib borilayotgan demokratik islohatlarni hamda jamiyatni va iqtisodiyotning modernizatsiya qilishning jadal jarayonlarini samarali amalga oshirish uchun mumkin qadar qulay tashqi siyosiy shart-sharoitlarni shakllantirish; -Markaziy Osiyoda tinchlik va barqarorlikni saqlash hamda mustahkamlash, mintaqani xavfsizlik va barqaror taraqqiyot zinasiga aylantirish, Avg‘onistonda tinchlik va barqarorlikka erishishga ko‘maklashish; -jahonning yetakchi davlatlari va xalqaro tashkilotlar bilan strategik hamkorlik qilishning mutanosib, ko‘pqirrali tizimini shakllantirish, mintaqada giyosiysiy muvozanatni saqlab turish, O‘zbekistoni savdo, iqtisodiy, texnologik, transport va boshqa aloqalarini keng diversifikatsiya qilish; 53

-mavjud yoki yuzaga kelayotgan muammolarni o‘z vaqtida hal etish uchun siyosiy diplomatik hamda xalqaro huquqiy mexanizmlardan, jumladan, preventiv diplomatiya chora –tadbirlaridan foydalanish; -O‘zbekistonning siyosiy va savdo-iqtisodiy soxadagi ishonchli, mas’uliyatli sherik sifatidagi xalqaro nufuzini mustahkamlash, mamlakatimizning tashqi dunyo uchun investitsion, sayyohlik, madaniy-tarixiy jozibadorligini kuchaytirish; -milliy iqtisodiyotning ustuvor tarmoqlariga to‘g‘ridan-to‘g‘ri chet el investitsiyalari va ilg‘or texnologiyalarini jalb etish jarayonlarini kuchaytirish uchun ikki tomonlama va ko‘p tomonlama hamkorlik mexanizmlaridan foydalanish va ularni rivojlantiri; -O‘zbekistonning dunyoning yirik bozorlariga kafolatli chiqishini ta’minlaydigan ko‘p muqobilli transport-kommunikatsiya yo‘laklarining tizimini shakllantirish rivojlantirish; -xorijdagi O‘zbekiston Respublikasi fuqarolari va yuridik shaxslarining huquq va manfaatlari har tomonlama himoya qilishini ta’minlash 15 . Yuqoridagi vazifalar, aytish mumkinki, O‘zbekistonning jahon ham jamiyatiga tobora chuqurroq kirib borishini ta’minlaydi. Shu asosda har tomonlama o‘zaro manfaatli hamkorlik chuqurlashib boradi. Ayni paytda bu vazifalarning samarali hal etilishi O‘zbekistonning jahon hamjamiyatidagi movqeini, siyosiy va iqtisodiy salohiyatini namoyon qiladi. Yana shuni alohida takidlash kerakki, keyingi 2-3 oyda O‘zbekistonni tashqi siyosatida muhim voqealar yuz berdi. Jumladan, Qirg‘iziston Respulikasi Prezidenti Almazbek Atambayev 2016 yil 24 dekabr kuni amaliy tashrif bilan Samarqandga keldi. Har ikki davlat rahbari azaliy qardoshlik tuyg‘ulari asosida shakllangan yaqin qo‘shnichilik tuyg‘ularini ifoda etishdi. Xalqlarimiz tarixiy, madaniy va diniy qadriyatlari mushtarak ekanligi, an’ana va urf –odatlari o‘xshashligi siyosiy, ijtimoiy va manaviy jihatdan har ikki davlat o‘rtasidagi o‘zaro bir-birini tushunish va ishonchga asos bo‘lishi ta’kidlandi. Har ikki davlat 15 Qarang: Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz. T. “O‘zbekiston”, 2017. –B.480. 54

