Hozirgi zamon ingliz tili strukturasida otlarda son kategoriyasi

Yuklangan vaqt:

26.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

344 KB

Ko'chirib olish

Hozirgi zamon ingliz tili strukturasida otlarda son kategoriyasi

MUNDARIJA: KIRISH………………………………………………………………..3-16 I BOB. So’z turkumi va so’z aqida…………………………………..17-20 I.1. Ot so’z turkumi haqida umumiy ma’lumot……………………..21-24 I.2. Hozirgi zamon ingliz tili strukturasida son kategoriyasining yasalishi………………………………………………………………….25-32 I.3. Son kategoriyasining eksplitsit va implitsit tarzda ifodalanishi……………………………………………………………….33-34 XULOSA………………………………………………………………….35-36 II BOB. Bshqa tildan kirib kelgan ko’plik son formalari……………….37-38 II.1. Pluramiya tantum otlari………………………………………………39 II.2. Leksik va sintaktik usul bilan son kotegoriyasini yasash……………40-43 II.3. Otdan boshqa so’z turkumlarida son kotegoriyasini ifodalanishi……………………………………………………………….44-45 II.4. Hozirgi zamon ingliz tili fel’larida son kotegoriyasini ifodalanishi………………………………………………………………..46-48 II.5. Hozirgi zamon ingliz tili va o’zbek tilida son kotegoriyasining qiyosiy ifodalanishi…………………………………………………………………..49-59 XULOSA…………………………………………………………………….60-61 UMUMIY XULOSA…………………………………………………………62 Foydalanilgan ilmiy adabiyotlar……………………………………………63 Foydalangan badiiy adabiyotlar…………………………………………….64 a) Leksikografik manbalar……………………………………………..64 b) Qisqartma so’zlar… …………………………………………………..65 2

KIRISH. O’zbekiston respublikasi “Ta’lim to’g’risida”gi Qonuni, “Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi”, O’zbekiston Respublikasi hukumatining umumiy o’rta ta’limni rivojlantirishga qaratilgan qarorlari, halq ta’limi Vazirligining buyruqlari, Prezident I. A. Karimovning ta’lim tizimini takomillashtirishga yo’naltirilgan nutqlari, unda bayon etilgan yondashuvlari, tadqiqot muammosiga od ilmiy- metodik pedagogik adabiyotlarga tayanilgan. О‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2010 yil 30 iyundagi “О‘zbekiston Respublikasi davlat mustaqilligining о‘n tо‘qqiz yillik bayramiga tayyorgarlik kо‘rish va uni о‘tkazish tо‘g‘risida” gi PQ – 1358- son Qarori hamda mamlakatimizda istiqlol yillarida ijtimoiy – siyosiy, huquqiy, ma’naviy – ma’rifiy va iqtisodiy sohalarda qо‘lga kiritilgan yutuqlar, ularning kо‘lami, mazmun – mohiyati, istiqboli tо‘g‘risida fikr yuritiladi. Unda bozor iqtisodiyoti sharoitida amalga oshirilayotgan tub islohotlar, ularning pirovard natijalari inson, uning qadr- qimmati, azizligi bilan belgilanishi va shu munosabat bilan mamlakatimizdagi tub о‘zgarishlar, ularning xususiyatlariga, yayniqsa, globallashuv jarayonlarida barkamol avlod tarbiyasi bilan bog‘liq jihatlarga e’tibor qaratilgan. 1 Ma’lumki, har bir xalq erkin, farovon yashash xuquqiga ega va buni aziz deb biladi. Jumladan, har bir inson ham bunday huquqga ega. Zotan, О‘zbekiston Respublikasi Konstitusiyasida inson va Fuqarolar huquqlari, erkinlik va burchlari kafolatlari belgilanib berilgan. Hozirgi paytda inson huquqlari bо‘yicha 400 ga yaqin xalqaro hujjat mavjud. Mamlakatimiz qonunlarini inson huquqlari sohasidagi mazkur meyor va andozalarga muvofiqlashtirish, bu sohada milliy harakat dasturini ishlab chiqish, inson huquqlarini himoya qiladigan muassasalarning yaxlit tizimini barpo etish 1 I. A. Karimov. Yuksak ma’naviyat yengilmas kuch. Toshkent “Ma’naviyat” 2008 y. 3

inson huquqlariga oid xalqaro shartnomalar va hujjatlarga qо‘shilishda davom etib, ular bо‘yicha majburiyatlarni bajarishning mexanizmi yaratildi. Umuman olganda, islohotlar markazida insonning oliy qadriyat sifatida baholanishi mamlakatimiz strategik vazifalariga hamohangdir. Xususan, bu boradagi barcha о‘zgarishlarni mazmun - mohiyati ham inson va uning qadr- qimmatini kо‘tarish bilan bog‘liq. Vatan va inson manfaati - oliy maqsad. О‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimov: “Bugun biz tarixiy davrda – xalqimiz о‘z oldiga ezgu va ulug‘ maqsadlar qо‘yib, tinch osoyishta xayot kechirayotgan, avvalambor, о‘z kuch va imkoniyatlariga tayanib, demokratik davlat va fuqarolik jamiyat qurish yо‘lida ulkan natijalarni qо‘lga kiritayotgan bir zamonda yashamoqdamiz”, - degan edi. Avvalo, tarixan qisqa bu davr, bir о‘spirin yoshiga teng vaqt davomida davlatimiz uchun siyosiy sohada, davlat va jamiyat qurilishi borasida har tomonlama rivojlanish va yuksalish davri bо‘lganligi bugan hech kimga sir emas. О‘zbekistonning mustaqilligi oson va о‘z - о‘zidan qо‘lga kiritilmadi, balki Yurtboshimiz rahnamoligidagi halqimizning sobitqadam va sermashaqqat faoliyatining natijasi bо‘ldi. Shu ma’noda istiqlol kimningdir in’omi emas, balki kо‘plab kurashlar, muntazam hamda samarali faoliyat asosida qо‘dga kiritilgan qonuniy natija, xalqimizning ulkan yutug‘idir. Bugungi kunda xalqaro hamjamiyatning e’tirofiga kо‘ra, Prezident Islom Karimov tomonidan asoslab berilgan jamiyat hayotini tubdan isloh qilish, jahonda moliyaviy – iqtisodiy inqiroz bо‘lib turganiga qaramay, iqtisodiy rivojlanish va ijtimoiy hayotni erkinlashtirish, jamiyatni demokratlashtirish va bosqichma - bosqich modernizatsiyalash modeli amalda о‘zini tо‘la oqlamoqda. Mustaqillik – xalqimizning ulkan yutug‘idir. Zero, mamlakatimizda millatlararo va dinlararo ziddiyatlarni oldini olish, ichki va tashqi buzg‘unchi kuchlarni bartaraf etish bо‘yicha amalga oshirilgan keskin choralar va ularnig ahamiyati vaqi о‘tibgina yanada qadrli bо‘lmoqda. 4

Mustaqillik – demokratik islohotlar kafolati. Prezident Islom Karimov asoslab berganidek, mamlakatni yangilash va modernizatsiyalash tadrijiylik va izchillikka erishish kafolat bо‘lib xizmat qilishi mumkin. Taraqqiyotning о‘zbek modeli rivojlanish tamoyillarini tо‘g‘ri tanlab olishda asos bо‘lib xizmat qildi. Demokratik davlat qurish tamoyillari, ya’ni iqtisodning siyosatdan ustuvorligi, davlatning bosh islohotchilik faoliyati, qonun ustuvorligiga erishish, kuchli ijtimoiy himoyani amalga oshirish, bozor iqtisodiyotiga evolyusion yо‘l bilan bosqichma - bosqich о‘tish О‘zbekistonning strategik rivojlanish uchun asos bо‘ldi. Mamlakatimizda milliy davlatchilikni barpo etilishi ham puxta reja asosida bordir. 1992 yilda Asosiy qonunimiz – О‘zbekiston Respub- likasining ishlab chiqilishi va qabul qilinishi, davlat hokimiyatining qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud tarmoqlariga bо‘linishi prinsipining eng muhim tamoyil sifatida belgilanishi – bularning barchasi davlat qurilishining yо‘nalishlarini belgilab berdi. Ijro hokimiyatining samarali tizimi va tuzilmalarini yaratish maqsadida tub ma’muriy islohotlar amalga oshirilishi bugungi kunda о‘zining ijobiy natijalarini bermoqda. Viloyat, tuman va shaharlarda hokimlik instituti joriy etildi. Mahalliy о‘zini - о‘zi boshqarish organi tizimi, mahalla institutini rivojlantirish va mustahkamlash jarayonlari bosqichma- bosqich olib borildi. О‘zbekistonda amalga oshirilgan ishlarda ayrim mamlakatlardagidek shoshma - shosharlikka yо‘l qо‘yilmadi. “Demokratiya oroli ” bо‘lishga da’vo ham qilinmadi, chetdan tayyor demokratiya modelini ham kiritishga yо‘l qо‘yilmadi. Mamlakatimiz xalqaro hamjamiyat oldida turgan dolzarb muammolarni hal etish ishiga qо‘shgan salmoqli hissasi, tashabbuslari evaziga, xalqaro tashkilotlar va tuzilmalar faoliyatidagi samarali ishtiroki orqali о‘ziga obrо‘ orttirmoqda. О‘zbekiston – yuksak ma’naviyatni qadrlaydigan yurt. Mustaqillik yillarida aholi ong va tafakkurini о‘zgartirishnig zarurligini hisobga olish doimo ustuvor bо‘lib keldi. Yurtboshimizning: “Ong va tafakkur о‘zgarmasa, hayot о‘zgarmaydi”, - degan g‘oyasi amalda о‘z isbotini topmoqda. Yangicha hayotni 5

eskicha ong va tafakkur. Qarashlar bilan qurib bо‘lmasligini anglab yetish odamlar dunyoqarashining о‘zgarishiga olib keladi. Bu yil barchamiz ona yurtimiz, О‘zbekistonimizning yangi tarixidagi eng buyuk va qutlug‘ sanalardan biri – Vatanimizning mustaqilligining 20 yillik shonli bayramini keng nishonlaymiz – dedi Mamlakatimiz Prezidenti. Tabiiyki, bu bizdan barcha soha va tarmoqlarda amalga oshirayotgan keng kо‘lamli islohotlarimizni atroflicha tahlil etib, kelgusi rejalarimizni aniq- ravshan belgilab olishni talab etadi. Ayni paytda biz о‘z vaqtida tanlab olgan iqtisodiy taraqqiyot modelining naqadar tо‘g‘ri ekanini va amalda о‘zini tо‘la oqlaganini hayotning о‘zi yana va yana tasdiqlab bermoqda. Ushbu modelning tamoyillari asosida mamlakatimizni isloh etish va modernizatsiya qilish bо‘yicha har tomonlama va chuqur о‘ylagan tadrijiy taraqqiyot dasturini izchil amalga oshirganimiz inqirozning, jahon bozoridagi keskin о‘zgarish va beqarorlikning iqtisodiyotiimzga, moliya va bank tizimiga salbiy ta’sirini sezilarli darajada kamaytirish imkonini berdi. Bugun dunyo iqtisodiyotidagi ahvolni tahlil qilar ekanmiz, jahon moliyaviy va iqtsodiy inqirozi hali beri nihoyasiga yetgani yо‘q, deb aytishga barcha asoslarimiz bor. Dunyodagi taraqqiy topgan 20 ta davlat ishtirokida tashkil etilgan, “Katta yigirmalik” deb nom olgan guruh doirasida qabul qilinayotgan barcha chora - tadbirlarga qaramasdan, jahon iqtisodiyotida barqaror о‘sish sur’atla- riga erishish yо‘lida hozircha biron- bir jiddiy siljish kо‘zga tashlanayotgani yо‘q. Biz bugun 2010 yil yakunlarini baholar ekanmiz, avvalo, mamlakatimiz iqtisodiyotining yuqori barqaror о‘sish sur’atlari va makroiqtisodiy mutanosibligi saqlanib qolayotganini qayd etishiz zarur. Shuni yana bir bor eslatib о‘tmoqchimanki deb, ta’kidlaydi Prezidentimiz, 2 yurtimizda yalpi ichki mahsulotning о‘sish sur’atlari 2008 yilda 9 foiz, 2009 yilda 8,1 foiz, 2010 yilda esa 2 I. A. Karimov. Mamlakatimiz modernizatsiya qilish va kuchli fuqorolik jamiyati barpo etish- ustivor maqsadimizdir. Xalq so’zi ro’znomasi, 2010 yil 28 yanvar. 6

8,5 foizni tashkil etdi. Jahon moliya institutlarining xulosasiga kо‘ra, bu dunyodagi eng yuqori kо‘rsatkichlardan biri ekan albatta barchamizga mamnuniyat bag‘ishlaydi. Keyingi о‘n yilda, ya’ni 2000 yilga nisbatan taqqoslaganda, 2010 yilda mamlakatimizda yalpi ichki mahsulot qariyb 2 barobar, aholi jon boshiga hisoblaganda esa 1,7 barobar oshdi. 2010 yilda kasb - hunar kollejlari va akademik litseylarni qurish, rekonstruksiya qilish va jihozlash, shuningdek, maktablarning moddiy- texnik bazasini mustahkamlash bо‘yicha dasturlarni amalga oshirish yakuniga yetkazildi. Umuman olganda, 2005-2010 yillar davomida 7 ming 800 dan ortiq umumtalim muassasasi, qariyb 1 ming 500 ta kasb-hunar kolleji va akademik litsey barpo etildi va rekonstruksiya qilindi. Faqat 2010 yilda maktablar, kasb- hunar kollejlari va litseylarda 2 ming 300 tadan ziyod kompyuter texnikasi va multimedia uskunasi о‘rnatildi. Unib - о‘sib kelayotgan yosh avlodni jismoniy jihatdan tarbiyalash va bolalar sportini rivojlantirishga qaratilgan dasturni amalga oshirish bо‘yicha ishlar izil davom ettirildi. Buning natijasida faqat 2010 yilning о‘zida 72 sport inshooti, 27 ta suzish havzasi foydalanishga topshirildi, umumiy qiymati 3 million AQSH dollariga teng bо‘lgan sport inventarlari va uskunalar joylarga yetkazib berildi. О‘tgan yilda farzandlarimizning ijodiy qobiliyati va ma’naviyatini yuksaltirishga qaratilgan musiqa va san’at maktablarining moddiy - texnik bazasini mustahkamlash bо‘yicha qabul qilingan dasturni amalga oshirish boshlandi. Agar 2009 yilda oltita musiqa va san’at maktabi qurilgan va rekonstruksiya qilingan bо‘lsa, hisobot yilida 46 ta ana shunday maktab foydalanishga topshirildi. Ularning qurilishiga 51 milliard sо‘mdan ortiq kapital mablag‘ yо‘naltirildi. Birgina 2010 yilda byudjet sohasi muassasalari xodimlarining ish haqi, pensiyalar va ijtimoiy nafaqalar, stipendiyalar miqdori 32 foizga, aholining umumiy pul daromadlari esa jon boshiga 1,3 barobar oshdi. 2011 yili mamlakatmizda yalpi ichki mahsulotning о‘sish sur’atlari 108,3 foiz, sanoatdagi о‘sish – 109,3 foiz, qishloq xо‘jaligida – 105,8 foiz hajmida 7

