Hozirgi zamon ingliz tili grammatikasida”both, neither, either” so`zlarini ishlatilishi mavzusidagi

Yuklangan vaqt:

26.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

327 KB

Ko'chirib olish

Hozirgi zamon ingliz tili grammatikasida”both, neither, either” so`zlarini ishlatilishi mavzusidagi KIRISH………………. 2-15. I BOB . Olmoshlarning morfologik xususiyatlari. 1.1. Hozirgi zamon ingliz tilida so`z turkumlari haqida…………. 16-18. 1.2. Olmoshlarning umumiy klassifikatsiyasi…………………….. 19-21. 1.3. Olmoshlarning shaxs ko`rsatish va shakl o`zgarishiga ko`ra turlari............. 22-38. Xulosa………. 39. II BOB. Neither, either, both so`zlarining morfologik tahlili. 2.1. Neither, either, both so`zlarining olmosh vazifasida kelishi………. 40-46. 2.2. Hozirgi zamon ingliz tilida Nether, either, both so`larining gap strukturasidagi vazifalari………….. 47-61. Xulosa……….. 63-64. Umumiy xulosa…….. 65. Ilova. Foydalanilgan ilmiy adabiyotlar……….. 66. Foydalanilgan badiiy adabiyotlar……… 67.

KIRISH Men bitiruv malakaviy ishimni kirish qismini boshlashdan oldin kelajagi buyuk Mamlakatimizda Yurtboshimiz Islom Karimov tashabbusi va bevosita rahnamoligida xalqimizning hech kimdan kam bо`lmasdan tinch- totuv yashashi va farovonligi yо`lida amalga oshirilayotgan oqilona va odilona siyosatidan g`urur va iftihorga tо`lib, Prezident kо`rsatmalaridan saboq olish niyatida u kishining keyingi paytlardagi ma`ruza va nutqlari bо`yicha imkon darajasida yozishni maqsadga muvofiq deb topdim. 1. Bu mu q addas vatanda azizdir inson. Ushbu risolada О`zbekiston Respublikasi Prezidentining 2010 yil 30 iyundagi “О`zbekiston Respublikasi davlat mustaqilligining о`n tо`qqiz yillik bayramiga tayyorgarlik kо`rish va uni о`tkazish tо`g`risida” gi PQ – 1358- son Qarori hamda mamlakatimizda istiqlol yillarida ijtimoiy – siyosiy, huquqiy, ma`naviy – ma`rifiy va iqtisodiy sohalarda qо`lga kiritilgan yutuqlar, ularning kо`lami, mazmun – mohiyati, istiqboli tо`g`risida fikr yuritiladi. Unda bozor iqtisodiyoti sharoitida amalga oshirilayotgan tub islohotlar, ularning pirovard natijalari inson, uning qadr- qimmati, azizligi bilan belgilanishi va shu munosabat bilan mamlakatimizdagi tub о`zgarishlar, ularning xususiyatlariga, yayniqsa, globallashuv jarayonlarida barkamol avlod tarbiyasi bilan bog`liq jihatlarga e`tibor qaratilgan. 1 Ma`lumki, har bir xalq erkin, farovon yashash xuquqiga ega va buni aziz deb biladi. Jumladan, har bir inson ham bunday huquqga ega. Zotan, О`zbekiston Respublikasi Konstitusiyasida inson va Fuqarolar huquqlari, erkinlik va burchlari kafolatlari belgilanib berilgan. Hozirgi paytda inson huquqlari bо`yicha 400 ga yaqin xalqaro hujjat mavjud. Mamlakatimiz qonunlarini inson huquqlari sohasidagi mazkur meyor va andozalarga muvofiqlashtirish, bu sohada milliy harakat dasturini ishlab chiqish, 1 I. A. Karimov. Yuksak ma’naviyat yengilmas kuch. Toshkent “Ma’naviyat” 2008 y. 2

inson huquqlarini himoya qiladigan muassasalarning yaxlit tizimini barpo etish inson huquqlariga oid xalqaro shartnomalar va hujjatlarga qо`shilishda davom etib, ular bо`yicha majburiyatlarni bajarishning mexanizmi yaratildi. Umuman olganda, islohotlar markazida insonning oliy qadriyat sifatida baholanishi mamlakatimiz strategik vazifalariga hamohangdir. Xususan, bu boradagi barcha о`zgarishlarni mazmun - mohiyati ham inson va uning qadr- qimmatini kо`tarish bilan bog`liq. Vatan va inson manfaati - oliy maqsad. О`zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimov: “Bugun biz tarixiy davrda – xalqimiz о`z oldiga ezgu va ulug` maqsadlar qо`yib, tinch osoyishta xayot kechirayotgan, avvalambor, о`z kuch va imkoniyatlariga tayanib, demokratik davlat va fuqarolik jamiyat qurish yо`lida ulkan natijalarni qо`lga kiritayotgan bir zamonda yashamoqdamiz”, - degan edi. Avvalo, tarixan qisqa bu davr, bir о`spirin yoshiga teng vaqt davomida davlatimiz uchun siyosiy sohada, davlat va jamiyat qurilishi borasida har tomonlama rivojlanish va yuksalish davri bо`lganligi bugan hech kimga sir emas. О`zbekistonning mustaqilligi oson va о`z - о`zidan qо`lga kiritilmadi, balki Yurtboshimiz rahnamoligidagi halqimizning sobitqadam va sermashaqqat faoliyatining natijasi bо`ldi. Shu ma`noda istiqlol kimningdir in`omi emas, balki kо`plab kurashlar, muntazam hamda samarali faoliyat asosida qо`dga kiritilgan qonuniy natija, xalqimizning ulkan yutug`idir. Bugungi kunda xalqaro hamjamiyatning e`tirofiga kо`ra, Prezident Islom Karimov tomonidan asoslab berilgan jamiyat hayotini tubdan isloh qilish, jahonda moliyaviy – iqtisodiy inqiroz bо`lib turganiga qaramay, iqtisodiy rivojlanish va ijtimoiy hayotni erkinlashtirish, jamiyatni demokratlashtirish va bosqichma - bosqich modernizatsiyalash modeli amalda о`zini tо`la oqlamoqda. Mustaqillik – xalqimizning ulkan yutug`idir. Zero, mamlakatimizda millatlararo va dinlararo ziddiyatlarni oldini olish, ichki va tashqi buzg`unchi kuchlarni bartaraf etish bо`yicha amalga oshirilgan keskin choralar va ularnig ahamiyati vaqi о`tibgina yanada qadrli bо`lmoqda. 3

Mustaqillik – demokratik islohotlar kafolati. Prezident Islom Karimov asoslab berganidek, mamlakatni yangilash va modernizatsiyalash tadrijiylik va izchillikka erishish kafolat bо`lib xizmat qilishi mumkin. Taraqqiyotning о`zbek modeli rivojlanish tamoyillarini tо`g`ri tanlab olishda asos bо`lib xizmat qildi. Demokratik davlat qurish tamoyillari, ya`ni iqtisodning siyosatdan ustuvorligi, davlatning bosh islohotchilik faoliyati, qonun ustuvorligiga erishish, kuchli ijtimoiy himoyani amalga oshirish, bozor iqtisodiyotiga evolyusion yо`l bilan bosqichma - bosqich о`tish О`zbekistonning strategik rivojlanish uchun asos bо`ldi. Mamlakatimizda milliy davlatchilikni barpo etilishi ham puxta reja asosida bordir. 1992 yilda Asosiy qonunimiz – О`zbekiston Respub- likasining ishlab chiqilishi va qabul qilinishi, davlat hokimiyatining qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud tarmoqlariga bо`linishi prinsipining eng muhim tamoyil sifatida belgilanishi – bularning barchasi davlat qurilishining yо`nalishlarini belgilab berdi. Ijro hokimiyatining samarali tizimi va tuzilmalarini yaratish maqsadida tub ma`muriy islohotlar amalga oshirilishi bugungi kunda о`zining ijobiy natijalarini bermoqda. Viloyat, tuman va shaharlarda hokimlik instituti joriy etildi. Mahalliy о`zini - о`zi boshqarish organi tizimi, mahalla institutini rivojlantirish va mustahkamlash jarayonlari bosqichma- bosqich olib borildi. О`zbekistonda amalga oshirilgan ishlarda ayrim mamlakatlardagidek shoshma - shosharlikka yо`l qо`yilmadi. “Demokratiya oroli ” bо`lishga da`vo ham qilinmadi, chetdan tayyor demokratiya modelini ham kiritishga yо`l qо`yilmadi. Mamlakatimiz xalqaro hamjamiyat oldida turgan dolzarb muammolarni hal etish ishiga qо`shgan salmoqli hissasi, tashabbuslari evaziga, xalqaro tashkilotlar va tuzilmalar faoliyatidagi samarali ishtiroki orqali о`ziga obrо` orttirmoqda. О`zbekiston – yuksak ma`naviyatni qadrlaydigan yurt. Mustaqillik yillarida aholi ong va tafakkurini о`zgartirishnig zarurligini hisobga olish doimo ustuvor bо`lib keldi. Yurtboshimizning: “Ong va tafakkur о`zgarmasa, hayot о`zgarmaydi”, - degan g`oyasi amalda о`z isbotini topmoqda. Yangicha hayotni 4

