Bosh sahifa
Diplom ishlar
Ingliz tili
Ingliz tili darsida informatsion va kommunikatsion texnologiyalar
Ingliz tili darsida informatsion va kommunikatsion texnologiyalar
Yuklangan vaqt:
29.06.2021
Ko'chirishlar soni:
0
Hajmi:
1545.0126953125 KB
Ko'chirib olish
O'xshashlar
Ingliz tili lisoniy tasvirida “world” konsepti
Modallik va ingliz modal fe'llarining tarjimaviy tipologik talqini. Ingliz tili modal fe'llarining semantik tahlili
O'zbek va ingliz tili gap tuzilishida so’z tartibini qiyosiy o'rganish
Hozirgi zamon ingliz tili strukturasida otlarda son kategoriyasi
Og’zaki nutqni o’stirishni ingliz tili grammatikasida va metodikasida tutgan o’rni va vazifalari
![rivojlanishidir. Ushbu muloqot vositalar nafaqat ta`limni rivojlantirishga, balki unda yangiliklarni boyitishga ham xizmat qiladi albatta. Ushbu tizimni rivojlantirishda korporativ tarmoqning vazifalari alohida turadi. Korporativ tarmoq orqali ma`lumotlar tez suratda bir joydan ikkinchi joyda yuborilib ma`lumotlarni tarqatishda foydalanadigan ma`lumot tarqatishning bir turiga aytiladi. Mazkur tarmoq orqali vertual ma`lumotlar ta`lim jarayonida tarqatilishini ta`minlashni bajaradi. Mavzuning dolzarbligi. Axborot texnologiyalari fan va texnikaning, ayniqsa, fundamental fanlarning yutuqlariga tayangan holda rivojlanib boradi. Shu narsani ta’kidlash lozimki, jamiyat uchun IT qanday muhimligini ko‘rsatishda axborot vositalari tomonidan ushbu muammoni doimiy muhokama qilinib borilishi muhimdir. Bu borada respublikamizda ham muayyan tajribalar to‘plangan. Misol tariqasida O’zbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti Islom Karimovning 2001 yil may oyida Oliy Majlisning 5-sessiyasida so‘zlagan nutqida kompyuterlashtirish va Axborot texnologiyalarini ishlab chiqarishga, maktablar va oliy o‘quv yurtlari dasturlariga, odamlarning kundalik turmushiga joriy etish bo‘yicha O‘zbekistonning yuksak darajalarga erishishi yuzasidan aniq vazifalar qo‘yilgan. 2 Respublikamiz birinchi Prezidenti I.A.Karimovning bevosita rahbarligida va tashabbusi bilan ishlab chiqilgan «Kadrlar tayyorlash milliy dasturini», O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2001 yil 23 maydagi 230 sonli «2001-2005 yillarda kompyuter va axborot texnologiyalarini rivojlantirish, «INTERNET»ning xalqaro axborot tizimlariga keng kirib borishini ta’minlash dasturini ishlab chiqishni tashkil etish chora tadbirlari to‘g‘risida»gi qarori. Axborot texnologiyalarini rivojlantirish bo‘yicha vazifalarni hal etish uchun 2002 yil 30 mayda O‘zbekiston Respublikasi birinchi Prezidentining «Kompyuterlashtirishni yanada rivojlantirish va axborot-kommunikasiya texnologiyalarini joriy etish to‘g‘risida»gi farmoni va ushbu farmonning bajarilishi yuzasidan Vazirlar Mahkamasining 2002 yil 6 iyunda «2002-2010 yillarda kompyuterlashtirish va information - kommunikasiya texnologiyalarini rivojlantirish dasturi» to‘g‘risidagi qarorlarini keltirish mumki [2,14-15]. Shu o‘rinda IT larining ta’lim tizimidagi o‘rni haqida to‘xtalib o‘tish joizdir. Informatsion texnologiyalari nafaqat jamiyatda balki, turli sohalarda ham o`zini ko`rsatib kelmoqda. Uning afzalliklari shundan iboratki ma`lumotlarni qabul qilish hamda tarqatishda juda tez amalga oshirilishi hamda aniq dalilar orqali amalga oshirishi eng muhim omillaridan biri ekanligini isbotlaydi. Oʻzbekiston Respublikasi Oliy va oʻrta maxsus ta’lim vazirligi hayʻatining 2009 yil 10 dekabrda 11/6 raqamli «Oliy ta’lim muassasalarida fanlar boʻyicha zamonaviy darslik va oʻquv-uslubiy majmualar tayyorlash toʻgʻrisida»gi qarori chiqarildi. 2 «Kompyuterlashtirishni rivojlantirish va axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini yanada rivojlantirish toʻg'risida» 2002 yil 31 maydagi PF3080-sonli Farmoni. 4](/data/documents/1ba2c480-d9c2-4ab9-bee8-56d28a1fc407/page-3.png)
