George Noel Gordon Bayron asarlarida badiiylik

Yuklangan vaqt:

29.06.2021

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

264.5 KB

Ko'chirib olish

Jumanazarova Sarvinozning “5111400 xorijiy til va adabiyot(ingliz tili)” ta`lim yo`nalishi bo`yicha bakalavr darajasini olish uchun “George Noel Gordon Bayron asarlarida badiiylik” mavzusida yozgan Qarshi - 201 8 1

MUNDARIJA KIRISH…………………………………………………………………………3 I BOB XIX asr adabiyotida romantizm va J.G.Bayron ijodi …………….…6 1.1 XIX asr adabiyotida romantizm……………………………………………….7 1.2 J.G. Bayron hayoti va ijodi…………………………………………………..17 1.3 Bayron ijodi adabiyotshunos tarjimonlar nigohida…………………………..23 II BOB. Bayron asarlarida badiiylik…………………………………………...28 2.1 “Kain” dramasida badiiylik tavsifi……………….…………………………...35 2.2 “Manfred”dostonida badiiylik……..……………..….......................................38 2.3 ” Gyaur ” va “Parizina” poemalarida badiiylik……........................................43 2..5 Bayron she’rlarida badiiylik………………………………………...……….47 Xulosa…………………………………………………….………………………53 Adabiyotlar…………………………………………………………………..…..57 2

K I R I S H M avzuning dolzarbligi. Birinchi Prezidentimiz I.A. Karimovning 2012-yil 10-dekabrdagi 18 75-son qaroriga muvofiq chet tillarni o‘qitishning kompleks tizimi, ya’ni uyg‘un kamol topgan, o‘qimishli, zamonaviy fikrlovchi yosh avlodni shakllantirishga, respublikaning jahon hamjamiyatiga yanada integratsiyalashuviga yo‘naltirilgan tizim yaratildi. “Hozirgi davrda chet tilini o‘rganish va o‘qitish katta e’tibor kasb etmoqda. Bu albatta bejiz emas. Bugungi kunda jahon hamjamiyatida munosib o’rin egallashga intilayotgan davlatimiz uchun chet tillarni mukammal bilishning naqadar muhimligi mubolag‘a emas, zero xalqimiz o‘zining buyuk kelajagi chet ellik sheriklar bilan o‘zaro bog‘liq ekanini juda yaxshi biladi…. 1 Har bir inson, har bir xalq o’z ma’naviy ehtiyojlarini, kechinmalarini, g’oya va maqsadlarini so’z orqali ifoda etadi. Biz chet tilini, shu jumladan ingliz tilini o’rganar ekanmiz, bunda nafaqat tilni, balki uning adabiyotini ham o’rganmog’imiz zarur. Bu bilan o’sha millat hayotini, tarixini, bosib o’tgan taraqqiyot davrini o’rganamiz, millat ruhiyati bilan, urf-odat va an’anlari bilan tanishamiz va bu bilan o’sha xalqqa yanada yaqinroq bo’lamiz. Bu esa kishi qalbida nafaqat ona xalqini sevish va e’zozlashga, balki boshqa xalq va millat ahlini ham hurmat qilishga va qadrlashga o’rgatadi. Adabiyot bilan do’stlashish uchun esa, avvalambor, o’quvchilarni kitob o’qishga o’rgatish muhimligini prezidentimiz Sh.M.Mirziyoyev mamlakatimizni 2016 yilda ijtimoiy –iqtisodiy rivojlantirishning asosiy yakunlari va 2017 yilga mo’ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan Vazirlar Mahkamasining kengaytirilgan majlisidagi ma’ruzalarida ta’kidlab o’tdilar: “… hammamiz uchun ayni paytda juda muhim ahamiyatga ega bo’lgan masala, ya’ni kitobxonlikni keng yoyish va yoshlarimizning kitobga bo’lgan muhabbatini, ularning ma’naviy immunitetini yanada oshirishga qaratilgan ishlarimizni yangi bosqichga olib chiqish vazifasi turibdi” 2 . 1 “Chet tillari o’qitish tizimini yanada takomillashtirish choralari to’g’risida”. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining (18/75) qarori. “Xalq so’zi” gazetasi, 2012 y. 11 dekabr. 2 MirziyoyevSh.M. O’zbekiston Respublikasi prezidenti Sh.Mirziyoyevning mamlakatimizni 2016 yilda ijtimoiy –iqtisodiy rivojlantirishning asosiy yakunlari va 2017 yilga mo’ljallangan 3

Ommaviy madaniyat kuchaygan, globallashuv jarayonini tobora jadallashgan XXI asrda turli ko’rinishdagi mafkuraviy g’oyalar har qanday strategik kuchlar muvozanatini o’zgartirish qudratiga ega bo’lgan tengsiz va mintaqa bilmas siyosiy ta’sir vositasiga aylandi. O’z o’rnida jahon adabiyotidan to’la yuz burish, butkul uzilib, uni inkor qilish, unga biryoqlama munosabatda bo’lish ham yaramaydi. Negaki, adabiy taraqqiyot adabiy aloqalar almashinuvi negizida kechadi. Mana shu jihatdan qaralsa, adabiy aloqani qanday amalga oshirish ya’ni jahon adabiyoti an’analarini qanday o’zlashtirish tom ma’noda millatimiz ma’naviy qiyofasini shakllantirishda muhim rol o’ynaydi. Bayron ijodi XIX asr Angliya adabiyotida muhim o’rin tutadi. Bayron ijodini o’rganish, uni ingliz tilidan o’zbek tiliga o’girish hozirgi zamon adabiyotshunoslari oldida turgan dolzarb masalalardan biri hisoblanadi. Shuning uchun J.G.Bayron ijodini o’rganish uning asarlaridagi badiiylik jihatlarini tadqiq qilish mazkur bitiruv malakaviy ishining dolzarbligidir. Bitiruv malakaviy ishining maqsadi va vazifalari. XIX asr romantizm davri yozuvchisi J.G.Bayron asarlari, ya’ni uning poema va she’rlarida aks etilgan vatanga, tabiatga va sevimli yorga bo’lgan muhabbatning badiiy jihatlarini o’rganish va tahlil qilish. Yuqoridagi maqsadga erishish ayrim vazifalarni hal etishni taqoza etadi: --- XIX asr davri romantizmini o’rganish va o’sha davrda ijod qilgan shoir va yozuvchilar hayoti haqida qisqacha fikr bildirish. ---J.G.Bayron hayoti va ijodini o’rganish, shoir ijodini davrlarga bo’lib o’rganish, shuningdek Bayron asarlari haqida nafaqat o’zbek, balki chet el adabiyotshunos olimlarining fikrlarini o’rganish; ---Bayron poema va she’rlaida tarnnum etilgan vatanga, tabiatga bo’lgan muhabbat tarrannumini badiiyligini tadqiq etish. Bitiruv malakaviy ishining obyekti XIX ast romantizm davri yirik vakillaridan biri Bayron ijodi va uning “Kain”,”Manfred”, “Gyaur”,”Parizina kabi poema va she’rlarida aks etgan badiiylik mavzusini yoritishdir. iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan Vazirlar Mahkamasining kengaytirilgan majlisidagi ma’ruzasi 4