bо‘lishi kо‘zda tutilmoqda. Inflyatsiya darajasi 7-9 foiz atrofida bо‘lishi nazarda tutilmoqda. О‘quv jarayoniga keng formatli kommunikatsiya tarmoqlari va internet texnologiyalarini joriy qilish maqsadida О‘zbekiston aloqa va axborotlashtirish agentligiga Oliy va о‘rta maxsus ta’lim vazirligi, Xalq ta’limi vazirligi bilan hamkorlikda “Elektron ta’lim” milliy tarmog‘ini barpo etishni nihoyasiga yetkazish hamda 2011 yilda mamlakatimizning bara oliy о‘quv yurtlarini, keyinchalik esa akademik litsey va kasb- hunar kollejlarini yagona kompyuter axborot tarmog‘iga ulashni ta’minlash vazifasi yuklatiladi. Mamlakatimizda 2011 yilning Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik yili, deb e’lon qilinishi barchamizning zimmamizga qanday ulkan mas’uliyat yuklashi, bu borada tayyorlanayotgan umumdavlat Dasturini hayotga tatbiq etish bizdan qancha kuch va mablag‘larni safarbar etishni talab qilishi haqida bugun gapirib о‘tirishning, о‘ylaymanki, zarurati bо‘lmasa kerak deb ta’kidladi Prezident Islom Karimov. Mamlakatimizning barcha mintaqalarida biznesni rivojlantirish uchun yanada qulay ishchan muhit yaratish, tadbirkorlik, kichik va xususiy biznesga yanada keng erkinlik berish, byurokratik tо‘siq va g‘ovlarni bartaraf etish bо‘yicha zarur chora- tadbirlarni amalga oshirish lozim. Prezident Islom Karimov Samarqand viloyati kengashining navbatdan tashqari sessiyasida Samarqand zamini xususida sо‘z yuritganda, biz uning qadimiyligi, dunyodagi eng kо‘hna о‘lkalar qatorida turishi, shu bilan birga, gо‘zal va betakror tabiati, umumbashariy sivilizatsiya rivojiga qо‘shgan beqiyos hissasi haqida, ulug‘ mutafakkir zotlar, olimu fuzalolar va jasur sarkardalar haqida gapirishimiz odat tusiga kirib qolgan, dedi Yurtboshimiz. Lekin bugun Samarqand vohasining ana shunday buyuk tarixini yana bir marta e’tirof etgan holda, viloyatning yer osti va yer usti boyliklari, uning ulkan salohiyati, bunday noyob imkoniyatlarni ishga solish va ularni el- yurtimiz manfaati yо‘lida oqilona ishlatish xususida fikr yuritishimiz ayni muddao bо‘ladi. Bunda, avvalambor, bu sohada qilayotgan ishlarimizga tanqidiy kо‘z bilan qarash va xolisona baho berish asosiy 8

vazifamiz bо‘lishi kerak. О‘z faoliyatimizga chuqur va atroflicha baho bermasdan, boy berilgan imkoniyatlarni tо‘g‘ri tahlil qilmasdan va tegishli xulosalarni chiqarmasdan turib, hammamiz yaxshi tushunamizki, boshlagan ishlarimizni davom ettirish, eng muhimi, har qaysimiz о‘z joyimizda xalqimizning bizga bildirgan ishonchini oqlashimiz qiyin bо‘ladi. Bu haqda gapirar ekanmiz, bir haqiqatni esimizdan chiqarmasligimiz lozim: Samarqand viloyati, shu yurtda yashayotgan mehnatkash xalq hech qachon oqsoqlar qatorida bо‘lmagan, doimo ilg‘orlar safidan munosb о‘rin egallab kelgan, lо‘nda qilib aytganda, hech kimdan kam bо‘lmagan va kam bо‘lmaydi, dedi Islom Karimov. Dunyoga mashhur, kо‘pchilik bir kо‘rishni orzu qiladigan, Samarqand ahlining eng sevimli maskani bо‘lmish registon maydoni, Bibixonim, Shohi Zinda, Hazrati Xizr ziyoratgohlari oxirgi yillarda har tomonlama obod qilinib, butun jahondan keladigan mehmon va sayyohlarning havasini tortmoqda. Imom Buxoriy majmuasida amalga oshirilgan bunyodkorlik ishlari, bunday muqaddas qadamjolarning yanada obod bо‘lib borayotgani kо‘pgina musulmon mamlakatlari davlat arboblari va jamoatchiligi, minglab ziyoratchilarning yuksak e’tibori va hurmatiga sazovor bо‘lmoqda. Shu kunlarda 6 milliard 500 million sо‘m mablag‘ sarflanib, Siyob dehqon bozorini rekonstruksiya qilish va uning hududini obodonlashtirish ishlari yakuniga yetkazilmoqda. Shular qatorida, salkam 4 milliard sо‘m mablag‘ о‘zlashtirilib, Samarqand shahridagi Mirzo Ulug‘bek rasadxonasi hududida yangi muzey binosi, keng maydon va sо‘lim xiyobon barpo etildi, buyuk ,bobomiz muazzam haykali о‘rnatilib, bugungi kunda bu maskan Samarqand tarixining yana bir yorqin kо‘zgusiga aylandi. Bir sо‘z bilan aytganda, Samarqand vohasida keyingi yillarda qurilish va obodonlashtirish ishlarini amalga oshirish uchun barcha manbalar hisobidan qariyb 200 milliard sо‘m kapital mablag‘ yо‘naltirildi. Bularning barchasi Samarqand shahri, viloyatdagi tuman va qishloqlarimizning yanada kо‘rkam va obod bо‘lishida, shu yurtda yashayotgan insonlarning ehtiyojini ta’minlashda salmoqli 9

qadam bо‘lib, ayni vaqtda xorijiy sayyoh va mehmonlarning hayrat va havasini uyg‘otmoqda. Davlatimiz rahbari mamlakatimizda, jumladan, Samarqand viloyatida qishloqlarimizni har tomonlama taraqqiy toptirish maqsadida katta ishlar amalga oshirilayotgani, ayni paytda bu borada yо‘l qо‘yilayotgan kamchiliklar, mavjud muammolar va ularning yechimi haqida atroflicha tо‘xtalib о‘tdi. Samarqand viloyatida namunaviy loyihalar bо‘yicha zamonaviy uy-joylar barpo etish uchun joriy yilning о‘zida 21 ta qishloq massivida qariyb 44 milliard sо‘mlik kapital mablag‘ hisobidan 650 ta uy- joy qurish va ularni shu yilning uchinchi choragida foydalanishga topshirish belgilangan edi. Lekin, afsus bilan aytish kerakki, bunday yangi, odamlarning intilishini tortayotgan, qishloqlarimizni obod qilish, qishloq hayotini shahar darajasiga kо‘tarishda istiqboli katta bо‘lgan muhim masalaga yetarlicha e’tibor berilmayapti. Buning natijasida ana shu uylarni qurishda sustkashlikka va ularni topshirish muddatlarini asossiz ravishda chо‘zib yuborishga yо‘l qо‘yilmoqda. Bugungi kunda aqlga sig‘maydigan ba’zi holatlar haqida faqat afsuslanib gapirish, xususan, vodoprovod tarmoqlarining ishdan chiqishi oqibatida odamlarning quduq suvidan foydalanishga majbur bо‘layotganini Bulung‘ur va boshqa tumanlarda kuzatish mumkin. Tabiiy gaz bilan ta’minlash haqida gapirganda, bu masalada ham shu kabi noxush misollar kam emasligini aytish lozim. Jumladan, Samarqand, Urgut, Tayloq, Payariq, Kattaqо‘rg‘on tumanlarida bu nuqsonlar kо‘zga tashlanmoqda. Ayni qish paytida bunday holat odamlarning haqli e’tirozini uyg‘otmoqda. Bu kabi kamchiliklar, ayniqsa, elektr energiyasi ta’minotidagi uzulishlar ayrim qishloq vrachlik punktlarida uchrashini hech chidab bо‘lmaydigan hol deb baholash kerak. Viloyatda zamonaviy bilim va professional malakaga, tashkilotchilik qobiliyatiga ega bо‘lgan, jumladan, О‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Huzuridagi Davlat va jamiyat qurilishi akademiyasini bitirgan sh kadrlarga ishonch bildirish, ularning yо‘lini ochib berish о‘rniga mas’ul lavozimlarga bugungi kun 10

talablariga javob bermaydigan nomzodlarni tavsiya etishdek nomaqbul tajriba kо‘llanib kelgan. Shu kunlarda barchamiz nihoyasiga yetib borayotgan 2010 yilni yakunlab, Vatanimiz mustaqilligining 20 yilligi nishonlanadigan yangi 2011 yil ostonasida turibmiz deb ta’kidladi Prezidentimiz. Ma’lumki, О‘zbekiston 1991 yili о‘z mustaqilligini qо‘lga kiritganidan sо‘ng umrini о‘tab bо‘lgan mustabid, ma’muriy-buyruqbozlik, rejali-taqsimot tizimidan voz kechib, “о‘zbek modeli” deb nom olgan о‘z taraqqiyot yо‘lini tanlab oldi. Biz ishlab chiqqan va bugungi kunda hayotga tatbiq etayotgan ushbu modelning ma’no-mazmuni – davlat qurilishi va konstitusiyaviy tuzumni tubdan о‘zgartirish va yangilash, iqtisodiyotni mafkuradan xoli etish, uning siyosatdan ustunligini ta’minlash, davlatning bosh islohotchi vazifasini bajarishi, ya’ni islohotlar tashabbuskori bо‘lishi va ularni muvofiqlashtirib borishi, qonun ustuvorligini ta’minlash, kuchli ijtimoiy siyosat yuritish, islohotlarni bosqichma- bosqich va izchil olib borish tamoyillariga asoslanadigan siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy islohotlarni amalga oshirishdan iboratdir. Izchil yuqori о‘sish sur’atlari, yurtimizda barpo etilgan bank-moliya tizimining barqaror va ishonchli faoliyat yuritishi, dunyo jamoatchiligi, shuningdek, Xalqaro valuta jamg‘armasi, Jahon banki, Osiyo taraqqiyot banki singari nufuzli xalqaro moliya tashkilotlari tomonidan e’tirof etilmoqda. Haqiqatan ham, qariyb yigirma yillik mustaqil taraqqiyotimiz mobaynida О‘zbekistonda yalpi ichki mahsulotning о‘sishi 3,5 barobarni, aholi jon boshiga hisoblaganda esa 2,5 barobarni, aholining real daromadlari 3,8 barobarni tashkil etgani e’tiborga sazovordir. Ayniqsa, ijtimoiy-gumanitar sohada erishilgan marralar – aholini ijtimoiy himoya qilish uchun yо‘naltirilgan davlat xarajatlarining 5 barobar kо‘paygani, turmush darajasining sezilarli ravishda yaxshilangani va buning natijasida onalar о‘limi 2 barobardan kо‘proq, bolalar 11

о‘limi 3 barobar kamaygani, odamlarning о‘rtacha umr kо‘rishi 67 yoshdan 73 yoshga, jumladan, ayollarning о‘rtacha umr kо‘rishi 75 yoshga yetganini mamnuniyat bilan ta’kidlasak arziydi, deb о‘ylayman. Shundan kelib chiqqan holda, quyidagi yо‘nalishlarni demokratik о‘zgarishlarni yanada chuqurlashtirishning eng muhim ustuvor vazifalari sifatida belgilash zarur, deb о‘ylayman. Ma’lumki, о‘tgan davr mobaynida mamlakatimizda davlat hokimiyati va boshqaruvini demokratlashtirish sohasida amalga oshirilgan islohotlar о‘ta muhim bir maqsadga, ya’ni hokimiyatlar bо‘linishi konstitusiyaviy prinsipini hayotga izchil tatbiq etish, hokimiyatlar о‘rtasida о‘zaro tiyib turish va manfaatlar muvozanatining samarali tizimini shakllantirish, markazda va joylarda qonun chiqaruvchi va vakillik hokimiyatining vakolatlari hamda nazorat vazifalarining rolini kuchaytirish, sud tizimini liberallashtirish va uning mustaqilligini ta’minlash bо‘yicha g‘oyat dolzarb chora-tadbirlarni kо‘rishga qaratilgan edi. Boshqaruv sohasini markazlashtirishni cheklash, bu boradagi vazifalarning bir qismini respublika darajasidan viloyat, tuman va shahar miqyosiga о‘tkazish, О‘zbekistonda mahalliy о‘zini о‘zi boshqarishning noyob shakli bо‘lgan mahalla tizimini shakllantirish masalalariga katta ahamiyat qaratildi. 2007 yilda О‘zbekiston Respublikasi Konstitusiyasidan mamlakat Prezidenti bir vaqtning о‘zida ijro etuvchi hokimiyat boshlig‘i ekanini belgilaydigan normaning chiqarilishi ushbu davrdagi muhim siyosiy-huquqiy voqealardan biri bо‘ldi. Bugungi kunda Konstitusiyamizning 89-moddasida “О‘zbekiston Respublikasining Prezidenti davlat boshlig‘idir va davlat hokimiyati organlarining kelishilgan holda faoliyat yuritishini hamda hamkorligini ta’minlaydi” degan qoida belgilab qо‘yilgan. Shundan kelib chiqqan holda, О‘zbekiston Respublikasi Konstitusiyasining 98- moddasini quyidagi tahrirda bayon etish taklif qilinadi: 12

“О‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi ijro etuvchi hokimiyatni amalga oshiradi. О‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi О‘zbekiston Respublikasi Bosh vaziri, uning о‘rinbosarlari, vazirlar, davlat qо‘mitalarining raislaridan iborat. Qoraqalpog‘iston Respublikasi hukumatining boshlig‘i Vazirlar Mahkamasi tarkibiga о‘z lavozimi bо‘yicha kiradi. Vazirlar Mahkamasi iqtisodiyotning, ijtimoiy va ma’naviy sohaning samarali faoliyatiga rahbarlikni, О‘zbekiston Respublikasi qonunlari, Oliy Majlis qarorlari, О‘zbekiston Respublikasi Prezidentining farmonlari, qarorlari va farmoyishlari ijrosini ta’minlaydi. Vazirlar Mahkamasi amaldagi qonun hujjatlariga muvofiq О‘zbekiston Respublikasining butun hududidagi barcha organlar, korxonalar, muassasalar, tashkilotlar, mansabdor shaxslar va fuqarolar tomonidan bajarilishi majburiy bо‘lgan qarorlar va farmoyishlar chiqaradi. О‘zbekiston Respublikasi Bosh vaziri Vazirlar Mahkamasi faoliyatini tashkil etadi va unga rahbarlik qiladi, uning samarali ishlashi uchun shaxsan javobgar bо‘ladi, Vazirlar Mahkamasining majlislariga raislik qiladi, uning qarorlarini imzolaydi, О‘zbekiston Respublikasi Prezidentining topshirig‘iga binoan xalqaro munosabatlarda О‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi nomidan ish kо‘radi, О‘zbekiston Respublikasi qonunlarida, О‘zbekiston Respublikasi Prezidentining farmonlari, qarorlari va farmoyishlarida nazarda tutilgan boshqa vazifalarni bajaradi. Vazirlar Mahkamasi о‘z faoliyatida О‘zbekiston Respublikasi Prezidenti va О‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi oldida javobgardir. Vazirlar Mahkamasining faoliyatini tashkil etish tartibi va vakolat doirasi qonun bilan belgilanadi. О ‘zbekiston Respublikasi Bosh vaziri nomzodi О ‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasiga saylovlarda eng k о ‘p deputatlik о ‘rnini olgan 13