![Ushbu qarorning bajarilishi hamda oʻquv-metodik majmualarning sifati, tuzilishi boʻyicha meʻyoriy qoʻllanma ham chiqarildi. Oliy ta’lim tizimida yuksak malakali, ijodkorlik va tashabbuskorlik qobiliyatiga ega, kelajakda kasbiy va hayotiy muammolarni mustaqil hal qila oladigan, yangi texnika va texnologiyalarga tez moslashishga layoqatli kadrlarni tayyorlashda ta’lim jarayonini zamonaviy oʻquv- metodik majmualar bilan ta’minlash muhim ahamiyatga ega» deb koʻrsatilgan. 3 Shu bois har bir fandan oʻquv-uslubiy majmua yaratish muhim masala hisoblanadi. Ushbu bakalavrlik bitiruv malakaviy ishi Ingliz tili darsida information va kommunikatsion texnologiyalaridan foydalanish ko’zda tutilgan. Bitiruv malakaviy ishida kompyuter texnologiyalari va zamonaviy oʻquv materiallar bazasini yaratish masalasini yechishda xizmat qiladigan, talab qilingan meʻyorlar asosida elektron oʻquv-uslubiy majmuaning dasturiy vositasini yaratish masalasi qoʻyilgan. Muammoning oʻrganilganlik darajasi. Axborot texnologiyalarini ta’limda qo‘llanilishi axborotlarni uzatish va elektron vositalarga asoslangan yangi ta’lim texnologiyalarini hamda ularning o‘ziga xos shakllarini paydo bo‘lishiga olib keldi. Interfaol kompyuter dasturlari va imkoniyati katta bo‘lgan multimedia tizimlari bularga yaqqol misol bo‘la oladi. Shuni ta`kidlash joizki hozirgi kunda kompyuter dasturlari ularning imkoniyatlari juda tez suratda jamiyatda o`z izini qoldirmoqda. Kompyuter tarmoqlarida amalga oshirilgan amallar tezligi hamda undagi ma`lumotlarni uzatish osonligi ham aynan yaqqol ko`rinib turadi. O`quv jarayonlarida ayniqsa chet tilini o`rganishda multimedia vositalari orqali yaratilgan vertual bazani foydalanish esa muhim hisoblanadi. Elektron axborot ta’lim resurslarini yaratish va oʻquv jarayoniga tatbiq etish boʻyicha mavjud ilmiy nashrlarning tahlili shuni koʻrsatadiki, ta’lim jarayonida bunday dasturiy vositalardan foydalanish masalasiga jahon miqyosida muammo sifatida eʻtibor berilgan va bu borada sezilarli natijalarga erishilgan. Bular sirasiga kiruvchi eʻtiborga loyiq pedagogik ishlarda keyingi yillarda Rossiyalik olimlarning alohida hissasi bor deb aytish mumkin. Ular qatoriga masalan, V.V.Aleynikov [12], S.K.Golubeva, L.S.Zauyer [21], Sh.M.Kalanova, Ye.V.Kashirina, T.N.Kravchuk, A.V.Kusenko, N.L.Lipatnikova, M.R.Melamud, O.A.Semochkina [29], M.V.Sosedko, O.K.Filatov [34], V.F.Shangin [36], I.V.Robert [28], Ye.S.Polat [24] va boshqalarni kiritish mumkin. Respublikamiz olimlaridan M.M.Aripov [13], A.A.Abduqodirov [10,11], R.Boqiyev [15], S.S.Gʻulomov, A.X.Abdullayev [19], M.X.Lutfillayev [22], U.Yuldashev [8], L.I.Shibarshova [37], S.I.Raxmankulova [27], R.X.Xamdamov, B.A.Mazgarov [35], R.J.Tojiyev [31], L.R.Moʻminova, 3 Fanning oʻquv-metodik majmuasi tarkibi. Oʻzbekiston Respublikasi Oliy va oʻrta maxsus ta’lim vazirligi hay’atining 2009 yil 10 dekabrdagi 11/6 raqamli «Oliy ta’lim muassasalarida fanlar boʻyicha zamonaviy darslik va oʻquvuslubiy majmualar tayyorlash toʻg’risida»gi qarori 3-ilova. Тошкент , 2009. – 44 b. 5](/data/documents/1ba2c480-d9c2-4ab9-bee8-56d28a1fc407/page-4.png)
![N.V.Bochkayeva [16] va boshqalar oʻz ishlarida masofadan oʻqitish texnologiyasi, istiqboli hamda rivojlanish bosqichlari va uning oʻquv materiallarini yaratish masalalariga toʻxtalishgan. Bulardan masalan, S.S.Gʻulomov, A.X.Abdullayev [19] va M.X.Lutfillayev [22]larning ishlarida virtual stend yaratish va ularni oʻquv jarayoniga qoʻllash bugungi kunning dolzarb masalalardan biri ekanligi koʻrsatilgan. Yuqorida keltirilgan olimlar vertual stend yaratishda alohida e`tabor qaratilgan bo`lib, ularning barchalari o`quv jarayonlarida joriy qilingan va dasturiy ishlanmalariga ega bo`lgan fanlarning obraz tasvirini yaratishga erishgan. Keltirilgan ishlarda ta’lim jarayonini axborot texnologiyalari asosida takomillashtirish va uning samaradorligini oshirishda oʻziga xos usullardan foydalanish nazarda tutilgan. Tadqiqot obyekti. Oliy ta’lim va o’rta ta’lim muassasalarida Ingliz tili darslarini oʻqitish jarayonini multimediya vositalari orqali olib borish hamda undagi vertual bazani yaratishni takomillashtirish. Ta`lim jarayonida vertual resurslardan foydalanishni yo`lga qo`yish. Tadqiqot predmeti. Ingliz tili darslari bo`yicha elektron - o`quv uslubiy majmuaning dasturiy ta`minotini yaratish hamda kompyuter imitatsion modelini yaratish jarayoni. Tadqiqot maqsadi. Ingliz tili darslari boʻyicha elektron - oʻquv uslubiy majmua yaratish va uni o`quv jarayonlarida joriy etish. Ingliz tili darslarida multimedia vositalari mahsulotlarini havola etish. Tadqiqot vazifalari: - Imitatsion modelga qoʻyilgan meʻyoriy tartib bilan tanishish; - Ingliz tili darslari boʻyicha kerakli oʻquv-uslubiy ma’lumotlarni yigʻish; - Imitatsion modelni yaratishdan oldin undagi maqsad vazifalarni belgilab olish; - elektron oʻquv-uslubiy majmuani yaratish uchun kerakli dasturiy vositalarni tanlash va ular bilan ishlashni oʻrganish; - tanlab olingan va oʻrganilgan dasturiy vosita asosida Ingliz tili darslarida elektron oʻquv-uslubiy majmuaning dasturiy vositasini yaratish. Tadqiqotning farazi. Ingliz tili darsini oʻqitishni samarali tashkil qilish mumkin, agar: - Darslik boʻyicha kerakli oʻquv-uslubiy ma’lumotlar yigʻilsa; 6](/data/documents/1ba2c480-d9c2-4ab9-bee8-56d28a1fc407/page-5.png)