Bitiruv malakaviy ishining ilmiyligi va amaliy ahamiyati: XIX asr jahon adabiyotini, shu jumladan romantizm adabiyotini o’rganish Bayron ning poema va she’plarini ularning ozbek tiliga talqinlari haqida fikr yuritishdir. Mazkur tadqiqotning amaliy ahamiyati shundaki, unda foydalanilgan nazariy xulosalardan XIX asr Angliya adabiyoti, “Chet el adabiyoti”, adabiyotshunoslik kabi fanlarning amaliy mashg’ulotlari uchun ilmiy qiymatga ega bo’lib, ulardan Bayron ijodi bo’yisha ilmiy maqolalar yozishda,shuningdek ulardan yuqorida aytib o’tilgan fanlarning amaliy mashg’ulotlarida foydalanish mumkin. Bitiruv malakaviy ishining tuzilishi: Mazkur bitiruv malakaviy ishi kirish, ikki bob, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat. Bitiruv malakab ishning kirish qismida ishning maqsadi va vazifalari mavzuning dolzarbligi va ilmiyligi kabi jihatlari aks erririlgan. Birinchi bobda XIX asr chet el adabiyotida romantiizm va J.G.Bayronning hayoti va ijodiy faoliyati o’rganiladi. Ikkinchi bobda Bayronning “Kain”, “Manfred” “Parizina” kabi asarlarida aks etgan badiiylikning yoritilishini ko’rish mumkin. I BOB. XIX asr adabiyotida romantizm va J.G.Bayron XIX asr boshlarida Angliyada ludditlar harakati avj oladi. Ludditlar- mashina buzuvchilar, XIX asr boshida Angliyada sanoat taraqqiyoti natijasida 5

ishsizlikdan xonavayron bo‘lgan ishchilar harakatidir. Angliya parlamenti ludditlarga qarshi adolatsiz qonun qabul qilgan. Parlament qonuniga qarshi Bayron ludditlarni himoya qilib nutq so‘zlagan edi. Mana shunday sharoitda shakllangan ingliz romantizmi uch xil oqimga bo‘lingan. Birinchi oqim «Ko‘l maktabi» yoki «Leykistlar» deb nom oladi. Bu oqim vakillari Vordsvort, Sauti hamda Kolrij edilar. Ikkinchisi taraqqiyparvar inqilobiy romantizm vakillari Bayron va Shelli edilar. Uchinchi oqim vakillari London romantiklari deb nom oladilarki, bunga Kits, Lem, Xezlitt kabi yozuvchilar birlashgan edilar. Angliya romantiklarini keskin ravishda, mutlaqo reaksion yoki revolyusion degan tamg‘a ostiga olib bo‘lmaydi. Masalan, «Ko‘l maktabi» vakillari bo‘lgan, «Leykistlar» deb nom olgan Vordsvort, Kolrij va Sauti kabi yozuvchilarni butunlay reaksion romantiklar deyish ham to‘gri emas. Shuningdek Angliya romantiklari ham birmuncha tarqqiyparvarlik mavqeyida turib ijod qilganlar. Shu tariqa ingliz romantizimi o‘ziga xos milliy xususiyatlari bilan ajralib turadi. Romantizm oqimi XVIII asrning keyingi o’n yilliklari va XIX asrning birinchi o’`n yilliklaridagi iqtisodiy va siyosiy tartibsizliklarining keskinlashuvi oqibatida kelib chiqqan edi. Jorj Gardon Noel Bayron ingliz romantizm adabiyotining zabardast vakillaridan biri. U 1788 yili aristokrat oilasida tug‘iladi. Bo‘lajak shoirning yoshlik yillari Shotlandiyada o‘tadi. Bayronning ijodi uch davrga bo’lib o’rganiladi: Bayron ijodining birinchi davrini 1802-1809 yillar tashkil etadi. Shoir ijodining ikkinchi davri 1809 yildan 1816 yillar tashkil etsa, uchinchi davrini 1816 yidan 1824 yilgacha bo’lgan davri tashkil etadi. 1.1 XIX asr adabiyotida romantizm 6

Yevropada romantizm adabiyoti XVIII asrning oxiri va XIX asrning boshlarida shakllandi. XIX asrning tanqidiy realist yozuvchilari voqeylikni kengroq, chuqurroq aks ettirishda romantiklar tо‘plagan ijodiy tajribaga suyanadilar. Romantizm adabiyotining barkamol xarakterlar yaratish hayot ziddiyatlarini yirik kantrast obrazlar tuknashuvida kо‘rsatib berish kabi xususiyatlar yirik yozuvchilar realizmning shakllanishiga о‘z hissasini qо‘shdi. Nemis adabiyotida romantizm davrida ertak janri nihoyatda rivojlanadi. Xalq og‘zaki ijodining boy xazinalaridan tо‘plagan aka-uka Grimmlar hamda Gofmanning ertaklari alohida о‘rinni egallaydi. Gofman ijodi uchun xarakterli narsa san’at va san’atkor mavzui bо‘ldi. Yozuvchining Kresler tarixiga oid ocherklari uning nomini adabiyot olamiga tanitdi. Ingliz adabiyotida romantizm Yevropa inqilobiy harakati davrida shakllangan bо‘lib, ingliz romantiklari mavzuni qaysi davrdan olishlariga qaramay, о‘z zamonasiga murojaat qildilar. Bayron ijodida davrning barcha ziddiyatlari aks etgan. Sharq dostonlarida shoirning adolatsiz jamiyatga nisbatan munosabati kо‘rsatilgan. «Don juan» asarida shoir zamonasidagi muhim ijtimoiy voqealarga,masalalarga о‘zining tanqidiy munosabatini bildiradi. Ingliz romantiklaridan Shelli poemalar, hajviy va ishqiy mavzudagi lirik she’rlar muallifi. V. Skott esa tarixiy romanlar muallifi sifatida adabiyotda nom qoldirdi. Fransuz adabiyotida romantizm yо‘nalishining negizida inqilob tufayli yuzaga kelgan tartiblar yotadi. Ilgor fransuz romantiklari J.Sand, V.Gyugolar ilg‘or romantiklardir. Bular mavzuni о‘z xalqi tarixidan, milliy tarixdan axtardilar. Bu yozuvchilar о‘z asarlarida fransuz xalq tilining boyliklaridan unumli foydalanadi, fransuz she’r tuzilishini yangi vaznlar, xilma-xil qofiya, milliy kolorit keng xalq lug‘ati bilan boyitdi. XIX asr boshlarida Angliyada ludditlar harakati avj oladi. Ludditlar- mashina buzuvchilar, XIX asr boshida Angliyada sanoat taraqqiyoti natijasida ishsizlikdan xonavayron bo‘lgan ishchilar harakatidir. Angliya parlamenti ludditlarga qarshi adolatsiz qonun qabul qilgan. Parlament qonuniga qarshi Bayron ludditlarni himoya qilib nutq so‘zlagan edi. 7

Mana shunday sharoitda shakllangan ingliz romantizmi uch xil oqimga bo‘lingan. Birinchi oqim «Ko‘l maktabi» yoki «Leykistlar» deb nom oladi. Bu oqim vakillari Vordsvort, Sauti hamda Kolrij edilar. Ikkinchisi taraqqiyparvar inqilobiy romantizm vakillari Bayron va Shelli edilar. Uchinchi oqim vakillari London romantiklari deb nom oladilarki, bunga Kits, Lem, Xezlitt kabi yozuvchilar birlashgan edilar. Angliya romantiklarini keskin ravishda, mutlaqo reaksion yoki revolyusion degan tamg‘a ostiga olib bo‘lmaydi. Masalan, «Ko‘l maktabi» vakillari bo‘lgan, «Leykistlar» deb nom olgan Vordsvort, Kolrij va Sauti kabi yozuvchilarni butunlay reaksion romantiklar deyish ham to‘gri emas. Shuningdek Angliya romantiklari ham birmuncha tarqqiyparvarlik mavqeyida turib ijod qilganlar. Shu tariqa ingliz romantizimi o‘ziga xos milliy xususiyatlari bilan ajralib turadi. Jorj Gardon Noel Bayron ingliz romantizm adabiyotining zabardast vakillaridan biri. U 1788 yili aristokrat oilasida tug‘iladi. Bo‘lajak shoirning yoshlik yillari Shotlandiyada o‘tadi. Kembrij universitetini tugatadi. O‘rta Yer dengizi bo‘ylab ikki yillik safarga chiqadi. Ispaniya, Malta, Albaniya, Turkiya, Portugaliya hamda Gretsiyani aylanib chiqadi. «Chayld Garoldning ziyorati» bu asar chuqur lirizm bilan sug‘orilgan, siyosiy mavzuda yozilgan. Bayron ijodida alohida o‘rin tutadi. Asar qahramoni zodagon yigit Chayld Garold Angliya yaramas muhitidan bugiladi. Dostonning birinchi va ikkinchi qismlarida asar qahramoni muallifning o‘zi safar qilgan mamlakatlar: Portugaliya, Ispaniya, Albaniya va Gretsiyada bo‘ladi. Hamma yerda erksizlik, zulm hukm surmoqda. Albaniyada uning diqqatini odsiy kishilar tortadi. Go‘zal tabiat manzaralari qo‘ynida xalqning kashshoq yashashi uni qayguga soladi. Dostonda Ispan vatanparvarlarining Napolion bosqinchilariga qarshi olib borilayotgan qahramonona kurashlar hikoya qilinadi. Ikkinchi qismida bir zamonlar buyuk bo‘lgan Gretsiya endilikda Turkiya bosqinchilarining zulmi ostida ezilayotganligi haqidadir. Uchinchi va to‘rtinchi qismlari 1816-1823 yillar shoir vatanidan chiqib ketishga majbur bo‘lgandan keyin, Shveysariya va Italiyada yozadi. Asarning uchinchi qismi birinchi Fransuz burjua inqilobi (1789-1794) voqealariga bagishlanadi. Dostonning 8

