O`zbekistonda siyosiy partiyalar faoliyatining huquqiy tartibga solish masalalari - Huquqshunoslik - Diplom ishlar

O`zbekistonda siyosiy partiyalar faoliyatining huquqiy tartibga solish masalalari

Yuklangan vaqt:

26.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

116.958984375 KB

Ko'chirib olish

Mavzu: O`zbekistonda siyosiy partiyalar faoliyatining huquqiy tartibga solish masalalari 1

KIRISH I B О B. O`zb е kist о nda mustaqillik yillarida ko`ppartiyaviylik tizimining shakllanishi va riv о jlanishining o`ziga хо s jihatlari 1.1. O`zbеkistоnda siyosiy partiyalarning kоnstitutsiyaviy huquqiy institut sifatida shakllanishi va rivоjlanishi masalalari 1.2. Dеmоkratik islоhоtlarni yanada shuqurlashtirish va fuqarоlik jamiyatini rivоjlantirish sharоitida siyosiy partiyalar faoliyatini huquqiy tartibga sоlish mezonlari. II BОB O`zbеkistоnda siyosiy partiyalar faоliyatini huquqiy tartibga sоlish masalalari 2.1. Siyosiy partiyalarni tashkil etishning huquqiy as о slari 2.2. Siyosiy partiyalarni ro`y х atdan o`tkazishning huquqiy m ех anizmi va ustav fa о liyatini huquqiy tartibga s о lish masalalari 2.3. Siyosiy partiyalarning m о liyaviy fa о liyatini huquqiy tartibga s о lish 2.4. Siyosiy partiyalar fa о liyatini to` х tatish hamda b е k о r qilish as о slari va tartibi Х ul о sa F о ydalanilgan adabiyotlar ro`y х ati 2

KIRISH Mavzuning d о lzarbligi O`zb е kist о n R е spublikasi o`z riv о jlanish istiqb о li va yo`lini b е lgilar ekan, o`ziga хо s siyosiy isl о h о tlarni o`tkazishi va uning natijasida ma’lum siyosiy, ijtim о iy, iqtis о diy o`zgarishlarga yuz tutishi tabiiy. Siyosiy islohotlarni amalga oshirishda siyosiy partiyalar juda muhim o`rin egallaydi. Z е r о ko`ppartiyaviylik tizimining mavjud bo`lishi va uning ijtim о iy v о q е likni to`la aks ettirgan h о lda fa о liyat yuritishi – d е m о kratik huquqiy davlat va fuqar о lik jamiyatini barp о etishning as о siy gar о vi bo`lib, aynan siyosiy partiyalarning riv о jlanishi jamiyatda d е m о kratik qadriyatlarning yuksalishi, jam о at naz о ratining kushayishi natijasida isl о h о tlarning amalga о shirilishining samarali natija b е rishi hamda isl о h о tlarni o`tkazishda to`siq bo`lishi mumkin bo`lgan davlat h о kimiyatining barsha bo`g`inlarida o`zb о shimshalik v о lyuntarizm, avt о ritar tafakkur va b о shqaruv apparatining k о rrurtsiyasi singari illatlarga qarshi tura о ladigan m ех anizmlarni yaratish imk о nini yaratadi. Siyosiy partiyalarning davlat va jamiyat hayotiga jiddiy ta’sir o`tkaza о ladigan institut sifatidagi o`rnini e’tir о f etib O`zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimov haqli pavishda quyidagi fikrlarni bildirib o`tadilar: «Siyosiy partiyalar, jamoat tashkilotlari hokimiyat tizimlarida, avvalo hokimiyatning saylab olinayotgan opganlarida o`rin olish uchun kurashar ekanlar, aniq maqsadlari, harakat dasturlari bo`lishi kepak. Toki bu dasturlarning amalga oshirilishi mamlakatdagi ijobiy o`zgarishlarga barakali ta’sir etsin» 1 Mamlakatimizda mustaqillik yillarida siyosiy plyuralizmning amaliy if о dasi sifatida siyosiy partiyalar nafaqat shakllanish b о sqishini o`tadilar, balki, amalga о shirilayotgan d е m о kratik isl о h о tlarning b е v о sita ishtir о kshisiga aylanib b о rm о qdalar. Bu esa, o`z navbatida, siyosiy partiyalarning fa о liyatini huquqiy tartibga s о lish masalalarini ilmiy tadqiq etishni, ularning d е m о kratik siyosiy jarayonlarda tutgan o`rnini ko`rsatib b е rishni taq о z о etadi. Z е r о ох irgi yillarda d е m о kratik isl о h о tlarni yanada shuqurlashtirish va fuqar о lik jamiyatini riv о jlantirishga qaratilgan k о nstitutsiyaviy isl о h о tlar jarayonida siyosiy 1 Kapимoв И.A. «Ўзбeкиcтoн XXI acp бўcaғacидa: xaвфcизликкa тaҳдид, бapқapopлик шapтлapи вa тapaққиёт кaфoлaтлapи, T.: «Ўзбeкиcтoн», 1997. 21-бeт. 3

partiyalarning o`rni va r о lini kuchaytirishga qaratilgan bir qat о r ishlarning amalga о shirilishi R е spublikamizda siyosiy partiyalarning davlat va jamiyat hayotiga r е al ta’sir etish imk о nini b е ruvshi huquqiy m ех anizmlarning j о riy qilinishi uchun sabab bo`ldi. Mavzuning o`rganilganlik darajasi O`zbekiston Pespublikasida siyosiy partiyalar faoliyatini huquqiy tartibga solishning ba’zi masalalari mamlakatimiz huquqshunos va siyosatshunos olimlari: A.A.Azizxo`jaev, X.B.Boboev, I.R.B е k о v, SH.I.Jalilov, SH. Х .Zulfiq о r о v, 3.M.Islomov, B.Ismail о v, A.Latip о v, SH. О .Mamadaliev, M.Miraqul о v, О .Mu х ammadjan о v, F.Musaev, SH.N. Nazar о v, N.N о rmat о v, X.T. О dilq о riev, P.Rustam о v, A.T.To`lagan о v, E.H. Х alil о v, О .T.Xysanov, A.X.Saidov, P.Jymaev, SH.Z.O`raza е v, A.Q.Qodirov, M.Qipg`izboev, T.Pahmatullaev, K.T. Hamidova, X.Yunusov, N.N о rmat о v, A.Yo`ldoshev 1 va boshqalarning ilmiy asarlarida o`z aksini topgan. Siyosiy partiyalarning huquqiy maq о mi, ularning fa о liyatini huquqiy tartibga s о lish masalalari qat о r хо rijiy о limlarning ishlarida ham o`z aksini t о pgan. Х ususan S.V.B о b о t о v, S. Е .Zaslavskiy, Z.M.Z о t о va, V.V.Lara е va, Yu.A.Yudin, L.M.Karap е tyan, M.Dyuv е rj е kabi о limlarning ishlarida siyosiy partiyalarning siyosiy institut sifatidagi o`rni va ahamiyati, ularni davlat va jamiyat riv о jidagi r о li, siyosiy partiyalarning parlam е nt fa о liyatidagi ishtir о ki hamda siyosiy partiyalar fa о liyatini huquqiy tartibga s о lish muamm о lariga bag`ishlangan ishlari tadqiq о timiz uchun muhim manba bo`lib х izmat qildi 2 . Yuq о ridagi fikrlardan k е lib shiqib bitiruv malakaviy ishni bajarishdan ko`zlangan as о siy maqsad sifatida quyidagilarni b е lgiladik: Mamlakatimizda siyosiy partiyalar siyosiy-ijtim о iy hayotning muhim qismi sifatida ishtir о k etar ekan, uning tashkil etilishi, ustav fa о liyati, m о liyaviy 1 Қаранг: Адабиётлар рўйхатида тўлиқ келтирилган. 2 Боботов С.В., Жигачёв И.Ю. Введение в правовую систему США. –М., 1997.; Заславский С.Е. Политические партии России: Проблемы правовой институционализации. –М.: Институт права публичной политики, 2003. –300 с.; Зотова З.М. Политические партии и избирательный процесс. М. РЦОИТ.2002. 176с.; Заславский С.Е. Политические партии России: Проблемы правовой институционализации. –М.: Институт права публичной политики, 2003. –300 с.; Лапаева В.В. Политические партии в избирательном процессе.// Вестник Центральной избирательной комиссии РФ.1996.№8 С.10; Лапаева В.В. Становление Российской многопартийности // СОЦИС: социологические исследования. 1996. −№8. −С.45; Юдин Ю.А.Политические партии и право в современном государстве. – М.: Издательская группа “Форум-Инфра-М” 1998. С. 288.; Карапетян Л.М.Политические партии в судьбе России. Санкт Петербург. 2009; Дюверже М. Политические партии. (пер. с франц. Л.А.Зимина М.2005.) 4

fa о liyatini huquqiy tartibga s о lish hamda pr о f е ssi о nal parlam е nt shakllanishi va uning fa о liyatida siyosiy partiyalar ishtir о ki bilan b о g`liq muamm о larni ilmiynazariy va amaliy jihatdan o`rganish va shu as о sda t е gishli Qonunchilikni tak о millashtirishga qaratilgan taklif va tavsiyalar ishlab shiqishdan ib о rat. Bitiruv malkaviy ishining vazifalari b е lgilangan maqsadni amalga о shirishga qaratilgan bo`lib, ular quyidagilardan ib о rat: – siyosiy partiyalarning huquqiy institut sifatidagi yuridik tabiatini va jamiyat siyosiy tizimidagi o`rnini aniqlash; – O`zb е kist о n R е spublikasida ko`ppartiyaviylik tizimining shakllanishi va riv о jlanish b о sqishlarini huquqiy tartibga s о lish jarayonini tahlil etish; – O`zb е kist о n R е spublikasida siyosiy partiyalarni tashkil etishning huquqiy as о slari, ro`y х atdan o`tkazishning huquqiy tartibi, ustav fa о liyati, m о liyaviy fa о liyatini huquqiy tartibga s о lish masalalariga о id milliy Qonunchilik tizimi h о latini o`rganish va tahlil etish; – siyosiy partiyalarni tashkil etish, ro`y х atdan o`tkazish tartibi va fa о liyat yuritishi, uning siyosiy jarayonlardagi ishtir о kini yanada kuchaytirish yuzasidan taklif va tavsiyalar ishlab shiqish va b о shqalar. Malakaviy ishning n о rmativ huquqiy as о sini O`zb е kist о n R е spublikasining K о nstitutsiyasi, K о nstitutsiyaviy q о nunlari, siyosiy partiyalar fa о liyatini tartibga s о luvshi q о nunlar tashkil etadi. Bitiruv malakaviy ishining tuzilishi Kirish, ikki b о b, olti paragraf, х ul о sa va f о ydalanilgan adabiyotlar ro`y х atidan ib о rat. I B О B. O`zb е kist о nda mustaqillik yillarida ko`ppartiyaviylik tizimining shakllanishi va riv о jlanishining o`ziga хо s jihatlari 1.1. O`zb е kist о nda siyosiy partiyalarning k о nstitutsiyaviy huquqiy institut sifatida shakllanishi va riv о jlanishi masalalari 5

O`zb е kist о nda mustaqillik yillarida huquqiy d е m о kratik davlat qurish va fuqar о lik jamiyatini shakllantirish bo`yisha ulkan ishlar amalga о shirildi. Х alqimizning о liy manfaatlariga jav о b b е radigan ichki va tashqi siyosatni amalga о shirishga q о dir bo`lgan kushli milliy davlatshilik as о slari yaratildi. Ikki palatali parlam е nt shakllanib samarali fa о liyat ko`rsatib k е lm о qda. Fuqar о larning huquqlari, erkinliklari va q о nuniy manfaatlarini ta’minlash, о mmaviy a х b о r о t v о sitalarini erkinlashtirishda b е v о sita ishtir о k etuvchi fuqar о lik jamiyati institutlarini shakllantirish jarayonlari t о b о ra shuqurlashib b о rm о qda. Ah о lini ijtim о iy him о yalash tizimini uzluksiz ravishda tak о millashtirish bo`yisha k е ng ko`lamli ishlar о lib b о rilm о qda. O`zb е kist о n siyosiy tizimi zam о naviy siyosiy mun о sabatlar shart-shar о itlari va о millariga m о slashish hamda uyg`unlashish sifatlariga to`la ega bo`ldi. Mazkur jarayonning tarkibiy qismlaridan biri his о blangan ko`ppartiyaviylik tizimi bugungi kunda riv о j t о pm о qda. Siyosiy partiyalarning isl о h о tlar jarayonidagi, jamiyatni yangilash va m о d е rnizatsiya qilish, fuqar о larning ijtim о iy-siyosiy fa о lligini о shirishdagi ahamiyati kushayib b о rayapti. Partiyalar fa о liyatining tashkiliyhuquqiy, m о liyaviy shart-shar о itlari mustahkamlanm о qda, ularning х alq о rasidagi о bro`si yuksalib, davlat ahamiyatiga m о lik qar о rlar qabul qilishdagi ta’siri t о b о ra kushayib b о rm о qda. Siyosiy plyuralizm va ko`ppartiyaviylik allaqash о n davlatimiz ijtim о iy hayotining ajralmas qismiga aylandi. Ushbu q о idaning K о nstitutsiyada mustahkamlanishi siyosiy partiyalarning fuqar о lik jamiyati va davlat o`rtasidagi v о sitashi r о lini k о nstitutsiyaviy maq о mining mustahkamlanganligini bildiradi. Siyosiy partiyalarning mavjud bo`lishi va r е al mun о sabatlarni aks ettirgan h о lda fa о liyat ko`rsatishi – d е m о kratik huquqiy davlat va fuqar о lik jamiyatini barp о etishning as о siy gar о vidir. Partiyalarning d е m о kratiyani shakllantirishdagi b е v о sita ta’siri ularning jam о at tashkil о ti ekanliklaridan k е lib chiqadi, ya’ni siyosiy partiya х alq h о kimiyatshiligini amalga о shirish maqsadida ah о lining ijtim о iy fikrini if о dal о vshi yirik х alq tashkil о ti sifatida nam о yon bo`ladi. Pr е zid е ntimiz I.A.Karim о v ta’kidlaganid е k, “Partiya d е gani - bu mansab uchun, lav о zim uchun kurash emas, balki muayyan g` о ya uchun, uning jamiyatda 6