![ko‘rsatmoqda. 7 Shu sababli multimedia-darsliklariga asosiy talablardan biri sifatida o‘quv jarayonidagi talab va ehtiyojga ko‘ra ta’lim jarayoni talabiga asosan ilgari suriluvchi, darslikning «qog‘oz» variantining (mazmunining) bunday darslik tahriri multimedia-darsliklari didaktik xususiyatlariga putur yetishi mumkin [5, 47]. Oliy ta’lim muassasalari o‘quv jarayoniga multimedia-resurslarining kirib borishi bilan multimedia-resurslarining ishiga taalluqli sifatli hujjatlashtirishga talab o‘sib bormoqda. Multimedia-resurslarining to‘g‘riligini, metodik ko‘rsatmalarning batavsilligi va to‘liqligini hamda foydalanishga yo‘riqnoma asoslovchi hujjatlarni rasmiylashtirishga talablar yuzaga keladi. Multimedia resurslarini yaratish va ulardan foydalanish ishlab chiquvchilar, buyurtmachilar, pedagog va o‘quvchilar o‘rtasida interfeysni, shuningdek, multimedia-resurslari funksiyasini o‘zlashtirish hamda takomillashtirish imkoniyatini ta’minlash maqsadida multimedia- resurslarining ma’lumotlari qulay bo‘lib, ulardan va qismlaridan qayta-qayta foydalanish imkonini beradi. 1.1 . KOMMUNIKATSION TEXNOLOGIYALAR VA ULARNING TA’LIM JARAYONIDAGI AHAMIYATI Hozirgi payda ta’limni rivojlantirish unda sifat darajasini oshirish maqsadida innovatsion texnologiyalarni qo`llanilishi keng tarqalgan metodik qo`llanmalardan biriga aylandi. Bugungi kunda innovatsion texnologiyalarni ta`limda kiritilishi ta`lim jarayonini osonlashtirildi desak adashmaymiz. Mustaqilligimizdan so`ng “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”ga binoan ta`lim sifatiga e`tabor yanada kuchaydi. Unda o`qituvchi bilim malakalarini oshirish o`quvchilar, talabalar bilan ishlashda yetarlicha bilim va malakalarga ega bo`lish uchun alohida kurslar tashkil qilindi [2,21]. Ushbu kurslar asosan ta`limda innovatsion qurilmalar ya`ni kompyuter imitatsion modellarni dars jarayonlarida foydalanash hamda zamonaviy texnologik qurilmalardan keng qo`llamda ishlatilish imkoniyatlarini berdi. So'nggi yillarda xorijiy tillarni o'qitishda yangi axborot texnologiyalarini qo'llash savol miqyosida ko'tarildi. Chet tili o'qitish asosiy maqsadi chet tilida amaliy mahoratini o'rganish, talabalar kommunikativ madaniyat shakllantirish va rivojlantirish hisoblanadi. Xorijiy tilda so'z o'rganish alohida ahamiyat kasb etadi. Bu faqat so'zni eslash va to'g'ri talaffuz qilish bilan birga qayerda va qanday qo'llashni bilish kerakligi haqida ham fikr yuritiladi. Yangi texnologiyalar amaliyotga faol va mustaqil ravishda xorijiy so'zlarni o'rganishda talabalar uchun ko'plab resurslarni yaratdi. Xususan chet tilini o`rganishda oldin lingafon xonalardan foydalanilgan 7 Файзиев М.А. Талабаларнинг билим ва кўникмаларини компьютер имитацион модели асосида шакллантириш методикаси («Информатика ва ахборот технологиялари» фани мисолида): Дис. … канд. пед. наук. Тошкент: ТДПУ, 2008. –137 б. 10](/data/documents/1ba2c480-d9c2-4ab9-bee8-56d28a1fc407/page-9.png)
![ta’lim tizimini modernizatsiyalashtirish jarayonining eng muhim qismidir. AKT — bu turli texnik va dasturiy qurilmalar bilan axborotga ishlov berish usullaridir. U birinchi navbatda, zarur dasturiy ta’minotga ega bo‘lgan kompyuterlar va ma’lumotlar joylashtirilgan telekommunikatsiya vositalaridir. 1997-yil 29- avgustda qabul qilingan O‘zbekiston Respublikasi «Ta’lim to‘g‘risidagi» Qonunining 1-moddasida fuqarolarga ta’lim, tarbiya berish, kasb hunar o‘rgatishning huquqiy asoslari belgilab berildi hamda har kimning bilim olishdek konstitutsiyaviy huquqini ta’minlashga qaratilganligi ta’kidlandi. Hozirgi davr ta’lim bosqichining yangi talablariga ehtiyoj yuqoriligini ko‘rsatmoqda. Bunda masofaviy ta’lim texnologiyalarini ta’lim jarayonida qo‘llash va uni boshqarish ham muhim o‘rin tutadi. Bu borada, Respublikamizda qator dolzarb ishlar olib borilmoqda [1, 34]. 