o‘rtasidagi iqtisodiy, ijtimoiy, savdo va madaniy hamkorlikni yanada chuqurlashtirishga kelishib olindi. 2016 yil 16 dekabr kuni O‘zbekiston Respulikasi Prezidenti Sh. Mirziyoyev Buyuk Britaniya va Shimoliy Irlandiya Birlashgan Qurolligi tashqi ishlari vaziri o‘rinbosari Alan Dunkanni qabul qildi. O‘zbekiston Buyuk Britaniyani jahon siyosati va iqtisodiyotida muhim o‘rin tutadigan davlat bilan siyosiy, iqtisodiy, investitsiyaviy, madaniy-gumanitar va boshqa sohalarda o‘zaro manfaatli hakorlikni izchil davom ettirish, xalqaro maydonda, jumladan, mintaqaviy xavfsizlik masalalaribo‘yicha hamkorlikni yanada mustahkamlashga kelishib olindi. 2017 yil 19 yanvar kuni O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh. Mirziyoyev banki vitse-Prezidenti Srel Myullerni, 1 fevral kuni esa Amerka- O‘zbekiton savdo palatasi raisi Kerolin Lemmni qabul qildi. Shu yilning 15 fevral kuni Iqtisodiy Xamkorlik bo‘yicha Rossiya Xukumatlararo komissiyasining navbatdagi majlisida ishtirok etish uchun mamlakatimizga kelagan Rossiya Federatsiyasi hukumati raisining o‘rinbosari Dmitriy Kozakni qabul qildi. 2017 yil 6-7 mart kunlari O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti o‘zining chet davlatga birinchi davlat tashrifini amalag oshirdi-Turkmaniston Respublikasi prezidenti Gurbanguli Berdimuhamedov taklifiga binoan ushbu mamlakatda bo‘ldi. Mazkur tashrif juda samarali bo‘ldi hamda O‘zbekiston- Turkmaniston o‘rtasidagi hamkorlik aloqalarini yangi bosqichga, strategik sheriklik darajasiga ko‘tardi. Bularning barchasi O‘zbekistonning jahon hamjamiyati bilan mustahkam aloqada bo‘lib kelayotganidan, turli mamlakatlar bilan har tomonlama manfaatli hamkorlikni yanada ququrlashtirib borayotganidan dalolat beradi. Prezident Sh.Mirziyoyevning davlatlararo va mintaqaviy masalalarni hal etishda yaqin qo‘shni mamlakatlar bilan hamkorlikni yanada chuqurlashtirish, xalqaro va mintaqaviy tashkilotlar bilan munosabatlarni yangi bosqichka ko‘tarish borasidagi sa’y – xarakatlari O‘zbekiston davlatining tashqi siyosatidagi muhim tomoyil sifatida ko‘zga tashlanayotgani ayniqsa e’tiborlidir. 55

2017-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning Harakatlar strategiyasi, hech shubxasiz, O‘zbekiston tashqi siyosatining yangi davrini boshlab beradi. XULOSA O‘zbekistonda XXI asrda mamlakatimizda demokratik fuqarolik jamiyatini rivojlantirish, hayotning barcha sohalarini erkinlashtirish, islohotlar samarasini yanada oshirish tashqi siyosatda o‘zaro manfaatli hamkorlikni yanada mustahkamlash tizimini ilmiy-nazariy o‘rganish xavfsizlikni oldini olishning muhim nazariy-amaliy asos bo‘lib xizmat qiladi. 2017-2021 yillarga mo‘ljallangan O‘zbekistonni rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasi demokratik jamiyatni yanada shakllantirishga qaratilgan islohotlar dasturidir. Huquqiy davlat va adolatli jamiyat qurishning asosiy negizini “Ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayot qurish” g‘oyasi tashkil etib, fuqarolarning Vatanga muhabbat tuyg‘usini yanada shakllanishiga xizmat qiladi. Markaziy Osiyoda sodir bo‘layotgan mafkuraviy jarayonlarga turli omillar, chunonchi, geosiyosiy omillar turli darajada ta’sir ko‘rsatadi va tazyiq o‘tkazadi. Mintaqadagi har bir mustaqil davlatning o‘z siyosati va mafkurasi, o‘z intilishlari va maqsadlari, o‘z manfaat va ehtiyojlari bor. Manfaatlar mushtarakligi ham avval g‘oya, mafkura sifatida shakllanib, keyin amaliy siyosat tekisligiga ko‘chishi lozim. Ayrim 56