to‘rtinchi qismi shoirning Italiya, uning o‘tmishi va buyukligi hakidagi adabiy mushohadalar bilan boshlanadi. Shoir dengiz to‘lqinlarini kuzatar ekan, gazabkor va o‘z ozodligi uchun kurashayotgan xalq harakatini ana shu dahshatli dengiz to‘lqinlariga qiyos qiladi. «Korsar»dostonining qahramoni Konrad dengiz qaroqchilarining boshlig‘i. Konrad jamiyatdan bezib, dengizdagi orollardan birida yashaydi. Uning maqsadi madaniy jamiyatdan o‘ch olish, unga qarshi kurashishdir. Bayron qahramonlari ehtirosli. Isyonkor shaxslardir. Ammo ular yolg‘iz kurashchilar. Bayron bir qancha lirik sherlar silsilasini yaratdi. «Yaxudiy melodiyalari» deb nomlangan to‘plamda ham shoirning sharq dostonlarida bo‘lganidek tushkunlik, hayotdan nolish kayfiyatlari aks etadi. Bayron 1816 yil Jineva vatanparvari Bonivar jasoratini tarannum qilgan «Shilyon tutquni» asarini yozadi. 1817-1821 yillar orasida shoir yangi adabiy romantik dramalar turkumini yaratdi. Bunga «Manfred», «Osmon va Yer», «Kain» nomli ajoyib falsafiy mulohazalarga boy dramatik asarlarini yaratdi. Bayronning «Don Juan» romani 1824 yilda yoziladi. Shoir bu asarining voqealarini XVIII asrga ko‘chiradi. Bunda Bayron o‘zi yashab turgan davrning eng dolzarb voqealarini yoritib beradi. Roman qahramoni Don Juan Ispaniyalik dvoryan. U ayollarga nisbatan suyuqoyoq, yengiltak zodagon yigit sifatida tasvirlanadi. Don Juan ayni paytda zamonasida hukm surayotgan urushlarni, adolatsizliklarni, xalq boshiga tushgan og‘ir kulfatlarni fosh qiluvchi odil hakamlik rolini o‘ynaydi. Shuning uchun ham Don Juan obrazi doimo o‘sishda, o‘zgarishda ko‘rsatiladi. Don Juanning ota-onasi uni diniy maktabga beradi. Maktabdan quvilgan Don Juanni otasi safarga jo‘natadi. Kema halokatga uchrab, Gretsiya qirg‘oqlaridagi orollardan biriga chiqib qoladi. U yerlik Gyaur ismli qiz Don Juanni topib oladi, qizning otasi Don Juanni Turkiya bozorida qul qilib sotib yuboradi. Turk sultonining kichik xotini bozorda chiroyli yigit sotilayotganini eshitib, uni sotib oladi va ayol kiymini kiydirib sulton xaramiga olib kiradi. Turkiya sultoni saroyiga tushib qolgan Don Juan bu yerda hukm surayotgan shafqatsizlik bilan buzuqliklarning guvohi bo‘ladi. Ko‘rinadiki, Don Juan obrazi 9

shoirning romantik qahramonlaridan farq qiladi. Don Juan mutlaqo real voqealar, real odamlar bilan to‘qnashadi. Uning hayoti ham, tarjimai holi ham, oddiy odamlarnikidek. Shu sababdan Don Juan obrazi realizmga yaqin turadi. A sar qahramoni muallifning o‘zi safar qilgan mamlakatlar: Portugaliya, Ispaniya, Albaniya va Gretsiyada bo‘ladi. Hamma yerda erksizlik, zulm hukm surmokda. Albaniyada uning diqqatini oddiy kishilar tortadi. Go‘zal tabiat manzaralari qo‘ynida xalqning kashshok yashashi uni qayguga soladi. Dostonda Ispan vatanparvarlarining Napolion boskinchilariga qarshi olib borilayotgan qahramonona kurashlar hikoya qilinadi. Ikkinchi qismida bir zamonlar buyuk bo‘lgan Gretsiya endilikda Turkiya bosqinchilarining zulmi ostida ezilayotganligi haqidadir. Uchinchi va to‘rtinchi qismlari 1816-1823 yillar shoir vatanidan chiqib ketishga majbur bo‘lgandan keyin, Shveysariya va Italiyada yozadi. Asarniig uchinchi qismi birinchi Fransuz burjua inqilobi (1789-1794) voqealariga bagishlanadi. Dostonning to‘rtinchi qismi shoirning Italiya, uning o‘tmishi va buyukligi hakidagi adabiy mushohadalar bilan boshlanadi. Shoir dengiz to‘lqinlarini kuzatar ekan, gazabkor va o‘z ozodligi uchun kurashayotgan xalq harakatini ana shu dahshatli dengiz to‘lqinlariga qiyos qiladi. Bayronning jo‘shqin xalqona nutqlari 1813-1816 yillarda yaratgan «Sharq dostonlari» nomli to‘plamiga kirgan «Gyaur», «Abidoss kelinchagi», «Korsar», «Lara», «Korinf qamali» hamda «Parizina» nomli romantik poemalari uning dushmanlarini haddan tashqari gazablantirgan edi. Bayron 1815 yili Anabella Milbenk ismli aristokrat qizga uylanadi lekin u Bayronning intilishlarini tushunmaydi. Natajada 1816 yili Bayron o‘z vatani Angliyani butunlay tashlab ketishga majbur bo‘ladi. «Sharq dostonlari»da shoirning adolatsiz jamiyatga nisbatan nafrati yanada ortib boradi. Asar qahramonlari hukmron jamiyatning murosasiz dushmanlaridir. «Korsar»dostonining qahramoni Konrad dengiz qaroqchilarining boshligi. Konrad jamiyatdan bezib, dengizdagi orollardan birida yashaydi. Uning maqsadi madaniy jamiyatdan o‘ch olish, unga qarshi kurashishdir. Bayron qahramonlari ehtirosli. Isyonkor shaxslardir. Ammo ular yolgiz kurashchilar. 10