2012-yildan boshlab O‘zbekiston Respublikasi barcha oliy ta’lim muassasalari (OTM) o‘rtasida yagona videokonferensiya ta’lim texnologiyasi amalga oshirildi va hozirgi kunda bu borada elektron ta’limga katta e’tibor qaratilmoqda. Bunda OTM’larga yangi imkoniyatlar va istiqbollar ochib berish borasida rejali ishlar amalga oshirilmoqda. Masalan, hududlardagi kadrlar malakasini masofadan boshqarish bunga misol bo‘la oladi. Elektron yoki masofaviy ta’limning yangi bosqichida nafaqat information texnologiyalarini qo‘llash, balki elektron shakldagi ta’lim manbalarini bilan ta’minlashni ko‘zda tutiladi. Elektron va masofaviy texnologiyalar — ta’limning axborot va kommunikatsiya texnologiyalari qo‘llangan variantlaridir. Elektron ta’lim (E- Learning) — avval «Elektron ta’lim» atamasi kompyuter yordamida o‘qitish deb tushunilgan, biroq axborot texnologiyalari rivoji bilan bu tushuncha yanada kengaytirildi. Bugungi kunda elektron ta’lim ko‘pgina ta’lim texnologiyalarini qamrab olmoqda, ularni shartli ravishda, 2 xil turga, ya’ni sinxron va asinxron turlarga bo‘lish mumkin. Sinxron elektron ta’lim — masofaviy ta’lim hisoblanadi, lekin bu real vaqtda amalga oshiriladigan ta’limdir. U oddiy kunduzgi ta’limga o‘xshaydi, farqi shundaki, ishtirokchilar bir-biridan uzoq masofada bo‘ladi. Kundan-kunga keng tarqalib borayotgan vebinarlar mazkur ta’lim shaklining eng yorqin ko‘rinishidir. Ma’ruzalarni tashkillashtirishda maxsus dasturiy ta’minotlar qo‘llaniladi. Asinxron elektron ta’lim — bu talaba barcha kerakli ma’lumotni onlayn manbalardan yoki elektron axborot tashish vositalari (CD, DVD yoki flashkartalar)dan olishi va materialni o‘zlashtirish sur’ati va jadvalini o‘zi mustaqil tashkil etishdir. Asinxron elektron ta’lim tizimiga barcha turdagi CD-kurslar va elektron o‘qitish kurslari, ostkastlar vaskrinkastlar kiradi. Bugungi kunda elektron 15](/data/documents/1ba2c480-d9c2-4ab9-bee8-56d28a1fc407/page-14.png)
![tipografik bosma materiallar almashish, audiokonferensiya, videokonferensiya, kompyuter orqali virtual konferensiya kabi turlicha usullar qo’llaniladi. Ta’lim muassasasidan uzoqda yashovchilar, qatnab o’qish uchun sharoiti bo’lmaganlar, malakasini oshirishni xohlovchilar, nogironlar va yana boshqa turli sabablarga ko’ra, bevosita oliy ta’lim muassasalarida bilim olish imkoniyatiga ega bo’lmaganlar o’rtasida masofadan turib, bilim va ta’lim olishga talab ortib borishi tabiiy. Ayniqsa, ish bilan band bo’lgan katta yoshdagi kishilar, ikkinchi mutaxassislik bo’yicha ta’lim olishni xohlovchilar uchun masofaviy ta’lim juda qulay vositadir. O’zbekistonda masofaviy ta’lim tizimining rivojlanishi, xalqimizga faqat sifatli ta’lim berishnigina ta’minlab qolmasdan, u yana mamlakatimizning ta’lim xizmatlari xalqaro bozorida o’z o’rnini egallashiga ham imkon yaratadi. Axborot olamida o’zining muhim o’rniga ega bo’lib borayotgan iqtisodiy rivojlanishning yangi bosqichi inson hayotida tanlagan kasblarini qayta o’zgartirishlari va muntazam ravishda, malakalarini oshirib borishlarini talab etmoqda. Shu bois, ta’lim sohasi ham jamiyat hayotining iqtisodiy sohasida o’ziga xos ahamiyatga ega bo’lib, ta’lim faoliyati esa, jamiyat iqtisodiy rivojlanishining muhim bo’lagi bo’lib qolmoqda. Bu narsa ta`limni rivojlanishiga unga yangilik kiritishiga undaydi. Shu o`rinda yurtboshimizni fikrlari yuqoridagi jumlalarni tasdiqlaydi. “Ta’lim O’zbekiston xalqi ma’naviyatiga yaratuvchilik faolligini baxsh etadi. O’sib kelayotgan avlodning barcha eng yaxshi imkoniyatlari unda namoyon bo’ladi. Kasb mahorati uzluksiz takomillashadi. Katta yosh avlodga o’tadi”, degan so’zlarida katta ma’no yotadi [20, 5-6]. Demak, maqsadni amalga oshirish uchun ta’limning yangi modelini yaratishni taqozo etadi. Modelni amaliyotga tatbiq etish o’quv jarayonini texnologiyalashtirish bilan uzviy bo’g’liqdir. Kadrlar tayyorlash milliy dasturida “O’quv tarbiya jarayonini yangi pedagogik texnologiyalari bilan ta’minlash”. Uning ikkinchi va uchinchi bosqichlarida bajariladigan jiddiy vazifalardan biri sifatida belgilangan. Zero, birinchi Prezidentimiz Islom Karimov ta’kidlanganidek, “Unib-o’sib kelayotgan yosh avlodning ongida demokratik qadriyatlarni mustahkamlashga qaratilgan bo’lib, qisqacha aytganda bu model hayotda o’z fikriga o’zining qarashlari va maqsadiga ega bo’lgan, har tomonlama yetuk va mustaqil fikrlaydigan shaxsni shakllantirishni maqsad qilib qo’yadi”[1, 25]. Noan’anaviy ta’lim-o’quvchilarni kasbga qiziqtiruvchi bilim doiralarini kengaytiruvchi, ularda hozirjavoblik xususiyatlarini tarbiyalovchi, faollashtiruvchi va ularning mustaqil fikrlash qobiliyatini rivojlantiruvchi kabi didaktik funksiyalarni bajaradi. Tajribalarda ta’kidlaganidek, agar mashg’ulot odatdagi tinglab o’tirishga asoslangan usulda o’tkazilganda talabalar axborotning ko’pi bilan 20 % ni o’zlashtirgan bo’lsa, ilg’or pedagogik usullardan foydalanilganda esa, bu ko’rsatkich 80-90% gacha oshganligi tasdiqlangan. Noan’anaviy ta’limning samaradorligi yana shundan 18](/data/documents/1ba2c480-d9c2-4ab9-bee8-56d28a1fc407/page-17.png)