eskicha ong va tafakkur. Qarashlar bilan qurib bо`lmasligini anglab yetish odamlar dunyoqarashining о`zgarishiga olib keladi. 2. Prezident Islom Karimovning 2010 yilda mamlakatimizni ijtimoiy- iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2011 yilga mо`ljallangan eng muhim ustuvor yо`nalishlarga bag`ishlangan О`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma`ruzasidan Bu yil barchamiz ona yurtimiz, О`zbekistonimizning yangi tarixidagi eng buyuk va qutlug` sanalardan biri – Vatanimizning mustaqilligining 20 yillik shonli bayramini keng nishonlaymiz – dedi Mamlakatimiz Prezidenti. Tabiiyki, bu bizdan barcha soha va tarmoqlarda amalga oshirayotgan keng kо`lamli islohotlarimizni atroflicha tahlil etib, kelgusi rejalarimizni aniq- ravshan belgilab olishni talab etadi. Ayni paytda biz о`z vaqtida tanlab olgan iqtisodiy taraqqiyot modelining naqadar tо`g`ri ekanini va amalda о`zini tо`la oqlaganini hayotning о`zi yana va yana tasdiqlab bermoqda. Ushbu modelning tamoyillari asosida mamlakatimizni isloh etish va modernizatsiya qilish bо`yicha har tomonlama va chuqur о`ylagan tadrijiy taraqqiyot dasturini izchil amalga oshirganimiz inqirozning, jahon bozoridagi keskin о`zgarish va beqarorlikning iqtisodiyotiimzga, moliya va bank tizimiga salbiy ta`sirini sezilarli darajada kamaytirish imkonini berdi. 2 Bugun dunyo iqtisodiyotidagi ahvolni tahlil qilar ekanmiz, jahon moliyaviy va iqtsodiy inqirozi hali beri nihoyasiga yetgani yо`q, deb aytishga barcha asoslarimiz bor. Dunyodagi taraqqiy topgan 20 ta davlat ishtirokida tashkil etilgan, “Katta yigirmalik” deb nom olgan guruh doirasida qabul qilinayotgan barcha chora - tadbirlarga qaramasdan, jahon iqtisodiyotida barqaror о`sish sur`atla- riga erishish yо`lida hozircha biron- bir jiddiy siljish kо`zga tashlanayotgani yо`q. 2 I. A. Karimov. Mamlakatimiz modernizatsiya qilish va kuchli fuqorolik jamiyati barpo etish- ustivor maqsadimizdir. Xalq so’zi ro’znomasi, 2010 yil 28 yanvar. 5

Biz bugun 2010 yil yakunlarini baholar ekanmiz, avvalo, mamlakatimiz iqtisodiyotining yuqori barqaror о`sish sur`atlari va makroiqtisodiy mutanosibligi saqlanib qolayotganini qayd etishiz zarur. Shuni yana bir bor eslatib о`tmoqchimanki deb, ta`kidlaydi Prezidentimiz, yurtimizda yalpi ichki mahsulotning о`sish sur`atlari 2008 yilda 9 foiz, 2009 yilda 8,1 foiz, 2010 yilda esa 8,5 foizni tashkil etdi. Jahon moliya institutlarining xulosasiga kо`ra, bu dunyodagi eng yuqori kо`rsatkichlardan biri ekan albatta barchamizga mamnuniyat bag`ishlaydi. Keyingi о`n yilda, ya`ni 2000 yilga nisbatan taqqoslaganda, 2010 yilda mamlakatimizda yalpi ichki mahsulot qariyb 2 barobar, aholi jon boshiga hisoblaganda esa 1,7 barobar oshdi. 2010 yilda kasb - hunar kollejlari va akademik litseylarni qurish, rekonstruksiya qilish va jihozlash, shuningdek, maktablarning moddiy- texnik bazasini mustahkamlash bо`yicha dasturlarni amalga oshirish yakuniga yetkazildi. Umuman olganda, 2005-2010 yillar davomida 7 ming 800 dan ortiq umumtalim muassasasi, qariyb 1 ming 500 ta kasb-hunar kolleji va akademik litsey barpo etildi va rekonstruksiya qilindi. Faqat 2010 yilda maktablar, kasb- hunar kollejlari va litseylarda 2 ming 300 tadan ziyod kompyuter texnikasi va multimedia uskunasi о`rnatildi. Unib - о`sib kelayotgan yosh avlodni jismoniy jihatdan tarbiyalash va bolalar sportini rivojlantirishga qaratilgan dasturni amalga oshirish bо`yicha ishlar izil davom ettirildi. Buning natijasida faqat 2010 yilning о`zida 72 sport inshooti, 27 ta suzish havzasi foydalanishga topshirildi, umumiy qiymati 3 million AQSH dollariga teng bо`lgan sport inventarlari va uskunalar joylarga yetkazib berildi. О`tgan yilda farzandlarimizning ijodiy qobiliyati va ma`naviyatini yuksaltirishga qaratilgan musiqa va san`at maktablarining moddiy - texnik bazasini mustahkamlash bо`yicha qabul qilingan dasturni amalga oshirish boshlandi. Agar 2009 yilda oltita musiqa va san`at maktabi qurilgan va rekonstruksiya qilingan bо`lsa, hisobot yilida 46 ta ana shunday maktab foydalanishga topshirildi. Ularning qurilishiga 51 milliard sо`mdan ortiq kapital mablag` yо`naltirildi. 6

Birgina 2010 yilda byudjet sohasi muassasalari xodimlarining ish haqi, pensiyalar va ijtimoiy nafaqalar, stipendiyalar miqdori 32 foizga, aholining umumiy pul daromadlari esa jon boshiga 1,3 barobar oshdi. 2011 yili mamlakatmizda yalpi ichki mahsulotning о`sish sur`atlari 108,3 foiz, sanoatdagi о`sish – 109,3 foiz, qishloq xо`jaligida – 105,8 foiz hajmida bо`lishi kо`zda tutilmoqda. Inflyatsiya darajasi 7-9 foiz atrofida bо`lishi nazarda tutilmoqda. О`quv jarayoniga keng formatli kommunikatsiya tarmoqlari va internet texnologiyalarini joriy qilish maqsadida О`zbekiston aloqa va axborotlashtirish agentligiga Oliy va о`rta maxsus ta`lim vazirligi, Xalq ta`limi vazirligi bilan hamkorlikda “Elektron ta`lim” milliy tarmog`ini barpo etishni nihoyasiga yetkazish hamda 2011 yilda mamlakatimizning bara oliy о`quv yurtlarini, keyinchalik esa akademik litsey va kasb- hunar kollejlarini yagona kompyuter axborot tarmog`iga ulashni ta`minlash vazifasi yuklatiladi. Mamlakatimizda 2011 yilning Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik yili, deb e`lon qilinishi barchamizning zimmamizga qanday ulkan mas`uliyat yuklashi, bu borada tayyorlanayotgan umumdavlat Dasturini hayotga tatbiq etish bizdan qancha kuch va mablag`larni safarbar etishni talab qilishi haqida bugun gapirib о`tirishning, о`ylaymanki, zarurati bо`lmasa kerak deb ta`kidladi Prezident Islom Karimov. Mamlakatimizning barcha mintaqalarida biznesni rivojlantirish uchun yanada qulay ishchan muhit yaratish, tadbirkorlik, kichik va xususiy biznesga yanada keng erkinlik berish, byurokratik tо`siq va g`ovlarni bartaraf etish bо`yicha zarur chora- tadbirlarni amalga oshirish lozim. 3. Prezident Islom Karimov Samarqand viloyati kengashining navbatdan tashqari sessiyasida Samarqand zamini xususida sо`z yuritganda, biz uning qadimiyligi, dunyodagi eng kо`hna о`lkalar qatorida turishi, shu bilan birga, gо`zal va betakror tabiati, umumbashariy sivilizatsiya rivojiga qо`shgan beqiyos hissasi haqida, ulug` mutafakkir zotlar, olimu fuzalolar va jasur sarkardalar haqida gapirishimiz odat tusiga kirib qolgan, dedi Yurtboshimiz. Lekin bugun Samarqand 7

vohasining ana shunday buyuk tarixini yana bir marta e`tirof etgan holda, viloyatning yer osti va yer usti boyliklari, uning ulkan salohiyati, bunday noyob imkoniyatlarni ishga solish va ularni el- yurtimiz manfaati yо`lida oqilona ishlatish xususida fikr yuritishimiz ayni muddao bо`ladi. Bunda, avvalambor, bu sohada qilayotgan ishlarimizga tanqidiy kо`z bilan qarash va xolisona baho berish asosiy vazifamiz bо`lishi kerak. О`z faoliyatimizga chuqur va atroflicha baho bermasdan, boy berilgan imkoniyatlarni tо`g`ri tahlil qilmasdan va tegishli xulosalarni chiqarmasdan turib, hammamiz yaxshi tushunamizki, boshlagan ishlarimizni davom ettirish, eng muhimi, har qaysimiz о`z joyimizda xalqimizning bizga bildirgan ishonchini oqlashimiz qiyin bо`ladi. Bu haqda gapirar ekanmiz, bir haqiqatni esimizdan chiqarmasligimiz lozim: Samarqand viloyati, shu yurtda yashayotgan mehnatkash xalq hech qachon oqsoqlar qatorida bо`lmagan, doimo ilg`orlar safidan munosb о`rin egallab kelgan, lо`nda qilib aytganda, hech kimdan kam bо`lmagan va kam bо`lmaydi, dedi Islom Karimov. Dunyoga mashhur, kо`pchilik bir kо`rishni orzu qiladigan, Samarqand ahlining eng sevimli maskani bо`lmish registon maydoni, Bibixonim, Shohi Zinda, Hazrati Xizr ziyoratgohlari oxirgi yillarda har tomonlama obod qilinib, butun jahondan keladigan mehmon va sayyohlarning havasini tortmoqda. Imom Buxoriy majmuasida amalga oshirilgan bunyodkorlik ishlari, bunday muqaddas qadamjolarning yanada obod bо`lib borayotgani kо`pgina musulmon mamlakatlari davlat arboblari va jamoatchiligi, minglab ziyoratchilarning yuksak e`tibori va hurmatiga sazovor bо`lmoqda. Shu kunlarda 6 milliard 500 million sо`m mablag` sarflanib, Siyob dehqon bozorini rekonstruksiya qilish va uning hududini obodonlashtirish ishlari yakuniga yetkazilmoqda. Shular qatorida, salkam 4 milliard sо`m mablag` о`zlashtirilib, Samarqand shahridagi Mirzo Ulug`bek rasadxonasi hududida yangi muzey binosi, keng maydon va sо`lim xiyobon barpo etildi, buyuk ,bobomiz muazzam haykali о`rnatilib, bugungi kunda bu maskan Samarqand tarixining yana bir yorqin kо`zgusiga aylandi. 8