hollarda tor ichki manfaatlar qo‘shnilar bilan aloqalarning taranglashishiga olib kelishi, qo‘shni davlatdagi notinchlik va beqarorlik chegara xatlab bu tomonga ham o‘tishi kuzatiladi. Umuman, mavzu yuzasidan quyidagi xulosalarga kelish mumkin: 1. Markaziy Osiyoda mintaqaviy va global xavfsizlikka jiddiy tahdid soladigan keskinlik o‘chog‘i Afg‘oniston bo‘lib qolmoqda. Xalqaro koalitsiya kuchlari kontingentini 2019 yil oxirida, ya’ni mamlakatda o‘zaro kurashayottan kuchlarning qara-maqarshiligi saqlanib turgan bir sharoitda, Afg‘onistondan olib chiqib ketish rejalari keng mintaqada xavfsizlik uchun oldindan aytib bo‘lmaydigan oqibatlarga olib kelishi mumkin. Ana shunday qaltis vaziyatda milliy taraqqiyotimizni, mamlakatimizning rivojlanish sur’atlarini, eng muhimi, xalqimizning tinch-osoyishta hayotini saqlash uchun barcha zarur choralarni ko‘rish masalasi oldimizda juda jiddiy vazifa bo‘lib turibdi. 2. O‘zbekistonning Afg‘oniston davlatiga nisbatan olib borayottan siyosati aniq va ochiq. O‘zbekiston Afg‘onistonning ichki ishlariga aralashmaslik, unga qarshi qaratilgan turli harbiy-siyosiy birlashmalarda qatnashmaslik, aloqalar va hamkorlikni faqat ikki tomonlama asosda tashkil etish, afg‘on xalqi tanlagan hukumatni qo‘llab-quvvatlash siyosati maqullangan. 3. Tinchlik bo‘lgan joyda taraqkiyot bo‘ladi. Bir-birini ko‘rolmasdan, gij- gijlashgan, nizo-adovatga borgan jamoada ham, el-yurtda ham, mintaqada ham hech qachon rivojlanish, ravnaq bo‘lmaydi. Bu haqiqatni ongu shuurimizga chuqur singdirib, uning qadr-qimmatini unutmasligimiz zarur. 4. Tinchlik osmondan tushmaydi. Tinchlik-osoyishtalik mustaqil taraqqiyotimiz, farovon hayotimizning asosi ekan, buning uchun kurashish, kerak bo‘lsa, bu yo‘lda fidoyilik ko‘rsatish lozim. “Olma pish – og‘zimga tush” degan nomaqbul qarashlarning vaqti allaqachon o‘tib ketdi. Bizning bugungi yoshlarimiz bunday kaltabin qarashlarni hech qachon qabul qilmaydi. O‘zligini, kimlarning avlodi ekanini anglagan, zamonaviy ilm-fan va kasb-hunarlarni puxta egallagan o‘g‘il-qizlarimiz bugun mutlaqo boshqacha fikrlaydi. 57