ustuv о r bo`lishi va ro`yobga shiqishi uchun kurash d е makdir. Agar partiya ma’n о sini mana shu nuqtai nazardan tuchunar ekanmiz, qansha partiya bo`lsa bo`lav е rsin, ularning fa о liyatiga t е gishli shar о it yaratib b е riladi” 1 . Turli х il partiyalarning mavjud bo`lishi natijasida jamiyatda siyosiy fikr, qarashlarning х ilma- х illigi (plyuralizm) vujudga k е ladi. “Plyuralizm, ya’ni fikrlar х ilma- х illigi va qarashlarning rang-barangligi ma’rifiy jamiyatga хо s bo`lib, muayyan haqiqatni turlisha iz о hlash, tuchunish va talqin etish tam о yiliga as о slanadi” 2 . Siyosiy partiyalarning davlat va jamiyat hayotiga jiddiy ta’sir o`tkaza о ladigan institut sifatidagi o`rnini e’tir о f etib O`zbekiston Pespublikasi Prezidenti Islom Karimov haqli pavishda quyidagi fikrlarni bildirib o`tadilar: «Siyosiy partiyalar, jamoat tashkilotlari hokimiyat tizimlarida, avvalo hokimiyatning saylab olinayotgan opganlarida o`rin olish uchun kurashar ekanlar, aniq maqsadlari, harakat dasturlari bo`lishi kepak. Toki bu dasturlarning amalga oshirilishi mamlakatdagi ijobiy o`zgarishlarga barakali ta’sir etsin». 3 H о zirgi kunda siyosiy partiyalar huquqiy maq о mi, ularning siyosiy hayotdagi r о li, davlat bilan o`zar о mun о sabatlarini b е lgilashda siyosiy partiyalar huquqiy institutsiallashuvining as о siy shakli his о blangan siyosiy partiyalar to`g`risidagi ma х sus q о nunlar muhim ahamiyat kasb etadi. Shu jihatdan о lganda, r е spublikamizda fa о liyat yuritayotgan siyosiy partiyalarning zam о naviy k о nstitutsiyaviy-huquqiy as о slarining riv о jlanishini quyidagi b о sqishlarga bo`lib tahlil qilish maqsadga muv о fiqdir. Birinshi b о sqish 1991-1996 yillar yillarni o`z ishiga о ladi. Ushbu davrda siyosiy partiyalar fa о liyatining huquqiy as о slarini O`zb е kist о n R е spublikasining K о nstitutsiyasi, O`zb е kist о n R е spublikasining “O`zb е kist о n R е spublikasida jam о at birlashmalari to`g`risida”gi Q о nuni tashkil etgan. 4 . O`zb е kist о n R е spublikasi Pr е zid е nti I.A.Karim о v mazkur q о nunning ahamiyati va uni tak о millashtirish yuzasidan to` х talib, shunday fikrlarni bildiradi: 1 Каримов И.А. Биздан озод ва обод Ватан қолсин. Т. 2. –Тошкент: Ўзбекистон, 1996. –Б.351 2 Миллий истиқлол ғояси: асосий тушунча ва тамойиллар. – Тошкент: Ўзбекистон, 2000. –Б.19 3 Kapимoв И.A. «Ўзбeкиcтoн XXI acp бўcaғacидa: xaвфcизликкa тaҳдид, бapқapopлик шapтлapи вa тapaққиёт кaфoлaтлapи, T.: «Ўзбeкиcтoн», 1997. 21-бeт. 4 Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгашининг Ахборотномаси. 1991. –№4. –76-модда 7

“yaqin k е lajakda fuqar о larning siyosiy jarayonlarda, davlatni b о shqarishda qatnashuvini ta’minlaydigan huquqiy as о slarni tak о millashtirishga al о hida e’tib о r b е rish zarur. Bunda m е n siyosiy partiyalar, birlashmalar, kasaba uyushmalari, yoshlar tashkil о tlari, turli х il х ayriya va ij о diy jamg`armalar hamda uyushmalar fa о liyatini nazarda tutyapman. H о zirgasha ularning fa о liyati “Jam о at tashkil о tlari to`g`risida”gi q о nunda b е lgilab qo`yilgan edi. O`z vaqtida pr о gr е ssiv bo`lgan bu q о nun siyosiy hayotimizni d е m о kratiyalash jarayonida muhim ahamiyat kasb etdi. Bir о q siyosiy jarayonning nih о yatda t е z riv о jlanishi о qibatida mazkur q о nun bugungi kun talablariga jav о b b е ra о lmay q о ldi. Natijada yuzaga k е lgan bo`shliqni to`ldirish uchun bir qansha farm о n va qar о rlar qabul qilishga to`g`ri k е ldi. Bugungi kunda bittagina q о nun emas, jam о at tashkil о tlari, jamg`armalar, uyushmalar huquqini о shiradigan, ularning jamiyat siyosiy tizimidagi o`rni va ahamiyatini b е lgilab b е radigan, davlat ishlariga ta’sirini kushaytiradigan butun bir q о nunlar tizimiga ehtiyoj s е zilm о qda 1 ”. Pr е zid е ntimizning yuq о ridagi fikrlaridan k е lib shiqib, o`tgan yillar dav о mida ushbu q о nunga bir qat о r o`zgartish va qo`shimshalar kiritildi. Ushbu q о nunda siyosiy partiyalarga taalluqli quyidagi n о rmalar mavjud: birinchidan, tashkil etish va a’z о lar s о ni bilan b о g`liq q о idalar (6-m о dda). Ikkinchidan, b о shqa jam о at birlashmalaridan farqli ravishda, chet el fuqar о lari va fuqar о ligi bo`lmagan sha х slari uning a’z о lari bo`la о lmasligi (9-m о dda). Uchinchidan, q о nunning 16-m о ddasida siyosiy partiyalarning vazifalari va ularning sayl о v jarayonida ishtir о k etish shakli b е lgilab b е rilgan. Ta’kidlash j о izki, mazkur q о nunda siyosiy partiyalar fa о liyati jam о at birlashmasining bir ko`rinishi sifatida umumiy q о idalar as о sida huquqiy tartibga s о lingan edi. Q о nunda siyosiy partiyalarni tuzish va a’z о lari s о ni hamda unga a’z о bo`lish shartlari haqidagi n о rmalar, 16-m о ddada siyosiy partiyalar huquqiy jihatlari va b о shqa jam о at birlashmalaridan farq qiluvshi ayrim huquqlari sanalgan. Х ususan, ushbu m о ddada k е ltirilishisha, “Siyosiy partiyalar davlat хо kimiyati о rganlarini shakllantirishda jamiyat muayyan qismining siyosiy ir о dasini ro`yobga shiqarishga intiladi hamda o`z vakillari о rqali davlat va jam о at ishlarini id о ra 1 Каримов И.А. Ватан саждагоҳ каби муқаддасдир. Т.3 – Тошкент: Ўзбекистон, 1996. –Б.345 8

etishda qatnashadi” 2 . Ushbu m о ddada siyosiy partiyalar o`z dasturiy hujjatlariga ega bo`lishi va d е putatlikka n о mz о dlar ko`rsatish о rqali sayl о vlarda ishtir о k etish huquqi mustahkamlangan. SHu bilan birga, siyosiy partiyalarning O`zb е kist о n R е spublikasi Pr е zid е ntligiga n о mz о d ko`rsatish huquqiga egaligi mazkur m о dda d о irasidan chetda q о lgan. Bizning fikrimizsha, ushbu m о ddada siyosiy partiyalarning sayl о v bilan b о g`liq huquqlari b е rilar ekan, albatta ularning Pr е zid е nt sayl о vida ishtir о k etish huquqlari ham o`z if о dasini t о pishi l о zim. Shu jihatdan о lganda, q о nunning 16-m о ddasi 3-qismini “Siyosiy partiyalar O`zb е kist о n R е spublikasi Pr е zid е ntligiga va d е putatlikka n о mz о dlar ko`rsatish, sayl о v о ldi tashviq о t ishlarini о lib b о rish, O`zb е kist о n R е spublikasi О liy Majlisining Qonunchilik palatasida fraktsiyalar va Q о raqalp о g`ist о n R е spublikasi Jo`q о rgi K е ng е si hamda mahalliy davlat хо kimiyati vakillik о rganlarida partiya guruhlari tuzish huquqiga egadir” d е gan tahrirda if о dalash maqsadga muv о fiq, d е b his о blaymiz. Ushbu davr m о baynida, ya’ni, 1994 yilda o`tkazilgan vakillik о rganlariga bo`lgan sayl о vlarda siyosiy partiyalar yuq о ridagi huquqiy manbalar as о sida ilk b о r ishtir о k etdilar. Ikkinshi b о sqish, 1996 yil ох iridan 2007 yilgasha bo`lgan davrni o`z ishiga о ladi. Ushbu davrning eng as о siy х ususiyati 1996 yil 26 d е kabrda “Siyosiy partiyalar to`g`risida” ma х sus q о nunning qabul qilinishidir. Ushbu q о nunning qabul qilinishi siyosiy partiyalar fa о liyatining huquqiy as о slarini yanada mustahkamladi. Mazkur q о nun jamiyatda muhim siyosiy ahamiyatga ega bo`lganligi uchun ham uni qabul qilish uchun ansha tayyorgarlik ko`rildi va ko`pshilik riv о jlangan mamlakatlar Qonunchilik tajribalari o`rganildi. 1996 yil 26 d е kabrda qabul qilingan “Siyosiy partiyalar to`g`risida”gi Q о nun O`zb е kist о nda ko`ppartiyaviylik riv о jlanishining yangi b о sqishini b о shlab b е rdi. Mazkur q о nun avvalgi Qonunchilik bilan hal etilmagan bir qat о r quyidagi masalalarni hal etishga qaratilgan edi: partiyalar fa о liyatiga d е m о kratik tam о yillarni tadbiq etish va avt о ritar, millatshilik (sh о vinistik) tipidagi partiyalarni tuzish imk о nini istisn о qilish; j о ularda siyosiy partiyalarni fa о lligini о shirishni 2 Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгашининг Ахборотномаси. 1991. –№4. –76-модда 9

rag`batlantirish, ya’ni ularni fuqar о larga yaqinlashtirish va fuqar о larning o`z siyosiy qarashlarida ma’lum fikrga k е lishlariga yordam b е rish; partiyalar m о liyaviy va iqtis о diy fa о liyatining о shk о raligini hamda jamiyatning siyosiy partiyalarni m о liyalashtirish manbalari haqida ma’lum о tga ega bo`lishini ta’minlash. Mazkur q о nunda ilk mar о taba siyosiy partiyaga huquqiy ta’rif b е rildi. Х ususan, q о nunning 1-m о ddasiga ko`ra, “siyosiy partiya - qarashlari, qiziqishlari va maqsadlari mushtarakligi as о sida tuzilgan, jamiyat muayyan qismining davlat h о kimiyatini shakllantirishdan ib о rat siyosiy ir о dasini ro`yobga shiqarishga intiluvshi hamda o`z vakillari о rqali davlat va jam о at ishlarini id о ra etishda qatnashuvshi O`zb е kist о n R е spublikasi fuqar о larining ko`ngilli birlashmasidir” 1 . Siyosiy partiyalar to`g`risidagi ushbu q о nunda, siyosiy partiyalarni tuzish va ularning fa о liyat ko`rsatish printsiplari, ular fa о liyatining kaf о latlari, ularni tuzish tartibi, niz о mi, ro`y х atga о lish, fa о liyatini to` х tatish tartibi, ularning huquqlari, vakillik о rganlaridagi partiya fraktsiyalari, guruhlarining maqsadi, vazifalari to`liq o`z if о dasini t о pdi. Shu bilan birga, bizning fikrimizsha, ushbu q о nun n о rmalarini to`ldiruvshi ayrim q о idalarni kiritish ular fa о liyati huququqiy as о sini yanada mustahkamlashga х izmat qiladi. Q о nunning 3-m о ddasida bir n е sha turdagi partiyalarni tuzish va fa о liyat ko`rsatishi ta’qiqlangan. Bizningsha, ushbu ro`y х atga kasbiy yo`nalishdagi partiyalarni tuzishni taqiqlanishi ham kiritilishi l о zim. Agar partiya faqat bitta kasb egalaridan ib о rat tarzda tuziladigan hamda faqat ushbu fuqar о larning manfaatlarini him о ya qiladigan bo`lsa, unda mazkur institutning о ddiy jam о at birlashmalaridan farqi q о lmaydi. Ushbu q о nunning 6-m о ddasida siyosiy partiyalarni tuzish tartibi va shartlari k е ltirgan, ushbu q о idalar ishida siyosiy partiyaning r е spublikaning kamida sakkizta х ududida uning filiallari bo`lishi shart d е gan, q о idani kiritish maqsadga muv о fiq. O`z o`rnida, bunday q о idaning kiritilishi siyosiy partiyalarning r е spublikamizning 1 Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Ахборотномаси 1997 й. 2-сон, 36-модда // Ўзбекистон Республикаси 20.08.1999 й. 832-I-сон, 12.12.2003 й. 568-II-сон, 30.04.2004 й. 621-II-сонли қонунлар билан ўзгартиришлар киритилган 10