siyosiy partiya yoki teng miqdordagi deputatlik о ‘rinlarini q о ‘lga kiritgan bir necha siyosiy partiyalar tomonidan taklif etiladi. Bosh vazir nomzodi uning uchun tegishlicha О‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi deputatlari va Senati a’zolari umumiy sonining yarmidan kо‘pi tomonidan ovoz berilgan taqdirda tasdiqlangan hisoblanadi. О‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining a’zolari Bosh vazir taqdimiga binoan О‘zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan tasdiqlanadi. Shuningdek, Prezident ma’ruzasida sud – huquq tizimini isloh etish, axborot sohasini isloh qilish, axborot va sо‘z erkinligini ta’minlash, saylov huquqi erkinligini ta’minlash va saylov qonunchiligini rivojlantirish, fuqarolik jamiyati institutlarini shakllantirish va rivojlantirish hamda demokratik bozor islohotlarini va iqtisodiyotni liberallashtarishni yanada chuqurlashtirish masalalari tо‘lig‘incha о‘z yechimini topdi. BITIRUV MALAKAVIY ISHINING dolzarbligi: Hozirgi zamon inliz tili strukturasida ko`plik son kategoriyasini nafaqat (-es), - s qo`shimchasi orqali yasash balki – en qo`shimchasi bilan hamda o`zagi o`zgarishi orqali yasalishi, ekspilitsit va implitsit usulda ham yasalishi ham mumkun. Eksplitsit ko`plik ma`lum ko`plik son markerlari ishtirokida yasaladi.Ko`plik kategoriyasi implitsitlik ko`plik ma`nosining bevosita so`zlar o`zagi vositasida ifodalanishi tushuniladi.Biz son kategoriyasini darsliklarda o`tganimizda (es) , - s qo`shimchasi ot so`z turkumiga qo`shilib ko`plik ma`nosini beradi va o`zbek tilida bu qo`shimcha – lar deb tarjima qilinadi deb o`rganganmiz.Ammo mavzuni to`liqroq bayon etadigan bo`lsak otlarda ko`plik kategoriyasini yasashda maxsus morfemalar yordamida yasash, boshqa tirlardan kirib kelgan ko`plik otlari, singulariya va pluramiya tantum otlari yordamida ko`plik son kategoriyasini yasalishiga guvoh bo`lamiz.Yana qo`shimcha tarzda aytadigan bo`lsak maxsus markerlarsiz son kategoriyasini ifoda etilishi, leksik semantic usul bilan ko`plik son kategoriyalarini yasash hamda hozirgi zamon ingliz tili va o`zbek tilida son kategoriyasini qiyosiy 14

ifodalanishi va ushbu ikki til o`rtasida (-es), - s , - lar bu qo`shimchani ziyraklik bilan o`rganilishi ,o`zbek tilida - lar qo`shimchasi faqat gina ko`plikni anglatishi emas balki boshqa strukturalarida ham foydalanilishi mavzuning dolzabligini ko`rsatib turadi BITIRUV MALAKAVIY ISHINING maqsadi va vazifalari: Hozirgi zamon ingliz tili strukturasida otlarda son kategoriyasining turli xil usullarda (leksik , sentaktik, leksik - semantik) yasalishini hamda bilingvistik asosida analiz qilish bitiruv malakaviy ishining maqsadini ifoda etadi. Son kategoriyasini bilingvistik asosida tekshirib uni analiz qilish , shuningdek leksik , sentaktik va leksik – semantic usulari vositasida ko`plik sonini yasash va misollar asosida tahlil qilib berish maqsadga erishganlikni bildiradi.Otlarda son kategoriyasi analiz qilingandan keyin o`quvchilar va talabalar onggida son kategoriyasi haqida tushuncha hosil qilish bitiruv malakaviy ishining asosiy vazifasi hisoblanadi. BITIRUV MALAKAVIY ISHINING amaliy ahamiyati: Shundaki , hozirgi zamon ingliz adabiy tilini nazariy va amaliy o`rganishda lingvistlar va o`qituvchilar oldida qator vazifalarni yuklaydi. Bu esa ingliz tilini o`qitish , so`zlashuv aloqalarini yo`lga qo`yish jarayonini osonlashtirishning ayrim tadbirlarini ko`rib chiqishni talab qiladi.Talabalar va o`qituvchilarda ingliz tilida otlarda son kategoriyasi haqida tushuncha hosil qilishdan iborat. BITIRUV MALAKAVIY ISHINING ilmiyligi: Ushbu ish va tatqiqotning natijalarini o`quv jarayonlarida grammatikaning amaliy va nazariy kursalarida , og`zaki nutq kurslarida foydalanilishi mumkun.Son kategoriyasi grammatikada muhum o`rin egallaydi. Bitiruv malakaviy ishida otlarda son kategoriyasini leksik semantic usullarda ifodalanilishi uning turli turlarida turlicha yasalishi , ularning bir – biriga o`xshashli va noo`xshashligi ilmiyligini ifodalab beradi.Ushbu ishning materiali bo`lib zamonaviy amerika ingliz mualliflarining badiiy asarlaridan va lug`atlaridan 1000 dan ortiq misollar va ilmiy adabiyotlar hizmat qiladi. 15

BITIRUV MALAKAVIY ISHINING obyekti. Hozirgi zamon ingliz tili strukturasida otlarda son kategoriyasi. Bitiruv malakaviy ishining hajmi. Ish kirish , ikki bob, besh bo`lim, xulosa , foydalanilgan adabiyotlar ro`yhatidan iborat bo`lib , 56 sahifadan tashkil topgan. 16

I. BOB. So’z turkumi va so`z haqida. Ingliz tilida barcha so`zlar anglatgan leksik grammatik ma’nosi, morfologik formasi va o`zaro sintaktik aloqaga kirishishi hamda qapdagi vazifasiga ko`ra ma`lum guruhlarga bo`linib, ular grammatikkada so`z turkumlari deb yuritiladi.Hozirgi zamon ingliz tlidagi so`z turkumlariga quyidagilar kiradi. 1.The Noun 7.The Participle 2.The Pronaun 8.The Adverb 3.The adjective 9.Prepositions 4.The numerals 10.The Interjection 5.The verb 11.The conjuction 6.The Article 12.The Respoce words Ingliz tilidagi so`z turkumlari Grammatik formalarining o`zgarishi va o`zgarmasligiga ko`ra ikkiga: a)o`zgaruvchi yoki paradigmaga ega bo`lgan so`z turkumlari. b)o`zgarmaydigan yoki paradigmaga ega bo`lmagan so`z turkumlariga bo`linadi. Ot,sifat,olmoshlarning bir qismi,ayrim ravishlar va fellar o`zgaruvchi so`z turkumlarini, qolganlari esa o`zgarmaydigan so`z turkumlarini tashkil qiladi. So`z turkumlari anglatgan leksik Grammatik ma`nolari, morfologik formasi yoki ma`lum paradigma yasash yoki derevatsion konstrastma (Derevation contrast) ko`ra guruhlarga ajratiladi. 1)Leksik- Grammatik ma`no deganda ma`lum so`z turkumiga kiritilgan har bir so`zning ham alohida ifodalangan konkret nominative ma`nosi , ham umumlashgan grammatk ma`nosi tushuniladi.Masalan:book,government,peace kabi so`zlarning har biri alohida lug`aviy mo`noni anglatadi.Shu bilan birga ularning hammasi uchun umumiy bo`lgan predmetik ma`nosi mavjud.Ko`rsatilgan har ikkala ma`no so`z turkumlarining asosiy mezonlaridan hisoblanadi. 2)Morfologik forma so`zlarning kategorial paradigmatic formalari bo`lib, Grammatik ma`noni ifodalash uchun xizmat qiladi.Hozirgi zamon ingliz tilida morfologik yoki kengroq qilib aytganda grammatik forma yo sintetik, yo analitik tarzda ifodalanishi mumkin. 17

a)sintetik forma so`z shaklini yasovchi grammatik morfemalarni qo`shish yoki ichki funksiya vositasida yasaladi.Masalan:He works – u ishlaydi.He worked – u ishladi.He knows many languages – u ko`p tillarni biladi.Yuqoridagi gaplarda grammatik forma sufiksatsiyasi yordamida yasalgan chunki grammatik morfemalar hisoblanuvchi –s(shaxs – son va zamon qo`shimchalari), -ed (o`tgan zamon formasini yasovchi qo`shimcha ), -(e)s (ko`plik qo`shimchasi) so`z negiziga to`g`ridan to`g`ri aglyutinatsiya usulida qo`shilyapti. Ichki funksiya so`zlarning o`zagidagi unlilarni o`zgartirish vositasida so`z formalari yoki Grammatik kategoriyalar yasashdir.Masalan: I wrote letter to my friend (Men do`stigma xat yozdim).My sister has very beautiful teeth(singlimning tishlari juda chiroyli).gaplarida wrote – yozdim(felining o`tgan zamon formasi) ichki feleksiya(ya`ni ablaut) yordamida yasalgan bo`lib, tooth ning ko`plik formasi ham ichki fleksiya (ya`ni umlaut) vositasida yasalgan .Hozirgi zamon ingliz tilida ichki fleksiya juda keng tarqalgan bo`lmasada , hamon o`z qo`llanishini yo`qotganicha yo`q.Sintetik formalar qatorida ma`lum o`rinni turli so`z turkumlari turlicha xos bo`lgan suppletiv formalari deb yuritiluvchi maxsus grammatik formalar egallaydi.Suppletiv ma`lum grammatik kategoriyani turli o`zaklardan yasalgan formalar vositasida ifodalanishidir.Masalan: I-We (men, biz) he,she,it, they (u-ular),good – better the best (yaxshi –yaxshiroq –eng yaxshi) to go –went- gone (ketmoq ketdi) Am,is (was) to be ning turli formalari. Are (were) One –first (bir-birinchi) two – second (ikki-ikkinchi) do(does)-did –done(bajarmoq – bajardi). b)analitik forma ikki va undan ortiq so`zlarning o`zaro qo`shilish vositasida yasalib , ulardan biri o`z leksik ma`nosini to`la saqlab qoladi, qolganlari esa faqat grammatik ma`nolarni anglatish uchugina ishlatiladi. Har bir analitik formada ham leksik, ham grammatik kategoriyal ma`no anglatishdan iboratdir.Masalan: Perfekt kategoriyasini ifodalovchi analitik formada 18

“To have” ko`makchi feli grammatik kategoriyani ifodalasa, asosiy fel leksik manoni va qisman Grammatik ma`noni ifodalaydi. I have finished my work.(men ishimni tugatdim.) I have written a letter.(Men xat yozdim) They have done their work.(Ular ishini bajarishdi) Have you gone ever to Tashkent ? (Siz biror marta Toshkentga borganmisiz) Yuqoridagi misollarda perfekt kategoriyasini ofodalash uchun “have” ko`makchi fe`li va –en, -ed, sufikslari yordamida yasalgan asosiy fe`llar ishlatilgan. Grammatik kategoriyalarning ko`makchi va mustaqil fe`llar vositasida ifodalanishini quyidagicha modellashtirish mumkin. 1.Perfekt kategoriyasi modeli. Have + V en John has written a letter. John xatni yozib bo`ldi. 2.Davomli aspekt formasi modeli. Be+V ing John is writting a letter. 3.Majhul nisbat formasi modeli Be + V en The letter was written by John. 4.Kelasi zamon formasi modeli. I shall come tomorrow. (Men ertaga kelaman) Kelasi zamonni ifodalovchi analitik formadagi asosiy fe`llar hech qanday qo`shimcha olmaydi.Chunki u infinitive formasida nol ko`rsatkichga ega bo`lgan morfema (zero morpheme) vositasida yasaladi. 3.Boshqa so`zlar bo`lgan birikish deganda har bir so`z turkumining bir va ikki tomonlama (by lateral), ya`ni yo o`ng ,yo chap tomondagi so`zlar bilan birika olish imkoniyati tushuniladi. 19

4.So`zlarning gapdagi roli so`z turkumlarining o`ziga xos xususiyatlarini aniqlashdagi asosiy omillardan hisoblanadi.Ayrim so`z turkumlari gapda gap bo`lagi vazifasida kela olmaydi. 20

1. 1. Ot so`z turkumi haqida umumiy ma`lumot. Shaxs yokibuyumni ifodalovchiso`zlar tukumiga ot deyiladi.Otlar who ? (kim ?) ? va what ? (nima ?) so`rog`iga javob bo`ladi. A man , a gril, a book, a table, a window, a street, an engineer, a friend, a woman, a pen, a door etc.Ingliz tilida otlar oldidan odatda artikl va predlog keladi.Artikil va predlog otlarning asosiy belgisidir.Masalan:under the book, (kitob tagida), at the windows (deraza yonida) a street, the street in the street. Atable the table an the table .Otlar birlik va ko`plikda kelishi mumkin: a table – tables, a gril- grils. Otlarda ikkita kelishik bor: Bosh kelishik va qaratqich kelishigi. Worker-worker`s- ishchi-ishchilarning Mother-mother`s-ona-onaning Dress-dress`s-ko`ylak-ko`ylakning Masalan:My mother`s work is difficult (mening onamning ishi qiyin)My dress`s colour is beautiful( mening ko`ylagimning rangi chiroyli). Otlar gapda quyidagi vazifalarda keladi. 1.Ega vazifasida: The barons made great sorrow.(T.M.p.18).(Baronlar juda afsuslanishdi.).The king understood these bulls(Tomas Marlow p.213).(Qirol bu xo`kizlarni tushundi). The king sent letters(T.M.p.211) (Qirol xatlarni jo`natdi). Knights sat at supper. (T.M.p.111)(Ritsarlar tushlikka o`ttirishdi.) 2.Kesim trkibida : He is a teacher.I am a pupil.(men o`quvchiman).My friend is children`s doctor.. (Men do`stim bolalar shifokori) 3.To`ldiruvchi vazifasida: I`ve received a telegram (men telegrammani oldim)The king sent the letters . (T.M.p.211)(Qirol xatlarni jo`natdi) I`ll speak to the manager (men boshqaruvchi bilan gaplashaman). He said all the ladies.(T.M.p.123).(u hamma xonimlarga dedi.) etc. 4.Aniqlovchi vazifasida. Thomas Marlo :”Morte de Arthur” keltirilgan adabiyot. 21

