logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Ingliz tili
  4. Og’zaki nutqni o’stirishni ingliz tili grammatikasida va metodikasida tutgan o’rni va vazifalari

Og’zaki nutqni o’stirishni ingliz tili grammatikasida va metodikasida tutgan o’rni va vazifalari

Yuklangan vaqt:

26.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

84.8369140625 KB
Ko'chirib olish
Mundarija Kirish………………………………………….. I Bob. Og’zaki nutqni o’stirish…………………………. 1.1. Nutq malakasini o’rgatish………… ………………. 1.1. a) monologik nutq…………………………………… 1.1. b) tayyorlanmagan nutq……………………………. 1.1. v) dialogik nutq……………………………………….. 1.1. g) tayyorlangan nutq………………………………….. II Bob. Nutqni tinglab tushunishga o’rgatish ……………. 2.1. Nutq mashqlarini tanlash……………………………… 2.2. Nutq mashqlarini tanlash ……………………………. 2.3. Nutq mashqlarini tahlil qilish…………………………. Xulosa ………………………………………………………… Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati ………………………… Kirish O’z ona tilidan tashqari dunyo tillarini ham mukammal o’rganish insoniyatga faqat ulug’vor ishlarni bajarishda yaqin ko’makchi bo’lib kelgan. Jamiyatimizda turli xil sohalar mavjud. Ularning ba’zilari aniq fanlar bilan, ba’zilari ijtimoiy fanlar bilan, boshqalari esa tabiiy fanlar bilan bog’liq.har bir jamiyatning kelajagi va buguni uning ajralmas qismi bo’lgan ta’lim tizimining qay darajada rivojlanganligi bilan belgilanadi. 1997- yilda respublikamizda tarixiy hujjatlar “Ta’lim to’grisidagi Qonun” va “ Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” qabul qilindi. Uning asosiy maqsadi mamalakatimizda uzluksiz ta’lim tizimini isloh qilish, komil inson va yetuk malakali mutaxassislar tayyorlashdir. Biz XXI asrni axborot texnologiyalari asri deb aytamiz. Zamon shiddatli tarzda axborot texnologiyalari ostida rivojlanib bormoqda. Masalan, ishlab chiqarishda innovatsion texnologiyalarni qo’llash sarf-xarajatlar va vaqtni tejashga katta yordam beradi. Biz hammamiz axborot texnologiyalaridan oqilona foydalanishga harakat qilamiz. Axborot texnologiyalaridan ko’proq maktab, akademik -litsey va kasb-hunar kollejlari hamda oliy o’quv yurtlarida keng foydalaniladi. Chunki, bugungi kunda o’quvchi va talabalarga ta’lim berishda axborot texnologiyalarning o’rni alohida. Shu bois har bir pedagog axborot va pedagogik texnologiyalardan namunali foydalanishi kerak. Prezidentimiz Islom Karimov rahnamoligida mamlakatimizda ta’lim tizimini rivojlantirishga alohida e’tibor qaratilmoqda. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2012- yil 10- dekabrdagi “Chet tillarni o’rganish tizimini yanada takomillashtirish chora- tadbirlari to’g’risida”gi PQ-1875–sonli qarori ijrosi respublikamizdagi ta’lim muassasalarida to’la ta’minlashga kirishilib, yangi andozadagi o’quv dasturlari, darslik va o’quv qo’llanmalar yaratildi va yaratilmoqda. Chet tillarni o’qitayotgan o’qituvchilar Britaniya konsulligi qoshida malaka oshirib kelgan malakali trenerlar tomonidan yangi dastur bo’yicha o’qitilganligi fikrimiz isbotidir. Hozirgi vaqtga mos mutaxassislar tayyorlash uchun zamonaviy ta’lim texnologiyalari muhim o’rinni egallaydi. Hozirda innovatsion texnologiyalar eng muhim strategik resurslardan biriga aylangan. Prezidentimiz Islom Karimov o’z so’zlarida ingliz tiliga alohida to’xtalib, ingliz tilini maktab, akademik litsey va kasb- hunar kollejlarda hamda oily o’quv yurtlarida o’qitishning eskicha metodlaridan foydalanmay, aksincha, yangi innovatsion texnologiyalardan, ya’ni kompyuterlashtirilgan metodlardan foydalanish ko’proq o’quvchi yoshlarga samarali bilim olishlari uchun foydali ekanligi ta’kidlab o’tiladi. Bugungi kunda davlatimizda internet global tarmog’i yashin tezligida borayotgan sari uning foydali xususiyatlari ham oshib, bilimga chanqoq yoshlarning bilim olishlari uchun katta ko’mak bermoqda. Davlatimizda olib borilayotagn ilg’or taraqqiyot ichida ingliz tilini o’rganish ishlari olib borilmoqda. Bu ishning unumdorligini oshirish va yuqori natijalarga erishishuchun televideniye, radio va o’quv yurtlari jalb qilingan. Ingliz tilini o’rganish, bu bizga kirib kelayotgan yangi texnologiyalarning ingliz tilida ekanligi va hozirgi zamon talabi bo’lib kelmoqda. Hozirgi vaqtga mos mutaxassislar tayorlash uchun zamonaviy ta’lim texnologiyalari muhim o’rinni egallaydi. Zamonaviy pedagogik texnologiyalarning markazida ta’lim jarayonining ham subyekti, ham obyekti bo‘lgan o‘qituvchi va o‘quvchi turadi. O’quvchilarning bir-birlari bilan o‘zaro aloqalari, muloqotlari interaktiv metodlarni qo‘llaganda, tabiiy, erkin bo‘lishini tajriba ko‘rsatmoqda. Ingliz tilini o‘rgatish murakkab jarayondir. O’rta maktabda ingliz tilini o‘rgatish jarayonida yangi pedagogik texnologiyalarini tadbiq etish eng muhim masalalardan biridir. Ingliz tilini davr talabiga mos ravishda o‘qitishda zamonaviy ta’lim texnologiyalaridan foydalanish muhimdir.Bunda axborot manbalari, jihozlari, audiovizual vositalar kompyuterga kiritilgan o‘yinlar, o‘qitishning zamonaviy kompyuter tizimlari, multimedia, audio va video kassetalar, disk, fleshkalardan va boshqa yangi pedagogik texnologiyalardan foydalanish o’quvchilarni bilimini mustahkamlashda va oshirishda muhim o‘rinni egallaydi. Slayd orqali ko‘rib tushunilgan matndan so‘ng guruhlarni guruhlarga bo‘lib ishlash o’quvchilarda mustaqil ta’limni zamonaviy ta’lim texnologiyalardan foydalangan holda tayyorlab kelish istagi paydo bo‘ladi. O’quvchilarning ingliz tili faniga bo‘lgan qiziqishlarini oshirish maqsadida axborot texnologiyalari bilan bir qatorda pedagogik texnologiyalarning interfaol usullaridan aqliy hujum, kichik guruhlarda ishlash, hamkorlikda o‘qish va tarjima qilish, bahs-munozara, davra suhbati, klaster va boshqa ko‘pgina usullardan foydalanilgan holda og‘zaki va yozma nutqqa o‘rgatiladi. Ta’limda ingliz tilini o‘rgatishda “Arra” o‘zaro o‘qish texnikasi, “Birgalikda o‘qiymiz”, “O‘ylang, juftlikda ishlang – fikr almashing” birgalikda o‘qish texnikasi, “Inster, Toifali, Konseptual, BBB, SWOT-tahlil” jadvallari, “Klaster, Kaskad, Nilufar guli, Piramida, Baliq skleti, Nima uchun?”, kabi sxemalardan foydalanish o’quvchilar bilimini oshiradi va mustahkamlaydi. Bunday interfaol metodlaridan foydalanish va zamonaviy ta’lim texnologiyalarini tadbiq etish dars sifatini oshiradi. Interfaol metodlar ta’lim jarayonida qatnashayotgan har bir o’quvchining faolligiga asoslanadi. Bu metodlardan foydalanilganda bilim olish o’quvchi uchun qiziqarli hayotiy faoliyatga aylanadi. Interfaol usul qo’llanganda o’quvchilar o’qitilmaydi, balki ularning o’zlari o’qituvchi bilan birgalikda muyayan yo’nalish va miqdordagi bilimlarni mustaqil o’zlashtiradi. Bu hol bolalarga erkin fikrlash, mustaqil ishlashga rag’bat aydo qiladi. Bu shaklda uyushtirilgan ta’lim jarayoni qatnashchilari o’zaro bemalol tortishadilar, o’quv materialini buyurilganiday emas, balki o’zlari xohlaganday erkin o’zlashtiradilar. Shuni alohida ta’kidlash kerakki, interfaol metodlarning eng asosiy belgilaridan biri kichik guruhlarga bo’lingan holda ishlashlaridir.o’quv topshirig’ini alohida bir o’quvchiga emas, balki barcha kichik guruh a’zolariga berilishi o’quvchilarda jamoa tuyg’usini shakllantiradi va ularni tashabbuskorligini oshiradi. Interfaol usullar, ta’limning har qanday ilg’or pedagogic metodlari kabi kamroq vaqt, kuch va resurs sarflab, ko’proq didaktik samaraga erishishga qaratilganligi bilan ahamiyatlidir. Pedagogik texnologiyada o’quvchi ning tanqidiy ta f akkur yuritishi asosiy maqsad hisoblanadi. Ilg‘or pedagogik texnologiyalarning juda ko‘p usullari mavjud. Bu usullaridan o’quvchilarning yoshi, psixologik xususiyati, bilim darajasiga qarab foydalanish mumkin. Ta’limni zamonaviy texnologiyalar asosida tashkil etishning negizida ta’lim texnologiyasi, tarbiya texnologiyasi hamda axborot texnologiyalari shakllanadi. Chet tillarni mukammal egallagan mutaxassislarga ehtiyoj ortmoqda. “Hozirgi paytda Xorijiy tillarni o‘rganish va o‘rgatishga yurtimizda katta ahamiyat berilmoqda. Bu ham albatta, bejiz emas, bugun jahon hamjamiyatidan o‘ziga munosib o‘rin egallashga intilayotgan mamlakatimiz uchun, chet ellik sheriklarimiz bilan hamjihatlikda, hamkorlikda o‘z buyuk kelajagini qurayotgan xalqimiz uchun, xorijiy tillarni mukammal bilishning ahamiyatini baholashning hojati yo‘qdir”, - degan edi prezidentimiz I.A. Karimov. Ushbu bitiruv ishimning maqsadi va vazifasi boshlang’ich sinflarda og’zaki nutqni o’stirish haqida umumiy ma’lumotga ega bo’lgan holda og’zaki nutqni o’stirishni ingliz tili grammatikasida va metodikasida tutgan o’rni va vazifalari hamda uni tahlil qilib ularni o’quvchilarga chuqurroq o’rgatishdan iborat. Bundan tashqari bitiruv malakaviy ishimning obyekti hozirgi zamon ingliz tilida boshlang’ich sinflarda og’zaki nutqni o’stirish (gapirish, tinglab tushunish, o’qish, yozuv) ni o’rni va ularni o’quvchilar ongiga singdirish ularda ingliz tiliga bo’lgan qiziqishlarini oshirish hamda o’quvchilarni ingliz tiliga o’rgatishdan iborat. Bitiruv malakaviy ishimning yangiligi va amaliy ahamiyati shundan iboratki, og’zaki nutqni o’stirishni chuqurroq o’rgatishda o’quv qo’llanmalari tuzishda metodika va gramatika darslarida shuningdek mutaxassislik bo’yicha maxsus yo’naltirilgan fanlarni o’qitishda va kurs ishlari, diplom ishlari, metodika fani bo’yicha leksiyalarda hamda kollej, litsey va maktab darslarini o’tishda ushbu bitiruv malakaviy ishimdan foydalanish mumkin. Mening bitiruv malakaviy ishimning dolzarbligi shundan iboratki, bunda boshlang’ich sinflarda og’zaki nutqni o’stirish usullari metodika hamda grammatikada tutgan o’rni va og’zaki nutqni turlarini hozirgi zamon ingliz tilini o’rganishda maktabdagi o’quvchilar ongiga singdirishdan iborat bo’lib, bunda o’quvchilarni har xil usullar bilan o’rgatish va metodlardan foydalanishdir. Hayotiy tajribalariga tayangan holda shuni aytish kerakki, hozirgi darsliklarimiz davr talabi darajasida emas. Misol uchun, Toshkentdagi “O’quvchi” nashriyoti tomonidan chop etilgan 5 – sinflar uchun “Ingliz tili darsligi” ga mantiqiy fikrlar bildirilmoqda. Ko’p yillik o’qituvchilar bilan suhbat olib borilganda shu narsalar ma’lum bo’ldi : 1. Ushbu darslik 5 – sinflar uchun juda murakkab bo’lib, ularning yoshiga umuman mos emas. 2. O’quvchilar ingliz tilini o’rganmasdanoq A B C ashulasi berilgan. 