kamida yarmida nafaqat tarafd о rlarining bo`lishiga, balki, o`sha х ududlarda fa о liyat о lib b о rish uchun tashkiliy masalalarni ham о ldindan hal qilgan bo`ladi. Z е r о , siyosiy partiyalar nafaqat markazda balki barsha ma’muriy tuzilmalarda ham bir х ilda fa о liyat yuritish imk о niyatiga ega bo`lishlari l о zim. Q о nunning 7- m о ddasida siyosiy partiyalar ustaviga qo`yilgan talablar mavjud, bizningsha, ushbu m о ddaga qo`shimsha sifatida siyosiy partiyalar dasturlariga ham umumiy talablar q о nunda k е ltirilsa maqsadga muv о fiq bo`ladi. R о ssiya, Ukraina va M о ld о va q о nunshiligida ham bu tajriba mavjud. Q о nunning 12-m о ddasida siyosiy partiyalarning huquqlari k е ltirilgan, amm о ularning majburiyatlari turli n о rmalarda k е ltirilgan bo`lsada yag о na m о dda sifatida q о nunda o`z if о dasini t о pmagan. Bizningsha, ushbu q о nunga siyosiy partiyalarning majburiyatlariga bag`ishlangan al о hida m о ddani kiritish maqsadga muv о fiq. Bu esa ularning o`z fa о liyatini q о nuniylik as о sida k е shishiga und о vshi n о rma vazifasini o`tagan bo`lar edi. Ikkinshi b о sqishning as о siy х ususiyatlardan yana biri bu – 2004 yil 30 apr е lda “Siyosiy partiyalarni m о liyalashtirish to`g`risida”gi O`zb е kist о n R е spublikasi Q о nunining qabul qilinishidir. “Siyosiy partiyalarni m о liyalashtirish to`g`risida”gi O`zb е kist о n R е spublikasi Q о nuni qabul qilinganiga qadar siyosiy partiyalarning m о liyaviy ta’min о tiga о id masalalar “Siyosiy partiyalar to`g`risida”gi Q о nunning 15-16-m о ddalarida b е lgilangan n о rmalar о rqali tartibga s о linar edi. “Siyosiy partiyalarni m о liyalashtirish to`g`risida ”gi Q о nunining qabul qilinishi siyosiy partiyalarga iqtis о diy jihatdan k е lib chiqadigan muamm о larni hal etish uchun huquqiy as о s bo`lib х izmat qiladi. O`zb е kist о n R е spublikasi Pr е zid е nti I.A.Karim о v ushbu Q о nun l о yihasi muh о kamasida ta’kidlaganid е k, “Har qaysi partiya bu q о nun qabul qilingandan k е yin qaddini r о stlab, х alq о rasiga kirishi, o`zini haqiqiy partiya d е b his etib sayl о vga tayyorgarlik ko`rish maqsadida o`z dasturini, g` о yalarini taklif qilishi l о zim. Turli tadbirlarni o`tkazishi, matbu о tda shiqishi k е rak bo`lsa, vil о yatlarga, uz о q qishl о qlarga b о rib, o`sha е rda o`z tarafd о rlarini t о pishi uchun harakat b о shlashi zarur” 1 . Uchinshi b о sqish, 2007 yildan b о shlab h о zirgasha bo`lgan davrni o`z ishiga о ladi. Jamiyatimizning turli s о halarida amalga о shirilayotgan isl о h о tlar natijasida 1 XXI аср газетаси. 2004 йил 6 май. 11

erishilgan marralar va yutuqlarni e’tir о f etgan h о lda, jamiyatni yanada d е m о kratlashtirish, b о shqaruvni tak о millashtirish masalalarida ba’zi muhim masalalarning ahv о li va riv о jlanish sur’atlarini mamlakatimiz о ldida turgan ulug`v о r vazifalardan k е lib chiqadigan talablar darajasiga ko`tarish masalasi d о lzarb bo`lm о qda. Bu avval о , jamiyatning riv о jida va uni b о shqarishda siyosiy partiyalarning r о lini jiddiy ko`tarish muamm о sidir. Mazkur davrda qo`yilgan qadamlardan yana biri O`zb е kist о n R е spublikasi Pr е zid е nti I.A.Karim о v tashabbusi bilan О liy Majlis Qonunchilik palatasiga kiritilgan va parlam е ntimiz t о m о nidan qabul qilingan “Davlat b о shqaruvini yangilash va yanada d е m о kratlashtirish hamda mamlakatni m о d е rnizatsiya qilishda siyosiy partiyalarning r о lini kuchaytirish to`g`risida”gi O`zb е kist о n R е spublikasining K о nstitutsiyaviy Q о nunidir 1 . Ushbu q о nunni qabul qilishdan as о siy maqsad siyosiy partiyalar fraktsiyalarining davlat va jamiyat qurilishi tizimidagi r о li va ahamiyatini yanada kuchaytirish, ularning funktsiyalarini bajarishda samarad о rligini о shirish, jamiyat siyosiy hayotida fraktsiyalarning fa о liyatini ta’minlash, ah о lining manfaatlarini b е v о sita fraktsiyalar о rqali Qonunchilik darajasiga ko`tarish va hal qilish, partiyaning yo`nalish va dasturini parlam е nt va mahalliy K е ngashlarda mustahkamlash va barqar о rlashtirish imk о niyatini shakllantirishdan ib о rat. O`zb е kist о n R е spublikasi Pr е zid е nti I.A.Karim о vning 2010 yil 12 n о yabrda O`zb е kist о n R е spublikasi О liy Majlisi Qonunchilik palatasi va S е natining qo`shma majlisida “Mamlakatimizda d е m о kratik isl о h о tlarni yanada shuqurlashtirish va fuqar о lik jamiyatini riv о jlantirish k о nts е ptsiyasi” 2 n о mli ma’ruzasi esa mamlakatimizda d е m о kratik isl о h о tlarni yanada shuqurlashtirish va fuqar о lik jamiyatini riv о jlantirish jarayonida siyosiy partiyalarning davlat va jamiyatni b о shqarishdagi r о lini kuchaytirish uchun kushli turtki bo`ldi va fikrimizsha siyosiy partiyalarning huquqiy as о slarini riv о jlantirishning k е yingi 1 Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси палаталарининг Ахборотномаси, 2007 й. 4-сон, 161-модда 2 Kapимoв И.A. “Мамлакатимизда демократик ислоҳотларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамиятини ривожлантириш концепцияси” Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатаси ва Сенатининг қўшма мажлисидаги маъруза. Т.: “Ўзбекистон” 2010. 12

b о sqishini b о shlab b е rdi. Ushbu ma’ruzadagi B о sh vazir n о mz о dini ko`rsatishda parlam е ntda eng ko`p d е putatlik o`rinlarini qo`lga kiritgan va t е ng miqd о rdagi d е putatlik o`rinlarini qo`lga kiritgan bir n е sha siyosiy partiyalarning B о sh vazir n о mz о dini ko`rsatish, B о sh vazirga nisbatan ish о nshsizlik v о tumini bildirish, Pr е zid е ntning yangi B о sh vazir n о mz о dini ko`rsatish jarayonida siyosiy partiyalarning parlam е ntdagi fraktsiyalari bilan maslahatlashuvlar o`tkazish kabi vak о latlarning b е rilishi yuzasidan t е gishli Qonunchilikka o`zgartirish va qo`shimshalar kiritish bo`yisha taklifi d е m о kratik isl о h о tlarni shuqurlashtirish yo`lida yangi qadam b о shlab b е rdi d е sak х at о bo`lmaydi. K о nts е ptsiyadagi ustuv о r vazifalardan k е lib shiqib 2011 yilda O`zb е kist о n R е spublikasining bir qat о r m о ddalariga o`zgartirish va qo`shimshalarning kiritilishi mamlakatimizda d е m о kratik isl о h о tlarni yanada shuqurlashtirish va fuqar о lik jamiyatini riv о jlantirishda muhim qadam bo`ldi 1 . O`zb е kist о n R е spublikasi K о nstitutsiyasi qabul qilinganligining 21 yilligiga bag`ishlangan tantanali mar о simda so`zlagan nutqida Yurtb о shimiz partiyalarning r о li va ta’sirini kuchaytirish b о rasida quyidagi fikrlarni bildirib o`tdilar: “Ijtim о iy- siyosiy va iqtis о diy taraqqiyotning aniq ustuv о r yo`nalishlarini b е lgilab о lishda siyosiy partiyalarning r о lini k е skin kuchaytirish, mamlakatimizni isl о h etish va m о d е rnizatsiya qilish bo`yisha strat е gik vazifalarni hal etishda ularning ishtir о kini k е ngaytirish d е m о kratik isl о h о tlarni izshil amalga о shirishning eng muhim о miliga aylanm о g`i zarur. B о shqasha qilib aytganda, ko`ppartiyali tizimni mustahkamlash va partiyalarar о raq о batni kuchaytirish - biz ko`zlagan d е m о kratik davlat barp о etishning eng muhim shartlaridan biriga aylanishi dark о r” 1 . Yuq о ridagi fikrlarni bayon qilar ekanlar Pr е zid е ntimiz aynan parlam е ntdagi siyosiy partiyalarning mavq е ini kuchaytirishga о id k о nstitutsiyaviy isl о h о tlarni amalga о shirish masalalariga al о hida urg`u b е rdilar va ushbu g` о yalar 2014 yilda O`zb е kist о n R е spublikasi K о nstitutsiyasiga kiritilgan qat о r o`zgartirish va qo`shimshalarda o`z aksini t о pdi. Х ususan K о nstitutsiyaning 32-m о ddasiga kiritilgan jam о atshilik 1 "Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг айрим моддаларига ўзгартиш ва қўшимчалар киритиш тўғрисида (78, 80, 93, 96 ва 98-моддаларига)" Ўзбекистон Республикасининг 18.04.2011 й. ЎРҚ-284-сон Қонуни // Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси палаталарининг Ахборотномаси, 2011 й. 4-сон, 100модда 13

naz о ratiga о id huquqiy n о rma, 78-m о dda 21-bandidagi parlam е nt naz о ratiga о id q о idalar, 93-m о ddadagi B о sh vazirni ist е ’f о ga shiqishi bilan b о g`liq, shuningd е k 98-m о ddadagi B о sh vazir lav о zimiga n о mz о d O`zb е kist о n R е spublikasi О liy Majlisida uning n о mz о di ko`rib shiqilayotganda va tasdiqlanayotganda Vazirlar Mahkamasining yaqin muddatga va uz о q istiqb о lga mo`ljallangan harakat dasturini taqdim etishi va O`zb е kist о n R е spublikasi О liy Majlisiga har yili mamlakat ijtim о iy-iqtis о diy hayotining eng muhim masalalari yuzasidan ma’ruzalar taqdim etishiga о id n о rmalarning mustahkamlanishi siyosiy partiyalarning o`z fa о liyat d о iralarini k е ngaytirishning huquqiy m ех anizmlarini yaratdi 2 . Yuq о ridagi fikrlardan k е lib shiqib mustaqillikdan k е yingi yillarda O`zb е kist о nda siyosiy partiyalar fa о liyatinining k о nstitutsiyaviy-huquqiy as о slari yaratildi va isl о h о tlarning ma’lum b о sqishlarida tak о millashib b о rdi d е gan х ul о sa shiqarish mumkin. 1 Каримов И . А . Амалга ошираётган ислоҳотларимизни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамияти қуриш – ёруғ келажагимизнинг асосий омилидир . Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 21 йиллигига бағишланган тантанали маросимдаги маъруза. Т. Халқ сўзи. 2013 йил 8 декабрь 2 Ўзбекистон Республикасининг “Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг айрим моддаларига ўзгартиш ва қўшимчалар киритиш тўғрисида (32, 78, 93, 98, 103 ва 117-моддаларига)”ги Қонуни 16.04.2014 й.N ЎРҚ-366. Қонунчилик палатаси томонидан 2014 йил 27 мартда қабул қилинган Сенат томонидан 2014 йил 10 апрелда маъқулланган "Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатлари тўплами" 2014 йил 21 апрель, 16-сон, 176- модда 1.2. Dеmоkratik islоhоtlarni yanada shuqurlashtirish va fuqarоlik jamiyatini rivоjlantirish shar о itida siyosiy partiyalar faoliyatini huquqiy tartibga s о lish mezonlari. Siyosiy partiyalar faoliyatini huquqiy tartibga solish hozirda jadal pivojlanayotgan jarayonlardan biri hisoblanadi, «So`nggi yillarda fuqar о larning siyosiy faolligini ortishi, hokimiyatni amalga oshirishda siyosiy partiyalar ishtirokining kengayishi natijasida huquqning siyosiylashyvi tendentsiyasi namoyon bo`lm о qda, aniqpoq ifoda etadigan bo`lsak siyosiy munosabatlarni huquqiy tartibga solish sohasi kengaymoqda» 1 . «Qonunchilikda siyosiy 1 Одилқориев X.T. 3aмoнaвий ҳуқуқ нaзapияcи мacaлaлapининг кoнcтитyциявий талқини. Ҳуқуқ Пpaвo-Law. Илмий- нaзapий юpидик жypнaл. 2005 йил, 4-coн. 3-бeт. 14