![tanlashi mumkin. O’zlashtirish ko’rsatkichi ko’p jihatdan nazorat qiluvchi vositalar hisobiga ham ko’tarilishi mumkin. • An’anaviy nashrlar: elektron ma’ruza matnlari, tayanch konspektlar, nazariy materialni o’rganish bo’yicha uslubiy qo’llanmalar va hokazo. Talabalarning axborot texnologiyalari asosidagi mustaqil ta’limi quyidagilarni o’z ichiga oladi: elektron darslik bilan ishlash, videokolleksiyalarni tomosha qilish, audiokassetalarni eshitish, kompyuterli trenajerlarda ishlash, kompyuterli testdan o’tish va boshqalar [2, 21]. Hozirgi paytda bilimlarni nazorat qilishning barcha turlarini elektron o’quv nashrlari yordamida maxsus ishlab chiqilgan kompyuter dasturlari asosida amalga oshirish mumkin. Ayniqsa, elektron o’quv nashrlaridan joriy va oraliq nazorat tizimida foydalanishning samarasi yuqoridir. Kompyuter test dasturlari o’rganuvchilar uchun o’z-o’zini nazorat vositasigina bo’lib qolmay, joriy va oraliq nazoratning vazifasini o’z ustiga oladi. Bunday test dasturi o’zgartirish mumkin bo’lmaydigan mustaqil programma bo’lishi yoki o’qituvchi tomonidan to’ldirib, modifikatsiyalandigan qoboq dastur ham bo’lishi mumkin. Tarix ta’limida o’quv amaliyotining muhim ahamiyati bor. Kompyuter imitatsion modellar, trenajerlar vositasi bo’lib xizmat qiladi. Kompyuter dasturlari yordamida arxiologik qazilmalarga, etnografik materiallar yig’ish, yodgorliklarni rekonstruksiyalash, arxiv xujjatlari bilan tanishishga tayyorgarlik treninglari tashkil etilishi mumkin. Arxiv va muzeylarni kompyuterlashtirish arxiv va muzey praktikasini msofadan o’tqazish imkonini yaratadi. O’quv elektron vositalari qatorida O’quv-uslubiy majmualar muhim o’rin tutadi. O’UM lar nazariy material bilan birga amaliy vazifalar, testlar , ilovalar va boshqalarni saqlaydi. 11 O’UM lar strukturalangan mantiqan bog’langan didaktik elamantalardan tashkil topgan raqamli va analog shakldagi multimedia kurslari sifatida taqdim etilishi mumkin. Zamonaviy o’quv multimedia kursi – video va audio materiallar bilan boyitilgan matnli interaktiv materialgina bo’lmay, undagi o’quv materiallari turli shakl va turli axborot tashuvchilarda joylashtirilishi kerak. Multimedia kurs ta’lim oluvchiga illyustrativ, ma’lumotli, trenajerli va nazorat qiluvchi qismlari yordamida kompleks ta’sir o’tkazish vositasi hisoblanadi. O’UMning asosini uning interaktiv qismi egallaydi. Ushbu qism faqat kompyuterda realizatsiyalanadi. Unga quyidagilar kiradi: 11 Семочкина О.А., Семочкин А.Н. Реализация методических конструкций в педагогических программных продуктах // Новые информационные технологии и совершенствование учебных планов профессионального образования: Материалы Региональной межвузовской научно-практической конференции. 30-31 мая 2000. -Владивосток, 2000. 144-145 с. 22](/data/documents/1ba2c480-d9c2-4ab9-bee8-56d28a1fc407/page-21.png)
![jonli tarzda o`tishga imkoniyat yaratadi. Ayrim mavzularni o`qitishda esa jarayonni kuzatish, ularni takror ko`rish kabi imkoniyatlarni yaratadi. Bu esa talabalarga yetarlicha tushunchaga ega bo`lishni ta`minlaydi. Bundan tashqari KIM asosida olib borilayotgan tayyorgarlik natijasida berilgan mavzu bo`yicha tushunchalarni o`zlashtirish va Grammatik qoidalarni esda qoldirish imkoniyati kengayadi. Shunday qilib 5 yoshgacha bo`lgan bolalar va undan keyin MTM, UTM, OTM larida AKT asosida ingliz tilini o`qitish va o`rganishda uzluksiz ko`rinishda tizimi shakllandiki undan foydalanish ingliz tilini o`rganish samaradrorligini oshirishga olib keldi. Tizimda ketmaketlik tashkil qilingan bo`lib har bir yo`nalishda o`rganivchiga muloqotni amalga oshirishi uchun imkoniyatlar yaratilib qo`yibti. Tizim orqali chet tilini (ingliz tilini o`rganish osonlashadi hamda ma`lum bir bazani vaqt o`tgani bilan o`rganish osonlashadi. Mazkur chizmada tizim tushunchasi hamda unga qo`yilgan talablar haqida aytib o`tilgan bo`lib qisqacha ta`rif berib o`tilgan. bu haqda to`liq ma`lumotga ega bo`lish uchun albatta chizmaga murojaat qilish kerak.