3. Mashqlar o’quvchilar uchun qiyin. Bu borada avvalgisi ancha avzalroqdir. 4. Mashqlar juda ko’p berilgan, dars davomida bajarishga vaqt yetmaydi. 5. Grammatik qoidalar berilgan. Masalan : let us go, if we don’t get any bad marks. Olib borilayotgan tadqiqotlardan mutaxassislar yuqorida aytilgan fikrlarni umumlashtirib, o’z fikrlarini sharhlab milliy maktabimizga xos bo’lgan darsliklar yaratsalar nur ustiga a’lo nur bo’lar edi. I.Bob. Og’zaki nutq haqida. Mazkur bitiruv ishi “Boshlang’ich sinflarda og’zaki nutqni o’stirishning usullari” ni o’rgatishni tashkil etish. Bu tadqiqotlarning ko’pi hozirgi kunda ham o’z qiymatini yo’qotmagan. Shu bilan birga ko’pgina masalalarning hozirgi vazifalari nuqtai – nazaridan qayta ko’rib chiqilishi talab etilmoqda, talay yangi muammolar yuzaga kelmoqda. Birinchi navbatda og’zaki nutqni o’stirishning birligini eslatib o’tish lozimligini hisobga olgan holda mazkur malakaviy ish yozilgan. O’rta maktabda chet tillarini o’qitishning hozirgi amaliyotida og’zaki nutq munosib o’rinni egallaydi. Ma’lumki, nutq og’zaki va yozma ko’rinishlarga ega. Og’zaki nutq so’zlovchi gapirib turgan vaqt birligidagina mavjud bo’lib, bu jarayon tugashi bilan nutq ham tugaydi. Ammo nutq ta’sirida uyg’ongan hayajon, berilgan axborot ma’lum vaqtgacha tinglovchi ongida saqlanishi, uning xulqiga ta’sir etishi mumkin. Og’zaki nutq xususiaytlari sifatida quyidagilarni ko’rsatsa bo’ladi:* 1. Og’zaki nutq tezkorlik bilan (avtomatik tarzda) amalga oshadi. Tushunchalar bilan “uning libosi” bo’lgan so’z birgalikda “yashin tezligida” tilga kela boshlaydi. Ba’zan tushunchani ifodalovchi so’zni o’sha tezlikda so’zlovchi topa olmay qoladi. Unga yaqin yoki o’ylangan tushunchani ifodalay olmaydigan so’zlarni ishlatib yuboradi. Natijada, aytilgan nutq (gap, gaplar) ko’zlangan maqsadni , fikrni to’liq ro’yobga chiqarmaydi. Bundan tinglovchi ham, so’zlovchi ham zarar ko’radi. 2. Og’zaki nutqda so’z birikmalari va gaplarning modellari aytilmoqchi bo’lgan fikrga monand holda tezkorlik bilan tanlanadi. Gap qurilishini, modellarini aql nazorat qilib boradi. Fikrni aytilganlarni xotirada ushlab turgan holda rivojlantirishga to’g’ri keladi. Agar xotira ozgina “dangasalik” qilsa gap tuzilishi, so’z birikmalari o’zaro mantiqan va grammatik bog’lanmay qoladi. Chunki yangi qism avvalgi qism unutilgani uchun u bilan moslashmay olmaydi. 3. Og’zaki nutq tahrir imkoniyatidan mahrum. U qanday shaklda borliqa kelgan bo’lsa, shundayligicha tinglovchiga havola qilinadi. 4. Og’zaki nutqda, odatda, muloqot uchun eng zarur narsalargina zuhur etiladi. Bu bir tomomdan vaqt iqtisodi bilan, ikkinchidan, nutq kuchini tejash bilan bog’liq. Shunga ko’ra, unda uzundan- uzoq kirish, keng izohlar kam uchraydi. Aksincha, hodisalarning, narsalarning o’zaro bog’liqlik darajalari, ularning tinglovchi va so’zlovchiga ravshanligi darajasi hisobga olinadi. Faqat zarurat his etilgandagina avvaldan ma’lum narsalarga izoh beriladi. 5. Og’zaki nutq so’z boyligi jihatidan yozma nutqqa nisbatan ancha kambag’al bo’ladi. Unda bir xil so’zlar, bir xil shakllar bir qadar ko’proq takrorlanadi. Bu hol til vositalarini tanlash qiyinchiliklari bilan bog’liqdir. 6. Og’zaki nutqda so’zlovchining faol nutqiy harakati to’xtam (pauza), ohang, urg’u, turli xil imo- ishoralar fikrning tinglovchiga yetib borishida ahamiyat kasb etadi. Yozma nutq og’zaki nutqdan quyidagi xususiyatlari bilan ajralib turadi: nutqni yozayotganda muallif vaqt jihatidan bemalol fikrlash imkoniyatiga ega bo’ladi. U o’z nutqi qismlarini va butun nutqni qayta- qayta tahrir qilishi, fikr uchun eng mos imkoniyatlarni tanlashi, gap tuzilishini qulaylashtirishi mumkin. Shuning uchun ham yozma nutq og’zaki nutqdan ravondir. * T.Qudratov “Nutq madaniyati asoslari” , T. “O’qituvchi” nashriyoti.24-bet Og’zaki nutq faoliyati sifatida juda murakkab psixofiziologik jarayon bo’lib, uning asosini bosh miya qobig’i birinchi va ikkinchi signal sistemalarining o’zaro aloqasi tashkil etadi. O’qituvchi sinfda og’zaki nutqning turli shakllaridan foydalanadi. Quyi sinflarda ko’proq nutqning dialog va polilog shakli o’rinlidir. Chunki suhbat usuli shunga asoslanadi. Monologik nutqdan o’qituvchi hikoya, tasvir, ta’rif, tavsif xarakteridagi mavzularni bayon etishda foydalanadi. Monologik nutq tarix, adabiyot darslari uchun xos bo’lganidek, dialog nutqdan chet tili, ona tili, matematika darslarida qo’l keladi. O’qituvchi har bir darsda og’zaki nutqning hamma shakllaridan foydalanishi lozim. O’qituvchi o’rganilayotgan mavzu va material o’quvchilarga to’la yetib borishi, ularning xulqiga ta’sir etishini ko’zda tutgan holda aytilayotganlarga mos harakatlar ham qiladi: ko’z, qosh, qo’l, yuz, bosh, kift harakatlarini ishga soladi. Bunday harakatlar tasdiqni, inkorni yoki mamnunlikni va hokazolarni ifodalashi mumkin. Ammo hadeb o’rinli-o’rinsiz harakatlar qila berish o’quvchini zeriktiradi. A.A. Reredt ham, shunday fikr aytadi: u “O’quvchilarning dialogik formadagi muomala, bilim, mashq qildirish ularda og’zaki nutq malakalarini monologik formadagi muomala bilan mashq qildirishga nisbatan ancha tez o’stiradi”. 1 Umuman, og’zaki nutqning xususiyatlari bilan bir qatorda, dialogik va monologik nutqlarning o’ziga xos xususiyatlari haqida ham gapirib o’tilgan. 1 A . A . Редедт “ Б есед ы o б уроке инностранного языка”, “Просвещение” - 1975 1.1 Nutq malakasini o’rgatish. Og’zaki nutqni o’stirish o’rta maktabga chet tili o’rgatishning maqsadlaridan asosiy amaliy vazifalaridan biridir. O’rta maktabni bitiruvchilar chet tilidagi nutqni eshitib, tushunishlari kerak. Maktab tajribasida og’zaki nutq uzoq vaqt tegishli o’rnini egallamagan va ma’lum darajada o’rgatish vositasiga aylantirib qo’yilgan bo’lishiga qaramay og’zaki nutqni o’qitish bilan bog’liq bo’lgan talay muammolar bor. 1 Jumladan, maktab sharoitida chet tili og’zaki nutqni egallashda uchraydigan qiyinchiliklar aniqlangan, og’zaki nutqning lingvistik hamda psixologik tomonlari tahlil etilgan va o’rganilgan og’zaki nutq materiallari qisman tavsiflangan, chet tilini bilib olishning reseltiv va reproduktiv aloqalari ko’rib chiqilgan edi. Shuningdek, o’qitishning turli aloqalari og’zaki nutqni egallash vazifalari haqidagi masalalar ham ko’ndalang qo’yilgan, og’zaki nutqni turli xillarini o’stirish uchun xilma – xil mashqlar tavsiya etilgan. “Bu tadqiqotlarning ko’pi hozirgi kunda ham o’z qiymatini yo’qotmagan. Shu bilan birga, ko’pgina masalalarning hozirgi vazifalari nuqtai nazaridan qayta ko’rib chiqilishi talab etilmoqda, talay yangi muammolar yuzaga kelmoqda” 2 . Birinchi navbatda og’zaki nutqni o’rganishning birinchi muammosini eslatib o’tish lozim bo’ladi. Avvallari leksik va grammatik elementlarni, og’zaki nutq materiali sifatida alohida olib qaralgan bo’lsa, endilikda hozirgi tilshunoslik nutqlariga asoslanib, nutqning grammatik, leksik va fonetik komponentlari birligidan iborat. 1 J.Jalolov. “Chet tilini o’qitish metodikasi”. 2 Temirov Y. “Ingliz tilida tarjimaning o’rni” Kompleks birliklar haqidagi masalani qo’yish imkoniyati tug’ildi. So’ngra shunday kompleks birliklarini bilib olishga qaratilgan tayyorlov mashqlari, bu mashqlarning turlari, ularning og’zaki nutqni o’qitish umumiy sistemasidagi salmog’i va o’rni kabi masalalari ko’ndalang bo’ladi. “O’rta maktabda chet tillarini o’qitishning hozirgi amaliyotida og’zaki nutq munosib o’rinni egallaydi. Ammo shu paytgacha tayyorlov mashqlariga ko’p e’tibor berilib kelinmoqda” 1 . O’qituvchilarning diqqat - e’tibori asosan, bu mashqlarning turini ko’paytirishga, ularning qiziqarli bo’lishiga, dars olib borishning munosib tezligini ta’minlashga, darsga o’quvchilarning juda ko’pchiligini jalb qilishga qaratilgan. Darsda o’yinlar, ashulalar, har xil turdagi musobaqalar ko’p o’rinni egallaydi. Ko’rgazmali vositalardan rasmlar va elementlar, diafilmlardan foydalanishga ko’p e’tibor beriladi. Bu usullarning barchasi o’quvchilarning faoliyatini oshiradi, ularda chet tili darsiga katta qiziqish uyg’otadi. Biroq og’zaki nutqni o’qitish jarayonida qator jiddiy nuqsonlar ham bor. Nutqning mazmuni, odatda o’qituvchi tomonidan yordamchi savol, rasm, keyin o’quvchining o’zi gapirib berish kerak bo’lgan o’zbekcha gap, tekst yoki boshqa biror usul orqali ifoda qilinishi mumkin 2 . O’quvchilar bunday holda odatda nima haqida gapirishni o’zlari hal etmaydilar. Bu yaxshigina til materiali zapasiga ega bo’lgan o’quvchini butunlay layoqatsiz kishi qilib qo’yadi, darsdan tashqari paytda biror kishi unga elementar savol bilan savol bilan murojaat qilsa, yoki undan oddiygina bir narsani tushuntirib berishni so’rasa, qanoatlanarli javob ololmaydi. Og’zaki nutqni o’qitishga bag’ishlangan darslarning maqsadga yetarli darajada yo’naltirilmaganligini ham aytib o’tish lozim. 1 J. Jalolov “Chet tilini o’qitish metodikasi”. 