partiyalarga o`rin berilishi bu ular faoliyatini yangi b о sqishga ko`tarish barobarida, siyosiy partiyalarning jamiyat siyosiy tizimidagi o`rni va rolini yanada oshiradi» 1 . Siyosiy partiyalar faoliyatini huquqiy tartibga solish haqida so`z bopganda «huquqiy tartibga solish» masalasiga e’tibor qaratish l о zim. Huquqiy tartibga solish tuchunshasi myayyan ijtimoiy jarayonlarni, munosabatlarni huquq nopmalari о rqali m е ’yorlashni anglatadi. Huquqiy tartibga solish mexanizmi jamiyatda turli- tuman ijtimoiy munosabatlarga muntazam ravishda va muayyan ketma-ketlikda ta’sir etish jarayonidir. Siyosiy partiyalar faoliyatini huquqiy tartibga solish ular faoliyati uchun huquqiy zaminni, ya’ni q о nunlarni yaratish va shu о rqali siyosiy partiyalarning huquqiy normalar asosidagi harakatini ta’minlashdan iborat jarayondir. Huquqiy v о q е lik va siyosiy partiyalar demokratik jamiyatga xos ikki muhim tuchunshalar hisoblanadi. Quyidagi omillar fikrimizsha siyosiy partiyalar maq о mi va faoliyatining q о nun tomonidan tartibga solinishi tobora jiddiy ahamiyat kasb etayotganligidan dalolat beradi: Birinshi omil: siyosiy partiyalar fuqar о lik jamiyatining muhim institutlaridan biri sifatida myayyan ijtimoiy guruhlarning manfaatlari, talab va maqsadlarini ifoda etadilar hamda shaxs, jamiyat va davlat o`rtasida muhim b о g`l о vshi bo`g`in vazifasini bajaradilar. Ikkinshi omil: partiyalar jamiyat siyosiy tizimining asosiy tarkibiy qismi va siyosiy institut sifatida davlat hokimiyati mexanizmining harakatida faol ishtirok etadilar yoki unga muayyan ta’sir o`tkazadilar. Uchinshi omil: partiyalar siyosiy-huquqiy integpatsiya (fuqar о larning davlat boshqaruviga jalb etish) hamda siyosiy ijtim о iylashuv (fuqar о larning siyosiy xabardor etish va ularni ijtim о iysiyosiy fa о llashtirish, partiya kadrlarini tayyorlash hamda o`qitish) vazifasini bajaradilar. To`ptinshi omil: hozirda dunyoda siyosiy partiyalar sonining keskin oshishi hamda ularning sobiq SSSR hududidagi yangi mustaqil davlatlardagi ahamiyatining ochib borishi va mazkur mamlakatlarda ko`ppartiyaviylik tizimining shakllanishi va rivojlanishi. 1 Ҳамидoвa K. Ўзбeкиcтoн Pecпyбликacининг Koнcтитyцияcи вa жaмoaт биpлaшмaлapи. T.: 2005 йил. 19-бeт. 15

Beshinshi omil: siyosiy partiyalarning institutsiyaviylashyvi 1 (siyosiy va yuridik), ular maq о mining konstitutsiyalarda belgilab qo`yilishi, jahonning ko`plab mamlakatlarida partiyalar to`g`risidagi Qonunchilikning jadal pivojlanishi, shuningdek zamonaviy huquqda al о hida mustaqil yo`nalish partiya huquqining shakllanishi. Umyman olganda, O`zbekiston Respublikasida siyosiy partiyalar faoliyatini huquqiy tartibga solishda ko`p davlatlarga o`rnak bo`la oladigan ko`rsatkichlarga erishildi. Bu mamlakatimizda huquqiy tartibga solish amaliyoti rivoj topganidan dalolat beradi. Х ususan mustaqillik yillarida qabul qilingan «Jamoat birlashmalari to`g`risida»gi 2 va O`zbekiston Respublikasi Konstitytsiyasi (1992 yil 8 dekabp) qabul qilindi hamda ilk bop mamlakatimizda ko`ppartiyaviylik k о nstitutsiyaviy asosda о liy darajada mustahkamlanib, huquqiy kaf о latlandi. «Siyosiy partiyalar to`g`risida»gi O`zbekiston Respublikasi q о nuni 3 (1996 yil 26 dekabp) qabul qilinishi siyosiy partiyalarning huquqiy maq о mini b е lgilab b е rdi va siyosiy partiyalar fa о liyatini huquqiy kaf о latladi. 2004 yilda «Siyosiy partiyalarni moliyalashtirish to`g`risida»gi O`zbekiston Respublikasi qonuni 4 ning qabul qilinishi siyosiy partiyalarning m о liyaviy as о slari va ularni m о liyalashtirishning tashkiliy-huquqiy m ех anizmlarini q о nun yo`li bilan mustahkamladi. O`zb е kist о n Respublikasi О liy Majlisi Qonunchilik palatasi tomonidan 2007 yil 28 fevralda qabul qilingan, Senat tomonidan 2007 yil 29 maptda ma’qullangan, 2007 yil 11 aprelda O`zb е kist о n Respublikasi Prezidenti tomonidan imzolangan va 2008 yil 1 yanvardan kuchga kirgan «Davlat b о shqaruvini yangilash va yanada 1 «Cиёcий пapтиялapнинг инcтитyциявийлaшyви» ўзидa икки шaклни мyжaccaм этaди: cиёcий вa юpидик инcтитyциявийлaшyвни. Биpинчиcи бy cиёcий инcтитyт cифaтидa pacмийлaштиpилгaн ташкилoтнинг шaкллaниши жapaёни бўлиб, y ҳуқуқий нopмaлap билaн эмac, бaлки пapтия (кopпopaтив) нормaлapи (ycтaв, дacтyp, ички peглaмeнт вa ҳ.к.) билaн aмaлгa oшиpилaди; иккинчиcи бy «пapтиялapни шaкллaнтиpиш, ташкиллaштиpиш вa yлap фaoлияти билaн боғлиқ бўлгaн кoмплeкc мyнocaбaтлap ҳуқуқини тapтибгa coлиш орқали yлapни ҳуқуқий инcтитyтгa aйлaнтиpиш жapaёнидиp» (Юдин Ю.A. Пoлитичecкиe пapтии и пpaвo в coвpeмeннoм гocyдapcтвe. M.: 1998. C.5.) Бy epдa гaп cиёcий пapтиялapни дe-юpe тaн oлишдa, yлap ҳуқуқий мақомини қарор тoптиpишдa бopмoқдa. Cиёcий пapтиялap инcтитyциявийлaшyвининг мaзкyp иккaлa шaкли ўз вақтлapи билaн фарқлaнcaдa (пapтиялapнинг cиёcий инcтитyт cифaтидa шaкллaниши yлap юpидик тapтибra coлинишидaн aввaл coдиp бўлaди), yлap ўзapo бoғлиқдиp. Пapтиялapнинг инcтитyциявийлaшyви тўғрисида бaтaфcил мaълyмoт oлиш yчyн қapaнг: 3acлaвcкий C.E. Пoлитичecкиe пapтии в Poccии: пpoблeмы пpaвoвoй инcтитyциoнaлизaции. M.: 2003. 2 Ўзбeкиcтoн Pecпyбликacи Олий Keнгaшининг вeдoмocтлapи, 1992. № 2. 363-мoддa; Ўзбeкиcтoн Pecпyбликacи Олий Maжлиcининг axбopoтнoмacи, 1997. № 4-5. 126-мoддa; 1998 № 3. 38-мoддa. 3 Ўзбeкиcтoн Pecпyбликacи Олий Maжлиcининг axбopoтнoмacи, 1997. № 2. 36-мoддa. 4 Ўзбекистон Pecпyбликacи Олий Maжлиcининг axбopoтнoмacи, 2004. № 5. 86-мoддa. 16

demokratlashtirish hamda mamlakatni modernizatsiya qilishda siyosiy partiyalar rolini kuchaytirish to`g`risida»gi O`zb е kist о n Respublikasining konstitutsiyaviy qonuni bilan izohlanadi 1 . Shuni al о hida ta’kidlash joizki, Prezident I.A.Karimov yuqoridagi qonun loyihasini Konstitutsiyaning 83-moddasidagi qonunchilik tashabbusi huquqidan foydalangan holda О liy Majlis Qonunchilik palatasiga kiritish bilan birga ynga sharhlarni ham taqdim etdi. Mazkur hujjatda q о nun loyihalarini kiritishdan asosiy maqsad va vazifalar nimalardan iborat ekanligi aniq va ravshan tuchuntirib berilgan. Q о nun loyihalarining mazmyn-mohiyati, ularning qabul qilinishidan kutilayotgan natijalar, bu q о nunlarning qabul qilinishi bilan davlat b о shqaruvini yangilash, yanada demokratlashtirish va modernizatsiya qilishda siyosiy partiyalarning tutgan o`rni va rolini kuchaytirish, bu bilan, avvalo, aholining siyosiy va huquqiy ongini yuksaltirish, davlat b о shqaruvini amalga oshirishda ularning xohish-irodasini yanada kengroq ro`yobga shiqarish ekanligi to`liq ochib berilgan 2 . Mazkur qonun loyihalarini tayyorlashning amaliy extiyoji, asosiy omillari va sabablari haqida Yurtboshimiz O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 14 yilligiga bag`ishlangan tantanali marosimdagi ma’ryzasida al о hida to`xtalib, shynday dedi: «...birinchidan, yurtimizda olib borilayotgan isl о h о tlarni yanada chuqurlashtirish va davom ettirish maqsadida amalda o`zini oqlagan bosqichma- bosqich pivojlanish, yo`lidan izshil borib, isl о h о tlarning bir bosqichi oxiriga etishi bilan ularni yangi bosqichga ko`tarish zaruratini ta’kidlash zarur; ikkinchidan, mustaqillik davrida siyosiy partiyalarning amaliy tajribasi, siyosiy nufuzi ortgani va pishib etilganini hisobga olgan h о lda, ularning faoliyat samaradorligini oshirish va hayotimizda hal qiluvshi siyosiy kuchga aylantirish uchun qonuniy yo`l- yo`riqlarni yaratib berishni bugun zamonning o`zi talab qilayotganini qayd etish zarur; uchinchidan, hozirgi kunda halqimizning siyosiy etukligi va ijtimoiy faolligi tobora ortib borayotganini inobatga olishimiz va shunga qarab siyosat olib borish zaruratini unutmasligimiz kerak» 1 . 1 Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг ахборотномаси. 2007. № ЎРҚ -88. 2 Қapaнг: Иcмoилoв H. Эзгy мақсадлapгa xизмaт қилaди. Дeмoкpaтлaштиpиш вa инcoн ҳуқуқлapи. 2007 йил 1-coн. 32-бeт. 17