5. Markaziy Osiyoda tinch-osoyishta hayot, barqarorlikning eng muhim sharti shuki, beg‘amlik va beparvolikka yo‘l qo‘ymasdan, doimo ogoh, har tomonlama sezgir va uyg‘oq bo‘lib, tarixdan, hayotdan xulosa chiqarib yashash kerak. Bunday qarash, bunday kayfiyat shu aziz yurtimizdagi barcha vatandoshlarimizning‘ hayotiy maqsadiga aylanishi lozim. Ogoh bo‘lib yashayditan odam chyotdan kelayotgan xavf-xatarni oldindan ko‘rib, uni bartaraf etishi oson kechadi. Agarki turli balo-qazolardan o‘z vaqtida ogoh bo‘lmasa, ularga beparvo qarasa, keyin ularni yo‘q qilish juda qiyin bo‘ladi. Bu haqiqat necha ming yillik tariximizda ko‘p bor isbotini topgan. 6. Go‘zal va betakror diyorimizda yashayotgan odamlar, birinchi navbatda, yoshlarimiz “Bu Vatan – meniki, agar uni har qanday balo-qazolardan asrash, himoya qilish uchun men kurashmasam, kim kurashadi?” degan fikr bilan yashasa, mana shunday kurash unib-o‘sib kelayotgan bolalarimiz uchun hayotiy e’tiqodga aylanib, ularning qalbidan, ongu tafakkuridan chuqur joy olsa, bunday xalqni yo‘ldan qaytarib, yengib bo‘lmaydi. Bugun mamlakatimiz fuqarolarini yagona umummilliy maqsad, milliy goyamiz atrofida yanada jipslashtirish, jamiyat va xalq-farovonligini oshirish, uning manfaatlarini turli mafkuraviy tahdid va tajovuzlardan himoya qilish borasidagi ishlarni kuchaytirish bo‘yicha oldimizda turgan vazifalardan kelib chiqib, Prezidentimiz tomonidan ilgari surilgan fikr va g‘oyalarni hayotga keng joriy etish, davlatimizning dunyoda tinchlik va barqarorlikni ta’minlashga qaratilgan tashabbuslari jamiyatimizning har bir a’zosi zimmasiga ulkan mas’uliyat yuklaydi. Yuqoridagilardan kelib chiqib: - birinchidan, siyosiy tarbiyaning keng yo‘lga qo‘yilishi asnosida fuqarolar yot g‘oyalarga qarshi kurashish uchun o‘zlarining g‘oyaviy, mafkuraviy asoslariga ega bo‘lishlari bilan birga, davlat boshqaruvining demokratik tamoyillarini huquqiy asoslarini takomillashuviga ta’sir etishi: 58

- ikkinchidan, bugungi mustaqillik sharoitida fuqarolarimizning siyosiy- huquqiy, ma’naviy-tarbiyaviy salohiyatini oshirishda, milliy tarixiy o‘zligini anglab yetishida asosiy ma’naviy negiz bo‘lib xizmat qilishi; - uchinchidan, milliy g‘oya va mafkuraning yoshlarimiz ongiga singdirishda, o‘zga yot g‘oyalarni to‘g‘ri va aniq farqlay olishida; - to‘rtinchidan, fuqarolarga milliy va davlat manfaatlari o‘rtasidagi farqlarni tushuntirib berish, siyosiy kurashning ko‘rinishlari, uslub va vositalari, chet el partiyalari faoliyatini tahlil etgan holda partiya faoliyatining muhim qirralarini ko‘rsatib berishida; beshinchidan, davlat faoliyatini yorqin rivojlanishiga, bugungi islohatlarimizni yanada shakllanishiga hissa qo‘shadigan, jahon siyosatdonlari bilan har tomonlama tenglasha oladigan yetuk kadrlar bo‘lib kamol topishiga xizmat qiladi. Bugungi murakkab globallashuv jarayonida turli tahdidlardan himoyalanish uchun, avvalo, yoshlar ma’naviyatini yuksaltirish, bu boradagi targ‘ibot-tashviqot ishlariga yanada ko‘proq e’tibor qaratish talab etiladi. Chunki, sog‘lom va kuchli jamiyatni faqat ma’naviyati yuksak insonlargina shakllantiradi. 59