2 Temirov Y. “Ingliz tilida tarjimaning o’rni”. Maktab amaliyotida mana shu xil kamchiliklarning mavjudligi kommunikativ mashqlarni ishlab chiqishi maktab ta’limiga xos nutq situatsiyasi xususiyatini aniqlash, darsda shunga o’xshash situatsiyalarni yaratadigan usullarini tanlash vazifasini ilgari suradi” 1 . O’qituvchilarga og’zaki nutq darslarining maqsadga muvofiqroq o’tadigan bo’lishini ta’minlash maqsadida yordam berish uchun maktabda o’qitiladigan nutq faoliyati turlarini tahlil qilish, ularning komponentlarini, ya’ni kompleks nutq malakalari tarkib topadigan malaka va ko’nikmalarni aniqlash zarur “ 2 . Monologik va dialogik nutqning xususiyatlarini to’la aniqlash va ularning o’qitish jarayonidagi o’zaro aloqasini belgilash ham juda muhimdir. Bu masalalarning barchasini hal qilish uchun og’zaki nutqning lingvistik tabiatini va uning psixologik xususiyatini hozirgi nuqtai nazar asosida o’rganmoq kerak. Og’zaki nutq faoliyat sifatida juda murakkab psixofiziologik jarayon bo’lib, uning asosini bosh miya qobig’i birinchi va ikkinchi signal sestemalarining o’zaro aloqasini tashkil etadi. Og’zaki nutq uslubi yozma nutq uslubidan ifodaning ixchamligi yoki ko’pincha aytilganidek “situatsivligi” bilan farq qiladi. Bu og’zaki muomala jarayonida ko’p narsa ravshanlashada, so’zlovchilar turgan obyektiv situatsiyadan nutq izohi talab etilmaydi demakdir. Og’zaki nutq uslubi uchun talaffuzning ba’zi xususiyatlari masalan, so’zlarning kuchsiz formalari ham xosdir; yozma nutq uslubida qo’llanadigan ingliz tilidagi shall not, will not, can not formalari o’rnida odatda shan’t, won’t formalari qo’llaniladi. 1 Y.E. Temirov. “Ingliz tilida tarjimaning o’rni”. 2 J. Jalolov “Chet tilini o’qitish metodikasi”. Kishilar o’rtasidagi o’zaro munosabatlarning ijtimoiy – psixologik xususiyatlarni bilish, o’qituvchi va tarbiyachi qo’lida psixologik – pedagogik ta’sir vositasi bo’lib xizmat qiladi. Bunday bilimlar o’sib kelayotgan avlodning ta’limi va tarbiyasiga zarur tuzatishlar kiritishni ta’minlabgina qolmasdan, balki ertangi kun istiqbolini ko’ra olishini ham ta’minlaydi. O’quvchilar doimo bir – birlari bilan muloqotda bo’ladilar, sistemasiga jalb etiladigan hamkorlikdagi faoliyatlarida bir – birlariga ta’sir etadilar. Pedagogik ijodkorlik haqida gap ketganda har qanday xayoliy tuzilgan loyihalarni haqiqiy ijodkorlikdan farq qila bilmoq zarur. Chunki bunday xayolparastlar ilmiy asoslarga ega bo’lmagan, haqiqatga to’g’ri kelmaydigan ijodiy deya tushunishlari mumkin. Bundaylar pedagogik ish uchun juda xavfli. Chunki amaliyotda sinab ko’rilmagan xayoliy g’oyalar ba’zan pedagogik ishga katta ziyon yetkazishi mumkin. Maorif sistemasi rivojlanish talablariga muvofiq pedagogik kadrlarning yuksak professional tayyorgarligi va g’oyaviy – siyosiy yetukligi, umumiy madaniyatini darajasining doimiy o’sib borish masalalari o’rtaga qo’yiladi. Maktab o’quvchilarini g’oyaviy – siyosiy jihatdan tarbiyalashda mamlakatimizdagi xalqlar hayotidagi muhim voqealar, bayramlar hamda unitilmas sanalardan foydalanish muhim ahamiyatga ega. Bu vazifalarni amalga oshirishda chet tili darslarida va darsdan tashqari mashg’ulotlarda o’qituvchilar mazkur materiallardan foydalanib, o’quvchilarga muhim voqealar, bayramlar hamda unutilmas sanalarga oid rasmlar, diafilmlarni chet tilida namoyish qilishlari lozim. Muhim sanalarga bag’ishlangan konferensiya va kechalarga bag’ishlanib devoriy gazetalar chiqariladi, stendlar tayyorlash, maktab radio uzeli orqali chiqishlar uyushtirishda sanalardan foydalanish maktabda o’quvchilarning chet tili o’rganishlari sifatini tubdan yaxshilashga katta yordam beradi. Chet tillarida berilgan materiallarni sistemaga kiritish va sinfda hamda sinfdan tashqari bajarilgan barcha ishlarga yakun yasash uchun o’quv yilining har bir ma’lum sanaga bag’ishlab, badiiy kecha yoki konferensiya o’tkazish tavsiya qilinadi. Erkin nutqda tegishli leksikani tanlash, ba’zan esa so’zlarni alohida tartibga solish orqali so’zlovchining ruhiy kayfiyati aks ettiradigan emfatik intonatsiyaning turli variantlari ayniqsa ajratiladi. Umuman, og’zaki nutqning xususiyatlari bilan bir qatorda, dialogik va monologik nutqlarning o’ziga xos xususiyatlari haqida ham gapirish mumkin. Dialog ikki yoki bir necha shaxs (suhbatdagi) ning bevosita muomalasi natijasida odatda bir – birini vujudga keltiradigan javoblar yoki talay fikrlar zanjiridan iboratdir. 1.1.1 Monolog – bir kishining o’z fikri, istagi, voqealarga bo’lgan bahosini va shu kabilarni ozmi – ko’pmi keng formada bayon etadigan nutqidir. Monologik nutq tinglovchilarni suhbatga faol aralashuvga undamaydi; ulardan aytilganlarga javob talab qilmaydi. Sintaktik jihatdan monologik nutq murakkab nutq bo’lib, keng qamrovlidir. Og’zaki dialogik nutq o’zining til uslubi xususiyatiga ko’ra kitobiy yozma nutqdan monologik nutqqa qaraganda ko’proq farq qiladi, chunki dialogik nutqda tildan tashqari turli vosilar ( imo – ishoralar, mimika va boshqalar ) monologga nisbatan ko’proq qo’llanadi. Ba’zan biror javob umuman ortiqcha bo’lib qoladi, imo – ishora qilishning o’zi, masalan, barchasi tushunarli bo’lishi uchun, predmetni ko’rsatishning o’zi kifoyadir. Shu sababli aynan og’zaki diologik nutq uchun birinchi navbatda yuqorida ko’rsatilgan uslub xususiyatlari xosdir. M onologik nutqning og’zaki yoki yozma formasi o’rtasidagi farqdan birmuncha kamdir. Biror voqea haqida hikoya qiluvchi yoki qator faktlarni ma’lum qiluvchi dokladchi tinglovchilar o’z nutqining og’izdan so’z chiqishi bilanoq tushunib oladilar degan o’yga bormaydi. Albatta mimika va boshqa ekstralingvistik vositalar ko’p hollarda bu o’rinda ham foydali bo’lishiga qaramay, ular talaffuzning to’la uslubiga ommabop til vositalariga murojaat qilishlari shart. Bu vositalardan foydalanish monologning tematikasi va mazmuniga bog’liqdir. Og’zaki monolog nutq materiali bayon etish xususiyatiga ko’ra ham yozma kitobiy nutqqa yaqindir. Bu nutq dialogik nutqqa qaraganda ko’proq izchil, mantiqiy, rejali bo’ladi. Dialogda bir savoldan ikkinchisiga bir ( tomonidan ) temaga birdan o’tib ketishi, biror narsani noaniq yoki noto’g’ri tushungan suhbatdoshning muayyan so’z yoki gapiga hozirgina bergan javobni yana takrorlash hollari ko’p uchraydi. Dialogik nutq, odatda maxsus belgilanmagan, plansiz, stixiyali ravishda sodir bo’ladi. Odatdagi hayotiy sharoitda dialogik nutq ko’pincha tayyorlanilmagan holda sodir bo’ladi. Juda kam hollardagina so’zlovchi bu kelajak suhbatda nima haqida gapirishni o’ylab oladi. Lekin bunda u suhbatning qanday davom etishini oldindan bilish qiyin, albatta. M onologik nutq ko’pincha tayorlangan bo’ladi va shu bilan birga tayorlanilmagan bo’lishi mumkin. ( suhbatdoshlarning iltimosiga muvofiq biror hodisa haqida hikoya qilib berish, biror masala yuzasidan o’z nuqtai- nazarini bildirish ). 1.1.2 Tayyorlanilmagan m onologik nutq tayyorlanilgan m onologik nutqdan izchil va mantiqiy ifoda qilinishi bilan farq qiladi. Dialogik va monologik nutqlarning xususiyatiga suhbatning mavzusi va mazmuni, suhbatda qatnashuvchi yoki uni tinglovchilarning faoliyati turlari, yoshlari, bilim darajalari, suhbatdan qanchalik manfaatdor ekanliklari va boshqa ko’pgina omillar ta’sir qiladi. Maktabda chet tili o’qitishdan maqsad o’quvchilarni tayyorlanilmagan og’zaki nutqqa o’rgatishdir. O’quvchilarni o’rgatilgan til materiallaridan nutq situatsiyasiga muvofiq o’z fikrlarini ifodalash uchun foydalanishga o’rgatish zarur. Maktabda o’qitiladigan og’zaki nutq intonatsiya jihatidan ham birmuncha kambag’aldir. Maktab bolalari og’zaki nutqda til normalaridan chetga chiqishga yo’l qo’yilmaydi. Lekin shuni qayd etish kerakki, o’qish uchun yo’l – yo’riq ko’rsatishda ta’limni asosiy maqsadi sifatida og’zaki nutq uslubining neytral qolishi haqida talab maktab ta’limida birmuncha izchil amalga oshirilishi lozim. XX asr boshlarda chet el auditoriyalarda ingliz tili metodisti P. Polmer 1 o’zining boy tajribalarini chaqirib chiqdi. Har bir almashtirilgan tablitsa huddi ma’lum vazifani bajaradigan so’zni xuddi shunday vazifani bajaradigan so’zga almashtirib, ko’p miqdorda yangi gaplar tuza olgan. Ana shu ish jarayonida o’quvchi yangi so’zlarni eslab qolgan, tilning fonetik strukturasini amaliy o’rgangan, gapning strukturasini o’zlashtirgan. G.Polimerning sistemasi ingliz metodisti F.G.French tomonidan takomillashtiriladi, u nutq namunalarini tanlashni nutqda so’zlarning qo’llanilishi chastotasi prinsipi asosida amalga oshiradi, grammatik material tanlaydi, bu material uning fikricha, gap tuzish yo’llarini bilib olish uchun zarurdir: French har qanday nutq qaysi tilda bo’lsa, o’sha tilga xos har xil usullar bilan kengaytirilishi mumkin, degan fikrni ham aytadi. Nutq namunalariga yangicha yondashishni biz ingliz filologi metodisti A.S.Xoribida ham uchratamiz. U ingliz tilidagi nutqni o’rganishni istaydigan o’quvchi uchun so’zlarning o’zini o’rganishdan ko’ra, so’zlarning birikish mexanizmini bilib olish muhimroqdir 2 , deb hisoblaydi. A.C.Xoribi gap model tushunchasini inkor etmaydi, lekin shu bilan birga, so’z birikmasining namunalarini bilish, o’quvchilarni bu so’z birikmalarida so’zlarni qo’llashning xususiyatlaridagi qator xatolardan halos etadi. Shu maqsadda u har bir so’z turkumi uchun so’z turkumi uchun so’z birikmasi turlarining namunalarini ishlab chiqadi. Masalan, u otlar uchun 4 ta, fe’llar uchun 20 ta model belgilaydi. Nemis tilida bir necha predmet o’qitiladigan maktabda o’qitishning birinchi yili uchun nemis tilining nutq namunalarini ishlab chiqqan I.L.Bim – da boshqacha holat bo’laklariga bo’ladi, bu bo’laklarni jumla deb ataydi va bu jumlani kommunikatsiyani mustaqil birinchi hisoblab, tugal fikr sifatida belgilaydi. I.L.Bim nutq namunasini esa jumla sxemasi, boshqacha aytganda, Grammatik andoza tushuniladi. 1. П.Полмер «О взаимедействие лексика семантический уровний с грамматическими в структуре языка». 2 A . C . Хо р и би . Структура а н ализы язык. Nutq namunalarini quyidagilarga ajratadi: 1. Kommunikativlikning umumlashtirgan maqsadi. a) muomalaning mustaqil birligi sifatida xizmat qila olishi. b) jumlaning kommunikativ bo’lishi. 