$Bayron bir qancha lirik she’rlar silsilasini yaratdi. «Yahudiy melodiyalari» deb nomlangan to‘plamda ham shoirning sharq dostonlarida bo‘lganidek tushkunlik, hayotdan nolish kayfiyatlari aks etadi. Bayron 1816 yil Jineva vatanparvari Bonivar jasoratini tarannum qilgan «Shilyon tutquni» asarini yozadi. 1817-1821 yillar orasida shoir yangi adabiy romantik dramalar turkumini yaratdi. Bunga «Manfred», «Osmon va Yer», «Kain» nomli ajoyib falsafiy mulohazalarga boy dramatik asarlarini yaratdi. Bayronning «Don Juan» romani 1824 yilda yoziladi. Shoir bu asarining voqealarini XVIII asrga ko‘chiradi. Bunda Bayron o‘zi yashab turgan davrning eng dolzarb voqealarini yoritib beradi. Roman qahramoni Don Juan Ispaniyalik dvoryan. U ayollarga nisbatan suyuqoyoq, yengiltak zodagon yigit sifatida tasvirlanadi. Don Juan ayni paytda zamonasida hukm surayotgan urushlarni, adolatsizliklarni, xalq boshiga tushgan og‘ir kulfatlarni fosh qiluvchi odil hakamlik rolini o‘ynaydi. Shuning uchun ham Don Juan obrazi doimo o‘sishda, o‘zgarishda ko‘rsatiladi. Don Juanning ota-onasi uni diniy maktabga beradi. Maktabdan quvilgan Don Juanni otasi safarga jo‘natadi. Kema halokatga uchrab, Gretsiya qirg‘oqlaridagi orollardan biriga chiqib qoladi. U yerlik Gyaur ismli qiz Don Juanni topib oladi, qizning otasi Don Juanni Turkiya bozorida qul qilib sotib yuboradi. Turk sultonining kichik xotini bozorda chiroyli yigit sotilayotganini eshitib, uni sotib oladi va ayol kiymini kiydirib sulton xaramiga olib kiradi. Turkiya sultoni saroyiga tushib qolgan Don Juan bu yerda hukm surayotgan shafqatsizlik bilan buzuqliklarning guvohi bo‘ladi. Ko‘rinadiki, Don Juan obrazi shoirning romantik qahramonlaridan farq qiladi. Don Juan mutlaqo real voqealar, real odamlar bilan to‘qnashadi. Uning hayoti ham, tarjimai holi ham, odsiy odamlarnikidek. Shu sababdan Don Juan obrazi realizmga yaqin turadi. Bayron barcha asarlarida zulmga qarshi murosasiz kurashchi bo‘lib qoldi. Shuning uchun \am uni «Jahon qaygusini kuylagan shoir»deb atashadi. Persi Bishi Shelli ingliz adabiyotining ko‘zga ko‘ringan vakillaridan biri. U dvoryan oilasida 1792 yilda tug‘iladi. Avvalo Iton kollejida, so‘ngra Oksford universitetida o‘qidi. Shelli talabalik yillarida ilg‘or o‘qituvchilarning ta’siri ostida bo‘ldi. Shuning natijasi o‘laroq, o‘rtog‘i Xogg bilan birga «Dahriylikning 11$

zarurligi» degan broshyura yozadi. Bu asari uchun Shelli va Xogg universitetdan zaydaladi. 1818 yili Shelli o‘z vatanidan haydaladi. 1822 yili shoir dengizga cho‘kib o‘ladi. Shellining muhim asarlari «Qirolicha Mab» (1813Y.), «Islom qo‘zg‘oloni» (1818y.), «Ozod qilingan Prometey» (1820) poemalari, «Chenchi» (1819) fojiasi va bir qancha siyosiy, hajviy, ishqiy mavzudagi lirik she’rlaridir. «Qirolicha Mab» didaktik dostonida zamonasidagi ijtimoiy tuzumga, burjua axloqiga, kishilarni qullikka chaqiruvchi diniy safsatalarga qarshi kurash ochadi. Avtorning maqsadi mehnat ahli hisobiga yashayotgan zolimlar, tekinxo‘rlarni ayovsiz fosh qilishdan iborat. Garchi dostonning syujeti voqealari fantastik sayyoralar olamida, koinot bo‘shliqlarida bo‘lib o‘tsa-da, lekin Shelli yer yuzi, butun insoniyat hayotini, mehnatkashlarning azob-uqubatini ifodalab berishga harakat qiladi. «Islom qo‘zg‘oloni» Shellining birinchi Fransuz burjua inqilobiga hamda Yevropa mamlakatlarida yuz berayotgan ishchilar harakatiga bo‘lgan munosabati ifodalangan. Asar syujeti Turkiyadan olingan. Asar qahramoni Laon va Sitna ismli mamlakat aholisini, Sharqning mazlum xalqini zulmga qarshi kurashga undaydi. «Ozod qilingan Prometey» asari romantik usulda yozilgan. Prometey insonlarning do‘sti. Yupiter esa, zolim ekspulatator sinf vakili. Asrda shoir Yupiter va Prometey o‘rtasidagi kurashlarni aks ettiradi. Ozodlikka erishgan kishilik jamiyatining kelajakdagi qiyofasini chizib, sinfsiz jamiyat, erkin mehnat asosiga qurilgan adolatli tuzum qaror topishini bashorat qiladi. Agar Shelli avvalgi asarlarida uzoq o‘tmishga murojaat etib, fantastik, mifologik syujetlarni ishlagan bo‘lsa, «Chenchi» fojiasida realizmga yaqinlashib keladi. Bu asarda XIV asrga oid Rim kutubxonasida saqlangan bir oylaning achchiq qismatini hikoya kiluvchi xronikani o‘z asariga asos qilib oladi. Graf Chenchining buzuqligi shu darajaga borib yetadiki, u o‘z qizi Beatrichega ham ko‘z olaytiradi. Nomusi poymol qilingan qiz Beatriche onasi va uydan haydalgan akalari bilan maslahatlashib, zolim va buzuq otadan o‘ch olish, oilaning or- nomusini saqlab qolishga qaror qiladi. Angliyaning yirik yozuvchilaridan biri Valter Skott ajoyib san’atkor, tarixiy romanlar muallifi sifatida jahon adabiyoti xazinasiga barakali hissa qo‘shdi. Valter Skott tarixiy jarayonlarning 12

rivojlanishini sinchkovlik bilan kuzatdi. Xalq ommasi xarakatining tarixda o‘ynagan obektiv rolini odilona aks ettirdi. Ana shular yozuvchi yaratgan tarixiy romanlarning haqqoniyligini ta’minlagan omillar edi. Yozuvchi 1771 yilda Shotlandiyada dvoryan oilasida tug‘iladi. Valter Skotg ijodini xarakteriga qarab, uch davrga ajratish mumkin. Birinchi davr: 1796-1813 yillar dastlabki poemalar yaratilgan davr. Ikkinchi davr: 1814-1818 yillar bo‘lib, bu yillarda Skott Shotlandiya tarixidan olib yozgan ajoyib romanlarini «Ueverli», «Gay Mannering», «Antikvariy», «Puritanlar», «Rob Roy», «Edinburg zindoni» yaratadi. Uchinchi davr: 1819-1832 yillarni qamraydi. Bu davrda yozuvchi Angliya, Fransiya hamda Shotlandiya tarixiga, boshqa davlatlarning uzoq o‘tmishiga murojaat qilib, «Ayvengo», «Kenilvord», «Kventin Dorvard», «Gudstok», «Pert go‘zali» kabi romanlarini yozadi. «Ueverli» XVIII asr tarixidan olingan. Shotlandiyaning klanlari XVII asrdagi ingliz burjua inqilobi tufayli yuz bergan tartiblarga qarshi qo‘zg‘olon ko‘taradilar. »Puritanlar» (1816 y.) romanida Skott shotlandiyalik tog‘li dehqonlarning styuartlar dinastiyasiga qarshi qo‘zg‘oloni ko‘rsatiladi. Bu asarda xalq ommasining qirollik zulmiga qarshi norozilik harakatini aks ettiradi. V. Skott Shotlandiya tarixiga oid barcha asarlarida o‘sha xalq hayotini, urf- odatlarini,kiyim-kechaklarini hayron qolarli darajada ustalik bilan tasvirlab beradi. V.Skott ijodining uchinchi davrida yozgan asarlarining tarixiy doirasini yanada kengaytiradi. Bu davrda yozuvchi XII asr Angliya hayotiga oid «Ayvengo», XV asr Fransiya tarixiga oid «Kventin Dorvard», salb yurishlar tarixiga oid «Tilsimot» kabi xilma- xil romanlarini yozadi. V.Skott 20-yillarda bir qancha tarixiy, tarixiy adabiy mavzuda asarlar yaratdi. «Napoleon Bonapart hayoti» (1827), «Shotlandiya tarixi» (1830), «Romannavislar hayotining tasviri» (1824), Drayden va Svift (1826) haqidagi kitoblarini yozadi. Valter Skott umrining so‘nggi yillarida juda ko‘p ishladi. Bu esa uning sogligini izdan chiqardi. Vrachlarning maslahati bilan Skott janubga davolanishga boradi. Ammo sog‘ligi yaxshilanmasdan, 1832 yili Shotlandiyaga qaytib kelgach, vafot etadi. Uning asarlari o‘z mohiyati e’tibori bilan romantizm 13