Bu boshliqning xonasi This is the manager`s room.The bartender`s small brown eyes were nested deep in wrinkled flesh.(bar xizmatchisining kichik malla ko`zlari ajin bosgan yuz qismiga chuqur joylashgan)(William Gibson p.5) 5.Hol vazifasida: There is a hospital in she village (qishloqda kasalxona bor).The steel cobra was still in his hand.(W.Gibson.p18) (Po`lat kobra haliyam uning qo`lida edi.) Atoqli otlar. Ot so`z turkumi asosan 2 guruhga bo`linadi.Bulardan biri atoqli otlardir.Alohida shaxs yoki buyumlarning nomlari atoqli otlardir.Masalan:Toshkent,The Volga,The Caucasus, London, Uzbekistan< the Pasific Ocean, Abror Go`zal,Bekzod, Olimov. Masalan:Case didn`t know it (w.g.p19) (Case uni bilmagan edi.)Have you seen Wage ? (w.g.p21)Wageni ko`rdingmi ? Ratz said (w.g.p.21) Ratz aytdi) Case turned his head and looked up into Wage`s face .(w.g.p.21) (Case boshini burdi va Wagening yuziga qaradi.Otlarning bu ikkinchi turi Turdosh otlardir.Bunday ot turi bir xil turdagi buyumlarning umumiy nomidir.Masalan: a boy(o`g`il bola), a country (shahar) a gril (qiz bola), a book (kitob), a at (mushuk), a table (stol), adoor(eshik), a kitchen(oshxona), Masalan :He stared at the twin mirrors. (w.g.p.31)(U bir xil oynalarga tikildi).He was home(w.g.p.44).(U uyda edi).The paper tore when he picked it up (w.g.p.44)Turdosh otlar va atoqli otlarni bir- biridan farqlash unchalik qiyin emas :Masalan: a boy (o`g`il bola)Tom ,Jane, Jim (ismlar) a boy bu yerda turdosh ot, agar unga ism qo`ysak atoqli ot bo`ladi. Street (ko`cha)- turdosh ot Navoiy street (Navoiy ko`chasi) atoqli ot. Turdosh otlarni biz yana ichidan quyidagi guruhlarga bo`lib o`rganamiz. a)alohida buyumlarning yoki shaxslarning nomlarini bildiruvchi otlar. Ular konkret (aniq) aniq otlar deyiladi. (a flowers), tree-trees, book- books. His head ached (w.g.p.41)(Uning boshi og`ridi.) He swung his feeet to the floor(w.g.p.44) (U oyqlarini polga tebratib turdi.) ___________ William Gibson(Neuromancer).Ace books New York(foydalanilgan adabiyot) 22

b)shaxs yoki hayvonlar guruhlarini ifodalovchi jamlama otlar(collective nouns) Masalan: (a family – families,oila –oilalar , a head – herds- poda – podalar, a crowd – crowds- to`da – to`dalar, people – xalq etc)Masalan: The crowd he saw, was mostly Japanese(w.g.p.37). (U ko`rgan olamonning ko`pi yaponlar edi). People have gone to the gate (w.g.p.103)Xalq darvoza yoniga keldi. c) Moddalarni ifodalovchi- moddiy otlar.(Material Nounns). Water – suv, stell – po`lat, wool – yung, gold – oltin,. His limbs were wood ….(w.g.p.163) (Uning oyoq-qo`llari o`tin bo`lib qoldi) Case drinks water and lookst at him (w.g.p.77)Keis suvni ichdi va unga qaradi. d)belgi , harakat, holat, his , ko`rinish, fan san`at va boshqalarni ifodalovchi mavhum otlar(Abstract Nouns). Masalan: honestly- sofdillik, bravery – jasurlik, sleep – uyqu, darkness – qorong`ulik, love – sevgi, work – ish, winter – qish, history – tarix , music – musiqa, mathematics – matematika, lingtness – yorug`lik, Masalan: I like winter (Men qishni yoqtiraman)(R Murphy p 148).I like working with people. This work is very important (Bu ish juda muhim) (R Murphy p149) Donalab sanaladigan va donalab sanalmaydigan otlar (countable and Nocountable nouns). 1.Donalab sanaladigan otlarni sanab bo`ladi. Ular birlik va ko`plikda ishlatiladi. Masalan: a house – houses, a building – buildings (bino-binolar) a window – windows (deraza - derazalar) Maslan : There is a library in this street. (G`apporov p.64) (Bu ko`chada kutubxona bor) There are very many libraries in Tashkent (G`apporov p 64). Birlikda kelgan donalab sanaldigan otlar yakka o`zi ishlatilmaydi. Ularning oldidan a , the , my , mother`s (egalik olmoshlari yoki otlari va article ) dan biri keladi. Masalan: He checked the time (u vaqtni tekshirdi) (w.g.p.52) I haven`t got a clue (w.g.p53)(Menda kalit yo`q) The train began to decelerate ten kilometers from the airport.(w.g.p.165) Poyezd airoportdan 10 kmga susayishni boshladi. 2.Moddiy va mavhum otlarni donalab sanab bo`lmaydi. Ular faqat kirlikda ishlatiladi. Knowledge is power (G`ap.p.64) (bilim kuchdir). Salt is used to flavour food (R Murphy p.148) (Tuzdan ovqatni mazali qilishda foydalaniladi) . Do you 23

like coffee ? (Kofeni yoqtirasizmi ?) (R Murphy p 148) The ring is made of gold (R Murphy p 138) (Uzuk oltindan yasalgan) .Donalab sanalmaydiagan otlar yakka o`zi kelishi mumkin.I eat rice every day (G`apporov.p.64). Odatda ingliz tilida ko`pgina dionalab sanalmaydigan otlar boshqa tillarda donalab sanalishi mumkin. Ular asosan quyidagilar accomadation –(turar joy, bino, inshoat,) advice – maslahat, baggage – yuk, behaviour – xulq – odat, bread – non, chaos – tartibsizlik, furniture – mebel, information – xabar, news – yangiliklar, work – ish, weather – havo, travel –sayohat, porogress – natija. News so`zi ko`plikda emas , birlikda ishlatiladi. The news is very depressing. 3.Ba`zi moddiy otlar shu moddadan yaslgan buyumni ifodalab kelsa, donalab sanaladigan otga aylanadi. The boy threw a stone (two stones) into the water a (G`apporov.p.66) (Bola bitta toshni suvga otdi) He carried two bricks in each hand. (U har bir qo`liga ikkita g`isht ko`tarib olgandi. (G`apporov p 64) She has got many gold rings (unda ko`p tilla uzuklar bor). Ba`zi moddiy otlar shu moddaning har xil sortini yoki turini ifodalab sanaladigan otga aylanadi. It is a good wine (bu yaxshi vino) we export lubrizating oils (biz moylangan yog`larni eksport qilamiz) He prefers Caucasion wines to Crimean wines. (U Qrim vinosidan ko`ra Kavkaz vinosini afzal ko`radi). Quyidagi donalab sanaladigan va donalab sanalmaydigan otlarni taqqoslaymiz. I am looking for a job. I am looking for work. (Men ish qidiryapman) What a beautiful view !What beautiful seenery .(Qanday go`zal manzara) It1s a nice day today .It`s nice weather today.(bugun havo yaxshi) We had a lot of bags and cases.We had a lot of luggage.(Bizni yukimiz ko`p) These chairs are mine. (Bu stullar maniki)This furniture is mine. (Bu mebellar meniki) It was a good suggestion (bu yaxshi taklif edi).It was good advise (Buyaxshi maslahat edi.) ________ G`apporov “Ingliz tili grammatikasi” foydalanilgan adabiyot. 24

1.2. Hozirgi zamon ingliz tili strukturasida son kategoriyasi. Son kategoriyasi predmetlar sonining birdan ottiqligini bildiradi, va german tillarida bu to`g`ri shunday deyiladi:”Biror negizda kelishik kategoriyasi formasidan ham oldin (egalik kategoriyasidan ham oldin) `o`shilib , Grammatik miqdor ma`nosini ifodalovchi formalar sistemasiga son kategoriyasi deyiladi.Yil – yillar , fasl – fasllar, odam – odamlar kabi.Fe`llarda ish – harakat yoki ko`pchilik shaxs tomonidan bajarilganligi anglatiladi. Ingliz tilida son kategoriyasi so`z turkumlaridan olmosh , ot va fe`lga taaluqlidir.Ko`plikning birlikka qarshi qo`yilishi deyarli hamma tillarga xosdir. Son kategoriyasining maxsus turlari bo`lishi ikkilamchi (ideal), uchlamchi (trial) va hatto to`rtlamchi (quardial) sonlai ayrim tillargagina (lotin tiliga) xosdir. Ingliz tilida va o`zbek tilida mantiqiy miqdor bilan grammatik miqdor o`zaro farq qiladi.Mantiqan aatoqli ot yakka predmetni atab turadi.Olima, Olga, Nelly, Sobir, To`ytepa, Umida kabilar. Ayni shu ism bilan bir necha predmet atalishi mumkin, ammo shunda ham ism har gal yakka individual predmetni ataydi. Turdosh ot esa turning nomi sifatida o`z – o`zadan mantiqan bittadan ortiq predmetni nomlaydi. Shu bilan bir vaqtda turdosh ot yakka predmetni anglatuvchi bo`lib bo`lib ham keladi.Maslan: Ko`chat ekdim (I plant a seedling ) deganda nutq situatsiyasiga qarab bitta ko`chatni (seeding) ham , ko`p ko`chatni (many seedling) ham tushunish mumkin.Ko`rinadiki, atoqli otning yakka predmetni atashi leksemaning semantic xususiyatiga bog`liq turdosh otning yakka predmetini yoki ko`p predmetni anglatishi esa leksemaning semantic sxususiyatiga bog`liq , ammo bundan tashqari, nutq situatsiyasiga , konteksiga bog`liq. Otlarni yakka predmetni anglatishiga qarab grammatik ko`plikda deb yuritish mutloq mumkin.Yuqoridagi misollar (Bob , Nelly , Ann , Olga )kochat ( seediling ) mantiqn yakka yoki ko`p predmetni anglatishining ayni bir formasidadir. Shunday otlar ham borki, o`z semantic (ma`no) xususiyatiga ko`ra doim bittan ortiq predmetni anglatadi.Masalan: Armiya, polk, qo`shin, (armiya, regiment ) kabi.Ammo son kategoriyasi nuqtai nzardan (ko`chat seedling) qaysi formada bo`lsa , armiya ham shu formada. Xullas , otning semantic jihatdan yakka 25

yoki ko`p poredmetni anglatish boshqa hodisa, son kategoriyasining qaysi formada bo`lishi boshqa hodisa, Umuman ko`plik kategoriyasi turli tillar vositasida ya`ni morfemalar yordamida maxsus so`zlar va so`z birikmalari vositasida ifoda etilishi mumkin deb ifodalaydi. Prof.J.B.Bo`ronov. 1.Houses are built very quicly now. 2.Your friends were smoking in the corridor when we saw them. 3.Our students went to the north in the summer. 4.These shoes are less comfortable than those shoes. 5.He said he can speak three foreign languages. 6. I saw better pictures in a shop in our street. 7.One evening several students who were staying at a hotel in Moscow. Yuqorida biz J.B. Bo`ronovning fikrlarini ko`rib chiqdik.Otlarda son kategoriyasining yasalishi va ularning qay tarzda talaffuz qilinishini endi M.G`apporovni qarashlari bilan ko`rib chiqamiz.Demak,quyidagilar:Otlarning ko`plikdagi shakli ikki yoki undan ortiq buyumlarni yoki shaxslarni ifodalaydi. Tables – stollar, streets – ko`chalar. 1.Ingliz tilida otlarning ko`pligi ular –s qo`shimchasini qo`shish bilan yasaladi.Bu qo`shimcha jarangsiz undoshdan keyin {s} deb o`qiladi, jarangli undoshlardan va unlilardan keyin {z} deb o`qiladi.Masalan: bed – beds {bed - bedz}, book – books {buk - buks} va boshqalar. 2. –s, ss , -x, -ch, -sh harflari bilan tugagan otlarga –es qo`shimchasi qo`shiladi va {iz} deb o`qiladi. class – classes {kla:s - klasiz}, dish – dishes {di - di  iz}. Box – boxes {boks – boksiz } ; 26

3. –se, -ce , -ze ,- ge bilan tugagan otlarga –s qo`shimchasi qo`shilganda {iz} deb talaffuz qilinadi: horse – horses {ho:s – ho:siz} ot –otlar place places {pleiz - pleiziz} joy – joylar. 4.Otlar oxiridaga –y harfiga ko`plik qo`shimchasi –es qo`shilganda –y harfi –iga aylanadi; army – armies, company – pompanies , city – cites , lorry – lorries, study – studies , apply – applies, secretary – secretaries, baby – babies, countries (armiya,kompaniya, shahar,yuk avtomashinasi, o`rganish, ariza, kotiba, chaqaloq, shahar(lar)) {y} harfi bilan tugagan bir bo`g`inli so`zlarga –s ko`plik qo`shimchasi qo`shilganda {y} harfi o`zgarmaydi. Day – days, boy – boys, key – keys, toy – toys. 5. “O” harfi bilan tugagan so`zlarga –es qo`shiladi: hero heroes.(qahramon – qahramonlar)Lekin quyidagi so`zlarga –s qo`shimchasi qo`shiladi. Piano – pianos, photo – photos (pianino – pianinolar, surat – suratlar). 6. f , fe bilan tugagan otlarga -es , -s ko`plik qo`shimchasi qo`shiladi va “f” harfi “v” harfiga o`zgaradi.Masalan: leaf – leaves, yaproq – yaproqlar; knife – knives pichoq – pichoqlar; wolf – wolves bori – bo`rilar; wife – wives xotin – xotinlar;Ammo quyidagi so`zlarga –s ko`plik qo`shimchasi qo`shiladi. Chief – chiefs sador – sardorlar;roof – roofs tom – tomlar; handkerchief handkerchiefs qo`lro`molarcha – qo`lrumolchalar. Safe – safes po`lat sandiq(lar). 7.Ba`zi otlarning ko`pligi qo`shimcha qo`shilmasdan, o`zagida o`zgaradi; man – men – erkak, woman – women – ayol(lar), mouse – mice – sichqon – sichqonlar, goose – geese – g`oz – g`ozlar; foot – feeet – oyoq – oyoqlar, ox – oxen – xo`kiz – xo`kizlar; 8.Penny – pens otining ikki xil ko`pligi bor; pence – pul birligi ma`nosida pennies – tangalar, chaqalar ma`nosida; Quyidagi misollardan otlarda son kategoriyasining ifodalanishini ko`rib chiqamiz; 1.All the barans came there (T.M.p21) Hamma baronlar bu yerga kelgandi. 2.We shall leave these prisoners (T.M.p.72) Biz anavi mahbuslarni tashlab ketamiz. 27

3.He overcame the king with a hundred knights. U qirolni yuzta ritsarlari bilan yengdi.(T.M.p.93) 4.He would lose his lands(T.M.p.97) U o`z yerlarini yo`qotdi. 5.I have loved you these seven years(T.M.p.81) Men seni yeti yildan buyon sevaman. 6.The barons are following the gwen.Baronlar qirolichaga ergashyapti.(T.M.p.87) 7.Some of the barons wanted to yesterday the child.(T.M.p.87)Ba`za baronlar bolani o`ldirishni hohlashadi. 8.Four queens camed to him(T.M.p.72) To`rtta qirolicha unga yaqinlashdi. 9.He saw thirty great knights.U o`ttizta buyuk jangchi ritsorlarni ko`rdi.(T.M.p.80) 10.You are gentle knights(T.M.p.107) Sizlar ajoyib ritsorlarsiz. ______ G`apporov “Ingliz tili gramatika” “Marte de Arthur , Tomas Marlo. Foydalanilgan adabiyot. R Murphy :English grammar in use” foydalanilgan adabiyot. 28