2. Struktural semantik mezonlar: muayyan muhim variant xususiyatlarining mavjudligi; 3. Psixologik mezonlar: asosiy modellar sifatida nutq zanjirining eng qisqa bo’laklari olingan: I.L.Bim keltirgan mezonlar asosida 23 ta asosiy nutq namunasini ajratadi. Nutq birligining o’ziga xos xususiyatlaridan biri undan yasalgan turli miqdorlarning hosil bo’lishiga zamin bo’la oladigan asosiy namuna xizmatini o’tash qobiliyatidir. Shuning uchun namuna bo’la olishning nutq birligini aniqlashning asosiy mezoni deb hisoblash lozim. Har qanday nutq konkret tovush bilan aytiladi. Bizning qanday ohang, urg’u, ritm va hokazolarga bog’liq ravishda fikrga turlicha xususiyat baxsh etadigan intonatsiya tovushning muhim komponenti hisoblanadi. Tilning melodogrammatik nazariyasiga tayangan A.M.Peshkovskiy har qanday miqdordagi so’zni so’z birikmasi bo’ladi deb hisoblagan. So’z birikmasiga psixofiziologik birlik bo’lishi kerak. 2 So’z birikmasida grammatik nuqtai nazarda turuvchi akademik F.F.Fortunatov va A.A. Shaxmatovlar so’z birikmasini predikativlikdan holi qandaydir tugal bo’lmagan butunlik sifatiga qarab chiqqanlar. И.Л.Бим “ Бесед ы об уроке иностранного яз ы ка ”. 2 A . M .Пешковский O Взаимодействим Akademik V . V . Vinogradov so ’ z birikmalarida predmet hodisa , jarayon va shu kabilarni ifodalash uchun foydalaniladigan ikkitadan kam bo ’ lmagan to ’ la ma ’ noli so ’ zlarda Grammatik birlik borligini ko ’ rsatadi . 1 Akademik L . B . Sherba so ’ z birikmasini “ sintagma ” deb nomlagan taklifda sintagma nutq fikr jarayonida bir butun ma ’ noni anglatadigan fonetik birlikni aks ettiradi , degan nuqtai nazarda fonetik hamda semantik mezonlarga asoslanadi . Yana u sintogramma ayrim predmetlarni anglashish uchun nutqda qo ’ llaniladigan nutqning bo ’ linmaydigan eng kichik bo ’ lagidir ”* deb qayd etadi . 1.1.3. Og ’ zaki nutqni o ’ rgatish metodikasida nutqning turlarini : monologik nutqni , diologik nutqni eshitib tushunish masalasini bir – biridan qat ’ iy farqlash zarur , chunki yuqorida ko ’ rsatib o ’ tilgandek , nutqning har bir turini o ’ ziga xos xususiyati va alohida qiyinchiliklari bor . Chet tilida o ’ gzaki nutqni o ’ stirish masalasiga doir adabiyotlarni o ’ rganish nutqning monologik turini diologik turida qancha avval o ’ qitish maqsad qilib qo ’ yilgan , degan xulosaga olib keladi . Monologik og ’ zaki nutq yuzasidan har – xil mashqlar qilish tavsiya etiladi , masalan , unda tarjima holingizni aytib bering , yozda dam olishingiz yoki safaringiz haqida so ’ zlab bering , eng yaxshi do ’ stingiz , o ’ qigan kitobingiz va shu kabilar haqida gapirib bering , degan mashq mavzulari bor . Keyingi yillarda metodistlari va darsliklarining tuzilishini diqqat e ’ tiborlari , monologik nutq qilib , dialogik nutq qilib , dialogic nutq sohasida malakalarni oshirishda ko ’ proq jalb etilmoqda . Savollar va javoblar faqat og ’ zaki nutqni o ’ qitish vositasi sifatida emas , balki testni o ’ qiy olish malakasini o ’ stirishning asosiy sifatida ham tavsiya etiladi . 1 В.В.Виноградов семантических - лексика уровное с грамматическими в структуре языка. 2 Л.В. Щерба. 1989 г. Hozirgi ko ’ p metodistlar dialogik nutq og ’ zaki nutqning yagona maqsadi va yagona formasi bo ’ lishi kerak deb hisoblaydilar . Masalan , E . P . Shubin chet tili programmalari haqida to ’ xtalib , shunday yozadi *: “ Avvalo , monologik nutqni emas , balki diologik nutqni nazarda tutish lozimligini ta ’ kidlash kerak …” E . P . Shubin monologik nutqni hikoya tarzida tekstlar asosida o ’ qitishni nazarda tutish , shuningdek , monologik nutqni o ’ stirish yuzasidan olib boriladigan , ishning diologik nutqni tashkil etish yuzasidan olib borilayotgan ishning diologik nisbatan oson bo ’ lishi sababli monologik nutqni o ’ stirish anana bo ’ lib qoldi deb hisoblaydi . A . A . Rerdt ham shunday fikrda : u “ o ’ qituvchilarni dialogik formadagi muomala bilan mashq qildirish ularda og ’ zaki nutq malakalarini monologik formadagi muomala bilan mashq qildirishga nisbatan ancha tez o ’ stiradi ”. 2 Lekin bu fikr faqat 4 – 6 yoshdagi bolalarga nisbatan to’g’ridir. 8 – 9 yoshli bolalarga kelsak, ular til muomalasini ham dialogik, ham monologik formalaridan foydalaniladi. Bolaning ilk maktabgacha ya’ni uning “Ko’chaga chiqasanmi?”, “Senga nima kerak?” kabi savollarga faqat bir so’z orqali javob berib, o’z fikrini ifoda eta olishdan boshqasiga hali qodir bo’lmagan paytidagina dialogik nutqning ustunligi haqida gapirsa bo’ladi. Shunday qilib, monologik va dialogik va psixologik nuqtai nazardan qaraganda bir xil huquqda ekanligini tan olish kerak. Monologik nutqda o’quvchilarning birinchi vazifasi o’rganilayotgan mavzu yuzasidan chet tilida aytib bera olishadigan ma’lumotlarni aniqlab va tushunib olishdan iboratdir. O’quvchilarning tilga doir bilimlarini tobora ko’proq egallab borish bilan birga, o’rganilayotgan mavzu bo’yicha shaxsiy fikrlarni ifoda etib berish imkoniyatlarini ham kengayishini aniqlashlari qiyin. 1 Э.П. Шубин 2 A . A . Рердт “ Б e седа o б ур o к e инностранного языка” O ’ qituvchi VI va VII sinflarda so ’ zlab berish uchun taxminan bir xil “ Yozgi kanikulingiz haqida gapiring ” degan mavzuda vazifa berish bilan birga ularda bu vazifaga VI sinfda qanday javob berishni kutmaydi , buni o ’ quvchilarning odatda tushunishlari qiyin bo ’ ladi . O ’ quvchilar o ’ zlaridagi nutq imkoniyatlarini bilmasliklari yuqori sinflardagi mustaqil nutqlari V yoki VI sinflardagi nutqlaridan ham farq qilishiga sabab bo ’ ladi . Monologik nutqda o ’ quvchi o ’ z nutqini bayon etishga kirishar ekan , nima haqida gapirishni oldindan bilib oladi , diologda esa nima haqida gapirishni oldindan bilib bo ’ lmaydi . Chunki nutqingizning mazmuni suhbatdoshning nima deyishiga bog ’ liqdir . Suhbat davomida mavzudan kutilmagan holda har qanday chetga chiqishlar bo ’ lishi mumkin , chunki tabiiy suhbat hamma vaqt ham biror mantiqiy fikr asosida davom etavermaydi . Dialogik nutq monologik nutqdan yana shuning uchun ham murakkabroqdirki , dialogik nutqda navbatma – navbat goh suhbatdoshning nutqini tushunib , goh o ’ z shaxsiy fikrini bildirish malakasini qo ’ llash talab etiladi . Monologik nutqda esa faqat shaxsiy fikrini ifodalash mahorati talab etiladi. Og’zaki nutqni o’rgatishda tekstni, ko’proq o’qilgan tekstni, lekin ba’zan o’quvchilar tomonidan eshitilgan tekstni ham gapirib berish har doim ham bosh usul bo’lib kelgan. Masalan: Uest og’zaki nutqni o’stirish sistemasini tekst o’qilganidan va mashq o’tkazilgandan keyin bu tekstni savol va javoblar orqali qayta gapirib berish asosida tuzadi. M. Uestning fikricha, o’quvchilar o’qilgan tekstni mazmuninigina eslab qolganlarida “erkin nutqqa erishadilar, chunki ular tekstdagi savollarni eslab qolishga harakat qilmaydilar, balki mazmunini o’z so’zlari bilan aytib beradilar”. I.A. Gruzinskaya monologik nutqni IX – X sinflarda o’quvchi 5 – 7 minut davom etadigan mavzuda “qisqa va sodda axborot berib” bo’lguncha egallab borish zarurligini ko’rsatib o’tadi. 1 1 И.А. Грузинская “Грамматика a нглийского языка” Lekin bu maqsadga ham tekstlarni gapirib berish orqali erishiladi. Yuqorida monologik og’zaki nutq boshlang’ich nutq namunalarini to’plash asosida o’qitilish kerakligini aytilgan. Chunki bu nutq namunalari bog’liq tekstlarga birlashtirilmasligi va gapirib berish uchun material xizmatini o’tamasligi shart, chunki mashqlar sistemasiga boshqa qanday prinsip asos qilib qo’yilishi mumkinligini hal etish zarurdir. O’quvchilarning nutqlaridagi sifat o’zgarishlari bilan chambarchas bog’liqdir. Fikr birgina gapdan iborat bo’lganida u mantiqiy butunligi haqida so’z ham bo’lmaydi. Ammo mulohazaning hajmiga faqat ikki gap qo’shilganda gaplar o’rtasidagi mantiqiy aloqa haqida masala paydo bo’ladi. Misol uchun “Mening maktabim” degan mavzuga oid ikkita gapni olib ko’ramiz. Our school is very big. Our school is not far from my house. Bu gaplarning ikkalasi ham mavzu bilan bog’liq bo’lsada, o’zaro bog’liq emasligi ravshandir. Mana bu ikki gap mantiqiy ancha to’g’ri. Our school is very big. There are many school rooms. Chet tilida monologik og’zaki nutqni o’stirishning birinchi bosqichini bir tugal fikr berilgan mavzu yuzasidan bir fikr aytish ko’nikmalarining o’sishi bilan belgilash mumkin. Fikr ko’lami bir sodda gapdan oshib ketmaydi. Masalan: “Mening oilam” mavzusida o’quvchilar navbat bilan quyidagi gaplarni aytishadi. My family is not big. I have one brother. My father is a worker. Har bir o’quvchi bittadan jumla aytishi kerak. Har qanday gap, agar u mavzu bilan bog’liq va til jihatidan to’g’ri bo’lsa to’g’ri hisoblanadi. Bu bosqichning o’zida nutq namunalarini kengaytirish mashqlari ham o’rin oladi. O’qituvchi biror o’quvchi aytgan gaplardan birini tanlaydi, yoki o’zi gap beradi va o’quvchilarga bu gapning biror elementini to’ldirishni yoki kengaytirishni topshiradi. Masalan: O’qituvchi shunday gapni aytishi mumkin: Nick wants to play football. O’qituvchi bu gapni aytishi mumkin, ish – harakatning sodir bo’lishi sharoitini ko’rsatish bilan to’ldirishni tavsiya etadi. O’quvchilar quyidagi gaplarni aytishadi: Nick wants to play football in the schoolyard. Nick wants to play football on Sunday. Nick wants to play football after school. O’quvchi gapning birinchi bo’lagini kengaytirishi taklif etishi mumkin. Nick and his friends want to play football. Bunday ish zarurdir, chunki monologik og’zaki nutqni o’stirish turli modellarga muvofiq tizilgan gaplarni ayta olishnigina emas, balki aytib berishga ta’luqli nutq namunalarini erkin ishlata bilish, ularni tuslay olish va nutq vaziyatiga qarab, kengaytira olishni talab etadi. Monologik og’zaki nutqni o’stirishning ikkinchi bosqichi o’quvchilardan aytilgan jumlalarni mantiqiy bog’lanishga e’tibor berish talab etilganda boshlanadi. Bu bosqichda gaplarning soni hisobiga fikr aytish hajmini shunchaki kengaytirish bo’lmaganligi uchun ham, alohida metodik vazifa paydo bo’ladi. Bu yerda o’quvchilar bir nutq namunasidan ikkinchi bir nutq namunasiga o’tishni o’rganib olishlari kerak. Masalan: “Maktabimiz“ mavzusida o’quvchi: Our classroom is big. Desa, unda