Bir sо`z bilan aytganda, Samarqand vohasida keyingi yillarda qurilish va obodonlashtirish ishlarini amalga oshirish uchun barcha manbalar hisobidan qariyb 200 milliard sо`m kapital mablag` yо`naltirildi. Bularning barchasi Samarqand shahri, viloyatdagi tuman va qishloqlarimizning yanada kо`rkam va obod bо`lishida, shu yurtda yashayotgan insonlarning ehtiyojini ta`minlashda salmoqli qadam bо`lib, ayni vaqtda xorijiy sayyoh va mehmonlarning hayrat va havasini uyg`otmoqda. Davlatimiz rahbari mamlakatimizda, jumladan, Samarqand viloyatida qishloqlarimizni har tomonlama taraqqiy toptirish maqsadida katta ishlar amalga oshirilayotgani, ayni paytda bu borada yо`l qо`yilayotgan kamchiliklar, mavjud muammolar va ularning yechimi haqida atroflicha tо`xtalib о`tdi. Samarqand viloyatida namunaviy loyihalar bо`yicha zamonaviy uy-joylar barpo etish uchun joriy yilning о`zida 21 ta qishloq massivida qariyb 44 milliard sо`mlik kapital mablag` hisobidan 650 ta uy- joy qurish va ularni shu yilning uchinchi choragida foydalanishga topshirish belgilangan edi. Lekin, afsus bilan aytish kerakki, bunday yangi, odamlarning intilishini tortayotgan, qishloqlarimizni obod qilish, qishloq hayotini shahar darajasiga kо`tarishda istiqboli katta bо`lgan muhim masalaga yetarlicha e`tibor berilmayapti. Buning natijasida ana shu uylarni qurishda sustkashlikka va ularni topshirish muddatlarini asossiz ravishda chо`zib yuborishga yо`l qо`yilmoqda. Bugungi kunda aqlga sig`maydigan ba`zi holatlar haqida faqat afsuslanib gapirish, xususan, vodoprovod tarmoqlarining ishdan chiqishi oqibatida odamlarning quduq suvidan foydalanishga majbur bо`layotganini Bulung`ur va boshqa tumanlarda kuzatish mumkin. Tabiiy gaz bilan ta`minlash haqida gapirganda, bu masalada ham shu kabi noxush misollar kam emasligini aytish lozim. Jumladan, Samarqand, Urgut, Tayloq, Payariq, Kattaqо`rg`on tumanlarida bu nuqsonlar kо`zga tashlanmoqda. Ayni qish paytida bunday holat odamlarning haqli e`tirozini uyg`otmoqda. 9

Bu kabi kamchiliklar, ayniqsa, elektr energiyasi ta`minotidagi uzulishlar ayrim qishloq vrachlik punktlarida uchrashini hech chidab bо`lmaydigan hol deb baholash kerak. Viloyatda zamonaviy bilim va professional malakaga, tashkilotchilik qobiliyatiga ega bо`lgan, jumladan, О`zbekiston Respublikasi Prezidenti Huzuridagi Davlat va jamiyat qurilishi akademiyasini bitirgan sh kadrlarga ishonch bildirish, ularning yо`lini ochib berish о`rniga mas`ul lavozimlarga bugungi kun talablariga javob bermaydigan nomzodlarni tavsiya etishdek nomaqbul tajriba kо`llanib kelgan. 4. Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi Shu kunlarda barchamiz nihoyasiga yetib borayotgan 2010 yilni yakunlab, Vatanimiz mustaqilligining 20 yilligi nishonlanadigan yangi 2011 yil ostonasida turibmiz deb ta`kidladi Prezidentimiz. Ma`lumki, О`zbekiston 1991 yili о`z mustaqilligini qо`lga kiritganidan sо`ng umrini о`tab bо`lgan mustabid, ma`muriy-buyruqbozlik, rejali-taqsimot tizimidan voz kechib, “о`zbek modeli” deb nom olgan о`z taraqqiyot yо`lini tanlab oldi. Biz ishlab chiqqan va bugungi kunda hayotga tatbiq etayotgan ushbu modelning ma`no-mazmuni – davlat qurilishi va konstitusiyaviy tuzumni tubdan о`zgartirish va yangilash, iqtisodiyotni mafkuradan xoli etish, uning siyosatdan ustunligini ta`minlash, davlatning bosh islohotchi vazifasini bajarishi, ya`ni islohotlar tashabbuskori bо`lishi va ularni muvofiqlashtirib borishi, qonun ustuvorligini ta`minlash, kuchli ijtimoiy siyosat yuritish, islohotlarni bosqichma- bosqich va izchil olib borish tamoyillariga asoslanadigan siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy islohotlarni amalga oshirishdan iboratdir. Izchil yuqori о`sish sur`atlari, yurtimizda barpo etilgan bank-moliya tizimining barqaror va ishonchli faoliyat yuritishi, dunyo jamoatchiligi, 10

shuningdek, Xalqaro valuta jamg`armasi, Jahon banki, Osiyo taraqqiyot banki singari nufuzli xalqaro moliya tashkilotlari tomonidan e`tirof etilmoqda. Haqiqatan ham, qariyb yigirma yillik mustaqil taraqqiyotimiz mobaynida О`zbekistonda yalpi ichki mahsulotning о`sishi 3,5 barobarni, aholi jon boshiga hisoblaganda esa 2,5 barobarni, aholining real daromadlari 3,8 barobarni tashkil etgani e`tiborga sazovordir. Ayniqsa, ijtimoiy-gumanitar sohada erishilgan marralar – aholini ijtimoiy himoya qilish uchun yо`naltirilgan davlat xarajatlarining 5 barobar kо`paygani, turmush darajasining sezilarli ravishda yaxshilangani va buning natijasida onalar о`limi 2 barobardan kо`proq, bolalar о`limi 3 barobar kamaygani, odamlarning о`rtacha umr kо`rishi 67 yoshdan 73 yoshga, jumladan, ayollarning о`rtacha umr kо`rishi 75 yoshga yetganini mamnuniyat bilan ta`kidlasak arziydi, deb о`ylayman. Shundan kelib chiqqan holda, quyidagi yо`nalishlarni demokratik о`zgarishlarni yanada chuqurlashtirishning eng muhim ustuvor vazifalari sifatida belgilash zarur, deb о`ylayman. Davlat hokimiyati va boshqaruvini demokratlashtirish Ma`lumki, о`tgan davr mobaynida mamlakatimizda davlat hokimiyati va boshqaruvini demokratlashtirish sohasida amalga oshirilgan islohotlar о`ta muhim bir maqsadga, ya`ni hokimiyatlar bо`linishi konstitusiyaviy prinsipini hayotga izchil tatbiq etish, hokimiyatlar о`rtasida о`zaro tiyib turish va manfaatlar muvozanatining samarali tizimini shakllantirish, markazda va joylarda qonun chiqaruvchi va vakillik hokimiyatining vakolatlari hamda nazorat vazifalarining rolini kuchaytirish, sud tizimini liberallashtirish va uning mustaqilligini ta`minlash bо`yicha g`oyat dolzarb chora-tadbirlarni kо`rishga qaratilgan edi. Boshqaruv sohasini markazlashtirishni cheklash, bu boradagi vazifalarning bir qismini respublika darajasidan viloyat, tuman va shahar miqyosiga о`tkazish, 11

О`zbekistonda mahalliy о`zini о`zi boshqarishning noyob shakli bо`lgan mahalla tizimini shakllantirish masalalariga katta ahamiyat qaratildi. 2007 yilda О`zbekiston Respublikasi Konstitusiyasidan mamlakat Prezidenti bir vaqtning о`zida ijro etuvchi hokimiyat boshlig`i ekanini belgilaydigan normaning chiqarilishi ushbu davrdagi muhim siyosiy-huquqiy voqealardan biri bо`ldi. Bugungi kunda Konstitusiyamizning 89-moddasida “О`zbekiston Respublikasining Prezidenti davlat boshlig`idir va davlat hokimiyati organlarining kelishilgan holda faoliyat yuritishini hamda hamkorligini ta`minlaydi” degan qoida belgilab qо`yilgan. Shundan kelib chiqqan holda, О`zbekiston Respublikasi Konstitusiyasining 98- moddasini quyidagi tahrirda bayon etish taklif qilinadi: “О`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi ijro etuvchi hokimiyatni amalga oshiradi. О`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi О`zbekiston Respublikasi Bosh vaziri, uning о`rinbosarlari, vazirlar, davlat qо`mitalarining raislaridan iborat. Qoraqalpog`iston Respublikasi hukumatining boshlig`i Vazirlar Mahkamasi tarkibiga о`z lavozimi bо`yicha kiradi. Vazirlar Mahkamasi iqtisodiyotning, ijtimoiy va ma`naviy sohaning samarali faoliyatiga rahbarlikni, О`zbekiston Respublikasi qonunlari, Oliy Majlis qarorlari, О`zbekiston Respublikasi Prezidentining farmonlari, qarorlari va farmoyishlari ijrosini ta`minlaydi. Vazirlar Mahkamasi amaldagi qonun hujjatlariga muvofiq О`zbekiston Respublikasining butun hududidagi barcha organlar, korxonalar, muassasalar, tashkilotlar, mansabdor shaxslar va fuqarolar tomonidan bajarilishi majburiy bо`lgan qarorlar va farmoyishlar chiqaradi. О`zbekiston Respublikasi Bosh vaziri Vazirlar Mahkamasi faoliyatini tashkil etadi va unga rahbarlik qiladi, uning samarali ishlashi uchun shaxsan javobgar bо`ladi, Vazirlar Mahkamasining majlislariga raislik qiladi, uning qarorlarini imzolaydi, 12