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati. I. Normativ huquqiy hujjatlar. I.1 O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. T. 2018 y. I.2 Davlat boshqaruvini yangilash va yanada demokratlashtirish mamlakatni modernizatsiya va isloh qilishda partiyalar rolini yanada kuchaytirish to‘g‘risidagi Qonun. 2006 yil 8 noyabr. // O‘zR Oliy Majlisi Axborotnomasi. – Toshkent, 2006. – № 11. – B. 75. I.3 2017-2021 yillarda O‘zbekistonni rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasi. I.4 “O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Inson huquqlari bo‘yicha vakili (Ombudsman) to‘g‘risida”gi Qonuni 2017 yil 24 avgust. I.5 “O‘zbekiston Respublikasi Qonuniga o‘zgartirish va qo‘shimchalar kiritish haqida”gi Qonuni. 2012 yil 5 dekabr. 60

I.6 “Jismoniy va yuridik shaxslarning murojaatlari to‘g‘risida”gi Qonuni. 2014 yil 13 noyabr. I.7 “Ijtimoiy sheriklik to‘g‘risida”gi Qonuni. 2014 yil 28 avgust. I.8 “Parlament nazorati to‘g‘risida” gi Qonuni. 2016 yil 31 mart. II.Asosiy adabiyotlar. II.1. Karimov I. A. O‘zbekiston: milliy istiqlol, siyosat, mafkura. 1-jild. –T.: O‘zbekiston, 1996. -364 b. II.2. Karimov I. A. Bizdan ozod va obod Vatan qolsin. 2-jild. –T.: O‘zbekiston, 1996. -336 b. II.3. Karimov I. A. Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir. 3-jild. –T.: O‘zbekiston, 1996. -366 b. II.4. Karimov I. A. Bunyodkorlik yo‘lidan. 4-jild. –T.: O‘zbekiston, 1996. -349 b. II.4. Karimov I. A. Yangicha ishlash va fikrlash – davr talabi. 5-jild. –T.: O‘zbekiston, 1997. -384 b. II.5. Karimov I. A. O‘zbekiston XXI asr bo‘sag‘asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. –T.: O‘zbekiston, 1997. -326 b. II.6. Karimov I. A. Xavfsizlik va barqaror taraqqiyot yo‘lida. 6-jild. –T.: O‘zbekiston, 1998. -429 b. II..7. Karimov I. A. Biz kelajagimizni o‘z qo‘limiz bilan quramiz. 7-jild. –T.: O‘zbekiston, 1999. -410 b. II.8. Karimov I. A. Ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayot – pirovard maqsadimiz. 8-jild. -T.: O‘zbekiston, 2000. -526 b. II.9. Karimov I. A. Vatan ravnaqi uchun har birimiz mas’ulmiz. 9-jild. -T.: O‘zbekiston, 2001. -438 b. II.10. Karimov I. A. Xavfsizlik va tinchlik uchun kurashmoq kerak. 10-jild.-T.: O‘zbekiston, 2002. -429 b. II.11. Karimov I. A. Biz tanlagan yo‘l demokratik taraqqiyot va ma’rifatli dunyo bilan hamkorlik yo‘lidir. 11-jild. -T.: O‘zbekiston, 2003. -320 b. 61