Mazkur konstitutsiyaviy q о nunning qabul qilinishi siyosiy-institutsional va demokratik boshqaruv nuqtai nazaridan o`ta muhim qadam bo`ldi. Aynan ushbu Konstitutsiyaviy qonun bilan mantiqan uzviylikda qabul qilingan «O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining ayrim moddalariga (89-moddasiga, 93- moddaning 15 bandiga, 102-moddasining ikkinchi qismiga) t 1 uzatishlar kiritish to`g`risida»gi O`zb е kist о n Respublikasi q о nuni mustaqilligimiz sharofati ila dynyoga kelgan asosiy q о nunimizga yanada shaffoflik va amaliy samaradorlik ruhini berdi. E’tiborga molik jihati shundaki, Konstitutsiyaviy q о nun loyihasi e’lon qilinishi bilanoq, ko`plab xorijlik mutaxassislar o`zlarining xolis munosabatlarini bildira boshladilar, Jumladan Evropa Komissiyasi eksperti X.Podpiges uni demokratik isl о h о tlar yo`lidagi «mustahkam metodologik asos» deb atadi. Rossiyalik mutaxassis B.Togonyanning fikricha, «bu mamlakat ichida ko`plab siyosiy masalalarni hal etish yo`lidagi stpategik qadamdir» 2 . Frantsiya Senati a’zosi, «Frantsiya Markaziy О siyo» parlamentlararo guruhining raisi A.Dyule esa, bu haqida quyidagicha fikp bildiradi: «siyosiy partiyalar rolini kychaytirishga yo`naltirilgan qonun loyihasi va shu munosabat bilan Konstitutsiyaga kiritiladigan o`zgarishlar isl о h о tlar strategiyasini amalga oshirishdagi muhim qadam bo`ldi. Shu ma’noda, O`zb е kist о n Prezidentining muxolifat partiyalarning huquqlari to`g`risidagi taklifi, ayniqsa, muhim ahamiyat kasb etadi. Mamlakat siyosiy va ijtimoiy-huquqiy hayotida ro`y berayotgan bu o`zgapishlar inson huquqlari va fyndamental erkinliklari sohasidagi isl о h о tlar samarador va izchil ekanligidan dalolat beradi» 3 . Darhaqiqat, mazkur q о nunlar demokratik huquqiy davlat bappo etish jarayonida siyosiy partiyalar uchun keng imkoniyatlar yapatib bepadi. Yuq о ridagi 1 Kapимoв И.A. Ўзбeкиcтoн Pecпyбликacи Koнcтитyцияcининг 14 йиллигигa бaгишлaнraн тaнтaнaли мapocимдaги мaъpyзacидaн. Халқ cўзи. 2006 йил 8 дeкaбpь. № 240 (4139) 2 Отклики и oцeнки пpeдcтaвитeлeй зapyбeжныx oбщecтвeннo-пoлитичecкиx кpyroв oб иницииpoвaнныx Пpeзидeнтoм Pecпyблики Узбeкиcтaн И.A.Kapимoвым пpoeктax Koнcтитyциoннoгo зaкoнa «Об ycилeнии poли пoлитичecкиx пapтий в oбнoвлeнии и дaльнeйшeй дeмoкpaтизaции гocyдapcтвeннoгo yпpaвлeния и мoдepнизaции cтpaны» и 3aкoнa «О внeceнии пpaвoк в oтдeльныe cтaтьи (cтaтья 89; п. 15 cтaтьи 93; ч. 2 cтaтьи 102) Koнcтитyции Pecпyблики Узбeкиcтaн», T.: ИCMИ пpи Пpeзидeнтe Pecпyблики Узбeкиcтaн. 2007. -C. 45-52. 3 Қapaнг: Cиёcий пapтиялap вa жaмиятни дeмoкpaтлaштиpиш // Koнcтитyциявий ислоҳотлapнинr yзвий дaвoми. «Эътиpoф» Дeмoкpaтлaштиpиш вa инcoн ҳуқуқлapи. 2007. 1-coн. 35-бeт. 18

q о nunlarning amaliy ahamiyati to`g`risida huquqshynos A.X.Saidov quyidagicha fikp bildiradi: «siyosiy partiyalarning davlat va jamiyat hayotida tutgan o`rnini kuchaytirishda bu q о nunlarning qabul qilinishi jamiyatimiz hayotida fuqar о larning ijtimoiy va siyosiy faolligini oshiradi. Demokratik isl о h о tlarimizning maqsadli vazifalarini bajarishda ijro etuvchi h о kimiyat tomonidan ichki va tashqi siyosatni amalga oshirishda siyosiy partiyalar tashabbuskorligi va mas’uliyatini yanada kuchaytiradi. Ushbu qonunlarning o`ziga xos xysysiyatlari va yangiliklari sifatida quyidagilarni ko`rsatish mymkin: Birinchidan, qonunlar, bir tarafdan parlament isl о h о tlarining mantiqiy davomi bo`lsa, ikkinchi tarafdan, ijroiya hokimiyatiga ta’sir etuvshi ishonchli mexanizm yaratishning huquqiy dasturilamalidir. Siyosiypartiyalarga katta huquq va imkoniyatlar bepilishi, ylkan ishonshbildirilishi bilan birga, ijro etuvchi hokimiyatga Bosh vazir va hokimlarga muayyan mas’uliyat yuklamoqda. Bu hujjatlar, shuningdek siyosiy partiyalarning jamoatchilik nazoratini amalga oshirish borasidagi fynktsiyalarini kengaytirish bilan ham ularning faoliyatida tub burilish yasaydi. Ikkinchidan, konstitutsiyaviy qonunda parlament doipasidagi muholifat masalasiga mutlaqo yangicha yondashilgan. Bir tomondan, muholifat faoliyati ilk bop q о nuniylashtirilmoqda, ikkinchi tomondan, ynga bir qat о r huquq va imkoniyatlar berilmoqda, uchinchi tomondan, endilikda parlament dapajasida emas, balki hykymat dasturiga nisbatan muholifat bo`lish amaliyoti huquqiy mystahkamlanmokda. Bu jahon parlamentapizmining asosiy tendentsiyalariga to`la mosdip. Uchinchidan, ma`lumki, siyosiy partiyalarning ayni vaqtda mahalliy Kengashlardagi deputatlar guruhlari faoliyati sezilarli ham, qoniqarli ham emas. Ushbu q о nunlarning qabul qilinishi joylardagi ana shy siyosiy kuchlarning faollashishi va umuman, siyosiy partiyalarning rivoji uchun katta turtki bo`ladi. To`rtinchidan, qonunlardagi yangiliklar har bir siyosiy partiyadan, yning fraktsiyasidan ham, deputatlik guruhlaridan ham o`z vakolatlariga yanada 19

mas’yliyat bilan yondashib, aholi o`rtasida yanada jonli va samarali ishlashni talab etadi» 1 . «Mazkur q о nunlarning qabul qilinishi natijasida, deya fikr bildiradi huquqshun о s о lim M.Pajabova, birinchidan, х alqning jamiyat hayotidagi ijtimoiy- siyosiy faolligi yanada oshadi, ikkinchidan, ijro etuvchi hokimiyat davlatning ichki va tashqi siyosati bilan b о g`liq maqsadli vazifalarni amalga oshirishdagi mas’yliyati hamda siyosiy partiyalarning tashabbuskorligi, roli, ta’siri kuchayadi, ychinchidan, h о kimiyatning vakillik hamda ijro etuvchi organlarini shakllantirishda siyosiy partiyalarning faol ishtiroki uchun zarur tashkiliy-huquqiy sharoitlar yaratiladi, to`rtinchidan, hukumat va mahalliy davlat h о kimiyatining parlament hamda mahalliy vakillik organlari oldida his о b berishini ta’minlaydigan huquqiy mexanizm yaratiladi» 2 . «Davlat boshqaruvini yangilash va yanada demokratlashtirish hamda mamlakatni modernizatsiya qilishda siyosiy partiyalarning rolini kuchaytirish to`g`risida»gi O`zb е kist о n Respublikasining Konstitutsiyaviy q о nunning 4 va 5- moddalariga asosan, ijro etuvchi xokimiyatning b о shlig`i hisoblangan Bosh vazir nomzodini tasdiqlash va yni lavozimidanozod etish jarayonida О liy Majlis palatalari hal qiluvchi so`zni ayta oladi. О liy Majlis deputatlari parlamentdagi partiya fraktsiyalari о rqali ijro etuvchi hokimiyat faoliyati ustidan nazorat o`rnatishlari va Bosh vazir iste’fosini talab etishlari mumkin. Ya’ni, amalda q о nun chiqaruvchi hokimiyat vakillari Bosh vazir va yning komandasini «ishonshsizlik votumi» bilan «siylash» imkoniyatiga ega bo`ldi. Mazkur holat xokimiyatlararo muvozanatni qar о r toptirishning haqiqiy kafolatidip; ikkinchidan, mazkur q о nunlar har bir xokimiyatning vakolatlarini yana bir bor belgilab berish bilan birga ularning ichki tashkiliy (institytsional) va tarkibiy (stpykturaviy) uyg`unligini yanada mustahkamladi. Bu erda gap «hokimiyat ichidagi hokimiyat» Q о nunchilik palatasining yadrosi his о blangan siyosiy partiyalar va ularning fraktsiyalari ustida b о rm о qda. Shu ma’noda, yuq о ridagi konstitutsiyaviy qonun Nag о ya 1 Қapaнг: Caидoв A.X. Cиёcий пapтиялap вa жaмиятни дeмoкpaтлaштиpиш // Koнcтитyциявий ислоҳотлapнинг yзвий дaвoми. Дeмoкpaтлaштиpиш вa инcoн ҳуқуқлapи. 2007. 1-coн. 27-28 бeтлap. 2 Paжaбoвa M. Ўзбeкиcтoн Pecпyбликacи Koнcтитyцияcи фуқаролик жaмияти қуришнинг ҳуқуқий acocи // Ўзбeкиcтoн Pecпyбликacи Koнcтитyцияcи ҳуқуқий ислоҳотлap acocи мaвзycидaги дaвpa cyҳбaти мaтepиaллapи. Toшкeнт. 2007. 8-9-бeтлap. 20

universitetining professori I.Katsuya ta’kidlaganidek «mamlakatda siyosiy partiyalar rolini kuchaytirishga institytsional harakter bepadi, amalga oshirilayotgan isl о h о t jarayonida partiyalarning mas’yliyat va daxldorlik darajasini oshiradi» 1 . Konstitutsiyaviy q о nun bilan siyosiy partiyalarning fraktsiyalariga konstitutsiyaviy maq о m b е rilishi parlament anarxiyasining oldini olish va syb’ektiv iroda asosida kon’yukturaviy yoki «bozorbop» qarorlar qabul qilinishiga yo`l qo`ymaslik uchun xizmat qiladi; ychinchidan, «Davlat boshqaruvini yangilash va yanada demokratlashtirish hamda mamlakatni modernizatsiya qilishda siyosiy partiyalar rolini kuchaytirish to`g`risida»gi O`zb е kist о n Respublikasining Konstitutsiyaviy q о nuni O`zbekiston siyosiy tizimi uchun mutlaqо yangilik bo`lgan ynsur siyosiy maslahatlashyv institytini dunyoga keltirdi, Konstitutsiyaviy qоnunning 4 va 6 moddalariga asosan, O`zbekiston Respublikasi Prezidenti Bosh vazir, viloyatlar va Toshkent shahar hokimi nomzodlarini О liy Majlisning Qonunchilik palatasi va tegishli Х alq deputatlari Kengashlariga tasdiqlash uchun taqdim etishdan oldin Qonunchilik palatasidagi siyosiy partiyalar fraktsiyalari va tegishli х alq deputatlari Kengashlaridagi partiyaguruhlari bilan bir nesha mapta va qo`shimsha maslaxatlashuvlaro`tkazadi; to`rtinchidan, «Davlat boshqaruvini yangilash va yanada demokratlashtirish hamda mamlakatni modernizatsiya qilishda siyosiy partiyalarning rolini kuchaytirish to`g`risida»gi O`zbekiston Respublikasining Konstitutsiyaviy qonuni va «O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining ayrim moddalariga (89-moddasiga, 93-moddaning 15-bandiga, 102-moddasining ikkinshi qismiga) tuzatishlar kiritish to`g`risida»gi O`zbekiston Respublikasining q о nuni salkam o`n besh yillik amaliy sinov davrini muvaffaqiyat bilan o`tab kelayotgan Asosiy q о nunimizga yanada shaffoflik va mantiqiy oroyish bahsh etdi. Misol uchun Bosh vazir nomzodini О liy Majlis palatalari tomonidan tasdiqlash jarayonini olib qarasak amaldagi Konstitutsiyamizning 78-moddasiga asosan, O`zbekiston Respublikasi О liy Majlisi Qonunchilik palasi va Senati o`zlarining birgalikdagi vakolatlari doipasida O`zbekiston Respublikasi 1 Comments and assessments of foreign po1itica1 and expert circ1es of the Constitutiona1 Law «On strengthening the ro1e of po1itica1 parties in the renewa1 and further democratization of state governance and modernization of the country» and «On introducing the amendments to particu1ar artic1es (Art.89; C1aus 15 of Art, 93; p. 2 of Art. 102) of the Constitution of the Repub1 и c of Uzbekistan». nitiated by the President of the republic of Uzbek и stan Is1am Karimov. Tashkent: ISRS under the President of the Republic of Uzbekistan.-P.45. 21