О`zbekiston Respublikasi Prezidentining topshirig`iga binoan xalqaro munosabatlarda О`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi nomidan ish kо`radi, О`zbekiston Respublikasi qonunlarida, О`zbekiston Respublikasi Prezidentining farmonlari, qarorlari va farmoyishlarida nazarda tutilgan boshqa vazifalarni bajaradi. Vazirlar Mahkamasi о`z faoliyatida О`zbekiston Respublikasi Prezidenti va О`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi oldida javobgardir. Vazirlar Mahkamasining faoliyatini tashkil etish tartibi va vakolat doirasi qonun bilan belgilanadi. О `zbekiston Respublikasi Bosh vaziri nomzodi О `zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasiga saylovlarda eng k о `p deputatlik о `rnini olgan siyosiy partiya yoki teng miqdordagi deputatlik о `rinlarini q о `lga kiritgan bir necha siyosiy partiyalar tomonidan taklif etiladi. Bosh vazir nomzodi uning uchun tegishlicha О`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi deputatlari va Senati a`zolari umumiy sonining yarmidan kо`pi tomonidan ovoz berilgan taqdirda tasdiqlangan hisoblanadi. О`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining a`zolari Bosh vazir taqdimiga binoan О`zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan tasdiqlanadi. Shuningdek, Prezident ma`ruzasida sud – huquq tizimini isloh etish, axborot sohasini isloh qilish, axborot va sо`z erkinligini ta`minlash, saylov huquqi erkinligini ta`minlash va saylov qonunchiligini rivojlantirish, fuqarolik jamiyati institutlarini shakllantirish va rivojlantirish hamda demokratik bozor islohotlarini va iqtisodiyotni liberallashtarishni yanada chuqurlashtirish masalalari tо`lig`incha о`z yechimini topdi. MAVZUNING DOLZARBLIGI : Ingliz tili grammatikasiga oid bir qator masalalar tilshunos olimlar tomonidan o`rganilganda turli baxs-munozaralarga 13

sababchi bo`lgan birgina olmoshlarni olsak, ba`zi olimlar fikricha olmoshlar leksik ma`nosi jihatdan alohida so`z turkumiga ajratish kerak deb hisoblashadi. Sababi ko`pchilik olmoshlar, shu qatorda both, either va neither olmosh sifatida otlik hususiyatiga ega, ba`zi olmoshlar esa sifat bilan umumiy o`xshashlik tomonlari ko`p. Aynan shu fakt ba`zi tilshunos olimlarni olmoshni alohida so`z turkumi sifatida ajratish shart emas , ularni ot va sifat so`z turkumiga tarqatib yuborish kerak degan fikrga olib keladi. Lekin bu fikr muammoni yanada chigallashtirdi. Chunki olmoshlarning boshqa so`z turkumlariga o`xshamaydigan jihatlari bor. Both, either, neither so`zlarini olmosh, ot, sifat, bog`lovchi vazifasida kelib, boshqa olmoshlardan farq qiluvchi o`ziga xos ma`nolarni aniqlash mavzuni dolzarbligidir. BITIRUV MALAKAVIY ISHINING maqsad va vazifalari: Hozirgi zamon ingliz tilidagi both, neither, either so`zlarining morfologik va sintaktik xususiyatlarini nazariy va amaliy jihatdan, shuningdek sintaktik-semantik jihatdan har tomonlama o`rganib chiqishdir. Ushbu maqsadni amalga oshirish uchun qo`yidagilar vazifa qilib belgilandi: -Hozirgi zamon ingliz tilida either, neither, both so`zlarini o`rganish bo`yicha olib borilayotgan ilmiy-nazariy ishlarni ko`rib chiqish va ularga munosabat bildirish; -Mavjud nuqtai nazarlarga ijodiy yondashib, ularni guruhlarga bo`lish; -Both, either, neither so`zlarini leksik-grammatik jihatdan qiyoslab o`rganish asosida ularning struktura va semantikasi bo`yicha tavsiyalar berish; -Zamonaviy Ingliz va Amerika yozuvchilarining badiiy asarlaridan olingan misollardan foydalanib, both, neither, either so`zlarining sintaktik va semantik hususiyatlarini har tomonlama o`rganib chiqishdir. BITIRUV MALAKAVIY ISHINING ob`ekti: Hozirgi zamon ingliz tilidagi both, either, neither so`zlarining har tomonlama tahlili gapdagi vazifasi va anglatuvchi turlu leksik ma`nolari bitiruv malakaviy ishining ob`ektidir. BITIRUV MALAKAVIY ISHINING ilmiyligi va ahamiyati: Ma`lumki both, either, neither so`zlari tilda mavhum ma`no va mustaqil funksiyaga ega bo`lib, 14

predmetlarni va ularni belgisini hamda predmetlar o`rtasidagi sintaktik aloqalarni qisman ko`rsatib keladi. Har hil so`z turkumlari o`rniga ishlatilsa ham ularga predmet va uning ma`nosini to`g`ridan-to`g`ri ifodalamaydi. Shu sababli both, either, neither so`zlarini olmosh, sifat va boshqa so`z turkumlaridan ma`no, shakl va gapdagi funksiyasi jihatdan farqlanishini sintaktik-semantik tahlil qilish orqali aniqlash ushbu bitiruv malakaviy ishning ilmiyligidir. Mazkur bitiruv malakaviy ishining ilmiy-nazariy xulosalari ingliz tilining nazariy va amaliy grammatikasi fanlari uchun ilmiy qiymatga ega bo`lib, ulardan hozirgi ingliz tilidagi both, either, neither so`zlarining qo`llanilishi mavzusida amaliy mashg`ulotlar o`tishda shuningdek ilmiy maqolalar yozishda foydalanish mumkin. BITIRUV MALAKAVIY ISHINING tuzilishi: Bitiruv malakaviy ish kirish, ikki bod, xulosa va foydalanilgan ilmiy va badiiy adabiyotlar ro`yhatidan iborat. Bitiruv malakaviy kirish qismida ishning maqsadi va vazifalari, dolzarbligi, ilmiyligi va amaliy ahamiyati bayon qilingan. TADQIQOTNING METODIK ASOSI: O`zbekiston respublikasi “Ta`lim to`g`risida”gi Qonuni, “Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi”, O`zbekiston Respublikasi hukumatining umumiy o`rta ta`limni rivojlantirishga qaratilgan qarorlari, halq ta`limi Vazirligining buyruqlari, Prezident I. A. Karimovning ta`lim tizimini takomillashtirishga yo`naltirilgan nutqlari, unda bayon etilgan yondashuvlari, tadqiqot muammosiga od ilmiy-metodik pedagogik adabiyotlarga tayanilgan. 1-bobda hozirgi zamon ingliz tilidagi olmoshlarning morfologik xususiyatlari, ularning leksik xususiyatlari, gap strukturasidagi o`rni va rolini ko`rsatib berishga bag`ishlangan. 2-bobid a amaliy qism bo`lib, unda both, either, neither so`zlarini nafaqat olmosh balki boshqa so`z turkumlari o`rnida kela olishi, ularni gapda o`rni va rolini ko`rsatib berilgan. 15

Both, either, neither so`zlari gapda bajaradigan turli funksiyalari, ingliz va Amerkalik yozuvchilarning asarlaridan misol qilib olingan misollar sintaktik- semantik tahlil qilish orqali aniqlangan. Xulosada bitiruv malakaviy ishini yozish jarayonida hosil qilingan fikrlar umumlashtirilgan. 16

I BOB. Olmoshlarning morfologik xususiyatlari. 1.1. Hozirgi zamon ingliz tilidagi so`z turkumlari haqida. Har bir tildagi so`zlar anglatgan ma`nosi, morfologik xusuisytlari va gapda bajaradigan funksiyasiga qarab so`z turkumlari deb ataladigan ma`lum guruhlarga bo`linadi. Turli so`z turkumlari turli leksik ma`noga ega bo`ladi. Masalan: fe`llar harakatni bildiradigan so`zlardir. To work-ishlamoq. To go-bormoq. Ot o`z turkumiga kiruvchi so`zlar predmetning nomini bildiradi: Window-deraza. Book-kitob. Sifatlarning predmetning xususiyatlarini belgilarini bildiruvchi so`zlar ekanligi ma`lum. Good-yaxshi. Sweet-shirin. Ba`zi so`z turkumlari turli grammatik kategoriyalarga ega. Masalan: fe`llar mayl, zamon, aspect nisbatan shaxs va son kategoriyalarga ega; otlar son va kelishik kategoriyalariga ega; sifatlar esa daraja kategoriyasiga ega. Boshqa so`z turkumlari o`zgarmasdan, ular faqat bir shaklga ega. Bularga predloglar, bog`lovchilar, yuklamalar va hokazolar kiradi. Ingliz tilidagi so`z turkumlari mustaqil va yordamchi so`z turkumlariga bo`linadi. Masalan: fe`llar gapda ega yokito`ldiruvchi, sifatlarning sintaktik funksiyasi aniqlovchi yoki predikativdir, ravishlar esa asosan hol vazifasida keladi: 3 Mustaqil so`z turkumlari quyidagilar: 1. Ot. 6. Ravish. 2. Sifat. 7. Holatni bildiruvchi so`zlar. 3. Son. 8. Modal so`zlar. 3 Gordon E. M. “A grammar of present day English” M, 1974. 17