[ 6, 36]. Quyidagi ushbu tizimning jadval ko`rinishida tasvirlangan bo`lib ushbu jadvalda to`liq o`qitish jarayonini ko`rish mumkin (1 -rasm). 1-Rasm. Ingliz tilini o`qitishda AKT asosida tashkil qilish tizimi sxemasi. Ushbu chizmada ko`rsatilgan bo`ginlar bir – biri bilan uzluksiz va uzviy ravishda bog`langan bo`lib, dastlabki bo`gindagi ishlar asosida keying bo`gindagi ishlar tashkil qilinadi. Bundan shunday xulosa qilish mumkinki, yuqoridagi chizmada ko`rsatilgan bo`g`inlar bir-biri bilan bog`langan tizimni tashkil qiladi. 28Ingliz tilini informatsion va kommunikatsion texnologiyalar asosida o'qitish tizimi 5 yoshgacha 6-7 yoshgacha Boshlang'ich sinf Yuqori sinf o'quvchisi AL va KHK talaba OTM talabalarida04 0A1E 1D 10 08 241A 3F 34 11 79 12 7A 0C 06 10 18 10](/data/documents/1ba2c480-d9c2-4ab9-bee8-56d28a1fc407/page-27.png)
![ma’naviy qadriyatlar olami: fan, ta’lim, madaniyat, mafkura, jumladan, dinni qamrab oldi. Ana shudnday jamiyatda insonga AKT vositalari bilan birga o`rganish jarayonini tezlashtirish uchun Kompyuter imitatsion model (KIM) tushunchasi kirib kela boshladi. Ushbu atama nafaqat ta`lim sohasida balki boshqa sohalardaham qo`llanila boshladi. Shu o`rinda model tushunchasini izoh qilib o`tish kerak. Model (lat. modulus – o‘lchov, me’yor) – biror obyekt yoki obyektlar tizimining obrazi yoki namunasidir. Masalan, Yerning modeli – globus, osmon va undagi yulduzlar modeli. Keng ma’noda model deganda real ob’ektlarning ixtiyoriy tasviri yoki ifodasi tushuniladi. Ob’ektlar bir-bridan murakkablik darajasi bilan farq qilgani kabi, ularning modellari ham u yoki bu murakkablik darajasiga ega bo‘ladi. Bundan tashqari ular ifodalanish xarakteri bo‘yicha ham bir-biridan farqlanadi:og‘zaki tasvir, grafik tasvir, matematik formula va tenglamalar, fizik ob’ektlar(real ob’ektlarning kichiklashtirilgan yoki soddalashtirilgan analoglari). Modellar statik(o‘zgarmas tizimni aks ettiruvchi) yoki dinamik(tizim faoliyatini ma’lum vaqt oralig‘ida kuzatish imkoniyati bo‘lgan) bo‘lishi mumkin. Model inson bilish jarayonidagi muhim qurol hisoblanib, ob’ektning tarkibiy qismlarini va ular orasidagi bog‘lanishni ko‘rsatib beradi. Bunda muhim jihatlarga e’tibor qaratilib, ikkinchi darajalilar inkor etiladi.Bu bilan model tasvirdan farq qiladi. Masalan, stol modeli gorizontal sirtning erdan maxsus elementlar (oyoqlar) yordamida ko‘tarilib turishi faktini aks ettiradi.Bu stolning qanday rangda ekanligi yoki qirilgan-qirilmaganligi ahamiyatga ega emas. O’t o‘chirish mashinasi modeli uchun esa qizil rang muhim xususiyat hisoblanadi, chunki u mashinaning maxsus vazifasi xaqida ma’lumot beradi[ 24, 142 ]. Turli murakkab ko‘rsatkichlar, jumladan, milliy daromad, ish bilan bandlik, iste’mol, jamg‘armalar, investisiya ko‘rsatkichlarining dinamikasi va nisbatini tahlil qilish, uni oldindan aytib berish uchun katta iqtisodiy modellar qo‘llaniladi. Aniq, xo‘jalik vaziyatlarini tekshirishda kichik iqtisodiy tizimlardan, murakkab iktisodiy tizimlarni tekshirishda, asosan, matematik modellardan foydalaniladi. Tarixiy jarayonlar ham aynan ana shu kategoriyaga tegishli bo‘lib, ularga og‘zaki modellash uslubi mos kelmaydi. Ko‘p hollarda matematik modellashtirish uslubi effektiv bo‘lib, qaralayotgan ob’ekt faoliyati formula va tenglamalar sistemasi vositasida ifodalanadi.Shu zaylda ehtimollar nazariyasining matematik asosi bir holatdan boshqasiga tasodidiy o‘zgaruvchi tizimlarni tasvirlashga imkon beradi. Ammo matematik modellashtirish ko‘p sonli bir xidagi yoki bir-biriga o‘xshash elemenlar mavjud bo‘lgandagina effekt beradi. Ko‘p sonly turli tipdagi ob’ektlarni tasvirlovchi matematik modellar juda murakkablashib, katta xajmdagi hisob- kitoblarni talab etadi.Kompyuter dasturlari og‘zaki, grafik va matematik modellash usullarini birlashtirish imkoniyini beradi. Shuningdek, zamonaviy axborot texnologiyalari natijalarni sonli, grafik va dinamik (animatsion) ko‘rinishlarda 35](/data/documents/1ba2c480-d9c2-4ab9-bee8-56d28a1fc407/page-34.png)