Our classroom is clean and bright - tarkibidagi gaplar hisobga o’tmaydi. Ikkinchi gap quyidagicha bo’lishi mumkin. We have three windows in the classroom yoki Many pupils come here every day. Shunday qilib, bu bosqichda o’quvchilardan albatta modellarni har xil qilish turli namunalardan foydalanish talab etiladi. Bayon etilganlar monologik og’zaki nutqni o’stirishning ikkinchi bosqichida turli mantiqiy plan asosida tuzilishini va ular nutq vaziyatini juda katta doirasini qamrab olish mumkinligini ko’rsatadi. Masalan: O’qituvchi shunday deydi: We decided to go to the forest on Sunday. So we got up early. O’quvchilarning har biri o’zicha davom ettiradi. We had breakfast. Then we went to meet our friends. We took a bus and went to. . . Then we walked to the forest. We began to look for flowers in the forest. Ikkinchi bosqichdagi bu va boshqa mashqlar turli nutq namunalaridan iborat biror mantiqiy planga binoan aytmoqchi bo’lingan gaplarni tuzish malakalarini o’stirishga qaratilgan. Yuqorida bayon etib o’tilgan tayyorlov mashqidan keyin o’qituvchi belgilangan mavzu situatsiyaga binoan ikki yoki undan ko’p bog’liq gaplarni aytish topshiriladi. Og’zaki monologk nutqni o’stirishni mazkur sistemasidagi uchinchi bosqich, yangi mantiqiy vazifalar va mulohazalar hajmini albatta, oshirish bilan tavsiyalanardi. Bu bosqichda o’quvchilar bor faktning to’g’riligini isbot qilishni, o’z nutqlariga mulohaza yuritish, asoslash elementlarini kiritishga o’rganishlari kerak. Bu bosqichda bir vaqtning o’zida mulohazalar hajmining kengayishi ham sodir bo’lishi kerak. Bunday topshiriqqa quyidagilar misol bo’la oladi: I. Sinfingizdagi bolalarning yaxshi o’rtoq ekanliklarini ko’rsatadigan bir qancha misol keltiring: II. Quyidagi fikrning to’g’riligini isbotlang: Visitors to our city will find much that is interesting in it. III. Quyidagi fikrga qo’shilsangiz, buni isbotlaydigan dalillar keltiring, agar qo’shilmasangiz, buning sababini ayting: I think that winter is the best season for sports. Ma’lumki, o’quvchilar shunga o’xshash topshiriqlarni bajarib chet tilida fikr aytishlariga imkon beradi. Topshiriqlar o’quvchilarni ana shunga yo’naltirmog’i kerak. Yuqori sinflarda bunday ish usuli ilgari o’tilgan mavzularni takrorlash, lekin umumlashtirilgan mavzu bilan takrorlash uchun qulay asos yaratadi. U yuqori sinflarda monologik nutqni o’stirish yuzasidan olib boriladigan oldingi bosqichlardagi temalar yuzasidan qilingan ishlar bilan bog’laydi. 1 Nutq muammosining asosiy formasi sifatida dialogik nutqni egallash o’rta maktabda chet tillarini o’qitishning muhim elementidir. Shu boisdan, dialogik nutqni o’stirish muammosi metodistlarning e’tiborini tortmoqda . Ko’p asarlarning mualliflari savol – javob mashlarini bajarish dialogik nutqni egallashning yagona bo’lmasa ham asosiy yo’li deb qaramoqdalar. 1 Y.E. Temirov “Ingliz tilida tarjimaning o’rni ” Keyingi paytlarda dialogik nutq masalasiga bunday yondashishning xatoligi borasida fikr bildira olishadilar. Darhaqiqat, tabiiy nutq faoliyati jarayonida murakkab dialogik nutq muomala formalari murakkab va xilma – xildir. Masalan: - Good morning, dear! - Good morning, dear! - (Salom alik) - Your house looks so nice and my house is very bad. - (faktni baholash) - My dear friends, let me spend the night here. - (Iltimos) - Please, come in! - (Taklif) - Help yourself to the cake! - (Iltifot) - Thank you, I’ve had enough. - (Tashakkur va e’tiroz ifodasi) - I am going to leave next Sunday. - (Ma’lumot) - So soon. - (Ajablanish) - A cold morning, isn’t it? - (Ma’qullamoqchi bo’lgan fikrni baholash) - It certainly is - (Berilgan bahoga qo’shilishni ifodalash) - It’s been cold all week - (Umumlashtirish) - Yes, we’re having a very cold spring - (Kengroq tarzda umumlashtirish) - With whom did you meet the New Year? - (faktni aniqlash) - With my schoolfriends - (Fakt haqida ma’lumot) - Did you have a good time? - (faktga nisbatan baho) - Oh, yes, I enjoyed it - (faktga berilgan bahosini ma’lum qilish) Keltirilgan misollar dialogik nutq uchun xos bo’lgan barcha kombinatsiyalarni qamrab olmaydi, ammo bular savol va javoblar dialogik muammosining xususiy bir hodisasi ekanini yetarli darajada ishonarli qilib ko’rsatadi. Dialogik birikma va ularni birlashtiruvchi birikmalarni ajratib ko’rsatish lozim. Ular axborotni so’rash va ma’lum qilish, taklif qilish va bu taklif uchun minnatdorchilik bildirish, biror voqea haqida va bu voqeaga o’z munosabatini bildirish, bir – biri bilan salomlashish, bir – birini tabriklash, bir – biriga yaxshi istak bildirish va hokazolardan iborat bo’lishi kerak. Binobarin, dialogik nutqqa o’rgatish javob va savollargagina emas, turli xususiyatdagi savol javoblarga o’zaro fikr almashishga o’rgatish demakdir. O’rta maktab praktikasida dialogik mashqlar uchun material tanlash hanuzgacha biror til hodisasini, tekstlarni o’qish uchun kerak bo’ladigan savollar va so’zlarning turlarini o’zlashtirish vazifasiga bo’ysundirilgan. Bundan quyidagi “dialog” paydo bo’ladi: Is it a table or a chair? - It is a table. - Is it green? - No, it isn’t. - Is it black? - No, it isn’t. - Is it brown? - Yes, it is. - What colour is it? - It is brown. O’qituvchi, o’quvchi stolni stul bilan almashtirib qo’yishi yoki jigar rangni yashil deb hisoblashi mumkin degan gumonga bormaydi, albatta. Ammo savollar stul haqida gapiruvchini emas, balki konstruksiyalarni o’zlashtirish uchun beriladi. 1.4 O’rta maktab o’quvchilarining chet tilidagi nutqida bo’lishi mumkin bo’lgan nutq aktlarining xususiyati zarur material tanlashni belgilaydi. Bu materialni ikki guruhga bo’lish mumkin: 1. Modelga muvofiq tuzilgan nutq namunalari. 2. Tayyor jumlalar 1 . Nutq namunalari masalasi metodik adabiyotda yetarli darajada ammo ko’proq monologik nutq bilan bog’liq ravishda yoritilgan. Dialogik nutqqa xos nutq namunalari monologik nutq namunalaridan mulohazaning vazifasi axborot berishdan iborat bo’lgandagina mos keladi. Bunda darak gapning barcha turlari qo’llanilishi mumkin. Tayyor jumlalarga biz o’zgaradiganlari bilan birga o’zgarmaydigan elementlari bo’lgan iboralarni ham kiritamiz. Masalan: - How old are you? - Glad to see you. (Will be) (him) 1 J.Jalolov. ”Chet tili o’qitish metodikasi”. Nutq namunalarini o’zlashtirishda, barcha elementlarni o’zgartirib, sxemani mumkin bo’lgan turli mazmun bilan boyitishga o’rgatish kerak. Qisman o’zgartirib bo’lagidan elementli tayyor jumlalar, o’quvchilar ularni o’zgartira oladigan darajada o’zgartirilishi kerak. O’zgarmaydigan jumlalar bir so’z kabi yod olinadi. Tayyor jumlalarning juftligi ma’lum darajada turg’un bo’lgan bir holda nutq namunalari birikmasi dialogik birikmalarga ancha ko’p xilma – xillik bera oladi: Masalan: A) – I wish you a happy holiday (year) - The same to you B) – I was at the cinema yesterday. - Pity you didn’t invite me. - I was at the cinema yesterday too. - And I am going to the cinema today. Ko’rsatilgan xususiyatlardan ma’lum bo’ladiki, dialogik nutqda qo’llash uchun mo’ljallangan nutq namunalari alohida emas, balki birlikda hosil qiluvchi guruhlar bilan birga o’zlashtirilishi kerak. Nutq mashqlari bilan bog’liq ravishda paydo bo’ladigan asosiy muammo darsda dialogik fikr almashishga undovchi vaziyat yaratishdir. Maktab praktikasida bu maqsad uchun quyidagicha guruhlashtirilsa bo’ladigan xilma – xil usullar nutq vaziyatni og’zaki bayon – nutq etish; illyustrativ ko’rsatmalardan foydalanish; tayyor tekstlarni sahnalashtirish; tabiiy hayot vaziyatidan foydalanish usullari qo’llaniladi. Bu usullarning har birida o’ziga xos afzallik va qiyinchilik bor. V – VI-sinflarda dialogda ko’proq faktlar muhokama qilinadi. VII – sinfda ma’lum faktlar va voqeylikka munosabatni bildiradigan faktlar, dialoglar ko’p o’rinni egallay boshlaydi. Bu bilan tabiiyki, muhokama qilinadigan narsalar doirasi ham o’zgaradi. Monologik nutqdagi kabi dialog uchun avval so’zlovchiga shaxsiy aloqasi bo’lgan, so’ngra uning sinfi, maktabi. Testlar va mashqlar bo’linmaydi. Nutqni eshitib tushunish malakasi maxsus nazorat qilinmaydi va baholanmaydi. Maktab amaliyotining chet tillarini o’qitishning asosiy vazifalaridan birini hal qilishda bunday orqada qolishni nima bilan izohlash mumkin? Avvalo, shu bilan izohlash mumkinki, o’qituvchilar oldiga har bir o’quv yili uchun yetarli darajada aniq vazifa qo’yilmagan. O’qituvchilarni metodik jihatdan ishlagan tekst materiali bilan ta’minlaydigan biror qo’llanma yo’q. Bularni barchasi nutqni eshitib tushunish muammosi hali metodik adabiyotda hali yetarli darajada to’la yoritilmaganligidan dalolat beradi. Nutqni og’zaki tushunish muammosi bilan bog’liq ravishda quyidagi metodik vazifalarni ko’rsatib o’tish mumkin: Avval: a) tanish muhitda b) yangi muhitda uchragan leksikani o’z ichiga olgan nutq birliklarini tanish va o’rgatish. Yangi nutq leksikasi o’z ichiga olgan shahrimiz va mamlakatimizning barcha hayoti bilan bog’liq voqealar mavzu bo’la oladi. 