Faqat birlik formada ishlatiladigan otlar. Bunday otlar o`z navbatida ikki guruhdan iborat bo`ladi. 1)Atoqli otlar (Proper nouns) 2)Birlikda ishlatiladigan otlar, ya`ni singularia (singularia tantum) dan iboratdir. Birinchi guruhga kiruvchi otlar yakka predmetlarni (unique nouns) ifodalaydi.Masalan: Lanny opened his eyes and looked at the smiling young woman who leaned over him.This may be mabel he thaught (P.A..p.41). Lenik o`zini ochdi va unga egilib, tabassum qilib turgan juvonga qaradi.Bu Meyle bo`lishi kerak deb o`yladi. (P.A..p.41). Ikinchi guruhga kiruvchi otlar turdosh bo`lsada, ko`plik formada ishlatilmaydi.Masalan:sugar – shaker, boiling – qaynash, milk – sut, youth – yoshlik, news – yangilik., phonetics – fonetika, politics – siyosat. The elder daughter is passing the sugar to her father.(B.D.Apakin.p 218) Phonetics studies the sound system of the language, that is segmental phonemes , word stress, syllable structure and intonation (sokolova M.A). Fonetika inson nutqdagi tovushlarning hosil bo`lishi xususiyatlarini , urg`u , intonatsiya va umuman talaffuz qoidalarini o`rganuvchi fandir.Har bir tilning o`ziga xos fonetik sistemasi bor. Faqat birlik formada ishlatiladigan otlar sintaktik aloqada kirishganda quyidagi modelda ishlatilishi mumkin:N sing +vsing. The milk is still hot (sut hali ham issiq). Coffee is useful (kofe foydali ichimlik). Cotton graws in Central Asia (paxta o`rta Osiyoda o`sadi) This news comes from Moscow (bu yangilik Moskvada kelyapti). The water will soon boil she said thYurning her head to him (P.A.p60) Faqat birlikda ishlatiladigan otlarning ma`lum miqdorga bo`lgan aloqasini ifodalashda much (ko`p) va little (oz) so`zlari ot bilan birikib ishlatiladi.Masalan: much water – ko`p suv, much milk – ko`p sut. I have no much time (Mening vaqtim ko`p emas) Wn`t you stay a little time with for reading. ( A.S.Hornby p.362) Muxh used with singular nouns.Much can often be replaced by plenty (of), a lot (of) , a large quantity (of) , a good great deal (of).Much is often used with 29

how, too, so ,or , as ;There isn`t much food in the house.Much gme say is true ,You have as much. (A.S.hornby. p.408).Much time was spent in coutiosly approaching the dread ed spot… (Fen.C.p/141) “Prakticheskiy Sokolova va boshqalar. 2003 yil Peter Abrahams ko`rsatilgan adabiyot. Demak faqat birlikda ishlatiladigan otlar bular qisqa qilib aytganda – moddiy va mavhum otlardir.Ular faqat birlik formada ishlatiladi.Ularning ko`plik shakli yo`q. Masalan: sugar – shaker, (sugars deb bo`lmaydi) advice – maslahat, love –sevgi . He gave me some good advise( u manga yaxshi maslahat berdi) He tried to pick up a glss of ice water but his hands were shaking (W.G.p.137) (u idishdagi muz suvni tutishga harakat qilardi, ammo uning qo`llari qaltirardi.) His gold bracelet rattled (w.g.p.137) Uning oltin brasleti janglab turardi. Money – pul, hair – soch otlari faqat birlikda ishlatiladi.Masalan:Case is watching the boy`s brown hair.(Kase uning malla sochini kuzatayotgandi.(w.g.p.134) lekin bu misolda: There`s a hear in my soup ! (mening sho`rvamda soch bor) desa bo`ladi.Chunki bir tola soch , shu sababli sanaladi. Otlarda ko`plik formaning yasalishi. Hozirgi ingliz adabiy tilda otlarda ko`plik formasining yasalishi manbalarda quyidagicha ifodalab beriladi. Ko`plik formada ishlatiladigan otlar ham ikki guruh faqat ko`plik formasidagi otlardan (Pluralia tantum) iborat bo`lib , bu otlar kirlik formaga ega bo`lmaydi. Hozirgi o`zbek adabiy tilida otlarda ko`plik son kategoriysi ham ikki guruhga bo`linib ifodalanadi.Birinchi doimiy yoki regular ko`plik (regular plurals) bo`lib , birlikdagi otlarga –s(es) affeksini qo`shish bilan hosil bo`ladi.Ikinchisi leksik – semantic ko`plik bo`lib, otlar ko`rinishidan birlik formada bo`lsada , ayrim predmetlar to`dasini anglatadi.Ingliz tilida doimiy ko`plik guruhiga otlarning asosiy qismini o`z ichida oluvchi ham birlik ham ko`plik formasiga ega bo`lgan, sanaldigan otlar kiradi. Regular ko`plik (regular plurals) kelib chiqishga ko`ra ingliz tilining o`ziga xos bo`lgan ko`plik formalari (native plurals) boshqa tillardan olingan ko`plik formalari (Borraved plurals) gab o`linadi. 30

Native plurals. Ingliz tilida o`ziga xos bo`lgan ko`plik.Bu usullarda son kategoriyasini yasashning ham bir necha turi mavjud bo`lib , ulardan eng ko`p tarqlgani –s(es) sufiksi yordamida son kategoriyasini yasashdir. J.B.Bo`ronov fikrlaricha, otning ko`plik son formasiga turli allamorflar vositasida yasalib , uning ingliz tilida quyidagi allomorflari (sufikslari) bor –es, -s vositasida: book – books, cup –cups, roof – roofs, word – words, boy – boys, bee – bees, class – classes, bed – beds, glas – glasses. Eng: npl.When I came back to the villa it was five o`clock and I want went out wher we washed the cars to take a snower (e 71.p 47). Uzb:Mustamlakalarda yuqori mansablarning aksariyatini harbiylar egallab turar, ko`pincha oily sud tshkiloti idoralarida shamshirdan ko`ra hakamlik ridosini afzal bilgan keksa jangchini uchratish mumkin edi.(F.C.p.37) Otlardagi ko`plik soni o`zakdagi unlining o`zgarishi bilan ifodalanadi.Maslan: man – men , woman – women , tooth – teeth, goose – geese, foot – feet. Masalan: The other children who had grawn up with same (p.a.p.32) The women and children and old men had gone (Ayollar , bolalar va qariyalar ketishdi.) .The greeting was over till the evening when the younger men returned from their laber on the surrounding forms and unemployed from their hunting for food (p.A.29). Приветсвия кончилась до вечера когда вернутся домой мужшин помоложе те кто работал на сегоднях фермах , после работе а те у кого нsило поботи после поисков дневного пропитанияю _______ J.B.Bo`ronov “Ingliz va o`zkek tillarida qiyosiy grammatikasi. O`qituvchi nshriyoti Toshkent 1973 y 136- bet. Ernest Semingvey ko`rsatilgan adabiyot Fenimore Cooper keltirilgan adabiyot. Fenmor Kumer aftor tarjimsi. Peter Abrahams ko`rsatilagn adabiyot. 31

Shuning dek ko`pgina juft otlarning (buyumlarning nomalri) faqat j`oplikda ishlatiladi.Maslan: Scissors – qaychi. Trousers – sim, spectacles – ko`zoynak. Scales – tarozi. Tongs –ombur, goods – tovarlar.Quyidagi jamlama otlar ham faqat ko`plikda ishlatiladi. Slums – xabarlar. Contents – mundarija , clothes – kiyim – kechak stairs – zinalr. Proceeds –savdo tushumi. People so`zi odamlar manosida kelganida faqat ko`plikda ishlatiladi.Xalq so`zi manosida kelganda ham birlikda ham ko`plikda ishlatiladi. The russon people is invincible.(Rus xalqi yengilmasdir.) The Pueblo peoples spoke five languages.(Publi xalqi 5 ta tilda gaplashishgan) But all the people in America were polytheistic, worshiping a multitude of gods. 32

$1.3. Son kategoriyasining eksplitsit va implitsit tarzda ifodalanish. Son kategoriyasining eksplitsit va implitsit tarzda ifodalanishi ham mumkin. Eksplitsitlik ko`plik ma`lum ko`plik son markerlari (qo`shimchalari )ishtirokida yasaladi.Masalan: In the late summer of yhat year we lived in a house in the village that looked across the plain to the mountains.(E.H.p.3) O`zb:O`sha yili yoz oxirida biz qishloqda kulbada yashardik.Kulbadan narida daryo bilan vodiy ulardan ham olislarda tog`lar yastanig yotardi.(E.H.p.3) N –s .He married and the sole issue of his connection had been sent early in life to receive the benefits of the English schools. After taking his degrees at one of the universities of the mother country.The young had been suffered to aquire a knowledge of life with the advantages of European society (F.C.p.37)N-lar.U uylandi.Bu nikoh sharofatila dunyoga kelgan yakka – yagona farzandi o`sha yoqdagi o`quv o`quv yurtlarining ta`lim – tarbiya bobidagi afzaliklaridan bahramand bo`lmog`I uchun angliyaga jo`natildi.O`spirin metropoliyada universitetni bitirgandan so`ng ota –onaning yevropa hayotining ajoyib jihatlari bilan tanishuvga imkon berdi.(F.K.p.37)Ko`plik kategoriyasi implisitlik ko`plik ma`nosining bevosita so`zlar o`zagi vositasida ifodalanishi tushuniladi. Masalan: The men were not and sweating.(E.H.p.24) Odamlar holdan toygan terga pishgan edilar. Son kategoriuyasining implitsit usuliga man – men , woman – women, foot – feet , tooth – teeth, goose – geese, mouse – mice, ox – oxen, loose – lise, child – children, frothen – frethen. Eng: All his geese are swans (A.R.galperin on page 508)My friend is a children`s doctor now (N.A.Bonk p.110) In his third year Peter decided to be a children`s doctor and now he works at a children`s hospital in Riev.(N.A.Bonk p 110). But what was this ..? People coming women ….am\nd chidren … and there were some old men too! (P.A.p99).Hozirgi zamon ingliz tili quyidagi leksik – grammatik usullar vositasida ifodananadi. 1.Ko`plik morfemasi orqali. 2.Ko`plik son orqali 33$

3.Miqdor olmoshlari bilan 4.Kishilik ko`rsatish va boshqa olmosh formalari va boshq olmoshlari orqali. 5.Ko`plik manosini ifodalovchi ot, sifat, fe`l va boshqa so`z turkumlari vositasida. Hozirgi zamon ingliz tiltida son kategoriyasini maxsus formalar vositasida ifodalanishi. Hozirgi zamon ingliz tiltida son kategoriyasi birlik va ko`plikdan iborat bo`lib , bunda birlik formaga qarshi qo`yiladi.Birlik forma maxsus Grammatik morfologik ko`rsatkigichlarga yoki marerlarga (qo`shimchalarga) ega .Ularning qppozitsiomasi (qarama – qarshi) qo`yillishi N- sing , N-pl dan iboratdir. Ingliz tilida otlar ko`plik formasini qabul qilishi yoki qilmasligiga k`ora ikki qismga bo`linadi.Ko`plik formaga kela oladigan va ko`plik formaga ega bo`lmagan otlar Ularning sanaladigan otlar (contable nouns) Ikkinchisi sanalmaydigan otlar (uncountable nouns) deb ataladi. Ko`plik formaga ega bo`lmagan otlarga faqat ega bo`lmagan otlarga faqat birlik formada ishlatiladigan otlar (singularia tantum) ni o`z ichiga oladi. Ko`plik formada keladigan ortlar ham o`z navbatida har ikkala formada ishlatiladigan (regular inflexional plurals) va faqat ko`plik formada ishlatiladigan otlarga bo`linadi. ______ M.Mirzayev S.Usmonov :O`zbek tili” “O`qituvchi nashriyoti” Toshkent 1970. “New English –Russian Dictionary” edited by prof . I.K.Galperin. Two volumes SE. publisher Moscow 1972 Natalya Alexandirova Bonk 34

I Bobga xulosa. Ushbu bitiruv malakaviy ishimni yaratish mobaynida men turli olimlar fikridan va adabiyotlarga keltirgan misollardan foydalandim va quyidagi misollarni birinchi bobga keltirdim. Birinchidan. Bu bobda so’z turkumlarining ingliz tilida barcha so’zlar anglatgan leksik-grammatik ma’nosi morfologik formasi va o’zaro sintaktik aloqaga kirishishi, hamda gapdagi vazifasiga ko’ra ma’lum guruhlarga bo’linishi haqida so’z boradi. Ikkinchidan. Ot so’z turkumi haqidagi bo’limida esa, otlar haqida umumiy ma’lumot yani bu so’zlarninig kim, nima? So’rog’iga javob bo’lishi, ot oldidan artikl va predlogning kelishi, va ular otning asosiy ko’rsatkichlari ekanligi haqida ma’lumot berilgan, yana qo’shimcha qilib aytishim mumkin bo’lgan narsa, Otlar ega, kesim, aniqlovchi, to’ldiruvchi va hol vazifasida kelishi mumkin. Ular birlik va ko’plik formada ishlatiladi. Ot so’z turkumi asosan 2 guruxga bo’linib o’rganiladi. Atoqli va turdosh otlar. Bu bo’limda siz to’liqroq ma’lumot olishinning mumkin. Uchinchidan. Ingliz tilida son kategoriyasi mavjud bo’lib,predmetlar soning birdam orqiqligini bildiradi. German tillarida bu to’g’ri shunday deyiladi. Biror negizga kelishik kotegoriyasi formasidan oldin qo’shilib, grammatik miqdor ma’nosini ifodalovchi formalar sistemasiga son kotegoriyasi deyiladi. Table-tables ingliz tilida otlarning ko’pligi ularga ( es ) ‘s’ qushimchasini qo’shish bilan yasaladi. To’rtinchidan . son kategoryasininig eksplitsit va implitsit usullari bilan ifodalanishi tahlil qilingan.Eksplitsitlik ko’plik ma’lum ko’plik son marketlari ishtirokida yasaladi. Ko’plik kategoryasi implitsitlik ko’plik ma’nosining bevosita so’zlar o’zagi vositasida ifodasidalanishi tushuniladi. Hozirgi zamoningliz tili strukturasi manbalarida ko’plik quydagi leksik-grammatik usullar vositasida ifodalanadi. 1 Ko’plik morfemasi yordamida 2 Ko’plik son orqali. 35

3. Miqdor olmoshlari orqali. 4. Kishilik, ko’rsatish va boshq a olmosh formalari orqali. 5.Ko’plik ma’nosini ifodalovchi ot, sifat, fe’l va boshqa so’z turkumlari vositasida. Beshinchidan. Ingliz tilda son kategoriyasining mahsus morfemalar vositasida ifodalanishi. Bu yerda otlarning birlik va ko’plik formalarini bir-biriga qarshi qo’yish orqali ifodalashga alohida to’xtalishni taqazo qiladi. Ko’rinadiki, ingliz tilida boshqa tillardan kirib kelgan ko’plik formalari ham ko’p uchraydi. Ko’rsatilgan bo’limlarda birma-bir misollar bilan tahlil qilib berildi. Ko’rinib turibdiki, demak ingliz tilida otlarining son kategoriyasining yasalishi usullari turlichadir va bu haqida kengroq ikkinchi bobda tushunchaga ega bo’lishingiz mumkin albatta. 36

II BOB. Boshqa tillardan kirib kelgan ko`plik son formalari. Ingliz tilida otlarda ko`plik soni –en affiksi vositasida ham yasaladi. Masalan: ox- oxen , child – children, brother – brotheren, woman – women.They were as strong as the oxen.(ular boshqalardek kuchli bo`lgan) Ingliz tilida yana grek va lotin tillaridan kirib kelgan so`zlarda –a suffiksi ko`plik otni ifodalaydi. Masalan: datum – data(yangilik – fakt), sanatorium – sanatoria, sanatora establishment for the treatment of people who are ill especially convales cents.(kasal kishilarning sog`ayishi kuzatib boradigan qurilma) Yuqoridagi mazkur suffikslar ingliz tilini o`ziga xos bo`lmay boshqa tillardan avval aytganimizdek lotin va grek tillardan kirgan so`zlar bilan birgalikda Tayyorligicha qabul qilingan. Yuqoridagi –en, -a. suffikslarini davom ettirishimiz mumkin. Bunday ko`plik yasalishi lotin va grek tillarida eksplitsit asosida yasalgan ko`plik sondir.Masalan: -a –ae : fauna – faunae,( fauna hayvonlarning jami turi) formula – formulae (formula – retsept) – su, -i : alumnus – alumni (sobiq student – sobiq studentlar) : famulus – famuli (sobiq tarbiyalanuvchi maktab ) alveolus – alveoli (uya – uyalar) calculus – calculi (hisoblash) –um - a : addendum – addenda (qoshimcha ilova), agendum – agenda (esdalik kitobi) –ex ,-ix , -is , -sis –es : codex – codices (eski qo`lyozma, qonunlar to`plami) appendex – appendixes (qo`shimcha ilova ) analysis – analyses (tahlil, analiz) metathcis – metathes (fonetik tovushlarning o`rnini almashtirish. - on – a : eritorion – eriteria (o`lchov birligi) oxumoron – oxumora (oksimoron) - ma – mata: sarcoma – sarcomata, (xavfli o`sma, rakning bir turi) fibroma – fibromata (o`smaning bir turi.). Stemma – stemmata (shajara) Lotin va grek tillaridan ingliz tiliga kirib kelgan so`zlarning ayrimlari ko`plikda –es - s qo`shimchasini ham olib , implitsit usulida yasaladi. Corona – coronoe – coronas-( toj – quyosh aylanasi) focus – foci – focuses ( ko`z boylash). Narcissus – narcissi – narcicuses (narsiz guli ). Frustum – fruste – frastums (kesma piramida) gymnasium – gymnasia – gymnasiums (gimnaziya) organon – organa – organous (ilmiy bilib ). 37