![ifodalash imkoniyatlariga ega. O’qitish nazariyasiga va bu sohaga oid bir qator ilmiy tadqiqotlar natijalari ko‘rsatadiki, bugungi kunda o‘qitish asosan an’anaviy tushuntirish usullariga tayangan holda olib borilmoqda. Gipermatn, gipermedia, grafika va kompyuterli ovoz dasturlarining yaratilishi nafaqat axborot texnologiyalaridan ta’lim tizimida samarali foydalanishga, balki undan fan mavzulari bo‘yicha noan’anaviy darslarni tashkil etishga imkon yaratmoqda. Taraqqiy etgan xorijiy davlatlar oliy o‘quv yurtlarida hamda respublikamizning yetakchi ta’lim muassasalarida kompyuter texnologiyalari asosida o‘qitish jarayonini tahlil qilinganda bir nechta yo‘nalishlarni ko‘rish mumkin [36] Modellashtirish – bilish obyektlari (fizik hodisa va jarayonlar) ni ularning modellari yordamida tadqiq qilish, mavjud predmet va hodisalarning modellarini yasash va o‘rganishdir [25, 76]. Modellashtirish uslubidan hozirgi zamon fanida keng foydalanilmoqda. U ilmiy tadqiqot jarayonini yengillashtiradi, ba’zi hollarda esa murakkab obyektlarni o‘rganishning yagona vositasiga aylanadi. Mavhum obyekt, olishda joylashgan obyektlar, juda kichik hajmdagi obyektlarni o‘rganishda modellashtirishning ahamiyati katta. Modellashtirish uslubidan fizika, astronomiya, biologiya, iqtisod fanlarida obyektning faqat ma’lum xususiyat va munosabatlarini aniqlashda ham foydalaniladi. Modellashtirish hozirgi paytda til o`rganishda ham ken foydalanilmiqoda. Ushbu modellashtirish ko`pincha imitatsion model sifatida qo`llaniladi. Imitatsion model bu tasvirdagi obyektni harakatini namoyon qilib unga ta`sir etuvchi omilni ro`yobga chiqaradigan vosital mahsuliga aytiladi. Imitatsion model yaratishda unda meyoriy talablarni bilib oshish birinchi masala hisoblanadi. Ushbu dastur o`ziga quyidag talablarni o`z ichiga oladi. 1. Imitatsion model yaratishda dasturiy ta`minotlar bolan tanishib chiqish 2. O`quv uslubiy metodikasini yaratish hamda dars jarayonida qo`llanilish samarasi. Ushbu model yaratishda dasturiy ta`minot deganda unda kerakli bo`ladigan eng birinchi ma`lumotlar hisoblanadi. Chunki ma`lumotni aniq bir maqsadga yo`naltirilmagan shaklda bo`lsa vertual resurslar orqali tayyorlanayotgan imitatsion model mahsuli mavhumligicha qoladi. Ma`lumot yig`ilgandan so`ng uning taxminiy xaritasi tuziladi. Ushbu xarita orqali imitatsion model tuziladi hamda unga sayqal beriladi. Mahsulot tayyor holda kelishdan oldin uning kamchiliklari yana o`rganiladi. Buni tajriba sifatida QarshiDU da maxsus jamoa bilan amalga oshirilgan ish mahsulida misol keltirilgan bo`lib, unda ham eng birinchi ingliz tilidan maxsus o`quv uslubiy qo`llanmalar asosida imitatsion modelning xaritasi tuzildi. Shundan so`ng uning ta`limda oqitilish metodikasiga 36](/data/documents/1ba2c480-d9c2-4ab9-bee8-56d28a1fc407/page-35.png)
![qulay va mos dasturni tanlashingiz siz uchun asosiy mezondir. Hozirgi kunda esa bunday dasturiy qo‘llanmalarni dars jarayonlarida, ayniqsa, laboratoriya ishlari hamda amaliy mashg‘ulotlarda qo‘llash orqali dars jarayonining faollashuviga hamda talabalar bilim olishining samarasiga erishish mumkin. Ushbu bitiruv malakaviy ishida «Hisoblash tizimlarida axborot asoslari» fani bo’yicha elektron o’quv-uslubiy majmuani yaratish uchun dasturiy vositalarning universalligi, soddaligi va tarmoqda ishlay oladigan tomonlari o’rganilgan. Elektron o’quv- uslubiy majmuaning dasturiy vositasini, materiallarini yaratishda HTML hamda Macromedia Flash dasturiy vositalaridan foydalanilgan. O’quv materiallarini elektron nusxada chop etish imkoniyatini beradigan dasturiy vositalardan biri – bu HTML tahrirlagichi hisoblanadi. HTML tahrirlagichi yordamida ma’ruza matnini maxsus ko’rinishdagi gipermatn shakliga keltirish imkoniyati mavjud. Gipermatn ko’rinishini olgan matnga gipermurojaat o’rnatish mumkin. Gipermurojaat – bu rangi ajratilib (tagiga chizilgan yoki yoritilgan) ko’rsatilgan so’z va iboralar bo’lib, uni Webhujjatda ko’rishingiz mumkin. Gipermatn va unga gipermurojaat o’rnatish HTML tahrirlagichining maxsus buyruqlari (teglari) orqali amalga oshiriladi. Teglarning yozilish qoidalari dasturlashtirish tiliga yaqin bo’lgan maxsus til orqali amalga oshiriladi. Bu maxsus komandalar tili bo’lib, u gipermatnning belgilash tili – HTML (Hyper Text Markup Language) deb aytiladi. Bunday ko’rinishdagi hujjatlar HTML-hujjatlar yoki HTML formatidagi hujjatlar deb ham yuritiladi. HTML-hujjatlarni ekranga chaqirganda undagi teglar ko’rinmaydi va faqat matn ekranga chiqadi [33, 84]. HTML-hujjatni yaratish jarayonini osonlashtiradigan bir qancha dasturiy vositalar mavjud. Masalan, bularga