doirasidan chiqib, tanqidiy realizmga yo‘l ochib berdi. Uning bu xususiyatini Onore de Balzak, Prosper Merime, A.S.Pushkin, Viktor Gyugo singari san’atkorlar o‘z vaqtida payqadilar. V.G.Belinskiy Valter Skottni «san’at dargohidagi Kolumb» deb atadi. Valter Skottning tarixiy romanlari Yevropa va Amerika adabiyotiga kuchli ta’sir ko‘rsatdi. Uning ayrim hikoyalari o‘zbek tiliga tarjima qilingan. Fransiyada romantizmning qaror topishiga asosiy sabab XVIII asr oxirida sodir bo‘lgan birinchi fransuz burjua revolyusiyasidir. Bu revolyusiya Yevropaning bir qancha mamlakatlarida juda murakkab g‘oyaviy kurashni yuzaga keltirdi. Viktor Gyugo Fransiyaning zo‘r iste’dodli shoiri, dramaturgi, romannavisi.U ijodining takomili davomida fransuz taraqqiyparvar romantizmining yuksak cho‘qqisiga ko‘tarilgan yirik san’atkordir. Viktor Gyugo 1802 yili Bezanson shahrida ofitser oilasida tug‘ildi. V. Gyugo yoshligidan boshlab Fransuz ma’rifatparvar yozuvchilari va faylasuflari Volter, Russo asalari ta’sirida bo‘ladi. Iigirma yoshida Gyugo «Qasidalar» nomli birinchi she’riy to‘plamini nashr qildiradi. U o‘z asarlarida fransuz tilining boyliklaridan unumli foydalandi, fransuz she’r tuzilishini yangi vaznlar, xilma-xil qofiya, milliy kolorit, keng xalq lug‘ati bilan boyitdi. Gyugo 1829- 1830 yillarda «Marion Delorm» va «Ernani» dramalarini yaratdi. «Parij Bibi Maryam ibodatxonasi» romani «O`limga hukm qilingan kishining oxirgi kuni» «Klod Gyo» qissalarida ijtimoiy mavzuga murojaat qilib, qayta tiklash davrining qonxo‘rligini fosh etdi. «Parij Bibi Maryam ibodatxonasi» romani mavzuini Gyugo XV asr fransiya tarixidan oldi. Inson tarixida dinning mash’um rolini bo‘rtirib ko‘rsatish maqsadida diniy bo‘yoqlarni quyuqlashtirib chizish uchun XV asr Parij hayoti yozuvchiga juda keng ijodiy imkon beradi. Gyugo romanni yozishdan avval Parijning mashhur ibodatxonasini bir necha bor aylanib chiqqan, uning arxitekturasi, gotik naqshlar bilan tanishgan. Yozuvchi ibodatxonani aylanib yurib, ustunlardan biriga, o‘yib yozilgan yunoncha «Ananke» so‘zini o‘qiydi. Yozuvchi bu so‘zning ma’nosini kengaytirib, unga uch xil mazmun beradi. Ya’ni: din anankesi, jamiyat qonunlari anankesi hamda tabiat ofatlari anankesi. 14

V.Gyugoning fikricha, inson o‘z hayoti davomida o‘sha uch xil ananke, uch xil dogma, uch xil yovuzlik bilan kurash olib boradi. Yozuvchi insonning dinga qarshi olib borgan kurashini tasvirlash uchun «Parij Bibi Maryam ibodatxonasi» romanini, shaxsning jamiyatning adolatsiz qonunlariga qarshi kurashini tasvirlash uchun «Xo‘rlanganlar» romanini, nihoyat, insonning tabiat ofatlariga qarshi kurashini ko‘rsatish uchun «Dengiz zahmatkashlari» nomli romanini yozadi. Yevropa romantizmi adabiyoti, shu jumladan, Angliya romantizmi davri adabiyoti XVIII asrning oxiri va XIX asrning boshlarida shakllandi. O’sha davr Angliya adabiyoti o’zining erishgan eng yuqori yutuqlari bilan alohida ajralib turadi. Adabiyotda eng yirik adabiy jarayon, bu o’sha paytda romantizmning shakllanishi edi. Romantizm oqimi XVIII asrning keyingi o’n yilliklari va XIX asrning birinchi o’`n yilliklaridagi iqtisodiy va siyosiy tartibsizliklarining keskinlashuvi oqibatida kelib chiqqan edi. Feodal tartiblari o’rniga kelgan burjua tartiblari odamlar ongida, fanda, madaniyat va adabiyotda, san’atning barcha sohalarida keskin o’zgarishlarga sabab bo’ldi. Eski tartiblarga tarafdor bo’lgan dvoryan va aristokrat guruhlar revolyutsiya natijalaridan norozi bo’lib, o’tmishga yuz o’girdilar. Ularga mansub yozuvchilar o’rta asrni, dinni, feudal tartibni maqtab yozdilar va shu tufayli reaksion romantiklar deb nom oldilar. Xalqning intilishlarini ifodalaydigan guruhlar ham revolyutsiya natijalaridan norozi bo’ldilar. Ammo bu doira vakillari reaksion romantiklardan farq qilib, ilgariga, kelajakka boqdilar Shuning uchun bu guruh vakillari taraqqiyparvar romantiklar deb nom oldilar. Taraqqiyparvar romantizm vakillari Angliyada Bayron, Shelli, Valter Skott, Fransiya Viktor Gyugo, Jorj Sand, Polshada Adam Miskevich, Yulius Slovatskiy va boshqalarni ko’rsatish mumkin. Bular oddiy xalqqa ishonch bilan qaradilar. Uning taqdiriga, urf-odatlariga, milliy an’analariga, og’zaki ijodiga ijobiy munosabatda bo’ldilar. Taraqqiyparvar romantiklar deyarli barcha adabiy janrlarda ijod qilldilar. Taraqqiyparvar romantiklar klassimizm adabiyotining talablariga, qonun-qoidalariga qarshi chiqib, ijod erkinligini ilgari surdilar. Ular asar 15

mavzusini, qahramonini, tilini demokratlashtirdilar. XVIII asrdagi falsafiy qissalar, romanlar o’rniga qaynoq ehtiros bilan yozilgan she’rlar, romantic poemalar, hamda yirik doston egalladi. Taraqqiyparvar romantic kuchli, ehtirosli qahramon yaratdi, mazkur tuzumga nisbatan murosasizlikka, unga qarshi isyonga, norozilikka chaqirdilar. Obrazlarning boyligi va rang-barangligi chuqur lirizm, hayotiy voqealar tugunidan murakkabliklar va qarama-qarshiliklarni ko’ra bilishlari bilan taraqqiyparvar romantiklar jahon adabiyotida yangi bosqich o’rnatdilar. XIX asrning tanqidiy realist yozuvchilari voqelikni kengroq, chuqurroq aks ettirishda romantiklar to’plagan ijodiy tajribaga suyandilar. Romantizm adabiyotining barkamol xarakterlar yaratish, uning hayotiy ziddiyatlarini yirik kontrast obraz to’qnashuvida kuzatib berish kabi xususiyatlari Balzak va Dikkenc kabi yozuvchilari realizmning shakllanishiga yordam berdi. XVIII asr oxiridagi fransuz burjua revolyutsiyasi o’z mohiyatiga ko’ra umumevropa ahamiyatiga ega bo’ldi. Bunday sharoitda Angliyaning demokratik kuchlari ham jipslashishga majbur edilar. Ular “Hurriyat jamiyati” , “Konstitsion jamiyat va “London muxbirlari jamiyati ” kabi taraqqiyparvar ruhdagi tashkilotlarni tuzdilar. XIX asr boshlarida Angliyada ludditlar harakati avj oldi. Ludditlar- mashina buzuvchilar, XIX asr boshida Angliyada sanoat taraqqiyoti natijasida ishsizlikdan xonavayron bo’lgan ishchilar harakatidir. Angliya parlamenti ludditlarga qarshi adolatsiz qonun qabul qilgan. Parlament qonuniga qarshi Bayron ludditlarni himoya qilib nutq so’zlagan edi. Mana shunday sharoitda shakllangan ingliz romantizm uch xil oqimlarga bo’lingan. Birinchioqim “Ko’l maktabi” (Lakistist) yoki leykistlar deb nom oladi.Bu oqim vakillari Vordvort, Sauti hamda Koldrij edilar.Ikkinchi taraqqiyparvar romantizm voqealari Bayron va Shelli edilar. Uchinchi oqim voqealari London romantiklari. Deb nom oldilarki, bungs Kits, Lem, Hezlitt kabi yozuvchilar birlashgan edilar. Angliys romantiklarini keskin ravishda mutlaqo reaksion degan tamg’a ostiga olib bo’lmaydi. Masalan, “Ko’l maktabi” vakili bo’lgan, “Leykistlar” deb 16