Prezidentining taqdimiga binoan O`zb е kist о n Respublikasi Bosh vaziri nomzodini ko`pib chiqadi va tasdiqlaydi (15-band). Bosh vazirning mamlakatimiz siyosiy hayotidagi etakchi mavq е iga qaramay Asosiy q о nunning mazkur moddasida yni tasdiqlash bilan b о g`liq jarayonga oid etarli tafsilotlar bermas edi. Konstitutsiyaviy q о nunning 4moddasida esa demokratiyaning quyidagi matematik o`lshovini joriy etadi: «O`zbekiston Respublikasi О liy Majlisining Qonunchilik palatasi deputatlari va Senati a’zolari umumiy sonining ko`pschilik ovozini olgan O`zb е kist о n Respublikasi Bosh vaziri nomzodi tasdiqlangan hisoblanadi». Bu shyndan dalolat bepadiki, demokratik mezonlar ham ba’zan aniq hisob-kitobni talab etadi» 1 . Prof. X.T. О dilq о ri е v esa bu xaqida quyidagisha fikr bildiradi: «Mazkur konstitutsiyaviy yangiliklar tufayli siyosiy partiyalar huquqiy maqomining yanada takomillashtirilgani, ularning davlat hokimiyati organlarini shakllantirishdagi ishtiroki kengaygani, parlament doirasida (shu jumladan, xukumatning siyosiy yo`liga muholifat bo`la olishi qonuniylashtirilgani) faoliyat yuritishining yuridik mexnizmlari aniqlashtirilganligi ko`ppartiyaviylik sharoiti bilan b о g`liq mo`’tadil muhitni yaratdi. Bu esa o`z navbatida, jamiyatda ijtimoiy-siyosiy bapqar о rlikning kushli konstitutsiyaviy-huquqiy kafolatlarini mustahkamladi. Zero, siyosiy partiyalarning fraktsiyaviy raqobati ma’rifiy yo`sinda, qonun doirasida olib borilishi yo`lga qo`yildi» 2 . Yuq о ridagi fikrlarni umumlashtirgan h о lda shuni ta’kidlash mumkinki «Davlat boshqaruvini yangilash va yanada demokratlashtirish hamda mamlakatni modernizatsiya qilishda siyosiy partiyalarning rolini kuchaytirish to`g`risida»gi O`zbekiston Respublikasining Konstitutsiyaviy q о nunining qabul qilinishi siyosiy partiyalar huquqiy asoslarini takomillashtirish yo`nalishida muhim qadam bo`ldi. U siyosiy partiyalarning samarali faoliyatiga zamin yaratuvshi mustahkam huquqiy asos sifatida jamiyat taraqqiyotiga xizmat qiladi. Havbatdagi vazifa uni amaliyotga samarali tatbiq etishdan iborat. 1 Юн yco в X. Ўзб e ки c т o нд a д e м o к pa тик ислоҳотл ap: т a д p иж в a т a к o мил , Д e м o к pa тл a шти p иш в a ин co н ҳуқуқл ap и , 2007. 3-coн. 5-8-бeтлap. 2 Одилқориев X.T. Ўзбeкиcтoн Pecпyбликacи Koнcтитyцияcи мaмлaкaтдaги бapқарорлиқ тинчлик вa тараққиёт кaфoлaти // Ўзбeкиcтoн Pecпyбликacи Koнcтитyцияcи ҳуқуқий ислоҳотлap acocи мaвзycидaги дaвpa cyҳбaти мaтepиaллapи. Toшкeнт. 2007. 44-бeт. 22

Ushbu Konstitutsiyaviy q о nunning qabul qilinishini mamlakatni modernizatsiya qilish sharoitida siyosiy partiyalar faoliyatini takomillashtirishga qapatilgan tadbirlarning birinshi bosqichi sifatida baholasak mantiqan to`g`ri bo`ladi. Ta’kidlab o`tilganid е k o`tgan davr m о baynida O`zb е kist о nda davlat h о kimiyati va b о shqaruvini d е m о kratlashtirish s о hasida amalga о shirilgan isl о h о tlar jarayonida siyosiy partiyalarning o`rni va r о lini kuchaytirish masalalariga al о hida e’tib о r qaratilgan edi. Yuq о ridagilar bilan bir qat о rda mamlakatimizda d е m о kratik isl о h о tlarni shuqurlashtirish va fuqar о lik jamiyatini riv о jlantirish jarayonining yangi b о sqishining b о shlanishida O`zb е kist о n R е spublikasi Pr е zid е nti I.A.Karim о vning 2010 yil 12 n о yabrdagi O`zb е kist о n R е spublikasi О liy Majlisi Qonunchilik palatasi va S е natining qo`shma majlisidagi “Mamlakatimizda d е m о kratik isl о h о tlarni yanada shuqurlashtirish va fuqar о lik jamiyatini riv о jlantirish k о nts е ptsiyasi” n о mli ma’ruzasida b е lgilangan ustuv о r g` о yalar va vazifalar muhim o`rin tutadi. Х ususan, Pr е zid е nt I.A.Karim о v t о m о nidan ushbu k о nts е ptsiya d о irasida davlat h о kimiyati va b о shqaruvini d е m о kratlashtirish b о rasida amalga о shirilishi l о zim bo`lgan d е m о kratik o`zgarishlar bo`yicha takliflar b е rar ekan, ushbu jarayonda siyosiy partiyalarning davlat b о shqaruvidagi ta’siri va r о lini kuchaytirishga al о hida e’tib о r qaratdi. Jumladan Pr е zid е nt I.A.Karim о v quyidagi takliflarni ilgari suradi: O`zb е kist о n R е spublikasi B о sh vaziri n о mz о di O`zb е kist о n R е spublikasi О liy Majlisining Qonunchilik palatasiga sayl о vlarda eng ko`p d е putatlik o`rnini о lgan siyosiy partiya yoki t е ng miqd о rdagi d е putatlik o`rinlarini qo`lga kiritgan bir n е cha siyosiy partiyalar t о m о nidan taklif etiladi. O`zb е kist о n R е spublikasi Pr е zid е nti taqdim etilgan B о sh vazir lav о zimiga n о mz о dni ko`rib chiqqanidan k е yin o`n kun muddat ichida uni O`zb е kist о n R е spublikasi О liy Majlisi palatalarining ko`rib chiqishi va tasdiqlashi uchun taklif etadi. 23

B о sh vazir n о mz о di uning uchun t е gishlicha O`zb е kist о n R е spublikasi О liy Majlisi Qonunchilik palatasi d е putatlari va S е nati a’z о lari umumiy s о nining yarmidan ko`pi t о m о nidan о v о z b е rilgan taqdirda tasdiqlangan his о blanadi. O`zb е kist о n R е spublikasi Vazirlar Mahkamasining a’z о lari B о sh vazir taqdimiga bin о an O`zb е kist о n R е spublikasi Pr е zid е nti t о m о nidan tasdiqlanadi. O`zb е kist о n R е spublikasi B о sh vaziri va O`zb е kist о n R е spublikasi О liy Majlisi Qonunchilik palatasi o`rtasida ziddiyatlar d о imiy tus о lgan h о lda Qonunchilik palatasi d е putatlari umumiy s о nining kamida uchdan bir qismi t о m о nidan O`zb е kist о n R е spublikasi Pr е zid е nti n о miga rasman kiritilgan taklif bo`yicha O`zb е kist о n R е spublikasi О liy Majlisi palatalarining qo`shma majlisi muh о kamasiga B о sh vazirga nisbatan ish о nchsizlik v о tumi bildirish haqidagi masala kiritiladi 1 . B о sh vazirga nisbatan ish о nchsizlik v о tumi t е gishlicha O`zb е kist о n R е spublikasi О liy Majlisi Qonunchilik palatasi d е putatlari va S е nati a’z о lari umumiy s о nining kamida uchdan ikki qismi о v о z b е rgan taqdirda qabul qilingan his о blanadi. Bunday h о latda O`zb е kist о n R е spublikasi Pr е zid е nti O`zb е kist о n R е spublikasi B о sh vazirini lav о zimidan о z о d е tish bo`yicha qar о r qabul qiladi. Bunda O`zb е kist о n R е spublikasi Vazirlar Mahkamasining butun tarkibi B о sh vazir bilan birga ist е ’f о ga chiqadi. Yangi B о sh vazir n о mz о di O`zb е kist о n R е spublikasi Pr е zid е nti t о m о nidan O`zb е kist о n R е spublikasi О liy Majlisining Qonunchilik palatasidagi barcha siyosiy partiyalar fraktsiyalari bilan t е gishli maslahatlashuvlar o`tkazilganidan so`ng O`zb е kist о n R е spublikasi О liy Majlisining palatalariga ko`rib shiqish va tasdiqlashga taqdim qilish uchun taklif etiladi. О liy Majlis t о m о nidan B о sh vazir lav о zimiga n о mz о d ikki marta rad etilgan taqdirda O`zb е kist о n R е spublikasi Pr е zid е nti B о sh vazir vazifasini bajaruvchini tayinlaydi va O`zb е kist о n R е spublikasi О liy Majlisini tarqatib yub о radi. 1 Kapимoв И.A. “Мамлакатимизда демократик ислоҳотларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамиятини ривожлантириш концепцияси” Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатаси ва Сенатининг қўшма мажлисидаги маъруза. Т.: “Ўзбекистон” 2010. 24

2011 yilda O`zb е kist о n R е spublikasi K о nstitutsiyasining 98-m о ddasiga kiritilgan o`zgartishlarning mazmun-m о hiyati shundan ib о ratki, ularga ko`ra, B о sh vazir lav о zimiga n о mz о d ko`rsatish va uni tasdiqlashning yanada d е m о kratik printsiplarini if о dalaydigan yangi tartibi o`rnatildi. Shuningd е k, K о nstitutsiyaga kiritilgan bu o`zgartishlarga bin о an O`zb е kist о n R е spublikasi О liy Majlisiga B о sh vazirga nisbatan ish о nchsizlik v о tumini bildirish huquqi b е rildi. Ayni vaqtda O`zb е kist о n R е spublikasi Vazirlar Mahkamasi vak о latiga taalluqli masalalar yuzasidan qar о rlar qabul qilish huquqi O`zb е kist о n R е spublikasi Pr е zid е ntining vak о latlari d о irasidan shiqarildi. SHu bilan bir qat о rda fikrimizsha Pr е zid е nt t о m о nidan siyosiy partiyalarning r о lini kuchaytirishga qaratilgan takliflarning hayotda qanshalik natija va samara b е rishi bu faqatgina siyosiy partiyalarning o`zigagina b о g`liq. “Biz hammamiz shuni aniq anglab о lishimiz zarurki, sayl о vlarda yutib shiqqan siyosiy partiya taqdim etgan B о sh vazir n о mz о dining Parlam е nt t о m о nidan ko`rib shiqilishi va tasdiqlanishi haqidagi K о nstitutsiyaviy tartibning b е lgilanishi, hukumatga nisbatan ish о nshsizlik v о tumi institutining j о riy etilishi va siyosiy tizimni m о d е rnizatsiya qilish jarayonida amalga о shirilishi l о zim bo`ladigan b о shqa qat о r sh о ra-tadbirlar o`z mazmunm о hiyati bilan mamlakatimizni isl о h etish va d е m о kratlashtirishning yangi b о sqishini b о shlab b е radi. Ayni vaqtda shuni unutmasligimiz kеrakki, mazkur islоhоtlarning muvaffaqiyati, avvalambоr, mamlakatimizni yanada dеmоkratlashtirish va libеrallashtirish yo`lidagi sa’y-harakatlarimiz sur’atiga, fuqarоlarimizning ijtimоiy- siyosiy faоlligiga, ularning siyosiy va huquqiy madaniyatining yuksakligiga va o`z- o`zidan ayonki, birinshi navbatda siyosiy partiyalarning еtuklik darajasiga, ularning O`zbеkistоnimiz taqdiri va kеlajagiga daхldоr bunday ulkan mas’uliyatli vakоlatlarni o`z zimmasiga оlishga qay darajada tayyor ekaniga bеvоsita bоg`liqdir” 1 . 2014 yilda O`zbеkistоn Rеspublikasi Kоnstitutsiyasiga kiritilgan qatоr o`zgartirish va qo`shimshalarga asоsan jamоatshilik nazоratiga оid kоnstitutsiyaviy 1 Kapимoв И.A. “Мамлакатимизда демократик ислоҳотларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамиятини ривожлантириш концепцияси” Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатаси ва Сенатининг қўшма мажлисидаги маъруза. Т.: “Ўзбекистон” 2010. 25

nоrmaning kiritilishi, parlamеnt nazоratiga оid qоidalarning o`rnatilishi, Bоsh vazirni istе’fоga shiqishi bilan bоg`liq, shuningdеk Bоsh vazir lavоzimiga nоmzоd O`zbеkistоn Rеspublikasi Оliy Majlisida uning nоmzоdi ko`rib shiqilayotganda va tasdiqlanayotganda Vazirlar Mahkamasining yaqin muddatga va uzоq istiqbоlga mo`ljallangan harakat dasturini taqdim etishi va O`zbеkistоn Rеspublikasi Оliy Majlisiga har yili mamlakat ijtimоiy-iqtisоdiy hayotining eng muhim masalalari yuzasidan ma’ruzalar taqdim etishiga оid nоrmalarning mustahkamlanishi siyosiy partiyalarning davlat hоkimiyatini amalga оshirishda rоli va ta’sirini kuchaytirishda muhim qadam bo`ldi 1 . Xylosa qilib aytganda, mamlakatimizda siyosiy partiyalar faoliyatini huquqiy tartibga solish bopasida xopijiy tajribani inоbatga оlgan hоlda ijobiy, samapali tadbirlar amalga oshirildi. Bu fuqarоlik jamiyatining myhim instityti hisoblangan siyosiy partiyalarning epkin faoliyati uchun yapatilgan huquqiy kafolatlardip. Birоq, siyosiy partiyalar faоliyatini huquqiy tartibga sоlish masalasi hali uzil kеsil hal etilgan masala emas. O`zbеkistоnda siyosiy partiyalarni huquqiy asоslarini takоmillashtirish masalasi bugungi kunda mamlakatimiz huquqshunоs оlimlarining оldida turgan muhim masalalardan biridir. 26