2 bob . Chet tilidagi nutqni eshitish, tushunish, so’zlashuv deb ataladigan nutq faoliyati turini o’zida aks ettiradi. Shu bilan ular eshitib o’qishda ham ma’lum tajriba orttiradilar. Ular darsda o’qituvchining nutqini, javoblarini eshitadilar. Ba’zan o’qituvchi ularga ovoz chiqarib o’qib beradi, ba’zan esa gapirib beradi. Ko’p o’qituvchilar darsda plastinka va magnitafondan foydalanadilar. Lekin chet tilini eshitish odatda gapirishga nisbatan ikkinchi darajali faoliyat hisoblanadi. Eshitish odatda o’quvchilarni yangi til materiallaridan tanishtirish uchun yoki qayta esga olish uchun tegishli nutq mazmunini bayon etish uchun xizmat qiladi. Eshitib tushunishga o’rgatish bilan bog’liq bo’lgan mustaqil maqsad qo’yilmaydi. Eshitib idrok etishni maxsus mashq qilishni talab etadigan materiallar tanlanmaydi. Masalan: mana bu tekstlarni olishimiz mumkin. Dear Malika How are you? I am fine. Now about me. I am 12. I have a father, a mother and a little brother. My brother’s name is Ted, he is 4. I like school. My school is in London. It is in West Street. There is a big library, a staff room, a gym, a canteen and a let of classrooms. The first lesson is at 9.15. At school we have English, French, maths, computers, history and music. I like music very much. And what about you? Please write to me. Love. Iris. Remember: There is a canteen in the school. There are maps on the wall. Lucy’s family This is Lucy and her family. They live in a village near Cambridge. Lucy is a tall girl. She has got long, curly, black hair. Her grandmother is short and thin. Her hair is white. Mr. Whitfield is tall and strong. His hair is short and curly. Mrs. Whitfield is a nice woman. She is tall. She has got blond hair. It is short and straight. Her eyes are blue. Lucy’s brother John is tall and thin. He has got red hair. It is short and straight. His eyes are brown. What’s your job ? A: What’s your job? B: I’am a teacher. What do you do? A: I’am a pupil. B: What’s your father? A: He’s a mechanic. B: What’s your mother? A: She’s a teacher. Shahlo’s family My name is Shaxlo. There are six people in my family. I have got a father, a mother, a sister and two brothers. My father is tall and thin. His hair is short and black. My mother is short. Her face is round. My sister’s name is Nilufar. She has got long dark hair. Her eyes are brown. My brothers’ names are Nodirbek and Mirumid. Nodirbek is very tall. He has got long arms and legs. His hair is black. Mirumid is not tall. He is strong and plump. He has got short, curly hair. They have lunch at school. English schoolchildren go to school on Monday, Tuesday,Wednesday, Thursday and Friday. They have four lessons in the morning and two in the afternoon. They have a long lunch break at school. School ends at a quarter past three. English schoolchildren usually do their homework in the evening. A special Sunday Usually the animal keeper cleans and feeds the animals every day. Usually the lion and crocodile sleep.The elephant eats bananas. The gazelles run. The ducks swim and the bear asks for food. But this Sunday the keeper is sick and the animals are having fun.The elephant is washing the tiger. The snake is singing to the lion.The little tigers are playing with the bear.The dusxs are listening to music. The gazelles are roller-skating. The little body wolves are planning football. The monkeys are dancing. Remember: Three thirteen Five fifteen Eight eighteen Usually the crocodile sleeps. The crocodile is reading now. The crocodile is not sleeping now. The wolves are playing now. What is the boy’s name? What is jungle ? People live in cities and in villages. Look at the boy in the picture .His name is Mowgli. He lives in the jungle. He doesn’t live with his parents. Now his father is a wolf. His mother, Ruksha, is a wolf too. Little wolves are his brothers. He likes to play with them. Mowgli has got a lot of friends: the bear Balu, the black panther Bagira and the big snake Kaa. They take care of Mowgli.The tiger Sher Khan wants to eat him up. There are a lot of monkeys in the jungle. They think Mowgli is a monkey too. He looks like them. Mowgli is happy here.The jungle is his home. This is my family. This is my family.This is my mum, Mrs. Whitfield. She’s English. This is my dad, Mr Whitfield. He’s English too.This is John. He’s my brother. He is eight years old. This is my granny, Mrs. Simson. She’s English too. Og’zaki nutq birikmalarini tushunishga o’rgatish . Chet tilidagi nutq mazmunini voqeylikka va mantiqiy tushunish muammosi munosabati bilan o’quvchilarning egallashlari kerak bo’lgan quyidagi ko’nikmalarini aniqlash mumkin . So’z nima haqida borayotganini yaxshi tasavvur etish. Nutqda bayon etilgan g’oyani ko’rsata bilish, asosiyni ikkinchi darajadan farq qila bilish, ayrim tushinilmagan joylarga qaramay nutqning mazmunini tushuntirish. Eshitib idrok etiladigan mashqlar sistemasidan tegishli mashq turlari bilan ta’minlanadi. Tayyorlov mashqlaridan bir necha mashqlarni ko’rib chiqamiz: 1) Elementlari tez chalkashadigan jumlalarni eshitish.Nutq shu jumlalarni tarjima qilish bilan idrok etiladi. a) He works in the library. - You can find his works in the library. b) Give me a ball . - Give me a bell. Idrok bilan birga ish- harakat bajariladi. 2. Jumlalarni eshitish so’ngra quyidagi jumlani o’z ichiga olgan jumlani eshitish. Nutq mashqlarining ham xuddi shunday ikki tomonlamalik xususiyati bordir. Mana bir necha misol: 1. Bir tekstning ikki variant o’rtasidagi farqni aniqlash. 2. Mazmun yoki bayon etilishi jihatidan qiyin bo’lgan tekstni ikki, uch marta eshitish. Har gal tinglagandan keyin mazmunini dalillar va detallar bilan gapirib berish. 3. Bog’liq tekstni normal tezlikda eshitish. Savollarga mazmuniga muvofiq javob berish. 4. Notanish kishi o’qigan tekstni eshitish. Nazorat uchun berilgan gaplar orasidan eshitilganning mazmuniga muvofiq keladigan gaplarni tanlash.Yuqoridagilardan quyidagicha xulosa qilamiz: Og’zaki nutqni o’stirish va ularni o’quvchilar ongiga singdirishda quyidagi tekstlarni tavsiya etamiz. I was born in Tashkent. Five years ago my grandparents lived in the village of Jartepa in Kashkadarya.We visited them every summer. Every day we helped with their farm.They didn’t have a car, but they had a brown horse and a cart. They also had two cows and a very big bull. I wasn’t afraid of him because he was good.He was three years old and born on the farm. My grandparents had some hens and sheep too and a beautiful dog, Olapar but they didn’t have any cats. Near their house there was a river. My grandad swam but I didn’t because I was too small.We liked the farm. We were very happy there. Last year my grandparents sold their house and some of their animals and moved to a village near Karshi. I am glad they didn’t sell their dog. Last month we visited them. Their new house and village are beautiful. I want to visit them again soon. Remember: I was born in Tashkent. I was born in 1889. Amir Temur Amir Temur was born on 9 April, 1336 in the village of Hoja ilg’or near Shakhrisabz. His father was a rich man whose name was Amir Taragay. His mother was strong and handsome. His father had many servants. When he was 12 years old he began to rule over them. When he was a young man he began to go to war. He was a good horseman. In Europe he was called Tamerlane. Alisher Navoi Alisher Navoi was a great poet. He was born in Herat on 9 February, 1441. Alisher Navoi got a very good education. He was a good architect and he designed a lot of schools, hospitals, bridges, roads and canals. Navoi’s poems in old Uzbek are ‘Chor – Devon’. His poems in Persian were collected and called “Devoni – Foni”. His most important work is the Quintuple, five poems from 1483 and 1485. Alisher Navoi lived his last years in Herat. He died on 3 January, 1501. William Shakespeare. William Shakespeare was born in April 1564 in Stratford – on – Avon. He was the third of eight children. His family had money and Shakespeare went to school. In 1582 when he was 18 he married Ann Hathaway. They lived happily together and had three children. In the late 1580s Shakespeare left his family and went to London. In London he started writing plays. In 1610 William Shakespeare left London for Stratford where he lived. He died of a fever on 23 April, 1616. Is there any fruit ? 1. Match, listen and repeat. 1.apricot 7.juice 2.peach 8.lemonade 3.bread 9.honey 4.chips 10.rice 5.sausage 11.lemon 6.tomato(es) 12.carrot 2. Read and say what is for lunch: Anvar: Hello, Mum. What’s for lunch? Mum: Sausages, chips and tomatoes. Anvar: Great! My favourite. Is there any juice? Mum: No, there isn’t any. There’s some tea. Anvar: Is there any fruit? Mum: Yes, there are some bananas and apricots. But you know I don’t like them. Are there any peaches? Anvar: Apricots? Mum : Sorry, there aren’t any . Go and wash your hands. Lunch is ready. Jobs at school A lot of people work in your school. They do a lot of different jobs. For example, your teacher helps you to learn.The director helps teachers, pupils and parents. The secretary answers the telephone and works with letters and papers. The librarian knows about the books and helps children to find books the school doctor helps sick children.The cook in the canteen makes lunch every day.And the cleaner cleans the school in the canteen makes lunch every day.and the cleaner cleans the school. What is your job at school? Your job is to learn. You must study. Answer the questions: 1. What are two things the secretary does? 2. Where does the cook work? 3. What is your job at school? 4. What is your teacher’s job? Berilgan tekstlarni o’rgatish eng ko’p mehnat talab qiladigan vazifadir. Bolalarga chet tili nutqini maktabda o’qitish sharoitlarida egallashlariga to’g’ri kelishi ularning bildirilayotgan fikrlariga sun’iylar tamg’asini bosadi.Maktabda chet tilida gapirishga biror bosqichni tar’iflash uchun o’quvchiga nutqni vujudga keltirishi kerak bo’lgan stimullarni o’rganish kerak. Masalan:stimul va bildiriladigan fikrlarning miqdoriy munosabatlarini, stimullar xarakterini aniqlash kerak.Nihoyat bu V sinflar uchun, ayniqsa zarur nutqqa undovchi stimular tarkibidagi lingvistik axborot miqdori qancha bo’lishi kerakligini aniqlash kerak. Ingliz tilida berilgan savolga reaksiya o’quvchilar uchun yanada murakkabroq vazifani hosil qilish mumkin.Masalan : -Does your friend go to a pioneer camp in summer ? -Yes, my friend goes to a pioneer camp. Barcha holatlarda ham o’quvchilarning javob reaksiyalari bir xil bo’lishi mumkin. Biroq qaytariladigan javobni tuzish qiyinchiligi stimuldagi lingvistik axborot miqdori kamaygan sari ortib boradi. 