Hozirgi zamon ingliz tilida lotin va grek tillaridan kirib kelan ko`plik son kategoriyasidagi otlar manbalarga asoasn anchani tashkil qilar ekan. Bunday son kategoriyasi ilmiy va meditsinaga oid otlarda ko`p uchrashining shohidi bo`ldik.Bu sohani alohida obyektiv tekshirish manbai qilishsa maqsadga muvofiq bo`ladi deb hisoblaymiz. 38

2.1. Pluraliya tantum otlari. Pluraliya tantum iborasi faqat ko`plik “son” degan ma`noni anglatib bu turga kiruvchi otlar asosan ko`plikda ishlatiladi va ular juft predmetlarning bir necha qismdan tashkil topnini ifodalydi. Masalan: pyjamas (pijama), trousers (shim), pincers (pinset), pliers (ombur),goods (tovarlar), provisions (oziq – ovqatlar) , seres (seriya) Maslan: He is pretty , isn`t he ? And look at the beautiful creses in his trousers. I let you a tailor made that suit for him And look at his shoes.Did you ever have shoes like that ? U chiroyli shunday emasmi ? Uning shimini qirrali turganini qara . Bu kostyumni tikuvchi xuddi u cuchun tikkandek.Sen biror marta shunaqa tufli kiyganmisan ? I took off my trousers and wrung them too.Then my shirt and underclothing ( E.H. p.240). Shimimni yechdim va siqdim keyin ko`ylagim bilan ichki kiyimlarimni siqib qo`ydim. Qo`shma so`zlarning ko`plik formsi ikki xil usulda yasaladi: a)suffiks qo`shma so`zlarning birinchi komponentiga qo`shiladi: passer by – passers –by (o`tkinchi – o`tkinchilar ), mother – in law mothers – in – law (qaynona - qaynonalar). Ichki infeksiyada qo`shma otning birinchi komponenti o`zgaradi. Man – of – war – men –of – war (harbiy kema –harbiy kemalar). Hotel keeper – hotel keepers (mehmonxona xo`jayini ) custom – house – custom houses (bojxona – bojxonalar) b) suffiks qo`shma so`zlarning komponentiga qo`shiladi. Masalan: good – for – no thing – good for nothings – ishyoqmaslar. Qo`shib yoziladigan qo`shma so`zlarning ikkinchi so`zi ko`plikda bo`ldi.schoolboy – schoolboys, postman – postmen, housewife – housewives. 39

2.2. Leksik va sintaktik usul bilan son kategoriyasini yasash. Leksik yo`l bilan son kategoriyasini yasash ikki xil bo`ladi: a) so`z yasovchi suffikslari vositasida ko`plik son ma`nosini bildirish. b) B)bevosita so`z negizi vositasida son kategoriyasini ifodalsh. a)so`z yasovchi suffikslari yordamida son kategoriyasini yasash. Bu usulga kiritiladigan suffikslar asosan so`z yasash uchun ishlatilsada , ular ma`lum darajada ko`plik tushunchasini ham anglatib keladilar.Masalan: -(e) ry: cavalry (kavaleriya – otliq askarlar). Infantry ( piyoda qo`shin). Masalan: the horsemen did not wait to hear more…(F.C.p.27) suvoriy otliqlar ko`p quloq solib o`tirmadilar(F.C.p.27) - cade – cavalcade (chavandozlar), motorcade (avtolkolonna , avtomobil karvoni). - ture: denture (tish tizimi) conjecture (konyuktura – umumiy ahvol) c) bevosita so`z negizi vositasida ko`plik sonini yasashga asosan kollektiv, guruh , to`da, poda kabi ma`nolarni ifodalovchi so`zlar kiritiladi.Masalan: family (oila), assembly (ansambl), dozen (dyujena – o`n ikki qismdan iborat narsa), brigade (brigade, jury – (jyuri), fleck – (to`da, gala) team (komanda, komanda azolari) fleet (flet). Masalan: The whartons continuide chained in breathless silenxe the divelling of Birch , made a rapid circle around his grounds an in an instant his house was surrounded by a dozen sentinels (F.C.p.73) Uortanlar hanuz deraza yonida qimir etmay turgan kuyi, nafaslarini ichlariga yutgancha , suvoriylarning harakatini kuzatishardi. Bu orada suvoriylar Beryogning uyiga yetib borishib, zumda uni o`rab oldilar O`n cho`g`li qorovul qo`ydilar .(F.K.p.59) __________________________________________________________ Femore Coper keltirilgan adabiyot. 40

The family were early in assembling around the breakfast table.(F.C.p.72). Oila … nahorlikka barvaqt to`plandi. (F.K.p.72) As yet none of the family had sufficient prensence to devise any means of security for captain wharton.(Uorton xonadonidagilardan birortasi shu damgaacha o`zini o`nglab ololmagan(F.C.p.60). Ko`plik ma`no bu otlarning o`zagida implitsit ravishda yashiringan bo`ladi. Shu sababli ular gapda ham birlikda ham ko`plikda ishlatilishi mumkin. Masalan: The cattle are grazing . (Mollar o`tlab yuribdi).His family isnot large (uning oilasi katta emas). Yhe family are sitting at the table (oila a`zolari stol atrofida o`tiribdi). All the team have left for Berlin (Kamandaning hamma a`zolari Berlinga jo`nab ketishdi.) The ladies of the Wharton family had collected about a window, deeply interested in the scene we have related (F.C.p81) (Uorton xonadonidagi xonimlar dera yoniga to`planib olib, biz yuqorida tasvirlagan manzarani ko`z uzmay kuzatib turdilar. (F.c.p81)Bu gruppadagi otlarga neytral ko`plik son kategoriyasi (neutral plurals) deb yurituvchi so`zlarni ham kiritish mumkin. Masalan: fish – fish (baliq - baliqlar), cod – cod (treska - treskalar), sheep – sheep (qo`y – qo`ylar), maskerol – mackerel (skumbriya) deer – deer (kiyim - kiyimlar), pike – pike (cho`rtan baliqlar), grouse – grouse (kaklik - kakliklar), salman – salman (lasos), swine – swine (cho`chqa) At the strart of the winter came the permament rain and with the rain came the cholera.(E.H.64).(Qish boshlanishi bilan surunkasiga yomg`ir quyib berardi, yomg`ir bilan birga havo tarqaldi.(Er.H.64). Yuqorida keltirilgan otlarda son kategoriyasi maxsus sufiks vositasida yasalmaydi.Bu otlar neytral formaga ega bo`lsada birliok va ko`plikdagi kesim bilan ishlatilishi mumkin.Masalan: Here is the fish. Here are the fish.Neytral ko`plikdagi ot singular tantumdagi otlardan farq qilib, son va boshqa aniqlovchilar bilan birga ishlatilishi va ko`plik miqdorini qo`shishi mumkin. Masalan: There are many fish in this river.(Dalada ko`p qo`ylar bor)There are many fruit in the table(stol ustida ko`p mevalar bor)There arenot many grouse in this mountain.(Bu 41

tog`da kakliklar ko`p emas).Many deer run along the forest (ko`p kiyiklar o`rmon bo`ylab yugurishdi.) Yuqoridagi otlar ko`plik son formasida ishlatilsa , ular qo`shimcha ma`no kasb etadialr.Ya`ni ularning turlari haqida gapirganimizda,masalan: meva turlari, baliq turlari haqida gapirganimizda ular qo`shimcha ma`no kasb etadilar.Masalan:there are many fishes in the Amu – daryo river (Amudaryoda turli xil baliqlar yashaydi degan ma`noni anglatadi.)There are apples, plums and other fruits on the table.(stol ustida olma, olxo`ri va boshqa mevalar bor). Turli millat va mamlakatlar nomini ifodalovchi so`zlarning ko`plik formasi ham o`ziga xos ravishda yasaladi.Masalan: I`m a moment the blanket in front of the dressing station opened and two stretcher bearers came out followed by the tall Englishmen (E.H.p.43) (shu payt eshikning adyoli ko`tarilib u yerdan ikkita sanitary bilan baland bo`yli inglizlar chiqishdi.)(E.H.p.43) Sintaktik usul bilan son kategoriyasini yasash. Bu quruhga son kategoriyasi leksik usul asosida yasaladi, ya`ni ko`plik ma`nosiga ega bo`lgan so`zlar yoki iboralar boshqa otlar predlogsiz va predlogli birikib o`zlari aniqlab kelayotgan otlarga ko`plik manodini beradilar.Masalan: The two friends are always together.(Bu ikki o`rtoq doim birga ) There exist several opinions on this problem (Bu masala yuzasidan har xil fikrlar mavjud). A mast of facts were collected on this phemomenom. Bu hodisa ustida bir qancha faktlar to`plandi.) Eng: The young man hundreds of others in this situation had settled permonenlly in the country (E.H.p.37) Uzb:O`z doirasidagi boshqa yuzlab inliz o`spirinlari kabi u ham bu mamlakatda bir umrga tub qo`yib , palak otdi. (E.H.p.37) ________ Ernest Hemingway foydalanilgan adabiyot. 42

Eng: But the death of his father recalled him , after pasting two years in his manner , to the possission of an onorable name and a very ample estate.(E.H.p.38) Uzb:Biroq oradan ikki yil o`tib otasi o`g`liga e`tiborli nom bilan katta mulkni meros qilib qoldirgach , o`spirin vataniga qaytdi.(F.K.p.176) Eng:Two or tree of the dragoons now dismanted and disappearedm in a few minutes, havever they returned to the yard followere by katej, frow whose violent gesticulations , it was evdent that matters of no trifling concern were on the carpet (F.C.p.73) Uzb: Suvoriylardan ikki , uch kishi otlardan tushib , ichkariga kirib ketishdi.Bir necha daqiqadan so`ng ular yana hovliga chiqishdi.Ular orasida Keti ham bor edi. Uning zo`r berib qo`l silkishidan ahvol pachavalashganini payqash mumkin edi. (F.C.p.73) 43

2.3. Otlardan boshqa so`z turkumlarda son kategoriyasning ifodalanishi. Son kategoriyasi otlarga birlamchi grammatik forma sifatida mansub.Boshqa turkum shu grammatik kategoriya nuqtai nazardan ikki guruhga gruppalanadi: 1.ot tip leksimalr : Bularga son kategoriyasi birlamchi forma sifatiga xos Masalan : Ot so`roq olmoshlarida shunday . Son fe`lning harakat nomi (infinitiv) formasiga ham xosdir.Olmoshlardan farqi shuki, harakat nomi odatda son kategoriyasining bir formasida birlik formasida namoyon bo`ladi.Isbot qilishiga tirishib, o`z izzatida turishi qachon kelishi, tushuntirishimiz kerak kabi.Ko`plik formasida ishlatilishi juda kam uchraydi. Son kategoriyasining faqat birlik formada ishlatilishi hech kim, hech nima kabi ot inkor olmoshlariga ham xos. Nebody did it. Olmoshlar qatoriga kiritiluvchi.O`z ta`kid so`z ham son kategoriyasining birlik formasida ishlatiladi:O`zini o`nglab olishi uchun, o`zi raislik qilganiga qaramay ,o`z kabinetida kabi. 2.Otlashuvchi leksimalar :Bunday leksimalrga son kategoriyasi ikkilamchi forma sifatida qo`shisladi.Son formasini shunday qo`shish mumkin. 1.Sifat otlashuganda voqe bo`ladi:boshqalarning mehnatiga , beodoblar xurujidan , kattalarning betiga chopar, biz bechoralarga qiyin, g`iybatlar to`qishga kabi.Yuqoridagi misollarda otlashish sifat negiziga otlik grammatik kategoriyasi formasini bevosita qo`shish bilan yuz beradi.Bu asosiy holat , sifat negizining avval – lik affeksini olib otlashuvi ham mavjud.(Bu affiksdan keyin sonlash formasi o`z – o`zidan) qo`shiladi.Semizligidan nolib (semiz ekanligidan nolib) kabi. 2.Sifat olmosh otlashganda voqe bo`ladi.Ko`rsatish olmoshlari son kategoriyasini har ikki formasida ishlatiladi:odamlar bundan foydalnib , bularni payqamaydigan qilib , hamma shunga ko`ndi, unda tortishuv hammasini sezdi – ko`plikda. Hamma , barcha , har bir kabi belgilash olmoshlari son kategoriyasining birlik formasida keladi.:hammasi aks natija berar edi – yolg`iz egalik olib kelishi , so`zga chiqqanlarning hammasi qaralishi bo`lib kelishi, hamma shunga kundi, hammadan mana shu yomon , barchaga ibrat ko`rsata boshladi: - egalik 44

qo`silmagaini holda otlashuvi (tom ma`noda otlashish asli so`z oxirisida sodir bo`ladi). 3.Son leksima otlashganda voqe bo`ladi.hali o`n oltiga to`lib to`lmagan Latifjon.. (J.A).Son leksima qaralmishi bo`lib kelganida ham go`yo otlashish yuz beradi. Qizlarning biri, buxgalteriya xodimlaridan birining kabi. Birinchi tip misollarida son leksima son kategoriyasining har ikki formasida ishlatiladdi.O`n oltichi – o`n oltilarga kabi.Bu yerda - lar affiksi chama, taxmin ma`nolarda son leksima birlik formasida ishlatiladi. 4.Ba`zi sifat tip ravishlar ham otlashib , son kategoriyasining faqat birlik formasida emas, har ikki formasida keladi: Ko`pda beri (ko`p vaqtan beri) yaqinda (yaqin paytlarda) , ilgari – ilgarilari kabi misollar ko`rsatadiki, otlashish payt ravishlarida qisman miqdor ravishlarida sodir bo`ladi.Bu yerda ham – lar affiksi chama, taxminni ifodalaydi. 5.Sifatdosh formasidagi fe`l leksima asli sifatlovchi holatida bo`lib , sifatlanishi ellipslshsa otlashadi.So`zga chiqqan ukam – so`zga chiqqanlarning hammasi, darrov aql o`rgatadigan , (aql o`rgatadiganlar) topildi kabi. Bu yerda – lar affiksi sof ko`plik ma`nosini ifidalaydi. 45