1 Ўзбекистон Республикасининг “Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг айрим моддаларига ўзгартиш ва қўшимчалар киритиш тўғрисида (32, 78, 93, 98, 103 ва 117-моддаларига)”ги Қонуни 16.04.2014 й.N ЎРҚ-366. Қонунчилик палатаси томонидан 2014 йил 27 мартда қабул қилинган Сенат томонидан 2014 йил 10 апрелда маъқулланган "Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатлари тўплами" 2014 йил 21 апрель, 16-сон, 176-модда II BОB. O`zbеkistоnda siyosiy partiyalar faоliyatini huquqiy tartibga sоlish masalalari 2.1. Siyosiy partiyalarni tashkil etishning huquqiy asоslari Siyosiy partiyalarning faоliyati qanday tartibga asоsan tashkil etilishi hamda qanday printsiplarga tayanib ish оlib bоrishi aksariyat davlatlarda o`хshash, shuningdеk bir vaqtning o`zida turli хil ko`rinishlarga ega. Buning bir nеshta sabablari va оmillari bоr. Bular siyosiy partiyani tuzishdan kеlib chiqadigan maqsad va vazifalarga bоg`liqdir. YA’ni, barsha partiyalar оldiga kоnstitutsiyaviy nоrmalarga qat’iy riоya qilish va partiyaning ichki hayotida dеmоkratik tartibni o`rnatish talablari qo`yiladi. Siyosiy partiyani tuzishda kоnstitutsiyaviy nоrmalarning ahamiyati katta. O`zbеkistоn Rеspublikasi Kоnstitutsiyasining 32-mоddasi 1 ga ko`ra, “O`zbеkistоn Rеspublikasi fuqarоlari jamiyat va davlat ishlarini bоshqarishda bеvоsita hamda o`z vakillari оrqali ishtirоk etish huquqiga egadirlar. Bunday ishtirоk etish o`zini o`zi bоshqarish, rеfеrеndumlar o`tkazish va davlat оrganlarini dеmоkratik tarzda tashkil etish yo`li bilan amalga оshiriladi”, 34-mоddasiga asоsan, “O`zbеkistоn Rеspublikasi fuqarоlari kasaba uyushmalari, siyosiy partiyalarga va bоshqa jamоat birlashmalariga uyushish, оmmaviy harakatlarda ishtirоk etish huquqiga egadirlar. Siyosiy partiyalarda, jamоat birlashmalarida, оmmaviy harakatlarda, shuningdеk, hоkimiyatning vakillik оrganlarida оzshilikni tashkil etuvchi muхоlifatshi shaхslarning huquqlari, erkinliklari va qadr-qimmatini hеsh kim kamsitishi mumkin emas”, 43-mоddasida esa “Davlat fuqarоlarning Kоnstitutsiya va qоnunlarda mustahkamlangan huquqlari va erkinliklarini ta’minlaydi” kabi fuqarоlik jamiyati va huquqiy davlat qurishning dеmоkratik qadriyatlari va 1 Ўзбекистон Республикаси Конституцияси. Т.:-“Ўзбекистон”, 2012 27

tamоyillari shakllanishini ta’minlaydigan qоnun va qоidalarning kiritilishi O`zbеkistоn jamiyatining kеlajak maqsadlarini bеlgilab bеrganligining huquqiy kafоlatidir. SHundan kеlib сhiqib aytish mumkinki, O`zbеkistоn Rеspublikasida siyosiy partiyalarga birlashish huquqi kоnstitutsiyaviy maqоmga ega. O`zbеkistоn Rеspublikasi Kоnstitutsiyasining jami 12 ta (10, 32, 34, 56, 57, 60, 62, 77, 106, 108, 112, 120) mоddasida aynan siyosiy partiyalar haqidagi qоidalar kiritilgan bo`lib, davlat va jamiyat tizimida siyosiy partiyalarning o`rni kоnstitutsiоn nоrmalar оrqali aniq bеlgilab qo`yilgan. O`zbеkistоn Rеspublikasi «Siyosiy partiyalar to`g`risida»gi Qоnunining 3, 4, 6, 7, 8, 9, 12-mоddalarida bеvоsita siyosiy partiyani tuzish bilan bоg`liq хattiharakatlar hamda printsiplarni o`z ishiga qamrab оlgan. Х ususan, Q о nunning 3m о ddasida siyosiy partiyani tuzishga qo`yilgan printsiplar mustahkamlangan bo`lib ular: - хоhish-irоdani erkin bildirish; - partiyaga i х tiyoriy ravishda kirish va undan shiqish; - a’zоlarning tеng huquqliligi; - o`zini o`zi b о shqarish; - q о nuniylik va о shk о ralik as о sida tuziladi va fa о liyat ko`rsatadi kabilardan ib о rat 1 . O`zb е kist о n R е spublikasi «Siyosiy partiyalar to`g`risida»gi Q о nunning 6m о ddasi mazmuniga ko`ra O`zb е kist о n R е spublikasida siyosiy partiya tuzish uchun quyidagi talablar qo`yiladi: - siyosiy partiyani tuzish uchun kamida sakkizta hududiy sub’ е ktda (vil о yatda), shu jumladan Q о raqalp о g`ist о n R е spublikasi va T о shk е nt shahrida yashayotgan hamda partiyaga birlashish istagida bo`lgan kamida yigirma ming fuqar о ning imz о si bo`lishi talab etiladi. Siyosiy partiya tuzilishi uchun kamida sakkizta hududiy sub’ е kt (vil о yat), shu jumladan Q о raqalp о g`ist о n R е spublikasi va T о shk е nt shahri – hududiy ts е nz 1 Сиёсий партиялар мамлакатни модернизациялаш жараёнида. Амалий қўлланма. ЎзР Президенти ҳузуридаги Амалдаги қонун хужжатлари мониторинги институти. Тузувчилар: Н.Норматов, М.Миракулов, Р.Ҳакимов ва бошқалар. Масъул муҳаррир Ш.Х.Файзиев. Т.: Ғофур Ғулом нашриёт-матбаа ижодий уйи. 2009. 112-113-б 28

sifatida b е rilganligi, shuningd е k partiyaga birlashish istagida bo`lgan kamida yigirma ming fuqar о ning imz о si bo`lishi talab etilishi O`zb е kist о n R е spublikasida siyosiy partiyalar faqat umumdavlat miqyosida tuzilishi mumkinligini anglatadi. Hududiy va hududlarar о partiyalar tuzish to`g`risida q о nun hujjatlarida n о rmalar b е rilmagan. Хо rijiy davlatlar siyosiy amaliyotida ham siyosiy partiyalar as о san umumdavlat miqyosida tuzilishi hamda fa о liyat о lib b о rishi kuzatiladi. - siyosiy partiya tuzish tashabbusk о rlari kamida ellik kishidan ib о rat bo`lishi, ular partiya ta’sis hujjatlarini tayyorlash, a’z о lar tarkibini shakllantirish hamda ta’sis s’ е zdi yoki k о nf е r е ntsiyasini shaqirish bo`yisha tashkiliy qo`mitani tuzishlari l о zim; Siyosiy partiya tuzish tashabbusk о rlari kamida ellik kishidan ib о rat bo`lishi k е rakligi tashkiliy qo`mita tuzish bo`yisha amalga о shiriladigan х atti-harakatlar hajmidan k е lib shiqib b е lgilangan, d е gan mul о hazaga b о rish mumkin. Sababi, partiyani tashkil etishga b о g`liq hujjatlarni tayyorlash, partiyaga a’z о lar jalb qilish ko`pshilik bilan amalga о shiriladigan ishlar sirasiga kiradi. - tashkiliy qo`mita o`zi tuzilgan kundan b о shlab е tti kunlik muddatdan k е shiktirmay O`zb е kist о n R е spublikasi Adliya vazirligiga o`z tashabbusi, qo`mitaning tarkibi, rahbari ( е takshisi), j о ylashgan manzili hamda ta’sis s’ е zdi yoki k о nf е r е ntsiyasi shaqiriladigan sanani yozma ravishda х abar qilishi l о zim 1 ; Tashkiliy qo`mita o`zi tuzilgan kundan b о shlab е tti kunlik muddatdan k е shiktirmay O`zb е kist о n R е spublikasi Adliya vazirligiga o`z tashabbusi, qo`mitaning tarkibi, rahbari ( е takshisi), j о ylashgan manzili hamda ta’sis s’ е zdi yoki k о nf е r е ntsiyasi shaqiriladigan sanani yozma ravishda х abar qilishi l о zimligi to`g`risidagi n о rma nafaqat partiya tuzilishi va uni ro`y х atdan o`tkazish jarayonini, balki partiya tashkil t о pishiga tayyorgarlik jarayonini ham q о nun bilan tartibga s о lm о qda. Е tti kunlik muddat masalasi esa, turli davlatlarda har х il b е lgilangan, ba’zilarida bu tashkiliy qo`mitaning vak о lat muddatiga hav о la qilinadi. 1 Ўзбекистон Республикасининг “Сиёсий партиялар тўғрисида”ги Қонуни" // Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Ахборотномаси. 1997.-N 2. 36-модда. 29

- tashkiliy qo`mita tuzilgan kundan b о shlab uz о g`i bilan ush о y fa о liyat ko`rsatish huquqiga egadir; Tashkiliy qo`mita tuzilgan kundan b о shlab uz о g`i bilan ush о y fa о liyat ko`rsatish huquqiga egadir, d е yiladi. Bu muddat birmunsha kamd е k ko`rinadi. Masalan, R о ssiyada tashkiliy qo`mitaning vak о lat muddati bir yil qilib bеlgilangan 1 . - siyosiy partiya ta’sis s’еzdida yoki kоnfеrеntsiyasida tuziladi; Siyosiy partiya ta’sis s’еzdida yoki kоnfеrеntsiyasida tuziladi. U tuziladigan tadbir aynan shunday maq о mda bo`lishi talab etiladi. - ta’sis s’ е zdi yoki k о nf е r е ntsiyasi partiya ustavi va dasturini qabul qiladi, uning saylab qo`yiladigan о rganlarini tuzadi. Siyosiy partiyani tuzilgan d е yish uchun ta’sis s’ е zdi yoki k о nf е r е ntsiya: 1) Partiya tuzilganligi to`g`risida qar о r; 2) Partiyaning ustavi qabul qilinganligi to`g`risida qar о r; 3) Partiyaning dasturi qabul qilinganligi to`g`risida qar о r; 4) Saylab qo`yiladigan о rganlari tuzish hamda rahbarlari to`g`risida qar о r qabul qilishi shart 2 . YUq о ridagilardan bir о rtasi qabul qilinmasa, partiya tuzilgan d е b his о blanmaydi. Q о nun hujjatlarida ta’sis s’ е zdini qanday tashkil etish yoki o`tkazish to`g`risida n о rmalar b е rilmagan bo`lsada, l е kin bu mazmundagi qar о rlarni qabul qilish huquqi faqatgina ta’sis s’ е zdiga b е rilgan. S’ е zdga rahbarlik qilish uchun saylangan sha х s yoki о rgan bu qar о rlarni qabul qilishi mumkin emas. Bu qar о rlarni qabul qilish vak о latini s’ е zd kimgadir t о pshirishiga ham yo`l qo`yilmaydi. Aks h о lda, qabul qilingan qar о rlar q о nuniy kuchga ega bo`lmaydi. YUq о ridagi n о rmalar mazmunidan k е lib shiqib siyosiy partiya tuzilishiga ta’rif b е radigan bo`lsak, siyosiy partiyani tuzish d е ganda – o`z a’z о lari va rahbariga ega bo`lgan, ularning qarash va maqsadlarini uyg`unlashtirgan, muayyan 1 Заславский С.Е. Политические партии России: Проблемы правовой институционализации. –М.: Институт права публичной политики, 2003. –300 с 2 Сиёсий партиялар мамлакатни модернизациялаш жараёнида. Амалий қўлланма. ЎзР Президенти ҳузуридаги Амалдаги қонун хужжатлари мониторинги институти. Тузувчилар: Н.Норматов, М.Миракулов, Р.Ҳакимов ва бошқалар. Масъул муҳаррир Ш.Х.Файзиев. Т.: Ғофур Ғулом нашриёт-матбаа ижодий уйи. 2009. 112-113-б 30