2.1 Yuqori sinf o’quvchilari oldida eng avvalo ilgari o’rganilgan og’zaki nutq ko’nikmalarini saqlab qolish va mustahkamlash vazifasi turadi. Ularning nutqida o’zlari V-VIII sinflarda egallagan barch elementlar ishtirok etishi zarur. Ayni bir vaqtda IX-X sinf o’quvchilarning nutqi ancha ishonchli, asoslangan bo’lishi kerak. Monologik nutq nutqning tabiiy formasiga yaqinlashadi, ya’ni suhbatga element sifatida qo’shiladi. Shu yo’sinda didogik nutq va monologik bir-biriga chatishib ketadi. Og’zaki nutq mazmuni murakkablashadi. O’tilgan text yuzasidan olib borilgan suhbatdan o’quvchilarni qiziqtiruvchi va hayanjonlantiruvchi masalani muhokama qilishga o’tadi. Yuqori sinflar og’zaki nutqni egallashda sifat og’zaki nutqni egallashda sifat jihatidan yangi bosqich bo’lib, u matn til materialidan ijodiy foydalanishga qaratilgan yangi usullarni egallashga majbur qiladi. Og’zaki nutq, asosan sakkiz yillik maktab materiali asosida ko’riladi. Eng avvalo nutqqa kerak bo’lgan materiallarni ishga soluvchi tayyorlov mashqlarini masalan tipovoy jumlalarini bog’lash biriktirish uchun mashqlar nutqning ravon, fikrning mantiqiy bo’lishiga o’rgatadigan mashqlar, tipovoy belgilarini va munosabatlarini ko’rsatish hisobiga kengaytirish uchun mashqlar nutqni rivojlantirishga o’rgatadi, ma’lum mantiqiy operatsiyalarni bayon qilingan fikrni tushuntirish yoi bahslashib shartlar, qo’shimcha qilishni nazarda tutadigan mashqlar zarur. I am going to meet my sister at the station. My friend is good at sports. We are going to Leningrad for the holidays. The pupils in our class don’t like excursions. We are going to Leningrad for the holidays (1). Mutaxassislar yuqorida aytilgan fikrlarni umumlashtirib, o’z fikrini sharhlab milliy maktabimizga xos bo’lgan darsliklar yaratsalar, nur ustiga a’lo nur bo’lar edi. 1 Xudoyberganova M.K.Habieva K. Toshkentdagi “O’qituvchi” nashriyoti tomonidan chop etilgan 5-sinflar uchun “Ingliz tili darsligi” ga tanqidiy fikrlar bildirilmoqda. Ko’p yillik o’qituvchilar bilan suhbat olib borilganida shu narsalar ma’lum bo’ldi. 2 1. Ushbu darslik 5-sinflar uchun juda murakkab bo’lib, ularning yoshiga umuman mos emas. 2. O’quvchilar ingliz tili harfini o’rganmasdanoq ABC ashulasi berilgan. 3.Mashqlar o’quvchilar uchun qiyin. Bu borada avvalgi ancha afzalroqdir. 4.Mashqlar juda ko’p berilgan, dars davomida bajarishga vaqt yetmaydi. 5. grammatik qoidalar berilgan: Masalan: Let us go, if we don’t get any bad marks. 2.2 Mavzular bilan birga qo’shib olib borib, yuqori sinflarga og’zaki nutqqa o’rgatishni qanday tuzish kerakligiga x sinflar uchun mo’lljallangan ingliz tili dasligi misol bo’la oladi. Har bir paragrafida og’zaki nutq ustida ishlash, ma’lum mavzu atrofida olib boriladi. Masalan, “Kino” mavzusi olinadi va darsning boshida quyidagi topshiriqlar taklif qilinadi.: 1) Siz kinoga qachon, kim bilan borganingiz, qanday film ko’rganingiz haqida so’zlab bering: 2) Ko’rgan filmingiz, bosh rolda kim o’ynaganligi, o’zingiz yaxshi ko’rgan bir yoki bir necha aktyorlar haqida so’zlab bering: 3) Shunday vaziyatni tasavvur qiling: do’stingiz haqida so’zlab beryapsiz. Do’stingiz bosh rolni kim o’ynaganligini bilishni istaydi. Siz unga shu filmni ko’rishni va bu haqda o’z fikrini aytib berishni maslahat bering. Dialogik nutqni yanada o’stirish uchun intervyudan foydalanish mumkin: o’quvchi biror shaxsni ifodalab, boshqa o’quvchilarning savollariga javob qaytaradi. Audirovanie ustida ishlash yuqorida ko’rganingizdek, nutq boshqa turlarning o’sishi bilan yanada bog’liqdir. Audirovanie o’qish bilan moslangan bo’lishi mumkin. Boshlanishida o’qituvchi ilmiy – ommabop tekst o’qitayotgan bo’lsalar, kashfiyot davri haqida so’zlab beradi. Tinglab tushunish yuqori sinflarda ko’proq rivojlanishi mumkin. Audirovanie bayon qilishdan ko’ra ham vaqt talab qiladi. Ayni bir vaqtda turli xil qiziq material ma’lum qilish imkonini beradi. Bunda gazetalardan, tarixdan, adabiyotdan olingan maqolalar, ajoyib kishilar, yozuvchilar epizodlar, sport xronikasi, manba xizmatini o’tashi mumkin. Ba’zida badiiy asarlardan kichik parchalar tinglash, keyin esa ishlarni xotirlab, so’zlab berish foydalidir. O’quvchilar tekstni xotirlab qolib, so’zlab bera olishlari uchun o’qituvchi yordamchi savollar beradi. 1 Tekstni necha marta tinglash kerak degan savol paydo bo’ladi. Bu, chamasi tinglashning maqsadiga bog’liq bo’lsa kerak. Agar tushunilganlikni ona tilida savollar berish yoki xulosa yasash orqali tekshirib ko’riladigan bo’lsa, unda bir marta tinglash yetarli bo’ladi. Agar tekstdan so’zlab berish va mavzu yuzasidan suhbatni davom ettirishda foydalanilsa, unda ikki marta tinglashning o’zi talab qilinadi. Og’zaki nutqni o’rgatishda nutq mashqlari ham asosiy omil hisoblanadi. Ularga quyidagicha izoh berib, ilova qilish mumkin: 1) Badiiy asar, sahna asari, radiosenariy, doklad, suhbat, axborot, radioxabar va shu kabilarni tinglash. 2. O’rganilayotgan tilda dublyaj qilingan kinofilmlarni ko’rish. 3. O’rganilayotgan tilda dublyaj qilingan kinofilmlarni ko’rish. 1 Y.E.Temirov “Ingliz tilida tarjimonning o’rni”. 4. Tekstni chet tili mutaxassisi tomonidan o’qilgan va yozilgan kinofilmlarni ko’rish va eshitish. 5. Ko’rilgan kino va diafilmlar asosida bayon yozish. 6. Magnit lentasi orqali eshittirilgan tekst, ko’rilgan kino, diafilmdagi so’z birikmalari, Grammatik konstruksiyalarni ajratib yozish va ularni analiz qilish. 7. Ona tilida ko’rilgan kino va diafilmlarni chet tiliga dublyaj qilish. 8. O’tilgan mavzularga taaluqli magnit lentasiga yozilgan savollarga javob berish. 9. Magnitafondan tinglangan bog’lanishli texstga savollar tuzish va shu savollar asosida ikki bo’lib, dialog ijro etish. 10. Ko’rilgan kino yoki diafilmlarga chet tilida sharh berish. “The Three little Pigs” There was once a mother pig who had three little pigs. When they were old enough to leave home, she sent them into the world to seek their fortune. The first pig met a man who was carrying a bundle of straw, and he said to him: “Please may I have some of your straw to build a house?” Now the wolf was very angry indeed. He decided to climb down the chimney and eat up the little pig. When the little pig heard a noise on the roof, he put his biggest pot on the fire to boil, and took the lid off just as the wolf was coming down. The wolf fell in, and the little pig boiled him. The little pig lived happily ever afterwards in his safe little house of bricks. Uzbek folk tales. Bishkek, Kyrgyzstan, 1997. City and Village Toshqo’rg’on Toshqo’rg’on is a big village in the mountains and it is very beautiful. Oltinsoy is a beautiful, small village in a valley. Toshqo’g’on means a castle of stone. The house there are made of stone. In spring all the trees are in blossom. They are big and strong. The village is called Oltinsoy because it is hear the river Oltinsoy. The village is very famous because there is dinosaur path in the mountains near the village. The water in the river is clean but very cold. The village is an interesting place there are 23 dinosaur footprints on the path. The three is very, very big and many years ago people had a school in it. In summer, it you go to the village you can see the three school. A lot of tourists and scientists come to see them every summer. Have you taken a tablet? Komila: Good morning. Doctor: Good morning, what’s your name? Komila: Komila Doctor: What’s the matter with you, Komila? Komila: I’ve got a stomachache. Doctor: Mmm. You must take these tablets early in the morning and late in the evening before you go to bed. You mustn’t eat any fruit today. Komila: Thanks. Doctor. Bye. Baris: Good morning, doctor. Doctor: Good morning. Come in, please. Baris: Doctor, I have a headache, I’m couthing and my nose is runny. Doctor: Mmm. You have got the flu. You must stay in hospital and have some injections. Teenage Champions They go to school Six in Bekobod. They are ordinary pupils. But they are not ordinary. They have more than seventy medals – about fifty of them gold medals. A’zam, Farruh and Parvoz Abdumavlonov were born in a small village near Bekobod called Zafar. The brothers are teenage champions. They are the karate champions of Uzbekistan and Asia and Europe – in fact they are the world champions. They should thank their father – he was their first trainer. Their cusses began in 1998 when they won the National Youth Championship, The Asian Tournament and the European Cup. They won eight gold medals altogether – and they were just ten, eight and six years old! Since that early cuccess, the brothers have won more and more medals. President I.Karimov has congratulated the young champions. The statue of Liberty One of the most famous Statues in the world stands on an island in New York. This statue is the Statue of Liberty – a woman holding a torch. Visitors can go inside the statue. The statue is so large there as many as twelve people can stand insade the torch. Many people can stand in other parts of the Statue. The Statue weighs 225 tons and is about 100 metres high. The statue of Liberty was put up in 1886. It was a gift to the United Statue from the people of France for America’s 100 th birthday. French people gave money for the Statue. Americans designed and built the pedestal. The French engineer Alexandr Eiffel, who was famous for his Eiffel, Tower in Paris, found out how to make the heave statue stand. People who come to the United States see the Statue of Liberty holding her torch. She symbolizes a welcome to a land of freedom. The President’s cup of Uzbekistan. Tennis is one the great international sports. But until few years ago, tennis was not popular in Uzbekistan. Now it is one of the most popular sports in the country. Many tovns and villages in Uzbekistan have beautiful new tennis courts and thounsands of people enjoy playing