II.12. Karimov I. A. Tinchlik va xavfsizlik, o‘z kuch qudratimizga, va qat’iy irodamizga bog‘liq. 12-jild. -T.: O‘zbekiston, 2004. -398 b. II.13. Karimov I. A. O‘zbek xalqi hech qachon hech kimga qaram bo‘lmaydi. 13- jild. -T.: O‘zbekiston, 2005. -446 b. II.14. Karimov I. A. Inson, uning huquq va erkinliklari – oliy qadriyat. 14-jild. -T.: O‘zbekiston, 2006. -280 b. II.15. Karimov I. A. Jamiyatni erkinlashtirish, islohotlarni chuqurlashtirish, ma’naviyatimizni yuksaltirish va xalqimizning hayot darajasini oshirish – barcha ishlarimizning mezoni va maqsadidir. 15-jild. -T.: O‘zbekiston, 2007. II.16. Karimov I. A. Mamlakatni modernizatsiya qilish va iqtisodiyotimizni barkamol rivojlantirish yo‘lida. 16-jild. –T.: O‘zbekiston, 2008. II.17. Karimov I. Vatanimizning bosqichma-bosqich va barqaror rivojlanishini ta’minlash - bizning oliy maqsadimiz, 17-jild, T.: “O‘zbekiston” 2009 280 b. II.18. Karimov I. Jahon inqirozining oqibatlarini yengish, mamlakatimizni modernizatsiya qilish va taraqqiy topgan davlatlar darajasiga ko‘tarilish sari. 18- jild, T.: “O‘zbekiston” 2009.-264 b. II.19. Karimov I. A. Demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini shakllantirish – mamlakatimiz taraqqiyotining asosiy mezonidir. 19-jild, T.: “O‘zbekiston” 2011.-345 b. II.20.Karimov I. A. Bizning yo‘limiz – demokratik islohotlarni chuqurlashtirish va modernizatsiya jarayonlarini izchil davom ettirish yo‘lidir.20-jild, T.: “O‘zbekiston” -2012.320 b. II.21. Karimov I. A. Mamlakatimizni yanada obod etish va modernizatsiya qilishni qat’iyat bilan davom ettirish yo‘lida. 21-jild, T.: “O‘zbekiston” 2013.-384 b. II.22. Karimov I. A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. -T.: Ma’naviyat, 2008. -176 b. II.23. 75. Karimov I.A. O‘zbekiston erishgan yutuq va marralar – biz tanlagan islohotlar yo‘lining tasdig‘idir. 22-jild, - T.: O‘zbekiston 2014.-368 b. 62

II.24. Karimov I.A. Erishgan marralar bilan chegaralanmasdan, boshlagan islohotlarimizni yangi bosqichga ko‘tarish – bugungi kundagi eng dolzarb vazifamizdir. 23-jild, - T.: O‘zbekiston 2015.-408 b. II.25. Karimov I.A. Demokratik islohotlarni, iqtisodiyotimizda tarkibiy o‘zgarishlarni yanada chuqurlashtirish, xususiy mulk, kichik biznes va tadbirkorlikning ustuvorligini ta’minlashga keng yo‘l ochib berish – vatanimiz taraqqiyotining bugungi bosqichida hal qiluvchi omildir. 24-jild, - T.: O‘zbekiston 2016. -376 b. II.26. Mirziyoyev Sh. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz. - T.: O‘zbekiston, 2017. -488 b. II. 27. Mirziyoyev Sh. Milliy taraqqiyot yo‘limizni qat’iyat bilan davom ettirib, yangi bosqichga ko‘taramiz. 1-jild. – T.: “O‘zbekiston”, 2017. -592 b. II. 28. Mirziyoyev Sh. Xalqimizning roziligi bizning faoliyatimizga berilgan eng oliy bahodir. 2-jild. – T.: “O‘zbekiston”, 2018. -508 b. II. 29. Mirziyoyev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash – yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. - T.: O‘zbekiston NMIU. 2017. -48 b. II. 30. Mirziyoyev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. – T.: “O‘zbekistan” NMIU, 2016. -56 b. II.31. Abu Nasr Forobiy. Fozil odamlar shahri. – Toshkent: Meros, 1993. – 210 b. II.32. Abu Nasr Forobiy. Fazilat, baxt-saodat va kamolot haqida. – Toshkent: Yozuvchi, 2001. – 98 b. II.33. Abu Rayhon Beruniy. Ruhiyat va ta’lim-tarbiya haqida. –Toshkent: O‘qituvchi, 1992. – 52 b. II.34. Abu Rayhon Beruniy. “Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar”. – Toshkent: Fan, 1972. – B. 68. II.35. Avloniy A. Turkiy guliston yoxud axloq. – Toshkent: Xalq merosi, 1994. – B. 32. II.36. Behbudiy Mahmudxo‘ja. Tanlangan asarlar. – Toshkent: Ma’naviyat, 1997. – 232 b. 63