2. 4. Hozirgi zamon ingliz tili fe`llarida son kategoriyasini ifodalanishi. Ingliz tilida fe`llarning hozirgi zamon uchinchi shaxs (e) s affiksi formasiga ko`plikning nomvoy (nol) formasini qarshi qo`yish bilan yasash mumkin:Masalan: work – work, comes – come, speaks – speak, has – have , does – do . goes – go, leaves – leave, arrives – arrive etc. The present reader is for the young teacher who wishes to improve his vocabulary and the use of ideoms to asimilate the easy flow of modern Colloquil English(N.Markova).Water boils at 100 degrees celsius.(Suv 100 daraja gradusda qaynaydi).(R.M.p.6) Tom plays tennis every day. (Tom har kuni tennis o`ynaydi.) (R.M.p.7) This machine doesn`t work.(Bu mashina ishlamaydi).(R.M.p.6).The eath goes round the sun (R.M.p.5)(Yer quyosh atrofida aylanadi)Nurse looks after patients (R.M.p.5)(Hamshira bemorlarga qaradi). O`zbek tilida esa fe`l negiziga - lar affiksini qo`shish orqali yasladi.msalan: Odamlar bir – biriga yordam beradilar.(J.A).Quyuq to`fon ichida nimalar bo`layotganini bilmay qoldilar.Hozirgi zamon ingliz tilida fe`llarning zamon ingliz tilida fe`llarning supplitiv (o`zak vositasida: am – are , is – are , was – were, have – has – had . Misol The plain was rich with crops there were many archards of fruit tree and beyond the plain the mountains wre brown and bare.(E.H.p.3)(Vodiy yerlari hosildor edi, unda bog`zorlar serob edi, vodiy etagidagi tog`lar esa taqdir qo`ng`ir tog`lar edi. (E.H.p.7)The forest had been green in the summer when we had come into the town but now there were the stumps and the broken truks the grand torn up… (E.H.p.5) .(Biz shaharga kirgan mahalda yozda bu o`rmon ko`m – ko`k bo`lib turgandi, majaqlangan o`rin tanalarigina qoldi.(E.H) O`zbek tili fe`llarining ko`plik formasi quyidagi usullar vositasida ifodalanadi. 1. Son kategoriyasini ifodalovchi - lar affiksi ishtirokida : keldi – keldilar.Masalan:Sizni Xo`janazar aka so`rab keldilar.(J.A). Bu ayol onangiz bo`ladilarmi ? (J.Abdullaxonov) III shaxs birligining sizlash formasi Maqsad maylining III shaxs tuslovchisi tarkibida kelishi Masalan: Kecha kelin , bugun darrov yangi rtartib o`rnatmoqchilar.(I bid – o`sha yerda).Shaxs – son 46

kategoriyasining ifodalovchi – iz, - siz, - dilar, - chilar affikslari ishtirokida Masalan: U menga Miss Barkli navbatchilik qilyaptilar dedi.(E.H.p.27).. Nega unday qildinggiz ? Bu odam nima uchun mening payimga tushib yuribdi bilasizmi ? (I bid 35).Ko`plikning nolivoy morfemasi vositasida ifodalanishi .Ingliz tilida son kategoriyasi implitsit va eksplitdit usulda ifodalanadi. Ko`plik kategoriyasi son bilan ifodalanadi. Ko`plik kategoriyasi son bilan ifodalanganda : two ,three, four, five , farty, fifty, hundred , thousand, million, twour three, fiev or six. Bu so`zlar ma`nosiga ko`ra predmetni miqdori yoki sonini ifodalaydi.I learn italian. It is very good language.It is said that I learn it three or four weeks (E.H.p.27).(Men italian tilini o`rganyapman.U juda chiroyli til. Aytishlaricha uni 3-4 haftada o`rganib olar ekanman).You may came and if you want.(E.H.p.16)(Agar uni ko`rishni hohlasangiz soat 7 dan keyin keling).Two carabinere held and the car up. I shall had fallen and white we waited three ofturs fell up the road (I bid 18)(Ikki karabiner mashinani to`xtatishdi, yo`lning u tomoniga snayad portladi, biz to`xtab turgan vaqt uchida yana uchtasi portladi.)(I bid 30) they were seventy – sevens and came with a whishing rush of air, a hard bright burst and flash and they grey smoke that blew across the road (E.H)(Bular 77 millimetrli snryadlar bo`lib , ular uchib borayotganida, shuvillab xushtak chalib o`tar , keyin birdan qisqa portlash eshitilar , alanga ko`tarilib , yo`l ko`kimtir dud bilan qoplannardi.) Ko`plik kategoriyasi kishilik va ko`rsatish olmoshi bilan ifodalanishi. Ingliz tilida ko`plik soni kishilik va ko`rsatish olmoshlari bilan ifodalanib keladi. Eng:I – we, me – us (- men – biz, meni - bizga) thou , this , that , these, those, (bu, ana u, bular, ana ular).Miqdor olmoshlari bilan ham ifodalanadi . much many , some , several kabilar .Misollar: We were just beginning to set some of them.They were a real mask.You were liable to arrest if tou did not have one worn in plain sight.(E.H.p34).(Biz endi – endi ola boshlagan edik. Ular chindan ham niqobga o`xshab ketardi. To`pponchasiz turgan odam qamoqqa olinishi kerak edi.(E.H). 3 3 Ernest Hemingway a Farewell to arms Leningrad pros 1971. 47

Maxsus markerlarsiz ko`plik kategoriyasing ifoda etilishi. Ingliz tilida ko`plik ma`nosi so`z o`zagi vositasida ifodalanib ular til uchun ham universal harakterdadir.Misollar: Eng:ammo, to`da , guruh , turkum, gala, olomaon, xalq, aholi, jamoa , kamanda, kompaniya, jyuri, jamiki, jam, juft, juftlik, gyujina, ko`pchilik, ko`paytma , majlis, anjuman, lashkar , asambell, jamiyat, jihat, ekipaj, ko`payish to`da kabilar. (Bular yuqorida ham qayd qilindi.)Our army are strong so that we are afraid of nothing.(Bizning armiya kuchli, shuning uchun biz xech narsadan qo`rqmaymiz). Reduplikatsiya vositasida yasalgan otlar. Reduplikatsiya vositasida (takroriy so`zlar) yasalgan so`zlar ingliz tilida o`zbek tiliga qaraganda biroz farq qiladi.O`zbek tilidagi so`zlar reduplikatsiyada keng tarqalgan bo`lib , asosan leksik yarusga oid bo`ladi.Ingliz tilidagi reduplikativ so`zlar nisbatan kam uchraydi.Asosan sintaktik yarusda amalgam oshdi. Reduplikatsiya yordamida ko`plik kategoriyasining ifodalanishi: Eng: Many – many, much – much, dick – dick, click – clock, by and by, pipi– pip, mur –mur , clip – clap, tick – tock, zig – zag, girly –girly, jog – jod etc. Ingliz tilida sintaktik yarus tipologik ko`plik son kategoriyasini ifodalashdagi universal vosita hisoblanadi. Much – much many was spent by Alex (Alex tomonidan qanchadan – qancha pullar sovurildi). 48

2. 5. Hozirgi zamon ingliz tili va o`zbek tilida son kategoriyasining qiyosiy ifodalanishi. Ularni quyidagicha tahlil qilamiz . hozirgi zamon ingliz tili strukturasida , manbalarning bildirishicha otlarning birlik va ko`plik formalarda ishlatilishi son kategoriyasi deyiladi.Mana shundan kelib chiqib bizning ushbu bo`limda tekshiruv obyektimiz inliz tli strukturasida otlarda son kategoriyasidir. Otlarda – lar affiksi ko`plik formasi deb ataladi.Shunga ko`ra shakl va ma`noda o`ta zid qo`yiladigan affiksiz holat billik formasi deb yuritiladi.Masalan:kitob – birlikdagi ot kitoblar ko`plikdagi ot deyiladi.otlarda grammatik ko`plik – lar affiksi bilan ifodalanadi.Ko`plikning bunday maxsus affiks bilan ifodalanish morfologik usul bilan ifodalanish deyiladi. Masalan:Stollar, bolalar, uylar kabi. Son kategoriyasining otlardagi yagona affiksi – lar . Bu morfemaning ish doirasi ancha kengayib u hozirda ko`plini ko`plikka bog`liq ma`nolarini , shunigdek son kategoriyasidan tashqari ma`nolarni ham ifodalaydi. Otlarni semantic jihatdan tasniflash (analiz ) nuqtalari juda ko`p.Bular asosan leksikalogiyada amalgam oshiriladi.BU yerda esa otlarning grammar xususiyatlari bilan yaqin bog`liq tasnifi nuqtalarini keltirishi kifoya.Quyidagi semantic analiz otlardagi son kategoriyasini o`rganishda yordam beradi. 1.Ot leksemalar bir turdagi predmetlarning hammasini nomlashi yoki bir turdagi predmetlardan bittasini atash, ajratib ko`rsatish jihatidan quyidagicha grupalanadi. 1.Turdosh ot – bir turdagi predmetlarning nomi: qalam (pencil),pen , tree, house , table . Turdosh ot ot turni turdan ajratadi. 2.Atoqli ot –yakka predmetning atamsi .Atoqli otda umumlashtirish yo`q , u leksik jihatdan odatda shartli bo`lib yakka bir predmetni o`zi kabi boshqa predmetdan farqlab berishga xizmat qiluvhi tamg`a vazifasini bajaradi.Atoqli tamg`a vazifasini bajaradi.Atoqli tamg` vazifasini bajaradi.Atoqli otning ko`rinishlari quyidagicha: 1.kishi ismi – ssharifi familiyalar To`lqin , Brown,Tom , Jane 2.Taxalluslar : Kamtar, Saki 3.hayvonlarga qo`yiladigan ismlar. 4.Geografik nomlar: Pacific Ocean, America, Mexico, Angliya: 49

5.Tashkilot va idoralarning nomlari. 6.Gazeta , jurnal , kitob nomlari The Time, Today Uzbekistan The Hotel7.Muhim tarixiy hodisalar sanalarning nomlari the 8 th of march, new year, the valentins day. K`o`pchilik atoqli otlar turdosh ot , boshqa biron turkum so`zi asosida vujudga keladi.Masalan: Olmos (turdosh otdan 0,O`tkeir (sifatdan0 Tursun (fe`ldan) kabi oz bo`lsada atoqli otning turdosh otga aylanishi ham uchraydi roentgen (apparatning nomi), xosiyatxon (atlas turning nomi) Bunday so`z turdosh otga aylangach leksik mundarija kasgf etadi. Aksincha turdosh ot yoki boshqa biror turkumi so`zi atoqli aylansa , odatda leksik mundarijadan mavhum bo`ladi. Shartlik kasb etadi.(nom tamg`aga aylanadi.) Otlar kim yoki nima so`rog`iga javob bo`lishi asosida kishi otlarida va narsa otlariga ajratish mumkin.Masalan: student, o`qituvchi, transport , iqtisod kabi. Otlardagi bunday semantic zidlanish son kategoriyasidan tashqari boshqa Grammatik hodisalarga ham ta`sir ko`rsatadi.Turdosh otlar yana bir necha nuqtayi nazardan tahlil qilinnadi: 1.Dona otlari va jami otlari struktura jihatdan bular nojuft va juft bo`ladi.Struktural farq tagida semantic farq yotadi.Nojuft otning mano konturlari otning mano shaklari aniq bo`ladi. Juft otda esa ma`noda umumlashish, kengayish yuz beradi. 2.Konhret (jismiy) otlar va abstract (mavhum) otlar: note – book, hall, room, sleep, freedom, life, friendly kabi. Atoqli otlarda son. Atoqli otlar orasida – lar oluvchilar ham - lar olmaydiganlar ham mavjud.Ko`pchilikni – lar oluvchilar tashkil qiladi. –lar olmaydigan atoqli otlarga: quyosh, yer, (un, earth) moon – oy , west , east , north kabi planeta ismlarini misol qilib keltirish mumkin.Bular odatda to`g`ri ma`noda ishlatiladi.Ko`chma ma`noda ishatilsa, atoqli otlikdan chiqadi, turdosh otga yoki biror turkum so`ziga aylanadi.Demak - lar olmaydigan atoqli ot faqat bir formada ishlatiladi.O`z semantic xususiyati ma`no – yakka predmetni anglatadi.Shu sababli formal jihatdan ham birlikda deb yuritiladi.Ko`rina diki, bunday atoqli otlarga bir lik son 50

formasigina (son kategoriyasi qismangina ) xos , chunki chog`ishtiriladigan ikki formadan faqat biri mavjud. Atoqli otning – lar olmasligi sintaktik sababga ko`ra ham voqe bo`ladi.Masalan: izohlovchi izohlanishi kontruksiyasining birinchi komponenti bo`lib kelgan atoqli ot doim birlik formada keladi.Gulshanbonu xudoyor xonligining ikkinchi davrida o`z husni bilan bir necha marotaba xonning iltifotiga sazovor bo`lgan xaram kanizlaridan biri edi.(A.Qodiriy 105 - bet) Geografik atoqli ot geografik turdosh ot bilan birgalikda ishlatilsa, atoqli ot ham turdosh ot ham – lar affiksini olmaydi.Masalan:Ro`za daryosi ustiga ko`prik qurila boshladi.(J. Abdullaxonov ) Agar Ro`za so`zining o`zi ishlatilsa edi, uni Ro`zalar shakliga kiritish mumkin bo`lar edi. – lar affiksini oladigan atoqli otlarda formada zidlanish hosil bo`ladi.Farhod – Farhodlar, Jane – Janes kabi.Ammo bu terda ham – lar affiksining semantic mundarijasi har xil. 1.Ko`plik manosini ifodalydi.Farhodlar – bir necha Farhodlar (Bugun Sirdaryoning suvin ochgani Farhod emas , minglab Farhodlar keldi. Xirmonda ish qizidi.Xirmonchilar kechasi jo`natilmay qolgan paxtalarni shabatalatib , so`gra qoplay boshladilar.(Ibr.Rahim 328 bet). - lar bunday ko`plik ma`nisini har qanday atoqli otdan qo`shilganida emas , balki mashhur qahramonlarning ismiga qo`shilganda ifodalaydi.Shunda ham ko`plik emas , balki (ko`plik + o`xshash) o`xshash ottenkali ko`plik ma`nosini ifodalanadi. 2.Negizdan anglashilgan predmet va uning qurshovidagi bir necha predmet ma`nosini ifodalaydi.Atoqli otning ma`nosi turiga qarab “qurshov” ma`nosi turlicha tus oladi. a)kishi atoqli otiga qo`shilsa shu nom bilan biror kollektiv bildiradi: oila azolaridan iborat bo`ladi (Hulkarlar Avazlardan bir hovli narida turishar edi)(P.Q) ish , shaxsiy aloqa bo`yicha yaqin , bog`liq kishilardan iborat bo`ladi. (Kattabayevlarning bu xatosi har ikki qishloqning ham iqtisodiga zarar keltirgani aniq)(P.Q) voy Komiljonlar kelishayotibdi, men ketaman (uyg`un)Ko`rinadiki – lar addiksi Hulkar, avaz, Kattayev, Komiljin har birining “bittadan ortiq” ekanini emas balki bitta Hulkarni va unga “aloqador” yana bir necha kishini bildiradi. 51