nom olgan Vordsvor, Koldrij va Sauti kabi yozuvchilar butunlay reaksion romantiklar deyishi ham to’g’ri emas.Shuningdek, Angliya romantiklari ham taraqqiyotparvarlik mavzusida turib ijod qilganlar. Shu tariqa ingliz romantizmi o’ziga xos milliy xususiyatlari bilan ajralib turadi. Angliyaromantiklari mavzuni qaysi davrdan olishidan qat’iy nazar, o’z zamonasiga ishora qiladilar. Masalan, Bayronnning “Kain” dramasi, Shellining ozod qilingan Prometey” , “Islom qo’zg’oloni” dramalari XIX asr boshlaridagi ingliz hayotiga aloqador edi. 1.2 George Gordon Bayron hayoti va ijodi George Gordon Noel Bayron ingliz romantizmi adabiyotining zabardast vakillaridan biridir. XVIII asr nemis ma’rifatchilik adabiyotining buyuk namoyondasi I.V.Gyote ingliz shoiri Bayrondan 39 yosh katta. Genrix Geyne esa undan 9 yosh kichik edi.Lekin bunga qaramasdan bu ikkala shoir Bayronni poeziya dahosi sifatida tan olishardi.Pushkin esa Bayronni buyuk va qudratli dengiz bilan qiyoslagandi. Bayronning nasl-nasabi Villiam Conqueror davri bo’lgan XI asrga borib taqaladi.Shoirning onasi Ketrin Gordon ovGayt shotland qirollari naslidan kelib chiqqandi.Bo’lajak shoir 6 yoshligida titul (unvoni)ning merosxo’ri jangda vafot etadi. Bayron juda yoshligidan vaqti kelib o’zining 6-lord Bayron bo’lishini bilgandi.Amakisining vafotidan so’ng unga Nyusted abbatligi unga meros bo’lib o’tadi. Va u voyaga yetgach lordlar lordlar palatasining qonuniy merosxo’ri bo’lish vazifasi turardi.Bayron o’zining nasl-nasabidan faxrlanardi. U 1788 yilning 22 yanvarida Londonning aristokratlar oilasida tug’iladi. Bayron 3 yoshga to’lganida otasi vafot etadi.Shoirning bolaligi Shotlandiyaning Alberden shahrida o’tadi. U 10 yoshga to’lganida lord unvonini oladi. Bayronning oyog’i tug’ma oqsoq bo’ladi.O’sha davr kishilarining guvohlik berishicha, bu uncha ko’zga tashlanmagan. Bayron yoshligida muttasil sport bilan shug’ullanadi. Bu esa uning kam harakatli, semiz, qaddi-qomati kelishgan, chiroyli yigitga aylanishiga sabab bo’ladi.Sport bilan muttasil shug’ullanishi natijasida u mohir boksyor hamda jahondagi eng yaxshi suzuvchiga aylanadi. Bayronga ajdodlaridan nafaqat lordlik unvoni, tashqi ko’rinishdagi jozibalilik va ajoyib iqtidor ham o’tgandi. 17

Bayron boshlang’ich maktabda qiyinchilik bilan o’qirdi. Lekin keyinchalik hammasi o’zgardi, atigi bir yozning o’zida u hammasini o’zlashtirib oladi. 1802 yil Bayron Xarrouddagi yopiq turdagi maktabga qabul qilinadi, bu yerda atoqli va boy oilalarning farzandlari tahsil olishardi.Ularni siyosatchi va diplomat, hamda davlat arbobi qilib tayyorlashar edi. Bayron fransuz va italyantillarini mukammal darajada bilardi.Grek tilida ravon gaplashardi.Arman tilini o’rganish bilan shug’ullanardi. Xarrou va Kembri universitetida o’qiyotgan paytida Bayron insonlarda hamma narsani biladigandek ta’surot qoldiradi. Uning bilim darajasi shu qadar keng ediki, har bir kishi bundan hayratlanardi. U Shekspir va Jonn Miltonni chuqur bilardi.XVIII asrning eng yaxshi shoirlaridan bo’lgan Aleksandr Pop ijodidan zavqlanardi.Ingliz yozuvchi va shoirlaridan Fildingni, fransuzlardan esa Vol’terni sevardi. Universitetda tahsil olayotgan paytidanoq uning ikki tomli she’ri bosmadan chiqdi.1807 yilda “Bo’sh vaqt” (“Hours of Idleness” ) she’riy to’plami nashr etiladi. To’plamda shoirning iqtidorini ko’rsatuvchi bir qancha she’rlari bor edi, shunga qaramay ancha sayoz edi. Shu tufayli “Edinburg kuzatuvi” jurnalida keskin tanqidga uchraydi. Bu esa yosh shoirning shunchalik jahlini chiqardiki, u bunga javoban “Ingliz bardlari va shotland nazoratchilari” satirasini yozadi. Bu satira anonym holda bosilib chiqsada, uning avtori kimligini bilish qiyin emasdi. Bayronning 1812 yilda yozilgan “Chayld Garold” asari muvaffaqiyat qozonadi. 1812 yil 20 fevral oyidan mart oyi oxirigacha asar yeti marta nashrdan chiqdi. Buyuk italyan romantizmining yirik namoyondasi Djuzeppe Matsini shunday degan edi. “Aynan Chayld “Garold” asari bilan Bayron o’z davrining kishilari uchun ingliz adabiyotini Yevropa adabiyotiga aylantirdi”. “Edinburg kuzatuvi” jurnalining xodimlaridan biri, taniqli liberal yo’nalishlaridagi tarixchi (1800-1859) Bayron haqida shunday deydi: “Lord Byron, like Mr.Wordsworth, had nothing dramatic in his genius. He was indeed the reverse of a great dramatist. All his characters, Harold looking on the sky, from which his country and the sunare disappearing together, the Yiaour, standing apart 18