4. Fe`l. 9. Undalma. 5. Olmosh. Yordamchi so`z turkumlari mustaqil so`z turkumlaridan semantik ya`ni ma`no jihatdan farq qiladi. Ular so`zlar o`rtasidagi munosabatni bildiradi yoki so`z yoki gapning ma`nosini kuchaytirish uchun xizmat qiladi. Ular hech qachon gapda mustaqil funksiyani bajarmaydi. Yordamchi so`zlarga qo`yidagilar kiradi: 1. Predlog. 2. Bog`lovchi. 3. Yuklama. 4. Artikl. Mustaqil elementlar shunday so`zlarki, ular o`ziga xos ma`noga egaliklari bilan ajralib turadi: Masalan: ha, yo`q, albatta, oh, nahotki va hokazolar. Ular o`zi qatnashgan gap bilan grammatik aloqada bo`lmaydi. 4 Masalan: •He certainly knows all about it. •U albatta bu haqida hammasini biladi. Mustaqil elementlarning o`zlari yakka holda gap hosil qilishi va gap sifatida kelishi mumkin. Masalan: Yes-ha, No-yo`q, Alos-nahotki! Mustaqil so`zlarga quyidagi so`z turkumlari kiradi: modal so`zlar, undalmalar, tasdiq so`zlar va inkorni bildiradigan so`zlar. So`zlarni so`z turkumlariga ajratishda quyidagi jihatni ham e`tiborga olish muhim, ya`ni ingliz tilida shunday so`zlar mavjudki ularni yuqorida aytib o`tilgan birorta so`z turkumiga kiritib bo`lmaydi. Masalan: Please-marhamat, anyway-hoynahoy kabilar deb yozadi taniqli tilshunos olim L. S. Barxudarov! 5 So`zlarning yordamchi va mustaqil so`z turkumlariga ajratib ham ba`zi bir muayyan qiyinchiliklar bilan bog`liq. Masalan umuman olganda mustaqil fe`llar 4 Kaushanskaya V. L. Kovner A grammar of the English language. 5 L . S . Barxudarov , D . A . Shteling “Грамматика английского языка” М. 1963 г. 18

deb qaralgan ba`zi so`zlar gapda yordamchi so`z vazifasini bajaruvchi elementlarni o`z ichiga oladi. Masalan: modal fe`llar, ayrim fe`llar gapda mustaqil so`z ham, yordamchi so`z ham bo`lib kelishi mumkin. Masalan: •He looking at me- •U menga qaradi. Bu gapda “to look” fe`li mustaqil fe`l vazifasida kelgan. •He looked tired. •U charchaganga o`xshaydi. Bu gapda esa “to look” fe`li yordamchi so`z ya`ni bog`lovchi fe`l vazifasida kelgan. •I have a car-mening mashinam bor. Bu gapda “to have”-fe`li mustaqil fe`l funksiyasida kelsa; •I had to do it-men buni qilishga majburman, gapida “to have” fe`li modal fe`l, ya`ni yordamchi fe`l bo`lib kelgan. Yana bir misol tariqasida olmoshlarni keltirishimiz mumkin. Chunki bir tomondan olib qaralsa ular barcha mustaqil so`zlar singari gapda alohida sintaktik funksiyaga ega, lekin ikkinchi tomondan ular aniq leksik ma`noga ega emas. 1.2. Olmoshlarning umumiy klassifikatsiyasi. 19

Tilda mavhum ma`no va mustaqil funksiyaga ega bo`lgan predmetlarni va ularning belgisini hamda predmetning o`rtasidagi sintaktik aloqalarni qisman ko`rsatib kelgan so`z turkumiga olmosh deyiladi. Olmoshlar garchi har xil so`z turkumlari o`rnida ishlatilsa ham ular predmet va ularning ma`nosini to`g`ridan to`g`ri ifodalamaydi. 6 Ingliz tili grammatikasida ham bir qator masalalar tilshunos olimlar tomonidan o`rganilganda turli-baxs munozaralarga sabab bo`lmoqda. Ana shu muammoli masalalardan biri olmoshlardan leksik ma`no jihatdan alohida so`z turkumiga ajratish biroz mushkul. Chunki ko`pchilik olmoshlar otlik xususiyatlariga ega bo`lsa, ba`zilarining sifat bilan umumiy o`xshashlik tomonlari ko`p. aynan shu fakt ba`zi tilshunos olimlari alohida so`z turkumi sifatida ajratish shart emas, ularni ot va sifat so`z turkumiga tarqatib yuborish kerak degan fikrga olib keldi, lekin bu fikr muammoni yanada chigallashturdi. Chunki olmoshlarning boshqa so`z turkumlariga o`xshaydigan jihatlari ko`p. Olmoshlar ma`no va ishlatilishiga ko`ra quyidagi guruhlarga bo`linadi: 1. Substantiv olmoshlar. (Substantive or noun pronouns). 2. Ad`ektiv olmoshlar. (Adjective pronouns). Ot o`rnida kelib ega, to`ldiruvchi va predikativ vazifasida qo`llaniladigan olmoshlar substantiv olmoshlar deyiladi. Masalan: When they had taken their places, she said adruptly: I have a crow to pluck with you (G. Joyce). Ular o`z joylarini egallashgandan so`ng u qo`pollik bilan dedi. Mening qarg`am bor siz bilan patlarini yulish uchun. •It smells like giraffe and it hicks like Giraffe, it hasn`t any form (P. Kipling). U jirafa kabi hid taratadi va u jirafadek tepadi, u hech qanday shaklga ega emas. •She got up and danced round her (Jbid). U uyg`ondi va uning atrofida raqsga tushdi. •He will hill mice and he will be kind to babies when he is in the house, just as long as they do not pull his tail too hard. 6 Ilish B. A. The structure of modern English. M. 1959. 20

U sichqonlarni o`ldiradi va u go`daklarga mehribon bo`ladi, u uyda bo`lgan paytda ular uning dumini qattiq tortishmasa. Substantive olmoshlar son va kelishik kategoriyalariga ega: Masalan: birlikda I, he, she, it; ko`plikda we, you, they; I (nominative case)-me (objective son). He (nominative case)-him (objective son). Masalan: •The girl Glanced back at him over her shoulder and said with great bitterness. (J. Joyce). Qiz unga tikilib orqasiga qaradi va chuqur g`am bilan aytdi. Predmetning belgisini, sifatini aniqlab gapda asosan aniqlovchi vazifasida keluvchi olmoshlar deyiladi. Masalan: •She nodded her head gravely (J. Joyce). U boshini jiddiy holatda irgitdi. •”O my Enemy and Mosher of my cnemy” said the cat…. (R. Kipling). Ey, mening dunshmanim u dushmanimning onasi-dedi mushuk… •”That`s your very own hump that you`ve brought upon your very own self by not working (Gbid)”. •On his heart he was satisfied. Yuragidan u mamnun edi. (D. H. Lawrence). Ayrim olmoshlar ham substantive, ham ad`ektiv olmosh vazifasida kelishi mumkin. Masalan: • All (substantiv) was dark in the house. (Galsworthy). Hamma narsa uyda qorong`u edi. •But we don`t want all (ad`ektiv) those (ad`ektiv) teeth: Only put two. (R. Kipling). Lekin biz ana shu tushlarning hammasini xoxlamaymiz, faqat 2 ta qo`ying. •She wondered about the other (ad`ektiv) girl. (P. Abrahams). U boshqa qiz haqida qiziqdi. •The others (substantiv) just care about being a good dresser. (B. J. Friedman). Boshqalar faqatgina yaxshi oshxona javoni bo`lishi haqida o`ylashdi. 21

Keyingi ikki gapning birinchisidagi “Other” so`zi “girl” so`zini aniqlab, ad`ektiv olmoshi vazifasida kelayotgan bo`lsa, u gapning ikkinchisisda ko`plik qo`shimchasini “-S” ni olganligi hamda aniq artikl “the” bilan ishlatilib, gapda ega bo`lganligi uchun ham substantive olmosh vazifasida kelyapti. 1.3. Olmoshlarning shaxs ko`rsatish va shakl o`zgarishiga ko`ra turlari. 22

Olmoshlar shaxsni ko`rsatishiga ko`ra shaxs bildiradigan va shaxsni bildirmaydigan olmoshlarga bo`linadi. 7 Kishilik, egalik, o`zlik, qisman so`roq va noaniq olmoshlar shaxsni bildiradigan olmoshlarga kiradi. Qolgan olmoshlar ega, shaxs bildirmaydigan olmoshlardir. Shaxs bildiradiga olmoshlar qo`yidagilar: I (me), my; mine; he (him) his; She (her), hers; They (them), hers; They (them) their, theirs; Myself, yourself, himself, herself, ourselves, yourselves, themselves; Who (whom), whose, whoever; Each other, anybody, somebody, everybody, no one va qisman some, any all; Shaxsni bildirmaydigan olmoshlar; it, its, this (these), that (those), such, which, what, whatever, nothing, everything, something etc. “It” kishilik olmoshi faqat yosh bolalarga nisbatan ishlatilgandagina shaxs bildirishi mumkin. Masalan: •Where is the child?-It is there. Bolalar qayerda?-bu yerda. Ba`zan badiiy adabiyotlarda muallif tomonidan hayvonlar shaxslantiriladi. Ana shunday hollarda ularning nomlari o`rnida kishilik olmoshlari qo`llash mumkin bo`ladi. Shaxs bildiradigan olmoshlarni bunday shaxslantirilgan olmoshlardan farq qila bilish zarur. Olmoshlar har xil grammatik kategoriyalar bilan aloqda kirishi natijasida o`z formasini o`zgartiruvchi olmoshlarga bo`linadi. Har xil grammatik kategoriyalarni olishi natijasida o`z formalarini o`zgartiruvchi olmoshlarga: I-me, he-him, some-these, that-those, who-whom, whose, whoever va boshqalar kiradi. 7 Kaushanskaya V, Kovner R. L. “A grammar of the English language” M. 1973. 23

Hech qanday grammatik kategoriyalarga ishlatilmaydigan bir xil formadagi such, which, some, no, neither, either, both kabi olmoshlar o`z formasini o`zgartiruvchi olmoshlarga kiradi. Olmoshlar quyidagi tillarga bo`linadi: kishilik olmoshlari, egalik olmoshlari, o`zlik olmoshlari, ko`rsatish olmoshlari, birgalik olmoshlari, emfatik olmoshlar (Emphatic pronouns) so`roq olmoshlari, gumon olmoshlari, nisbiy olmoshlar, bog`lovchi olmoshlar, bo`lishsizlik olmoshlar. Shaxslarni bildirib, of o`rnida qo`llaniluvchi so`zlar kishilik olmoshlari deyiladi. Kishilik olmoshlarining asosiy formalari quyidagilar. Nominativ kelishik. Birlik. Ko`plik. I. I I. We II. You II. You Thou [ ð au ]-sen (arxaik). III. He. III. They. She It Ob`ektiv kelishik. Birlik. I. Me-meni, menga, menda, mendan. II. You-seni, senga, senda, sendan. III. Him Her uni, unga, unda, undan. It Ko`plik. I. Us-bizni, bizga, bizda, bizdan; II. You-sizni, sizga, sizda, sizdan. III. Them-ularni, ularga, ularda, ulardan. Kishilik olmoshlari uchun shaxs, son, kelishik va qisman rod kategoriyasi xarakterlidir. 24