Microsoft Word, Microsoft FrontPage, Macromedia DreamWeaver, Macromedia Director, HomeSite dasturlari kiradi. HTML muharrirlari ikki guruhga bo’linadi. Birinchi guruhga HTML kodni avtomatik ravishda hosil qiladigan WYSIWYG-muharrirlari kiradi. WYSIWYG – What you see is what you get – «Nimani ko’rsangiz shuni olasiz» ma’nosini bildiradi. Bu muharrirlar odatda HTML tilini yaxshi bilmaydigan foydalanuvchilarga mo’ljallangan. Ikkinchi guruh – bu HTML tilida mustaqil ishlay oladigan tajribali mutaxassislar foydalanadigan HTML muharrirlardir. Mutaxassislarning fikricha WYSIWYG-muharrirlari (Adobe PageMill, Microsoft Word, Microsoft FrontPage va boshqalar) HTML kodni yaratayotgan vaqtda ortiqcha maxsus teglar, keraksiz metateglar va bo’sh joylar qo’shib yuboradi. HTML tilini yaxshi biladigan mutaxassislar ko’p oynali, ya’ni ikkinchi guruh HTML muharrirlaridan foydalanganlari maqsadga muvofiq. Chunki bunday muharrirlarda yaratilayotgan HTML-hujjatning teglari alohida oynada ochiladi, boshqa oynada brouzerda namoyish qilinadigan ko’rinishi tasvirlanadi. Mutaxassis bu muharrirlarda ishlayotganda bir vaqtda teglarni va dizaynni nazorat qilib borish imkoniyati mavjud. Bunday usulda yaratilgan HTML hujjat ixcham bo’ladi. Web- 44](/data/documents/1ba2c480-d9c2-4ab9-bee8-56d28a1fc407/page-43.png)
![sahifalarni ekranga chiqaradigan (ko’rsatadigan) dasturlarni «Brouzer»lar deb aytiladi. Brouzer matnga kiritilgan komandalar asosida hujjatni ekranga chiqarish (akslantirish) vazifasini bajaradi. Web-brouzerlarga Internet Explorer, Netscape Navigator, Opera, Mozilla dasturlarini misol keltirish mumkin. 3.2. IMITATSION MODELLAR ASOSIDA VERTUAL RESURSLAR YARATISH DASTURIY VOSITALARI BILAN TA’MINLASH Talabalarning bilimini oshirishda o‘quv vositalarining o‘rni juda katta. Shuning uchun ham o‘qitishning asosiy vositalari, ya’ni dastur va darsliklarni yaratishda muallif talabalarning qiziqishlari va yosh xususiyatlarini hisobga olishi zarur, aks holda talabalarning fanga qiziqishlari so‘nib, ularning bilish faolligi pasayib boradi. Dars jarayonida AKT vositalaridan unumli foydalanish orqali talabalar faolligiga erishish mumkin. Ma`lumki bunday dars jarayonlari uchun dasturiy ta`minotning ahamiyati katta xususan ingliz tilini yoritishda eng birinvhi dasturiy vosita sifatida magistrlik dessertatsiyasida tanlangan Adob Flash yoki Macromedia Flash dasturlari haqida fikr yuritsak. Ushbu animatsion dasturiy ta`minotlar ingliz tili darslarida vertual baza yaratishda kerak bo`ladi. HTML-dasturiy vositasida yaratilgan elektron qo’llanmalarni multimedia bilan boyitish uchun boshqa dasturiy vositalarning imkoniyatlaridan foydalanish talab etiladi. Bunday dasturiy vositalar sirasiga Macromedia Flash ni keltirish mumkin [32, 53]. Multimediali elektron qo’llanmaning tarkibiy qismi mundarijadan, boblardan, mavzulardan, animatsiyalardan, adabiyotlar ro’yxatidan va nazorat qilish mexanizmidan tashkil topgan. Bu yerda ham yuqorida qayd etilganidek mundarija, boblar, mavzular, animatsiyalar, adabiyotlar va nazorat qilish mexanizmi gipermurojaatlar yordamida bog’langan. Ushbu multimediali elektron qo’llanmaning afzallik tomonlaridan biri mavzularga tegishli animatsiyalardan gipermurojaatlar yordamida foydalanish imkoniyati mavjud. Animatsiyalar harakat va ovoz bilan boyitilishi evaziga o’quv materiallarining mazmuni kengroq va tushunarli tarzda yoritib beriladi. Shuni alohida ta’kidlash lozimki, multimediali elektron qo’llanmaning har bir mavzusiga tegishli animatsiyalarni yaratish murakkab jarayonni tashkil qilib, unda fan o’qituvchilari va dasturlovchilarning hamkorlikda faoliyat ko’rsatishi talab etiladi. Animatsiyalarni yaratish jarayonida fan o’qituvchilari dasturlovchilarga har bir jarayonni tushuntirib, kerakli maslahatlar berib boradilar. Dasturlovchilar esa mavzuga tegishli animatsiyani yaratish, uni kerakli joyga o’rnatish, harakat, ovoz, qaytish va to’xtatish kabi tugmalarini ishlab chiqish kabi operasiyalarni amalga oshiradilar. Shu o’rinda multimediali elektron qo’llanma va virtual stendlarni ishga tushiradigan tugmalar dasturi to’g’risida to’xtalib o’tish lozim. Bu tugmalar yordamida animatsiyalar boshqarilib turiladi. Animatsiyalarni ko’rish, ularni takrorlash va to’xtatish kabi amallar ushbu tugmalar orqali bajariladi. Yuqorida 45](/data/documents/1ba2c480-d9c2-4ab9-bee8-56d28a1fc407/page-44.png)