in the gloom of the side aisle … Manfred Wandering among among the precipices of Berne, … Cain presenting his unacceptable offering are essentially the same” (T.B.Macauley From “Moore’s life of Lord Byron” – from the book “The Idea of Moscow. 1979.p.85) Bayron ijodining boshlanishi Fransuz revolyutsiyasi (1789-1793)davriga to’g’ri keldiki, bu davr o’zining shiddatliligi va keskinligi bilan ajralib turardi. Yosh Bayron tezda buni tushunib yetmadi. 1809 yilning iyun oyining oxirida Bayron Universitetdagi o’qishini tugatib, uning poetic qobiliyatining o’sishi uchun katta ahamiyat kasb etgan ikki yillik sayohatga chiqdi. U portugaliya, Ispaniya, Albaniya, Turkiya va Gretsiya kabi katta shaharlarda bo’ldi. Shoirning e’tiborini mana shu mamlakatlarning fusunkor tabiat manzaralari va qadim boy adabiy merosi o;ziga jalb qilmasdan, balki mana shu mamlakstlar aholisi, ularning tili va urf-odatlari, nochor va mamlakatdagiboy qatlamlar o’rtasidagi ziddiyatlar ham uning e’tiboridan chetda qolmadi. Shu sababli uning lirik she’rlari bilan birga siyosiy she’rlari ham duyoga keldi. Bayron Angliyaga 1811 yil yoz oxirlarida qaytib keladi. Uyga qaytishda u onasining betobligi haqida eshitadi va onasini tirik ko’rish unga nasib etmaydi. U Nyustedda yolg’iz yashay boshlaydi, uning xatlaridan uning kishilar jamiyatidan yashahsni xohlamaganligini o’qish mumkin. Onasining vafotidan keyin u eng yaxshi do’stidan ham judo bo’ldi. “Chayld Garoldziyorati” asarini chop etishga tayyorgarlik ko’rish uni g’amdan chalg’itishga sabab bo’ladi. Sayohatdan oldin Bayron Bayron lord sifatidan parlamentdagi uning faoliyati qanday bo’lishini aniq tasavvur qila olmagandi Sayohat natijasida va ko’rganlarini tahlil qilish natijasida unda o’z mamlakatining ijtimoiy muammolariga bo’lgan qiziqishi kuchaygandi. Bayron Angliyaga qaytgan paytida mudditlar harakati avj olgandi. Bu harakat yirik sanoat markazi bo’lgan Nottengamda boshlangandi. Hukumat tomonidan mashinalarni (stanok) buzganlarga o’lim jazosi berish haqida qonun (bill) loyihasi tayyorlanayotgandi. Bayron ishchilarning talablarini himoya qilib so’zga chiqdi. 1812 yil 21 aprelda Bayron Irlandiya tarixini yaxshi bilardi. 19

Bayronning parlamentdagi faoliyati qisqa davrni tashkil etadi. Parlamantda u o’zining yakkalanib qolganini anglab etadi. Uning minbardan turib so’zlagan nutqi na mudditlar ahvolini, na irland xalqining ahvolini yaxshilaydi. Bayronning nutqlari yuqori martabali kishilar tomonidan iliq kutib olinmagan va biron bir natijaga olib kelgan bo’lmasada, uning satirik she’rlari keng omma tomonidan qizg’in qarshi olindi va qo’llab quvvatlandi. 1813 yilda she’rning “Vals” nomli she’ri nashrdan chiqadi, unda Bayron yuqori tabaqa kishilarining munofiqligini va hukumatni xalqqa qatshi siyosatini tahlil qiladi. Bayronning siyosiy she’rlari orasida uning Napeolon haqidagi she’rlari muhim o’rin tutadi.. Bayronning satirik va siyosiy she’rlarida uni o’z xalqi va uning kelajagi tashvishga soladi. Bayron satirik va va siyosiy asarlar yaratish bilan birga birin-ketin “Gyaur”, “Korer”, “Para” kabi romantic poemalar ham yaratdi. Bu poemalar nafaqat ijodkorning o’z vatanida kitobxonlarda katta ta’surot qoldirdi, balki chet ellarda iliq kutib olindi. Bayron o’z asarlari bilan Yevropa boylab tanildi. 1815 yilning yanvarida Bayron boy aristocrat oilasida bo’lgan Annabella Myalbenkka uylandi. Lekin ularning turmushlari muvaffaqiyatsiz yakunlandi. Qizlari Ada tug’ilgach, ular ajralishib ketishadi. “Chempion” gazetasida Bayronning ruxsatisiz “kechir” nomili she’rini nashr etishadi. Bu she’rida Bayron o’z xotiniga murojaati aks etadi. Shuningdek Bayron xotinidagi ajralish sababini keltirishni ham so’raydi. Gazeta muharriri shuningdek she’r bilan birga Bayronni siyosat bilan shug’ullanishdan oldin o’z oilasi oldidagi burchini oylash lozimligini aks ettiruvchi eslatmani ham berishadi. 1816 yil 25 aprelda Bayron Umrbod Angliyani tark etadi. Bayron Shvetsariyaning Jeneva ko’li boyidagi Diodati villasiga joylashadi. Shoir vatani va oilasidan ajralganiga qattiq kuyunadi. Bayronning hayotida katta ahamiyatga ega voqea sodir bo’ladi. U Shvetsariyada Persi Bishi Shelli bilan uchrashadi. Angliyaning bu ikki buyuk shoirining nomi har doim jahon adabiyotida yonma-yon turadi. 20

Bayron Shetsariyada uncha ko’p yashamaydi. 1816 yilning oktabrida u Italiyaga ketadi. U Shvetsariyada bo’lgan paytida bir qancha ahamiyatli asarlarini yozadi. “Manfred” asari shular jumlasidandir. Shoirning Italiyadagi hayoti va ijodi sermahsul bo’lib, qattiq mehnat va kurashlarga boy bo’ladi. Italiyada Bayron Karbonadlar bilan bir safda kurashadi. Italyan xalqining kurashi Bayronni Italiya tarixi haqidagi”Mareno Felero”, “Ikki Faskar” kabi tragediyalarini yaratishga turtki bo’ldi. Bundan tashqari u juda qisqa vaqt ichida “Sardanapal”, “Kain”, “Osmon va Yer” kabi dramatic asarlar, “Irland avatari”, “Bronza asri” kabi satiric asarlar yaratdi va “Don-Juan” asari ustida ishlashni davom ettirdi. Italiyada Bayron Tereza Gvichiolani uchratib, shaxsiy hayotida baxtga sazovor bo’ldi. 1823 yilda Bayron Italiyadan Gretsiyaga ketadi va u yerda u grek ozodlik harakatida ishtirok etadi. 1824 yilning bahorida Bayron qattiq kasal bo’ladi, 19 aprelda shoirning yuragi urishdan to’xtaydi. Gretsiya xalqi motam e’lon qiladi va shoirning jasadini vataniga yuborishadi. Bayron Nyusteddan uncha uzoq bo’lmagan cherkovda dafn etiladi. Bayronning ijodi uch davrga bo’lib o’rganiladi: Bayron ijodining birinchi davrini 1802-1809 yillar tashkil etadi. Shoir ijodining ikkinchi davri 1809 yildan 1816 yillar tashkil etsa, uchinchi davrini 1816 yidan 1824 yilgacha bo’lgan davri tashkil etadi. Bayron ijodining dastlabki yillarida ingliz klassisistlari poeziyasi ta’sirida ijod etib, o’smirlik va yoshlik chog’laridagi she’rlari tashkil etadi. Bu paytda, ya’ni 1807 yilda “Bo’sh vaqt” she’riy to’plamini nashr ettiradi. Unga “Nyusted abbatligi bilan xayrlashuv”, “Lokin-i-Ger” kabi bolalik xotiralari bilan bog’liq she’rlari, “Elizaga”, “Annaga”, “Lediga” kabi ayolarga bag’ishlangan she’rlari va shu bilan birga “Serdolik”, “Jorj, graf Delavrga” kabi do’stlariga bag’ishlangan she’rlari ham kiritilgandi. 21