Ma`lum bir shaxsning biror narsaga egalini, biror shaxsga ega ekanligini ko`rsatib keluvchi olmoshlar egalik olmoshlar deyiladi. Oddiy shakl. Birlik. Ko`plik. I. My. I. Our. II. They (arxaik) II. Your. your III. His. III. Their. Her. It. Absolyut shakl. Birlik. Ko`plik. I. Mine. I. Ours. II. Thine. II. Yours. III. His. III. Theirs. Hers. Its. •He is not nice like our friend the squirrel (B. L. Friedman). U bizning do`stimiz olmaxon kabi xushmuomala emas. •Yours are probably as good as his . (H. I. Wells). Balki sizniki unikidan yaxshidir. Ish harakatning bajaruvchisi ham sub`yekt ham ob`yekt ekanligini va gapning egasi biror harakatni o`zi bajarganligini bildiruvchi olmoshlar o`zlik olmoshlari deyiladi. 8 Strukturasiga ko`ra o`zlik olmoshlari qo`shma so`zlarga kiradi. O`zlik olmoshlari ob`yektiv kelishigidagi kishilik yoki egalik olmoshlariga self (selves) qo`shimchasi qo`shish bilan yasaladi: 9 Myself, yourself, ourselves, himself, herself, itself, them selves. 8 Смирницкий А. И. Морфология английского языка. М . 1959. 9 Starshimova E. K. Vasilyeva M. A. Practical grammar of English. Moscow 1975. 25

O`zlik olmoshlariga shaxs, son va rod grammatik kategoriyalari bo`lib, ulardan tashqari jonsiz predmetlarga maxsus itself formasi ham ishlatiladi. Shaxs va son kategoriyalari (The category of person and number). Ko`rsatish olmoshlari faqat uchunchi shaxs birlik va ko`plikda ishlatiladi. Gapda asosan ega va aniqlovchi vazifasida keladi. Ko`rsatish olmoshlari so`zlovchiga yaqin yoki uzoqda turgan predmet yoki predmetlarni ko`rsatish uchun qo`llaniladi: This/that These/those. Those, open windows are theirs. (H.I. Wells). U ochiq turgan derazalar ularniki. Ko`rsatish olmoshlari formasini o`zgarishiga ko`ra; I. O`zgaruvchi ko`rsatish olmoshlari: This (these) that (those). II. O`zgarmas ko`rsatish olmoshlari; (such, the same) This book, that book; These books, those books. Birgalik olmoshlari (reciprocal pronouns). Each other va One another birgalik olmoshlari ikki va undan ortiq shaxs yoki predmetlarning o`zaro bir-biriga bo`lgan munosabatini bildirib, o`zbek tiliga, bir- birini , bir-biriga , bir-biridan , o`z-o`ziga , o`z-o`zini , o`zaro yoki shunday so`zlar yordamida tarjima qilinadi. •There was so much and so little to say to each other . (P. Abrahams). Bir-birlariga aytish uchun juda ko`p va ham narsa bor edi. •The vical and the doctor looked at one another and the doctor pulled a face. (H.I. Wells). Alvido va doctor bir-birlariga qarashli va doctor yuzini burdi. Birgalik olmoshlar predloglar bilan ham qo`llaniladi. Emfatik olmoshlar. 26

Gapning egasi biroz ishni mustaqil bajarganligini bildiruvchi olmoshlar emfatik olmoshlar deyiladi. Emfatik olmoshlar formulasiga ko`ra o`zlik olmoshlaridan farq qilmaydi. Bu olmoshlar asosan izohlovchi vazifasini o`tab yo egadan keyin yo gapning oxirida keladi. Kishilik olmoshlari yoki ot bilan ifodalangan ega va ularni kuchaytirish uchun ishlatilgan emfatik olmoshlar o`zbek tilida uni o`zi, u yakka o`zi, mustaqil so`zlar yordamida tarjima qilinadi. I myself-men o`zim. He himself-(u) o`zi. She herself-(u) o`zi. It itself- (u) o`zi. We ourselves-biz o`zimiz. You yourselfe-(sen) o`zing. You yourselves-siz o`zlaringiz. They themselves-ular o`zlari. •”A shunt smiled me the flowers!” “Shant menga kulib gullar dedi!” •A flower herself (Galsworthe). Uning o`z guli. Hozirgi ilmiy adabiyotlarda o`zlik olmoshlarning emfatik olmoshlardan asosiy farqi shundaki, o`zlik olmoshlari kesimdan anglashilgan ish-harakatni bildiradi, yoki kesimga to`g`ridan-to`g`ri tobe bo`ladi, emfatik olmoshlar esa egaga tobe bo`lmaydi. Shuningdek, Ilish B, A; o`zlik olmoshlari to`ldiruvchi vazifasida kelsa, emfatik olmoshlar qo`shimcha ma`noga ega bo`lishini ta`kidlaydi. Masalan: •”To take a pick itself”, said Mary Jane, “after all your lancing” (G. Goyce). “O`z-o`zidan saralanadi” dedi Meri Jan, seni barcha harakatlaringdan. 27

Ba`zan emfatik olmosh kesimdan keyin kelishiga qaramay ma`nosidan uning emfatik olmoshligi sezilib turadi. Masalan: •She laughed herself this good humouredly (J. Joyce). O`sha payt u kuldi yaxshi xursandchilik bilan. Emfatik olmoshlar bu “for” kabi predloglar bilan ham ishlatilishi mumkin. Masalan: by myself for myself o`zim for myself emfatik olmoshi ko`proq to do, to see kabi fe`llari bilan ishlatiladi. •He walked by himself and all places were a like to him. (R. Kipling). U o`z-o`ziga gapirib ketayotgan edi va hamma joylar unga tanish edi. •And while she herself finished mixing the mustard, she gave Mollie a few verbal stabs for her excessive slowness (H. I. Wells). So`roq olmoshlari (Interrogative pronouns). So`roq olmoshlari maxsus so`roq gap tuzish, ergashgan qo`shma gaplarni o`zaro bog`lash, o`zlashtirma gaplarni bosh gap bilan bog`lashda keng ishlatiladi. Bunday olmoshlarga who (whom, whose) which, what, where when, why, how kabilar misol bo`la oladi. Who so`roq olmoshi faqat odamlar uchun ishlatiladi. Who so`roq olmoshi kelishik kategoriyasiga ega bo`lib u uch kelishikda qo`llaniladi: a) bosh kelishikda (nominative case). b) egalik kelishikda (possessive case). c) ob`yektiv kelishikda (objective case). Nisbiy olmoshlar (relative pronouns); Bosh va aniqlovchi ergash gaplarni o`zaro bog`lash uchun ishlatiluvchi hamda o`zidan oldin kelgan ot yoki olmoshlarni aniqlab keluvchi so`zlar nisbiy olmoshlar deyiladi. Hozirgi zamon ingliz tilida nisbiy olmoshlar so`roq olmoshlari bilan omonim bo`lgan who , whom , whose , what , that olmoshlari bilan ifodalanadi. 28

•It is the Epictetus, who smiles when the last vestige of physical welfare is removed. (Th. Drieser). 10 Epietetus bu oxirgi sukunatni mamnuniyat bilan kulib buzgan kishi. •Worst of all she now began to fell the loneliness of the flat and sech the company of Mis. Vance who liked her exceedingly? (Th. Dreiser). Hammasidan eng yomoni u ayni paytda xonada yolg`izligini va uni juda yaxshi ko`radigan Mis Vencining kompaniyasi inqirozga uchraganini his qilgan. •He approached therstood, who handed out the tickets. (Th. Dreiser). U u yerda utirganlarga biletni tarqatish uchun yaqinlashdi. Shaxslanganda, ya`ni har xil hikoya va ertaklarga hayvonlar odam tilidan gapirganda ham who , whom , whose olmoshlari ishlatilishi mumkin. •But still I am cat who walks by himself and all places are a like to me (R. Kipling). Bog`lovchi olmoshlar (conjunctive pronounce). Shaxs yoki predmetni ko`rsatib, ega, kesim va to`ldiruvchi ergash gaplarni bog`lab keluvchi olmoshlar bog`lovchi olmoshlar deyiladi. O`zgaruvchi bog`lovchi olmoshlar; Nominative case-who (kim, qaysi). Possessive case-whose (kimning). Objective case-whome (kimning). O`zgarmas bog`lovchi olmoshlar; What-nima, qaysi, qaysiki. Whatever-nima, nimaiki, qaysi, nima bo`lmasin. Whoever-kim bo`lmasin. Which-kimki, kim, nimaiki, nima. Whichever-qaysiki, nimaiki. Bog`lovchi olmoshlar ham so`roq olmoshlari kabi shaxsli va shaxsiz (odamlar va predmetlar uchun) ob`yektlarni ko`rsatib kelishi mumkin. Gumon olmoshlari (Indefinite pronouns). 10 Barxudarov S . Shteling D . A . “Грамматика английского языка” М. 1963 г. 29

Gumon olmoshlari noaniq shaxs va predmetlarni ko`rsatib keladi va anglatgan ma`nolarga ko`ra shaxs ko`rsatuvchi olmosh hamda predmetni ko`rsatuvchi olmoshlarga bo`linadi. O. jesperson, L. S. Barxudarov va boshqalar gumon olmoshlari to`g`risida qo`yidagi fikrlarni bildirishgan: 11 “Shaxsni bildiruvchi gumon olmoshlari ikkita kelishikda, bosh va egalik kelishigida keladi. Shaxsni bildiruvchi gumon olmoshlariga some va any olmoshlari kiradi. Ular substantive funksiyada kelganda ham odamlarning, ham predmetlarning noaniq taxminiy miqdorini ko`rsatib keladi.” 12 O`zgaruvchi gumon olmoshlari Nominative case. Somebody Anybody Anyone allakim, kimdir Someone biron biro dam. One Possessive case. Somebody`s Anybody`s Someone`s kimningdir, Anyone`s biror bir kishiningdir. One`s O`zgarmaydigan gumon olmoshlari; Some-allakim, ayrimlar, qandaydir, allaqanday. Any-qanday bo`lmasin kim bo`lmasin, birov. 11 O. Jesperson. “Essentials of English grammar” London. 1953. 12 Иртеньева И. Ф. «Граммар современного английского языка» М. 1956. 30