tennis. The game became popular because of the President’s Cup. The President’s Cup tennis tournament is the biggest tennis tournament in Uzbekistan, and one of the most mous tournaments in the World. It takes place every year in Tashkent at the Yunusobod Tennis Complex. This Complex has one of the most modern tennis players, take part in the President’s Cup. Tennis fans can watch starts such as Oleg Ogorodov from Uzbekistan, Nocolas Escude from France, Marat Safin and Evgeny Kafelnikov from Russian, Stefano Percosolido from Italy, Tom Henman from Great Britain and many other famous tennis players. Hayotiy tajribalarga tayangan holda shuni aytish kerakki, hozirgi darsliklarimiz davr talabi darajasida emas. Yangi darsliklar chiqarish ustida ish olib borilmoqda. Lekin ularning qoidalari o’zbek tilida o’quvchiga tushunarli qilib berilmagan. Eslatmasi esa faqat o’qituvchigagina tushunarli. Uni o’quvchi uyda mustaqil o’qib, tushuna olmaydi. O’quvchilar uchun harflarni yozma tarzda yozilishi ko’rsatilmagan. O’rganish – o’rganish ob’ekti bo’lishi chet tili xulosalar (leksika, grammatika, talaffuz) dan faoliyat (gapirish, tinglab tushunish, o’qish, yozuv)dan va ular haqidagi nazariya (leksikalogiya, grammatika, fonetika)dan hamda ularning barchasini o’rganish metodikasidan iborat murakkab sistemada tuzilishini tashkil qiladi 1 . Talaba bilim, malaka va ko’nikmlarga o’qituvchi yordamida yoki mustaqil ishlash orqali erishadi. Chet tilida mashqlarni bajarish o’qituvchi ishtiroki nuqtai nazaridan uch yo’l bilan o’qituvchi rahbarligida (bevosita ishtirok) va o’qituvchi ishtirokisiz (bilvosita ishtirok) va o’qituvchi topshirig’iga binoan olib boriladi. Ayni bir vaqtda Respublika metodistlari va chet tili o’qituvchilari oldida katta vazifalar turibdi. Bu vazifalar orasida eng muhimi chet tillar bo’yicha o’qituvchilar tayyorlash sifatini oshirish, shu predmetni o’qitish prosessida tarbiyaviy ishlarni kuchaytiradi. O’qishlar o’zbek tilida olib boriladigan maktablarda chet tillar o’qitish metodikasi oldida “rus tili” interferensiyani hisobga olish bilan leksik minimum ishlash bilan va og’zaki nutqqa, yozishga o’rgatish metodikasini rivojlantirsh bilan bog’liq bo’lgan muammolar turibdi. Demak mavzudan kelib chiqib, qisqacha xulosa qilish mumkin. 1 Jamol Jalolov “Chet tili o’qitish metodikasi”. Xulosa Hozirgi zamon chet tillarni o’qitish metodikasida ta’lim oluvchilarning chet tiliga bo’lgan qiziqishlarini yanada oshirish uchun turli xil metodlardan foydalanilmoqda. Bu metodlardan biri og’zaki nutqni o’stirishga oiddir. Ma’lumki, o’quvchilar bilan muloqotga kirishish ancha qiyinchiliklar tug’diradi. Bunday muloqot jarayonidan turli axborotlar uzatiladi, o’z navbatida axborotni qabul qilib olgan o’quvchi ushbu axborotga o’z munosabatini bildirishi talab qilinadi. Ta’kidlash kerakki, chet tili darslarida tashkil etiladigan muloqot o’quvchilarning o’quv faoliyatini to’g’ri va samarali tashkil etishni, uni izchillik bilan boshqarishni, o’qituvchining o’quvchi bilan, o’quvchining o’qituvchi bilan o’zaro fikr almashinuvi hamda ana shu murakkab jarayonda o’quvchilarning yozma va og’zaki nutq malakalarini shakllantirishni, ularni rivojlantirishni ko’zda tutadi. Ko’pchilik olimlar muloqot funksiyalarini ikki guruhini: ijtimoiy va ijtimoiy- psixologik, ba’zilari esa uch guruhni informatsion- kommunikativ, relatsion- kommunikativ, effektiv- kommunikativ, yana boshqalari bilim beruvchi, emotsional va tarbiyaviy vazifalarni ko’rsatib o’tadilar. Bizning fikrimizcha, umumta’lim maktablari va o’rta maxsus ta’limda o’quv darsliklari va qo’llanmalarida ifodalangan ta’lim mazmunida kelib chiqqan holda muloqotning uch asosiy va muhim vazifasini: ta’lim beruvchi tarbiyalovchi va rivojlantiruvchi vazifalarni alohida ta’kidlab o’tish lozim. Ushbu vazifalarni muvaffaqiyatli bajarishda dars jarayonida qo’llaniladigan interfaol metodlar va didaktik o’yinlar muhim ahamiyat kasb etadi. Darsda inetrfaol metodlardan foydalanish va didaktik o’yinlarni tashkil etilishi va uni muvaffaqiyatli o’tkazilishi o’quvchilar ongli faoliyatining faollashuvi, bilimlarni puxta egallash vositasi sifatida muhim rol o’ynaydi, shuningdek, o’quvchilarning chet tiliga bo’lgan qiziqishlarini oshirishga xizmat qiladi. Bunday o’yinlarda ishtirok etish o’quvchilarda jamoa bo’lib ishlash, do’stona munosabatda bo’lish, diqqat- e’tiborni jamlash, xotirani mustahkamlash xususiyatlarini shaklantiradi va rivojlantiradi. Dars jarayonida interfaol metodlar va didaktik o’yinlar o’quvchilarning chet tilidagi nutqni eshitish, undan xulosa chiqarish qobiliyatlarini tarbiyalaydi, o’quvchilarning nutq madaniyatini oshiradi. Yoshga doir matnlar tanlash, tanlangan matnlar ustida savol- javob uyushtirish, dialoglar tuzish, mazmunli o’yinlar, ayniqsa kundalik maishiy xizmat mavzuidagi rolli o’yinlar ko’p o’ynatiladi. Taqlid qilish o’yinlari ham o’rganish faoliyatini rivojlantirishga yordam beradi. Hozirgi paytda chet tilini o’rgatishda rolli o’yinlardan keng foydalaniladi. Metodik jihatdan ular oldimizga qo’ygan maqsadga erishishga, qiziqtirishni orttirishga, e’tiborni darsga jalb qilishga ijobiy yordam beradi. Shu sababli o’yinlardan yanada kengroq qo’llash ma’qulroqdir. Interaktiv metodlar va didaktik o’yinlar chet tili darslarida og’zaki nutqni o’stirish bilan birga uning fonetikasini o’rgatishda ham yordam beradi. Bunda o’quvhcilar murakkab til hodisalarini o’zlashtirishlari lozim bo’ladi, masalan, tovush, harf, bo’g’in, so’z, gap kabi tushunchalarni anglab yetishi talab qilinadi, adabiy talaffuz qoidalariga amal qilish muhim ahamiyatga ega. Bunday o’yinlarni o’quvchilar sinflarida guruhlarga bo’linib va qatorlar o’rtasida o’tkazish mumkin. Masalan: 1. Kimning talaffuzi to’g’ri va aniq? O’qituvchi tomonidan kartochkalarga yozilgan so’zlar ko’rsatiladi, ularning to’g’ri talaffuz qilishini nazorat qilinadi. Qaysi guruh to’g’ri va aniq talaffuz qilsa, bu vazifani o’z vaqtida bajarsa, o’sha guruh g’olib bo’ladi. 2. Kimning xotirasi yaxshiroq? O’quvchilar ikki guruhga bo’linadi, ular navbat bilan ingliz tilida yod olgan so’zlarni aytadilar, o’qituvchi bu so’zlarning to’g’riligi va to’g’ri talaffuz qilinishini nazorat qilib, hisobini olib boradi. Qaysi guruh ko’proq otlarni to’g’ri aytib bersa, o’hsa huruh g’olib bo’ladi. 3. Berilgan mavzuga mos kelmaydigan so’zlarni toping. Mazkur didaktik o’yinda ma’lum mavzuga oid so’zlar qatori beriladi, ularning ichida ayrim so’zlar mavzuga to’g’ri kelmaydi, mazmunan ushbu qatorga mos bo’lmaydi, o’quvchi ana shu so’zni topishi lozim. Qaysi o’quvchi yoki guruh bunday so’zlarni to’g’ri va tez topsa, o’sha o’quvchi yoki guruh g’olib bo’ladi. O’quv jarayonida bunday metod va o’yinlarning to’g’ri va samarali tashkil etilishi darsda o’tilgan mavzularni eslab qolish, o’quv materiallarini tez o’zlashtirish, ularni ongli ravishda, yoddan takror aytib berishi orqali xotirani mustahkamlash, o’rganilgan so’z va iboralarni o’z nutqlarida qo’llash malaka va ko’nikmalarini shakllantiradi, hamda ma’lum darajada rivojlantiradi. Puxta tayorgarlik va to’g’ri tashkil tanlangan interfaol metod va mazmunli samarali tashkil etilgan bunday darslar o’quvchilarning chet tilida ravon va jionli so’zlashuv malaka va ko’nikmalarini tarbiyalaydi, o’quvchilar faolligini oshiradi, hamda darsning qiziqarliroq, samaraliroq o’tishini ta’minlovchi vositalardan biri sifatida namoyon bo’ladi. Darsliklarda reja asosida leksik birikmalarni o’rgatib, gapirishga, munosabatga kirishishni o’rgatish kerak. Monologik nutq – tayyor gaplarni yodlash uchun kelib chiqqan. Yodlattirishning sababi nutqni boyittirishdir. Chet tilida kim ko’p gapirsa, kitob o’qisa, o’sha o’quvchining nutqi ravon, chiroyli bo’ladi. Tayyor monologik nutq – gaplarni to’g’ri tuzishga, namunalardan foydalanib, asosiy baza yaratishga zamin yaratadi. Biz tayyorlangan nutqni ham shu darajaga kiritishimiz mumkin. Tekstlarni gapirish, o’tilgan darsga o’z fikrini bildirish … Tayyorlanmagan nutq bolalarni fikrlash, o’ylash va nutqning ravonligiga olib keladi. Nutq mashqlari esa yuqoridagilarni yana boyitadi va osonlashtiradi. Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati: 1. Jabborov B. “Studentlarning chet tilidan mustaqil ishlari”. O’qituvchi 1987 72 bet. 2. Barberiga A.A. “Schooling in Great Britain”. Moskow – 1988. 3. Veresagina V.A. “Organizatsiya rabote nad angliskiy diologom”. “Inostranne yazki v shkole” 1966 № 4. 4. Passov E.I.Kolova. T.I.Bolklova T.A.i dr. “Besldi ob uroke” inostrannogo yazki”, “Prosveshene” 1975. 5. Gurvich P.B.”Obuzene nepodgotovlennoy rechi. Inostranne yazki v shkole”1964 №1 6. Shukurov Yoqubjon “Dil ko’zgusi” O’zbekiston,1990, 61 bet 7.G’oziev E.” O’quvchilarning o’quv faoliyatini boshqarish” O’qituvchi 1988, 104 bet 8.Aloev Y. va boshqalar “ingliz tili darsligi” o’rta maktabning 7-sinf uchun 13- nashri,o’qituvchi 1989, 200bet 9.Mingaziev Yu.M va boshqalar “ingliz tili darsligi” O’rta maktabning 9-10 sinflari uchun.11-nashri, O’qituvchi 1987y.292 bet. 10.Turosva O. “Oilaviy hayot etikasi va psixologiyasi”. O’qituvchi 1990 y. 11.Y.E Temirov “Ingliz tilida tarjimaning o’rni” 12.Vinogradov V.V.O Vzaimodeystvi leksika-simanticheskix urobney s grammatikeskimi V structure yazika. 1969 y. 13. Jamol Jalolov. “ Chet tili o’qitish metodikasi”. Toshkent, 1996- yil 14. Ishmuhamedov R., Abdukadirov A., Pardayev A. “Ta’limda innovatsion texnologiyalar”. Toshkent, 2008.

O'xshashlar

Gerundning hozirgi zamon ingliz tili grammatikasida tutgan o`rnini aniqlashdan
Hozirgi zamon ingliz tili grammatikasida”both, neither, either” so`zlarini ishlatilishi mavzusidagi
Ingliz tili darsida informatsion va kommunikatsion texnologiyalar
Modallik va ingliz modal fe'llarining tarjimaviy tipologik talqini. Ingliz tili modal fe'llarining semantik tahlili
Ingliz tili lisoniy tasvirida “world” konsepti