1809 yil mart oyida Bayronning “Ingliz bardlari va shotland nazoratchilari” satiric poemasi nashrdan chiqadi. Poema qisqa muddat ichida to’rt marta nashrdan chiqadi. Bayron ijodining ilk davri ma’rifatchilik adabiyoti bo’lgan XVIII asr adabiyoti bilan chambarchas bog’liq. Bayron ijodining ikkinchi davri uning O’rtayer boylab sayohatga chiqqan davridan boshlanadi va 1816 y 25 aprelgacha ya’ni, Angliyani tark etishigacha bo’lgan davrni o’z ichiga oladi. Bu davrda u “Chayl Garoldning ziyorati” nomli lirik-epik doston yaratadi. Asarning birinchi va ikkinchi qismi 1812 yilda bosilib chiqadi. Asarning birinchi va ikkinchi qismi 1812 yilda bosilib chiqadi va shoirga misli ko’rilmagan shuhrat keltiradi. Chuqur lirizm bilan sug’orilgan, siyosiy mavzuda yozilgan bu asar Bayron ijodida alohida o’rin tutadi. Asarda kitobxon e’tibori zamonasidagi muhim masalalarga qaratilgan. Dostonning asosiy yo’nalishi zolim va bosqinchilarga qarshi nazorat bilan to’lib toshgan. Unda isyonkor shaxs bilan adolatsiz jamiyat o’rtasidagi to’qnashuv hikoya qilinadi. Asar qahramoni zodagon yugit Chayld Garold Angliya yaramas muhitida bo’g’iladi. O’z uyini tashlab, uzoq dengiz safariga aylanadi. Ammo uning o’tmishi kabi, kelajagi ham umidsizlik kayfiyatiga to’la. Bayron ijodining ikkinchi davri “Gyaur” (1813), “Korsar” (1814), “Parizina” (1816) kabi “Sharq poemalari” nomini olgan dostonlar bilan hamxarakterlanadi. 1815 yilda shoirning “Yahudiy taronalari” to’plami dunyo yuzini ko’rdi. Bayron injilni yaxshi bilardi. Bu esa uning asar ideasida o’z aksini aksini topdi. Shoirning ijodining uchinchi davrini uning chet ellarda qilgan ijodi tashkil etadi. Bu davrda u dunyo she’riyatining eng nodir durdonalaridan bo’lgan “Shilyon mahbusi”, “Manfred” 1817y), “Kamen” (1821y), “Bronza asri (1823 y), “Irland avatari” (1821 y), “Don Juan” (1817-1824 Y) kabi dostonlari tashkil etadi. Bu davrdagi asarlar o’zida romantizmning xususiyatini to’laligicha aks ettiradi. Bayronning ta;siri ostida romantic janrni ifoda etish uchun yangi “povest” termini paydo bo’ladi. To’rtala sharq poemalaridan biri bo’lgan “Gyaur” dostoni, “Turk povestlaridan parcha” (“a .Fregment of Turkish tales”) sarlavhasi ostida beriladi. 22

“Karsar” va “Sara” dostonlari oddiygina “povest” (“a tale”) sarlavhalari bilan, “Manfred” dramatic povest (“A dramatic Poem”,1817) sarlavhasi bilan beriladi. Bayronning “Sharq poemalari” dostonlarida asosan bir xil syujet sxemasi beriladi. Poemalarning deyarli ko’pchiligida uchta shaxs 1) asar qahqahramoni (quvilgan kishi yoki jinoyat qilgan kishi) 2) uning sevgilisi(‘sharq go’zali” yoki go’zal xristian qizi) 3) appogonist. Asar markazida qahramon turadi va barcha voqea hodiisalar uning iztiroblari yoki hatti harakatlari va xarakterlanadi. Asarqahramoni sevgilisini sevadi va ular asardagi uchinchi shaxs (qizning otasi yoki uning eri) tomonidan qarshilikka uchraydilar. Bu qarama-qarshilik va ziddiyatlarga qaramasdan asar qahramoni o’z orzusini royobga chiqarishga intiladi. Bu esa asar mazmunini tashkil qiladi. Deyarli barcha poemalarda asar qahramoni o’z hatti harakatlari bilan sevgilisining halok bo’lishiga sabab bo’lishadi. Xuddi mana shunday syujetni “Gyaur”da Gyaur-Leyla-Hasan, “Parizina”da Ugo- Parizina-Azo, Manfredda Manfred-Astarta ko’rinishda uchratish mumkin. 1.3 Bayron ijodi adabiyotshunos tarjimonlar nigohida Ingliz romantizm adabiyotining yirik namoyandasi, ota shin shoir va hassos dramaturg Jorj Gordon Noel Bayro n 1788 yili Londonda tug‘ilib, Kembrij univer sitetida tahsil olgan. 1809 yildan lordlar palatasi a’zosi bo’lgan (u asli inglizlarning qadimiy lordlar sulolasidan bo‘lib, shoir yashagan davrda bu sulola tanazzulga -uchrab, yuqori doiralarda o‘z mavqeini bir qadar yo‘qotgan edi). Lekin uning demokratik qarashlari, mehnatkashlarning manfaatini himoya qilishi parlament a’zolarining qattiq qarshiligiga duch keldi. Bayronning «Xayoliy she’rlar» (1806), «Parokanda changlar» (1807), «Farog’at damlari» (1807) kabi ilk to‘plam.mlari yoshlik orzu-xayollari, ishqu muhabbat, hayotning quvonchu- tashvishlari haqidagi she’rlardan iborat edi. 1812 —1818 yillarda yaratgan «Chayld Garold ziyorati» dostoni shoirni xalqqa tanitadi. To‘rt qismdan iborat bu ostonda «isyonkor shaxs bilan adolatsiz jamiyat o‘rtasidagi to‘qnashuv hikoya qilinadi» 3 . 3 Azizov Q., Qayumov O. Chet el adabiyoti tarixi. Toshkent, «О‘qi tuvchi», 1987, 88-bet. 23

$Bayron ijodi boshdan-oxir isyon ruhi bilan sug‘orilgan. Uning isyonkor, mohiyat-e’tibori bilan ijtimoiy-siyosiy guhsagi she’riyati, o‘sha davr ingliz jamiyatining reaksion aoiralariga qarshi qaratilgan edi. Shuning uchun ham butun matbuot unga qarshi qo‘zg‘alib, tanqidu tuhmat yomg‘irini yeg‘dirgach, shoir Vatanini tark etishga majbur bo‘ladi. 1816 nili Shvetsariyaga kelib, xalq qahramoni Bonivar jasoratiga bag‘ishlangan «Shilyon tutquni» dostonini yozadi. 1817—1823 yillarda Italiyada yashaydi. Bu davrda yaratilgan «Tasso shikoyati» ( 1 8 1 7 ) , «Mazepa» (1818) dostonlari , «Manfred» ( 1 8 1 7 ) , «Kain» ( 1 8 2 1 ) dramalarida kishilarni adolatszlikka qarshi kurashga chaqiradi. Bu a s a r l a r d a Olam va Odam muammosi markaziy masala sifatid a qo‘yilgan va yuksak badiiyat bilan hal qilingan. 1818 yili shoir o‘zining romantizmdan realizmga o‘tishiga ko‘prik bo‘lgan mashhur «Don Juan» she’riy romanini yozishga kirishadi. Unda inson va zamon masalasi keng ko‘lamda aks ettirilgan 4 . Ijodining cho‘qqisi bo‘lmish maz- kur asar ustida u uzoq va qattiq mehnat qilgan, lekin nihoyasiga yetkazolmagan. Uning o‘n olti qo‘shig‘i bitib, o‘n yegginchisi boshlangan joyida uzilib qolgan. U o‘sha davr Yevropa ijtimoiy hayotining o‘ziga xos qomusidir. «Bayron qahramonlari — ehtirosli, isyonkor shaxslar» bo‘lib, ulardagi «\ar qanday haqsizlikka nisbatan murosa- sizlik, tinimsiz kurash ruhi, tuganmas g‘ayrat va shijoat kitobxon qalbini hayajonga soladi» 5 . Ulug‘ rus munaqqidi Belinskiy XIX asr Prometeyi deb atagan, mazlum xalq orzu-umidlarining otashin jarchisi bo‘lgan shoir Gretsiyadagi turklar asoratiga qarshi ko‘ta- rilgan milliy-ozodlik kurashida ishtirok etadi. «1823 yilning iyunida Bayron «Gerkules» kemasini o‘z mablag‘i hisobiga qurollantirdi. U Gretsiya milliy-ozodlik kurashining ilhomchilaridan biriga aylandi. Grek qo‘zg‘olonchilar in i birlashtirishda fidokorona ishlar olib bordi. Zamondoshlari uning qo’mondon sifatidagi yuksak iqtidori haqida ham so’zlaydilar” 6 . Ayni paytda, Angliyadagi inqilobiy ko’tarilishlarni quvonch bilan kutib olib, ularda 4 Ozbekiston milliy ensiklopediyasi. 1-jild. T. 2000, 585-bet 5 Azizov Q., Qayumov O. Chet el adabiyoti tarixi. 91-bet. 6 Bayron. Saylanma. Toshkent, 1974, 8-bet. 24$