Some, any ad`yektiv funksiyada ishlatilganda predmet odam va boshqa narsalarning sonini yoki miqdorini ko`rsatib kelishi mumkin. Some, any gumon olmoshlari ma`nolariga ko`ra bir xil bo`lsa ham qo`llanishda bir-biridan tubdan farq qiladi; ya`ni Some asosan bo`lishli gaplarda, any esa so`roq va bo`lishsiz gaplarda ishlatiladi. •I have some interesting books. There is some tea in the cup. Menda qiziqarli bir qancha kitoblar bor. Chashkada biroz choy bor. •Is there any chalk on the tray? Patnosda bironta bo`r bormi? •There is not any tea in the cup. Chashkada hech qanday choy yo`q. •There isn`t any mistake in his dictation. Bu diktantda hech qanday xato yo`q. •There`s some extraordinary things in newspaper for example, said the mavimer (H. I. Wells). Misol uchun bu gazetada ba`zi bir g`ayrioddiy narsalar bor. •Without any great surprise he found it had the, stickness any colon of drying (H. I. Wells). Grammatik formalariga ko`ra bu olmoshlar o`zgarmasdir. Some olmoshi ega vazifasida kelganda, kesim unga mpslashib ham ko`plikda, ham birlikda ham kelishi mumkin. •Some of the students go in for sports. Ba`zi talabalar sportga qatnashadi. •Some of his sorrow has vanished. Uning ba`zi hasratlari unitildi. Some va any substantive olmosh vazifasida kelganda ko`pincha of predlogi bilan birga keladi: •I doubt if any of them think much of the mauses waiting beyond the waves (B. Shaw). 31

Agar ular dengiz to`lqinlari yonida kutish haqida ko`p narsa rivojlangan, men undan shunhalanaman. Any olmoshi buyruq va darak gaplarda ham ishlatilishi mumkin, ammo bunday paytlarda Any “qanday bo`lmasin, bari-bir, xoxlaganingiz” deb tarjima qilinadi. •Any of you can take part…. Faqat siz qatnashishingiz mumkin. ….in any house-xohlagan uyda; In any case-har ehtimolga qarshi; At any time-xohlagan vaqtda; Some more birikmasi kelgan some so`roq gaplarda ham ishlatilishi mumkin. •Can`t I have some more to lat before I tell all that? (H. I. Wells). Hammasi aytishdan oldin, biroz ko`proq yeb olsam bo`lmaydimi? Somebody va anybody olmoshlari ishlatilishiga ko`ra some va any olmoshlariga o`xshashdir. Ammo bu olmoshlar substantive olmoshlar bo`lib faqat shaxsni anglatadi. Ular o`zbek tiliga, allakim, kimdir, birov, hech kim kabi so`zlar yordamida tarjima qilinadi. •Somebody ran by Outside (H. I. Wells) •Does anybody ever come here (J. Aldvidge). Biror kishi bu yerga biror marta keldimi? •But he never told anybody. U hech qachon kimga aytmadi. (R. Kipling). Somebody va anybody olmoshlari umumiy hamda egalik kelishigida kelishi mumkin. Somebody-somebody`s. Anybody-anybody`s. Somebody`s coat-birovning paltosi. Anybody`s Anybody else`s suggestion-birovning taklifi. 32

Someony va anyone olmoshlari ham ma`nolari va ishlatilishiga o`xshab ishlatiladi. Badiiy adabiyotda some va any olmoshlar one olmoshidan ajratib yozilishi mumkin. •Perhaps, she thought they may want some one and crossed over to enter. (Th. Dreizer). Balki ular biror narsa xoxlayotgandir va shuning uchun ular yo`lni kesib o`tgandir deb o`yladi. •Any one could see that. Har qnday kishi uni ko`ra oldi. “One” gumon olmoshi ham shaxsni anglatadi, shu bilan birga uni predmetlarga nisbatan ham ishlatilishi mumkin. V. L. Kaushanskaya hamda K. N. Kachalovalar fikricha one olmoshida grammatik kategoriyalaridan son va kelishik kategoriyalari mavjud. 13 Belgilash olmoshlari (Defining pronouns). Ingliz tilida belgilash olmoshlari qo`yidagilar: All-hamma, har bir, birga; Everybody-hamma, har bir, har qaysi; Everyone-har bir, har qaysi; Each-har bir; Every-har qaysi; Everything-hamma narsa; Either-ikkovi, har biri; Both-ikkala, har ikkala; Other-boshqa, boshqa bir; Another-boshqa, yana bir; Bu kabi belgilash olmoshlari shaxs hayvon parranda va boshqa predmetlar uchun bir xil ishlatiladi. Ammo everybody , everyone faqat insonlarga nisbatan ishlatiladi. 13 Качалова К. Н. «Грамматика английского языка» М. 1964. 33

Belgilash olmoshlari Grammatik kategoriyalari ham har xil bo`lib, umumiy qoidaga bo`ysunmaydi: 1. All olmoshi ad`yektiv va substantive olmosh vazifasida kelishi mumkin. grammatik kategoriyasi neytraldir. All olmoshi ma`nosiga ko`ra umumlashtiruvchi xususiyatiga ega. Masalan: •All that was in the past. O`sha hamma narsa o`tib ketdi. (P. Abrahams). 2. All ad`yektiv olmosh vazifasida kelganda so`z birikmalari va iboralari bilan birikib ravish yoki boshqa so`z turkumlari yasashi mumkin. Masalan: All day-kun bo`yi; All the time-hamma vaqt; In all refpect-har sohada; Beyond all doubt-hech shubhasiz; All done-yakka, tanho, bir o`zi; All over-hamma yoqda; All agree-hamma rozi; All around-hamma yerda; All is well-hamma narsa joyida; After all-oxiri; In all-hammasi bo`lib; At all-umuman; Not at all-sira ham; Once for all-doimiy; 3. Everybody, everyone, every olmoshlari sinonimik ma`nolariga ko`ra bir xil bo`lib, ulardan everybody va everyone olmoshlari kelishik kategoriyasiga egadir. Everyone ayrim badiiy asarlarda every one shaklda ham uchraydi. Every asosan ad`yektiv olmosh vazifasida ishlatilib birlikdagi otni talab qiladi. Masalan: •How she hated everything and everybody sometimes. (P. Abrahams). U qanchalik hamma narsadan nafratlanardi ba`zida hammadan. •Everyone beys tichets. (B. G. Friedman). 34

Har bir kishi chipta sotib oldi. •Everyone protested loudly so that he compromised by talking a long drought of shout, for he had found the carving hot work. (J. Joyce). Har bir kishi baland ovozda norozilik bildirdi, shuning uchun u bir yutunib olib baqirish orqali muroza qildi va ularni tinchlantirish uchun iliq so`z topdi. 4. Each ham substantive, ham ad`yektiv olmosh sifatida ishlatiladi. Hsaxs yoki predmetlarning muayyan guruhidan har birining yakka-yakkaligini anglatadi. Masalan: •Each separate counter was a show place of dazzling interest and attraction. (Th. Dreizer). Hon-bir alohida qarama-qarshi tomonning sahna joylari qiziqarli edi u hammani maftun qildi. Each predloglari va boshqa so`z turkumlari bilan ham ishlatiladi deb yozadi B. A. Ilyish. 14 Masalan: each of us-har birimiz; Each and all-hamma, yoppasiga; Each to each-bir-biriga (nisbatan) har biri. Each ad`yektiv olmosh vazifasida ishlatilganda aniqlovchi bo`lib keladi. Masalan: each student-har bir talaba; Each book-har bir kitob. 5. Everything olmoshi jonsiz predmetlar o`rnida ishlatiladi. Bu olmosh o`z grammatik formasini o`zgartirmasa ham umumlashtiruvchi olmosh hisoblanadi. Masalan: •Well boys heep everything…..(B. G. Friedman). Yaxshi yigitlar, hammasini saqlang. •” Everything ”, said the mainer controlling mawell with his eye and then amplifying, “every-blessiathing” (A. I. Wells). •That had the advantage of according or everything straight away. (A. I. Wells). Hamma narsaning to`g`riligi muvofiq u yerda ustunlik bor edi. 6. Both gumon olmoshi ham jonli, ham jonsiz predmetlar uchun ishlatiladi. 14 Ilyish B. A. “The structure of Modern English” M, 1959. 35

a) both olmoshi both va ob`yektiv kelishigidagi kishilik olmoshlari bilan ishlatilishi mumkin. We both-ikkovimiz, ikkalamiz, biz ikkalamiz; You both-ikkovingiz, ikkingiz, siz ikkalangiz. They both-ikkovi, ikkovlari, ikkovi ham, ular ikkalasi ham. Masalan: •We both have a pair now (J. Joyce). Bizning ikkalamizning ham paramiz bor hozir. •We both turned, though I still kept my left arm about clara`s waist (R. L. Stevenson). Biz ikkalamiz ham burildik, shunga qaramay men hali ham chap qo`limni Klaraning beli ustida ushlab turdim. b) ob`yektiv kelishigidagi both olmoshi bilan kelishi. Both of us-ikkovimiz, ikkitamiz; Both of you-ikkovingiz, ikkitangiz; Both of them-ikkalasi, ikkitasi. Masalan: •Both of them kissed Gabriel`s Wife….(B. Show). Ularning ikkisi ham Gabrielning xotinini o`pishdi. •Both were secure but I was not to be beaten (R. I. Stevenson). Ularning ikkalasi ham himoyalangan edi, ammo meni ham hech kim urgani yo`q. Both kishilik olmoshlari bilan ishlatilganda kesimdan keyin kelsada, uning ega bilan aloqasi buzilmaydi. Masalan: •They were both around seventy years old or even more than that. Ularning ikkalasi ham 70 yosh atrofida yoki undan ham kattaroq bo`lishi mumkin. Both predlog bilan ishlatilishi ham mumkin. •We had met at college and though there was not much liking between us, nor even much intimacy we were so nearly of a humour that we could associate withelase to both. (R. L. Stevenson). Bizning o`rtamizda unchalik yaqin munosabat bo`lmasada biz kollejda uchrashdik, hattoki uncha yaqinlik yo`q edi, shuning uchun hatto hazilomuzlik ham yo`q edi, biz shunchalik ikkalamiz kasfdosh bo`la olardik. 36