2.Geografik atoqli otga - lar on kategoriyasi qo`shilsa , shu nom bilan ataluvchi punktni o`z ichiga olgan kattaroq territoriyani bildiradi: Gullamoqda Mirzacho`llar yam –yashildir. Yangi yo`llar (P.M) Ko`rinadiki , - lar affiksi Mirzacho`lni uning atrofidagi yerlarni bildiradi. 3. Yuqoridagi ikki punktgga keshi atoqli ot va geografik atoqli otning noo`xshov holatida ishlatilishi tasvirlandi.Bu tur atoqli otlar uyushib kelsa – lar affiksi ikki xil ishlatiladi. 1. Uyishuvchilarning har biriga qo`shiladi.Bunda - lar son kategoriyasi yuqoridagi ikki punktga takidlangan ma`nolar ifodalanadi. 2.Uyuvchilarga yaxlitlovchi forma sifatida qo`shiladi, bunda - lar affiksi uyishuvchilarga jamlab ko`rsatish uchun xizmat qiladi. Avaz Hulkar va Xolbeklarning o`rtalarida yana ko`p voqealar bo`lib o`tdi (P.Qodirov). Bazan jamlsh bilan bir vaqtda ko`plik ham ifodalanadi. Majnun , Farhodlaga arqon bo`laman.(Yashin) Bu yerda Majnun va bir qancha farhodga birgalikda. Atoqli otning turdosh ot bilan uyushib kelishi ham uchraydi.Hamza va batraklar kiradilar.(yashin)Bunday hollarda - lar affiksi o`zi qo`sshilgan negizning ko`pligini ifodalaydi. Ayni bir vaqtda jamlash ma`nosi ham bildiriladi. Xullar - lar oluchi atoqli otlarda sof son kategoriyasi ifodalanmaydi.Faqat ottenkali ko`plik ifodalanadi. Qolgan hollarda holatlarda – lar affiksi ko`plik ma`nosini emas , balki ko`plikddan tashqariga chiquvchi ma`nolarni ifodalaydi. Jam otlarida son. Turdosh otlarda son ularning ma`no turlariga ko`ra turlichadir.Bu hodisani avvalo jam otlarida ko`rib chiqaylik.jam otlari bu yerda juft turdosh otlar tushuniladi.Bunday otlar o`z semantikasiga ko`ra jamlikni bildiradi.Masalan: kuch – qutrat oti shu ikki negizdan anglashiladigan va shu yana ichki nagizdan nglashiladigan va yana shunga yaqin, o`xshash boshqa oredmetlar degan ma`noni ifodalaydi, shu sababli go`yo bu yerda “kuchdan qudrat va suning kabilar” Shu sababli - lar addiksi olmaydi deb ham anglatadigan ko`plik Grammatik ko`plik emas, jam ma`nosi bildiradi bu ma`no leksik yo`l bilan (so`z tuzish yo`li bilan) ifodalanadi. 52

Jam otlari o`z semantic tabiatiga ko`ra predmetni noyakka ifodalaydi, bunday ot anglatgan predmet donalab sanalamaydi.Bu ikki nuqtai nazardan jam otlari bir xil ammo quyidagicha nuqtai nazardan har xil, kishi yoki narsa oti konkret yoki abstract ot ham bo`lishi mumkin. Son kategoriyasining formalarida ishlatilishi jihatdan jam otlarini avvalo ikki guruhga ajratish mumkin. 1)Son kategoriyasining birlik formasida ishlatiladigan otlar otlar .Bular o`z navbatida ikki xil: 1)Birlik formasida ishlatiladigan otlar .Bunday jam otlar oz bo`lib , necha ko`plik formasida kelmasligini izohlash qiyin.Misollarni anglatuvchi abstrayk otlariga to`g`ri kelishini ko`rsatadi, mehr – muhabbat, savlat – salobai, obro`yi – ohista – sekin nurayotganday (A.Q).Urushda qnchalik kuch – qudrat talab qilinmaydi. (J.Abdullaxonov).Bu gaplardagi jam otlari savlat – salobatlar , kuch – qudratlar kabi ishlatilishida jam oti birlik formada qolaveradi, chunki bu yerdagi - lar III shxs egalikning sizlash formasiga teng . Yaxlitligicha ravishga aylangan jon – jaxdi , bilan vaqt – soati bilan kabi ko`makchili strukturasiga tarkibidagi jam oti faqat birlik formasida ishlatiladi.U shu sahrodan o`ch olmoqqa jon – jahdi bilan kirishdi.(J.A) vaqti – soati bilan javob topamiz.(A.Qahhor) Birinchi jam otlarini jon – jahdlari bilan shaklida , ya`ni III shaxs egalikning sizlash formasini qo`yib ishlatish mumkin , ammo jam otida qolaveradi. Ikkinchi misolda bunday ishlatish imkoniyati ham yo`q.Chunki nbu kishilarga emas, balki narsalarga qaratilgan, shu sababli sizlash formasi ham ishlatiladi.Chuqurroq nazar tashlasak , bunday jam otlarning komponentlari mustaqil so`z sifatida ham - lar olmaydigan turdosh ot bo`lib chiqadi.Demak , bunday jam otlarida – lar olmaslik juft soz komponentlariga aslida xos: bu otlar juftlashgach paydo bo`lgan xususiyat emas.Ko`rinadiki, juftliklar affiksining odatda inkor qilmaydi. 2)Jam oti boshlangi`ch yolg`iz holtida ham - lar olib shakllanadi.Masalan: yigit – qiz, qiz – juvon kabi birlik formasida juftlash boshqacha turadi.Bunday otlarni yigit – qizlar , qizlar – juvonlar shaklida tushish normal hisoblanadi: mana shu 53

agrigat g`ildiraklari o`rmalayotgan joyda bog`lar chiroyli dalalar bunday bo`lib , yigit – qizlar qo`shiq aytib o`tirar.(J.Abdullaxonov). Demak bu yerda – lar affiksini olishning majburiligi jam oti o`z tabiatidan kelib chiqadi. – lar affiksisiz jam oti shaklanmaydi, - lar go`yo leksimaning tarkibiga kiradi. Masalan: bundan tahsqari jam otlariga -lar qo`shib ishlatish zaruriyati sintaktik - semantic talab bilan ham yuz beradi.Masalan:Komitet bitta ota – onadan tuzilmaydi. Majlis bitta ota – na uchun chaqirilmaydi. Shu sababli quyidagi birik,alardaa ota –ona jam oti – lar affiksini olib keladi: ota – analar kometeti , ota – onalar majlisi kabilar. Bunday hodisa jam otlarigagina emas , balki boshqa otlarga ham xos albatta .Masalan:qizlar klubi, qizlar davrasi (The grils of the party0 , bolalar bog`chasi, yoshalr klubi kabi birikmalrda birinchi otni – lar affiksisiz ishlatib bo`lmaydi, ikiinchi komponentning sematikasi bunga yo`l qo`ymaydi.Masaln: ishchi oilasi , o`qituvchi oilasi, rassom xonasi deyish mumkin, chunki oila yakka ishchiga , o`qituvchiga , xona rasomga mansub bo`ladi.Ammo ishchilar shahrchasi, o`qituvchilar xonasi, rassomlar xonasi deyish shart.Chunki shaharchada ko`p ishchi yashaydi. Xonada juda ko`p o`qituvchi va rassomlar bo`ladi.(bitta ishchi yashagan joy shaharcha bo`lmaydi). 2)Son kategoriyasining har ikki formasida ishlatiladi.Masalan: Hozirgina Mohidil yozgan dasturxonga qnd – qurslar qo`yildi.jam otlariga qo`shiluvchi - lar affiksi o`zi qo`shilayotgan negizning semantic xususiyatini bog`liq holda ikki xil ma`noni ifodalaydi: 1)Jam otdan anglashiladigan ma`no komponentlari manosining yig`indisi sifatida gavdalansa - alr affikso sof ko`plik (bir necha , bir qancha ) ma`nosini ifodalaydi. Bunday jam otlari oz: ota – ona , oshiq – mashuqlarday eslaydigan bo`lib qolganman . (J. Abdullaxonov).Demak bunday jam oti kishini anglatadi. Har bir component yakka shaxsni bildiradi.Shu sababli ota – ona so`zi bitta ota va bitta ona tarzida tushuniladi. Natijasida ikkita “bitta”ni ko`pga aylantirish uchun -lar qo`shiladi.(bitta) ona –ota : (bir qancha) ota – onalar. 54

2)Jam otidan anglashiladigan ma`no komponentlari ma`nosining yig`indisidan keng bo`lsada, - lar affiksi sof ko`plikni emas, balki boshqacha ma`noni ifodalaydi.jam otlarinign ko`pida shunday .Bularda ikki xil ma`no mavjud. a) Ko`plik ma`nosi “har xil: lik ottenkasi bilan ifodalanadi.Ota – ona, oshna – og`aynilarni sog`inib yurak – bag`rimiz ezilib yuraveraylik.(J.Abdullaxonov) “Hammasi bo`ladi” – dedi u o`ziga – bog`lar ham , gullar ham , to`y – tomoshalar ham (J.A) Bu yerda oshna - og`aynilar “ko`p va har xil” to`y – tomosha. b) Agar jam oti ko`rganimizdagi biror a`zoni bildirsa shu tufayli o`rin ifodalanishi - lar affiksi “qurshov” manosini bildiradi.Chang kelib yuz ko`zlarga urildi. (J.Abdullaxonov).Bu yerda yuz – ko`z lark o`z va yuzning boshqa a`zolari. Kishi otlarida son. Otlarni kishi va narsa otlari deb guruhlash tasnif nuqtasi bo`lib , atoqli otlarni ham , turdosh otlarni ham qamrab oladi.Son jihatdan atoqli otlarda alohida xususiyat birinchi sababli kishi atoqli otlari ham o`sha yerda tasvirlandi.Jam kishi otlari haqida yuqorida gapirilganligi sababli bu o`rinda faqat dona kishi otlari haqida fikr yuritamiz. Dona kishi otlari abstrayk ham, konkret ham bo`ladi, predmetni yakka, ba`zan noyakka anglatadi, ko`pincha sanalmaydigan predmetni bildiradi.Dona kishi otlarining ko`pi konkret yakka sanaluvchi ma`no turiga to`g`ri keladi. Ota (father) , singil (sister), kelin (bride), qiz (gril), kassir , hisobchi, director, rais kabi. Abstrayk no yakka otlar ham uchraydi.Masalan: Kolektiv – abstrayk noyakka sanaluvchi predmet oti, brigade – konkret no yakka sanaluvchi predmet oti kabi.Dona kishi otlari orasida - lar affiksi olmaydiganlar ozchilikni tashkil qiladi. Bular: 1) Abstrakt sanalmaydigan predmet otlari turida uchraydi… haloyiq gur – gur kulganda esa qizarib ….(A/Qahhor).Maslan: komsomol tashkilotini anglatuvchi abstract ot bo`lib , no yakka sanalmaydigan predmetni anglatadi va shu manosida ishlatilsa, - lar affiksini olmaydi. Yana komsomolhar yerda avangard emish.(J. Abdullaxonov) Bunday ot kuchli ma`noda konkret ot sifatida kelsa - lar affiksi oladi.Maslan: tashkilotni emas, balki shu tashkilotning a`zosini anglatib kelsa , 55

yuqoridagi so`z ko`plikda ham ishlatilaveradi. Komsomollar avagard bo`ldi kabi .Xuddi shuningdek, inson, odam , kishi so`zlari ham abstraykda kelsa, - lar affiksini olmaydi.Inson qiziq narsa , o`ylab qarang-a(J.A)Ish vaqtida ham uxlaydimi odam , ko`rnamak(J.A).Sekretar bilan shunaqa gaplashadimi kishi ! (A.Qahhor). 2) Dona kishi olti ektralingvistik sababga ko`ra - lar affiksini olmaydi.O.S Axmonovaning fikricha ekstralingvistika ( - еяьковый , внешшингвистический , внешней ) degan ma`nolarni anglatadi, - deydi.Masalan: dada so`zining faqat yakka shaxsga nisbatan ishlatilishi, doim - lar olmasligi obyektiv voqelik bilan belgilanadi: Kozimbek dadasing bu kayfiyatiga e`tabor bermadi shekilli (A.Q)Qiyos qiling ota - ona so`zlari tuqqn kishini anglatib kelsa - lar affiksini olmaydi, ammo umumlashtirishsa, - lar oloshi mumkin: Nuroniy otalarimiz , mehribon onalarimiz kaib .Bunda egalik affiksining ham ko`plik ham ko`plik formasi qo`siladi. – lar affiksini almaslik yuqoridagi holatlarda asosan semantic sababga ko`ra ham – lar qo`shib bo`lmaydigan holler mavjud . Bunday otlar asli – lar affiksini oladi, Faqat ma`lum semantic – lar olmaydi.Bular quyidagilar: 1. son bilan ifodalangan sifatlovchisi bo`lsa : to`rt koxozchi , yigirma bitta student, sakkiz , to`qqiz kishi kabi sakson uch qizdan bu yil o`ninchi klassni faqat olri kishi bitirdi. 2. Har bir , birdan – bir, har qanday, har – qanaqa, ancha – muncha kabi so`zlar bilan ifodalangan sifatlovchisi bo`lsa (Bunday sifatlovchidan ham miqdor tushunchasi anglashilib turar)har bir kishi, har bir brigade , birdan – bir odam , har qanaqa kishini, uncha – muncha odamga(J.A) 3. Sifatlovchi bilan birga bir guon so`zi kelsa ham , sifatlanmish – lar olmaydi:Qalandarov endi xuddi tepasida ulug` biro dam turganday salobatini yo`qotib qo`ydi.(A.Qahhor) 4. Izohlovchi izohlanmish konstruksiyasida birinchi component bo`lib , kelgan ot ham kirlikda ishlatiladi.Siz o`rtoq Aliyeva , erkaklarning o`rning xotin –qizlardan qo`yish masalasini ko`targan edingiz (A.Qahhor) 56

$Kishi otlarida - lar affiksi odatda bir ma`noni sof ko`plik ma`nosini ifodalaydi.Bunday ma`no -la r afiiksi abstrayk otlarga qo`shiganida ham , konkret qo`shilganida ham ifodalanadi.Musobaqadoshlar – bittadan ortiq musobaqadosh” qizlar bittadan ortiq qiz kabi….so`zini musobaqadoshlarga rahmat bilan boshlab (A. Qahhor). Boshlang`ich yolg`iz holatda -lar bilan shakllanishi majburiy otlar kishi otlari orasida yo`q (jam kishi otlari bundan mustasno, albatta) – lar bilan ishlatilishi majburiyati (- lar affiksini tashlab bo`lmaydigan holat ma`lum sintaktik –semantik sabablarga ko`ra voqe so`ladi.Bular quyidagilar. 1)Qaralmish bir , hamma kabi so`zlar bilan ifodalangan birik,adagi qaratuvchi – lar olib keladi. Qizlarning biri (qizlardan biri) xotinlardan biri qismi so`zga chiqayotganlarning barchasi, yoshlardan yana biri kabi : “jinoyat qilgan jazo oladida, nohot mukofot olsa 1 – dedi qizlardan biri (A.Q) O`rtoqlaringizdan bittasi hazilkash ekan (Mirmuhsin).Bolalarimizning kattasi o`n oltiga qadam qo`ydi.(A.Q) 2)Qaralmish ichida, orasida o`rin oti (ko`makchi ot 0 bilan ifodalangan birikmada qaratuvchi (qaratich) - lar olib keladi:Sepoyachilar ichida dam ko`rinmay. (J.Abdullaxonov). 3)Sifatlovchisi hamma , bir qancha, qanchadan – qancha ayrim so`zlar bilan ifodalangan birikmada sifatlanmish - lar olib keladi .Kolxozdagi hamma qizlar (A.Qahhor).qanchadan qancha qahramonlar. 4.sifatlovchisi takroriy so`z yoki juft so`z bilan ifodalangan birikmada sifatlanmish - lar olib keladi.Devday – devday yigitlar katta – kichik bolalae\r , qari – qari chollar kabi. Axir devday – devday yigitlarga bas kelib ishlash menga ham osonmi ? (J.A) 5.Kesimning yoki qaralmishning semantikasi unga bog`langan eganing (yoki qaratuvchining - lar affiksini olishini talab qiladi: Odamlar tarqala boshlashi kabi.Tarqalish predmetning bittadan ortiq bo`lishini taqozo qiladi. Narsa otlarida son . Atoqli narsa otlari, jam narsa otlari yuqorida tasvirlandi.Bu yerda dona narsa otlari haqida mulohaza yuritamiz.Otlarning turlari orasida ko`pchilikni xuddi shu 57$