II.37. Jo‘rayev N. Xalqaro terrorizm va mintaqaviy mojarolar. – Toshkent: Ma’naviyat, 2001. – 188 b. II.38. Zahiriddin Muhammad Bobur. Boburnoma. –Toshkent: Yulduzcha, 1989. – 368 b. II.39. Madayeva Sh.O. Milliy mentalitet va demokratik tafakkur: (XX asr saboqlari va XXI asr istiqbollari). –Toshkent: Falsafa va huquq instituti nashriyoti, 2007. – 127 b. II.40. Mahmudov R. Huquq va madaniyat. – Toshkent: O‘zbekiston, 1994. – 56 b. II.41. Ochildiyev A.S. Globallashuv va mafkuraviy jarayonlar. –Toshkent: Muharrir, 2009 – 96 b. II.42. Ochildiyev A.S. Milliy g‘oya va millatlararo munosabatlar. – Toshkent: O‘zbekiston, 2004 – 134 b. II.43. Tulenova G. Yoshlarda mafkuraviy immunitetni kuchaytirish zarurati. – Toshkent: O‘zbekiston, 2001. – 48 b. II.44.To‘rayev Sh. Demokratik jarayonlar va milliy g‘oya. – Toshkent: Ma’naviyat, 2008. – 96 b. II.45. Fitrat Abdurauf. Najot yo‘li. – Toshkent: Ma’naviyat, 2001. – 86 b. II.46. Fitrat Abdurauf. Oila yoki oila boshqarish tartiblari. – Toshkent: Ma’naviyat, 1998. – 112 b. II.47.Yoshlar ongida g‘oyaviy dunyoqarashni shakllantirish. – Toshkent: O‘zbekiston faylasuflari milliy jamiyati, 2002. – 188 b. II.48. Milliy istiqlol g‘oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar. – Toshkent: O‘zbekiston, 2000. – 60 b. II.49. Milliy istiqlol g‘oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar: (izohli ko‘rgazmali vositalar). – Toshkent: Yangi asr avlodi, 2001. – 148 b. II.50. Milliy istiqlol g‘oyasi: asosiy tushunchalar, tamoyillar va atamalar (qisqa izohli tajribaviy lug‘at). – Toshkent: Yangi asr avlodi, 2002. – 192 b. II.51. O‘zbekiston Sovet mustamlakachiligi davrida O‘zbekiston yangi tarixi. 2 tomlik. T.2. – Toshkent: Sharq nashriyot-matbaa aksiyadorlik kompaniyasi bosh tahririyati, 2000. – 277 b. 64

II.52. Karimov R. Boshqaruvda siyosiy madaniyat va siyosiy qadriyatlar mushtarakligi. “Jamiyat va boshqaruv” 2010 y maxsus son. 232 b. II.53. Odilqoriyev H. T., G‘oyibnazarov Sh. G‘. Siyosiy madaniyat. – T., 2004. y II.54. Odilqoriyev H.T. Razzoqov D.X. Siyosatshunoslik T. 2008 y. II.55. Xushvaqtov Z.R. Yoshlar siyosiy madaniyatini shakllantirish. Qarshi. Nasaf nashriyoti-2011y. II I. Internet saytlari. 1. http:// Lex.uz 2. http://Gov.uz 3. http:// Islam.ru 4. http: // Statistic inform.com . 5. http: // granti. ru 6. http:// simbi ref. Ru (Referat: Gender) 7. http: // Isl o m.uz 65

O'xshashlar

Milliy folklorning ingliz tiliga tarjimasi va qiyosiy tahlili

in predlogining birikmalardagi vazifalari, sintaktik-semantik tahlili va turli komponent holatlarini o’rganish.

Hozirgi zamon ingliz tilida “in”predlogining sintaktik-semantik tahlili

Hozirgi zamon ingliz tilida sinonimlarning ishlatilishi

Ingliz tili darsida informatsion va kommunikatsion texnologiyalar