Both shaxs bildirmaydigan so`zlar bilan ham ishlatilishi mumkin. Masalan: •The song seemed to be in the old Irish tonality and the singer seemed uncertain both of his words and of his voice. (J. Joyce). Qo`shiq eski Ireland musiqasiday tuyuldi va qo`shiqni dadil emas edi, ikkalasida ham so`zlari va uning ovozida ham. •The life I was leading made me both hardy and frugol. (R. I. Slevenson). Men olib borayotgan hayot meni 2 xil bo`lishga majbur qildi. Both kishilik olmoshlari bilan ishlatilganda kesimdan keyin kelsada, uning ega bilan aloqasi buzilmaydi. 7. Either belgilash olmoshi asosan ad`yektiv olmosh sifatida ishlatilib Grammatik kategoriyaga nisbatan neytraldir. Bu olmoshlardan keyin kelgan kesim birlik sonda ishlatiladi. Either ma`nosiga ko`ra predmetni ajratib yakkalab ko`rsatadi deb yasadi, A. I. Smirnitskiy. Masalan: •Either of them may come-ulardan xohlagani kelishi mumkin. •You may choose either of these rooms. (A. I. Smirnitskiy). Siz bu xonalardan xoxlaganingizni tanlashingiz mumkin. At either end-ikki (la) chekkasida (ham). At either side-ikki(la) tomonda (ham). •Franny, his receptive audience, a supporting for arm on either side of his martini. (G. D. Slinger). Frenny o`zining aql idroki bilan auditoriyaning har ikkala tomonni qullab- quvvatladi. •Franny and Loocy. Another of opinion followed Mr. fearenside and either accepted the piebold view or some modification of it (A. I. Wells). Mestr Fearenside boshqacha fikrni tavsiya qildi va u shundayligicha qabul qilinsin yoki ba`zi o`zgarishlar kiritilsin deb aytdi. E. M. Gordon fikricha, “either” olmoshi or bog`lovchisis bilan birga ishlatilganda bog`lovchilar turkumiga o`tib ketadi va endi olmosh bo`lmay, balki bog`lovchiga aylanadi. Masalan: 37

•I`ll take either this or that. Men unisini yoki bunisini olaman. 8. Another, other olmoshlari anglatgan ma`nolariga ko`ra bir xil bo`lsada funksional ishlatilishiga ko`ra bir-biridan farq qiladi. Another tarixan an noaniq artiklning other bilan qo`shilishidan yasalgan, shu sababli another ma`nosiga ko`ra noaniqlikni bildiradi. Another olmoshi boshqa, yana boshqa, qanday bo`lmasin, bari-bir degan ma`nolarni anglatadi. •Give me another apple. Boshqa olma bering. •Another cup of tea. Yana bir payola choy. Another olmoshining grammatik formasi bo`lib, u bilan ishlatiluvchi kesim hamma vaqt birlikda qo`llaniladi. Masalan: •There is another line at which the dress of a man will cause her to study her own (Th. Dreiser). Bu boshqacha yo`nalish uning erkaklarcha kiyinishining sababi u o`zi mustaqil o`qiydi. •Yet another view explained the entire matter by regarding the stranger as a harmless lunatic (B. G. Friedman). Ammo to`liq masalani go`yoki zararsiz jinniga kuchli e`tibor berish orqali boshqacha yo`nalishda tushuntirdi. I. S. Barxudarov fikricha another atoqli otlar (kishi nomlari) bilan ishlatilganda (agar o`tgan zamonda ishlatilsa) qachonlardir bor bo`lgan yoki yangi paydo bo`lganlikni bildiradi. Masalan: Another Navoi (Shakesplare, Pushkin). Yangi paydo bo`lgan Navoiy (Pushkin, Shakispir). •There had been another De Luccio long years past. (B. G. Friedman). Ko`p yillar o`tib u yerga boshqa De Luccio bo`lgan. Other olmoshi ham ad`yektiv va substantive funksiyalarda ishlatilishi mumkin. Agar other ad`yektiv funksiyada kelsa, aniqlanish ham birlikda, ham ko`plikda 38

kelishi mumkin. Other olmoshi son va kelishik kategoriyalariga ega: other- others, other-other` s . Bundan tshqari, other olmoshi aniq artikl bilan ham ishlatiladi. Other-the other, other-the others. •……all other doctors would be wrony except winkel. (B. G. Friedman). Vinkildan boshqa hamma shifokorlar firibgar bo`lgan bo`lsa kerak. •First one, then the other would make a hearty obvious observation about the train (Ibid). Birinchi bittasi keyin boshqa poyezd haqida iliq , aniq ko`rsatuv qilar edi. Other turli predloglar bilan ham qo`llanilishi mumkin. Masalan: •He was so old, standing there, so aggressive and explosive bottle in one hand test tube in the other, that Mrs Hall was quite alarmed. •Among other, old Fletcher remembers seling him (H. I. Wells). Boshqalarning orasida qari Fletcher uni ko`rganini aytdi: Bo`lishsizlik olmoshlari (Nigative pronouns). Inkor ma`no anglatuvchi bo`lishsizlik olmoshlariga quyidagilar kiradi: No-hech, hech qanday, hech qaysi, hech qanaqa; None-hech kim, hech narsa, hech bir, hech qaysi, hech qanaqa, hech biri; No one-hech kim; Nobody-hech kim; Nothing-hech narsa, hech nima; Neither-bittasi ham, hech biri, hech qaysi, unisi ham bunisi ham; Agar gapda bo`lishsizlik olmoshi ishlatilsa, hozirgi inkorni bildiruvchi ikkinchi bir so`z ishlatilmaydi. Qiyoslang: Nobody came-hech kim kelmadi. No aniqlovchi vazifasida ishlatilganda hech, hech qanday, hech qaysi so`zlari yordamida tarjima qilinishi mumkin. •He had never married his position did not allow of it, and no woman how ever moved him to it. (J. Joyce). U hech qachon uylanmagan uning holati bunga yo`l qo`ymagan. 39

I BOB YUZASIDAN XULOSA. Ushbu bitiruv malakaviy ishini hozirgi ingliz tilidagi both, either, neither so`zlarini morfoligik va sintaktik xususiyatlarini nazariy va amaliy hamda sintaktik semantik jihatdan har tomonlama o`rganib chiqishga bag`ishlangan. Bitiruv malakaviy ishini yozish jarayonida B. A. Ilish, E. M. Gordon, L. S. Barxudarov, B. Bo`ronov, V. L. Kaushanskaya, N. Kachalova kabi taniqli tilshunos olimlarning mavzu bo`yicha fikr-mulohazalariga tayangan holda so`z yuritganman . I bob yuzasidan qo`yidagi xulosaga keldik . Olmoshlar birnecha turlarga bo`linib, alohida so`z turkumi bo`la oladi. Olmoshlar ot va sifat o`rnida ishlatilib kelishi mumkin. Ammo ba`zi xususiyatlari o`zaro farqlanishi, ya`niy olmoshlar ot va sifatdan farqli o`laroq ular predmetning o`rni va xususiyatlarini to`g`ridan-to`g`ri ifodalamasligini ko`rdik. Birinchi bobning birinchi qismini hozirgi zamon Ingliz tilidagi so`z turkumlariga bag`ishlab , unda mustaqil va yordamchi so`z turkumlari haqida batafsil to`xtalib o`tilgan . Shu bobni ikkinchi qismida olmoshlar haqida to`xtalib o`tilib, Olmoshlar ma`no va ishlatilishiga ko`ra quyidagi guruhlarini, ya`niy: 1. Substantiv olmoshlar. (Substantive or noun pronouns). 2. Ad`ektiv olmoshlar. (Adjective pronouns) o`rganib chiqildi. Olmoshlar shaxs ko`rsatish va shakl o`zgarishiga ko`ra turlarini shu bobni uchinchi qismida ko`rib chiqib, kishilik, egalik, o`zlik, qisman so`roq va noaniq olmoshlar shaxsni bildiradigan olmoshlarga kiradi va qolgan olmoshlar ega, shaxs bildirmaydigan olmoshlardir . Shaxslarni bildirib, of o`rnida qo`llaniluvchi so`zlar kishilik olmoshlari deyiladi. Kishilik olmoshlarining asosiy formalari nominativ kelishik va ob`ektiv kelishik mavjud . Ob`ektiv olmoshlarining absolyut va oddiy shakillari mavjud. Hozirgi zamon ingliz tilida olmoshlar qo`yidagi guruhlarga bo`linadi : 40

$o`zlik olmoshlari , ko`rsatish olmoshlari , emfatik olmoshlar , so`roq olmoshlari bog`lovchi olmoshlar, gumon olmoshlari, belgilash olmoshlari , bo`lishsizlik olmoshlari. Bitiruv malakaviy ishimning mavzusi bo\lgan both , either so`zlarini olmosh vazifasida ko`radidan bo`lsak, ular belgilash olmoshlariga, neither so`zi esa bo`lishsiz olmoshlariga tegishlidirdegan xulosaga keldik . 41$ II BOB. NEITHER, EITHER, BOTH so`zlarining morfologik tahlili. 2.1. NEITHER, EITHER, BOTH so`zlarining olmosh vazifasida kelishi. 2.2. Hozirgi zamon ingliz tili grammatikasida NEITHER, EITHER, BOTH so`zlarining gap strukturasida vazifalari. Xulosa. 42