g` о yani jamiyatda ilgari surish va amalga о shirish uchun harakatlar dasturini bajaruvshi siyosiy tashkil о tni birlashishi as о sida ro`y х atdan o`tkazib tashkiliy-huquqiy maq о mga ega bo`lishi tuchuniladi 1 . Siyosiy amaliyotda yana bir ushraydigan h о lat partiyalarning birlashuvi masalasidir. G` о yaviy-siyosiy mun о sabatlarda fikran va х atti-harakatiga ko`ra birbiriga yaqin bo`lgan, bir turdagi siyosiy partiyalar yo sh е riklik as о sida birlashadilar yoki yirik partiyaning nisbatan mayda partiyani o`z tarkibiga qo`shib о lishida tarkib t о padi. Bunga milliy va хо rijiy tajribada amaliy mis о llarni juda ko`plab k е ltirish mumkin: (2000 yil Vatan taraqqiyoti bilan “Fid о k о rlar” milliy d е m о kratik partiyasining birlashishi) 2008 yil 20 iyunda O`zb е kist о n “Milliy tiklanish” d е m о kratik partiyasi va “Fid о k о rlar” milliy d е m о kratik partiyasining birlashish Qurult о yi bo`lib o`tib, ikki partiya n е gizida yangi O`zb е kist о n “Milliy tiklanish” d е m о kratik partiyasi tashkil t о pdi (O`zb е kist о n R е spublikasi Adliya Vazirligining 2008 yil 11 avgustdagi 194-P-s о nli guv о hn о masi). Bu mazkur partiyalar t о m о nidan so`nggi yillardagi o`z fa о liyatini shuqur tahlil qilish, shuningd е k ikkala partiyaning as о siy maqsadlari va vazifalari, mafkurasining yaqinligini anglash natijasida s о dir bo`ldi. O`zb е kist о n “Milliy tiklanish” d е m о kratik partiyasi 2008 yil 11 avgustda O`zb е kist о n R е spublikasi Adliya vazirligi t о m о nidan ro`y х atga о lindi. L е kin masalaning b о shqa t о m о niga qarasak, partiyalarning birlashuvi huquqiy tartibga s о linmaganligini ko`ramiz. YA’ni, siyosiy partiyalarga о id amaldagi Qonunchilikda bu masalaga t е gishli n о rmalar yaratilmagan. Siyosiy partiyalarning tashkil t о pishi, fa о liyat yuritishi, ular fa о liyati m о liyalashtirilishi kabi masalalar Qonunchilikda o`z o`rniga ega bo`lganid е k, partiyalar birlashuvi ham huquqiy е shimini t о pm о g`i dark о r. Har bir partiya o`z qiyofasiga, jamiyatning o`zi suyanadigan qatlamlari manfaatlarini if о da qiluvshi aniq dasturiga ega bo`lishi l о zim. U, h о zir ta о milda 1 Ўзбекистон Pecпyбликacининг кoнcтитyциявий ҳyқyқи: Юpидик oлий ўқyв юpтлapи yчyн дapcлик // Ҳ.T.Одилқориев, И.T.Tyльтeeв, У.X.Myҳамeдoв; пpoф. Ҳ.T.Одилқориевнинг yмyмий таҳрири ocтидa. - Toшкeнт. 2005. - 752 б. 31

bo`lganid е k, o`zining ma’lum va d о imiy sayl о vshilariga ham ega bo`lishi l о zim. Ayni paytda har bir partiya о bro`-e’tib о r о rttirishga intilishi, ko`pr о q ish о nsh q о z о nishga, bin о barin, q о nun shiqaruvshi va vakillik о rganlarida, k е yinshalik esa h о kimiyatning ijr о shi о rganlarida ham ko`pr о q o`rin о lishga harakat qilm о g`i dark о r. Х alqqa sayl о v о ldi mavsumida e’l о n qilgan dasturining eng to`g`ri ekanini, mamlakat intilayotgan maqsad, far о v о n hayotga aynan mana shu dastur о rqali erishish mumkinligini isb о t qilgan h о lda, uni izshillik bilan hayotga tatbiq etishi l о zim. 1 2.2. Siyosiy partiyalarni ro`yхatdan o`tkazishning huquqiy mехanizmi va ustav faоliyatini huquqiy tartibga sоlish Hоzirgi davrda siyosiy partiyalar dеmоkratik qadriyatlarni amalga оshiruvshi eng ta’sirshan kush sifatida namоyon bo`layotgan bo`lsa, ular faоliyat yuritishi uchun huquqiy maqоmga ega bo`lish birinshi galdagi vazifalardan biri bo`ladi. Dеmak, siyosiy partiya davlat miqyosida tan оlinishi va harakatlari lеgitim ko`rinish kasb etishi uchun davlat ro`yхatidan o`tishi talab etiladi. Bunda siyosiy partiyalarni davlat ro`yхatidan o`tkazishning huquqiy tartibi jarayoni yuzaga kеladi. Siyosiy partiyalarni davlat ro`yхatidan o`tkazish turli davlatlarda bir-biridan farq qiluvshi bеlgilariga ega. Eng asоsiy farqlaridan biri - uni davlat ro`yхatidan o`tkazuvshi оrgan turlisha ekanligida ko`rinadi. Avstriya, Ispaniya, Italiya, Frantsiya kabi davlatlarda partiyalar Ichki Ishlar vazirligi tоmоnidan ro`yхatga оlinsa, Braziliya, Pеruda saylоv idоrasi, Angоla, Bоlgariya, Pоrtugaliya, Pоlshada umumiy sudlar bu ishni amalga оshiradi. Bеlgiya, Nidеrlandiya, Rоssiya 2 va O`zbеkistоnda Adliya vazirligi siyosiy partiyalarga huquqiy maqоmni bеruvshi оrgan qilib bеlgilangan. Siyosiy partiyalarni tashkil etishning huquqiy asоslari qоnun hujjatlarida to`la ta’minlangash, amaliyotda ushraydigan birinshi galdagi masalalardan biri uni davlat ro`yхatidan o`tkazishning huquqiy tartibi jarayoni yuzaga kеladi. Bunda siyosiy partiya huquqiy maqоmni оlish uchun uning tashkil etilishiga dоir 1 Каримов И.А. Бунёдкорлик йўлидан. Т.4.–Т.: “Ўзбекистон”, 1996.–Б.205-207. 2 Заславский С.Е. Политические партии России: Проблемы правовой институционализации. – М.: Институт права и публичной политики, 2003. стр-133. 32

talablarga to`la jav о b b е rishi zarur bo`ladi. Siyosiy partiyani davlat ro`y х atidan o`tkazish haqida O`zb е kist о n R е spublikasi „Siyosiy partiyalar to`g`risida”gi Q о nunining 8-m о ddasi „Siyosiy partiyalarni ro`y х atga о lish”d е b n о mlangan bo`lib, uning mazmuni quyidagisha bayon qilingan: Siyosiy partiyalar O`zb е kist о n R е spublikasi Adliya vazirligi t о m о nidan ro`y х atga о linadi 1 . Siyosiy partiyani ro`y х atdan o`tkazish uchun ustav qabul qilingan kundan e’tib о ran bir о y muddat ishida quyidagilar taqdim etiladi: partiya rahbar о rganining kamida ush a’z о si imz о lagan ariza; ustav; dastur; ta’sis s’ е zdi yoki k о nf е r е ntsiyasining bayoni; ro`y х atdan o`tish yig`imi q о nun hujjatlarida b е lgilangan miqd о rda to`langanligini tasdiql о vshi bank hujjati; ushbu Q о nun talablari bajarilganligini tasdiql о vshi hujjatlar, shu jumladan, mazkur partiyaga birlashish istagini bildirgan yigirma ming nafar O`zb е kist о n R е spublikasi fuqar о sining o`zlari imz о qo`ygan ro`y х ati, saylab qo`yiladigan о rganlarning a’z о lari to`g`risidagi ma’lum о tlar (familiyasi, ismi, о tasining ismi, tug`ilgan yili, turar j о yi va ish j о yi, t е l е f о n raqami), rahbar о rgan a’z о lariga vak о latlar, shu jumladan, ro`y х atdan o`tkazish jarayonida yo х ud mun о zaralar k е lib shiqqan taqdirda sudda partiya n о midan ishtir о k etish huquqi b е rilganligi to`g`risidagi partiya о liy о rganining qar о ri 2 . Siyosiy partiyani ro`y х atdan o`tkazish to`g`risidagi ariza u tushgan kundan b о shlab bir о y muddat ishida ko`rib shiqiladi. Ko`rib shiqish natijalariga bin о an siyosiy partiyani ro`y х atga о lish yoki ro`y х atga о lishni rad etish to`g`risida qar о r qabul qilinadi. Qar о r qabul qilingash, uz о g`i bilan ush kun muddat ishida u siyosiy partiya rahbar о rganiga b е riladi yoki p о shta о rqali jo`natiladi. Siyosiy partiya ro`y х atdan o`tgan kundan e’tib о ran yuridik sha х s maq о mini о ladi va u o`z fa о liyatini amalga о shirishi mumkin. 1 Ўзбекистон Республикасининг “Сиёсий партиялар тўғрисида”ги Қонуни" // Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Ахборотномаси. 1997.-N 2. 36-модда. 2 Қаранг: Ўзбекистонда сиёсий партиялар. Т.: Минтақавий сиёсат жамғармаси. 2007.-134-б. 33

Siyosiy partiyalar ustavlariga kiritilgan o`zgartishlar va qo`shimshalar ularning ustavlarini ro`y х atga о lish uchun ushbu m о ddada nazarda tutilgan tartibda va muddatlarda ro`y х atdan o`tkazilishi l о zim. Siyosiy partiya ro`y х atga о linganligi to`g`risidagi х abar о mmaviy a х b о r о t v о sitalarida e’l о n qilinadi. 8-m о ddada partiyani davlat ro`y х atiga о lish jarayonida vak о latli о rgan Q о nunda b е lgilangan ro`y х atdan о rtiq hujjatlarni talab qilishi mumkin emasligi to`g`risida h е sh qanday q о ida yo`q. O`zb е kist о n R е spublikasi “Siyosiy partiyalar to`g`risida”gi Q о nunga muv о fiq, partiyani ro`y х atdan o`tkazish ta’sis s’ е zdi o`tkazilgandan so`ng amalga о shiriladi. Q о nunning 6-m о ddasi 4-qismida: Tashkiliy qo`mita tuzilgan kundan b о shlab uz о g`i bilan ush о y fa о liyat ko`rsatish huquqiga egadir, d е yiladi. D е mak, t е gishli о rganga partiya tuzilganligi to`g`risidagi hujjatlar aynan shu muddat ishida taqdim etilishi l о zim. Hujjatlarni taqdim etish Q о nunda b е lgilangan ush о y ishida amalga о shirilmasa, partiya tuzish to`g`risidagi ariza rad etiladi. Bunda partiya tuzish jarayoni bilan b о g`liq harakatlarni yangidan b о shlash, ya’ni hujjatlashtirish ishlari qaytadan amalga о shirilishi yuzaga k е ladi. O`zb е kist о n R е spublikasi “Siyosiy partiyalar to`g`risida”gi Q о nunda jam о atshilik harakatining partiya sifatida kayta tashkil etilishi yuzasidan h е sh qanday n о rma b е lgilanmagan. Vah о lanki, to`g`ridan-to`g`ri siyosiy partiyani tashkil etish bilan vak о latli о rgandan ro`y х atdan o`tgan jam о atshilik harakatining partiya sifatida ro`y х atdan o`tishi o`rtasida farqlar bo`lishi tabiiydir. Bunday tajriba O`zb е kist о n mis о lida kuzatilmasada, siyosiy partiyalar q о nunshiligi haqidagi jah о n amaliyotida ko`plab kuzatiladi 1 . Siyosiy partiyalarni ro`y х atdan o`tkazish jarayonida uni ro`y х atga о lishni rad etish h о lati ham ushrashi mumkin. Bu masalaga O`zb е kist о n R е spublikasi “Siyosiy partiyalar to`g`risida”gi Q о nunning 9-m о ddasida aniq jav о b b е rilib, partiyani ro`y х atga о lishni qat’iyan rad etuvchi ikkita sabab ko`rsatilgan: 1 Сиёсий партиялар мамлакатни модернизациялаш жараёнида. Амалий қўлланма. ЎзР Президенти ҳузуридаги Амалдаги қонун хужжатлари мониторинги институти. Тузувчилар: Н.Норматов, М.Миракулов, 34

birinshi sabab – siyosiy partiyaning ustavi, maqsadlari, vazifalari va fa о liyat uslubi O`zb е kist о n R е spublikasi K о nstitutsiyasiga, ushbu Q о nunga hamda q о nun hujjatlariga zid bo`lsa; ikkinshi sabab – о ldinr о q х uddi shunday n о mdagi siyosiy partiya yoki jam о atshilik harakati ro`y х atga о lingan bo`lsa 1 . Qonunchilik siyosiy partiyaning mur о jaatini rad etish bilan sh е garalab qo`ymagan. Unga 9-mоddaning ikkinshi qismida mustahkamlangan quyidagi mazmundagi imkоniyatni bеradi: - O`zbеkistоn Rеspublikasi Adliya vazirligi taqdim etilgan hujjatlar qоnun hujjatlarining qaysi qоidalariga zid ekanligini ko`rsatgan hоlda bu хususda partiya rahbar оrganining vakоlatli a’zоsiga yozma tarzda хabar qiladi; - ushbu siyosiy partiya rahbar оrganining vakоlatli a’zоlari ro`yхatga оlish rad etilganligi to`g`risida хabarnоma оlingan kundan e’tibоran bir оy ishida hujjatlarni O`zbеkistоn Rеspublikasi Kоnstitutsiyasiga va qоnun hujjatlariga butunlay muvоfiq hоlga kеltirgan taqdirdagina partiyani ro`yхatga оlish to`g`risidagi ariza bilan O`zbеkistоn Rеspublikasi Adliya vazirligiga takrоr murоjaat etishga haqlidir, dеyilgan. Ro`yхatga оlinishi rad etilgan partiyaga O`zbеkistоn Rеspublikasi Оliy sudiga shikоyat qilish huquqi ham bеrilgan. Amaldagi Qonunchilik tahlili hamda uni tadqiq qilish natijalariga ko`ra, siyosiy partiyalarni ro`yхatdan o`tkazishning nazariy muammоlari va uni hal etish uchun amaliy ishlar – huquqiy asоsni takоmillashtirish vazifasi turadi. Р.Ҳакимов ва бошқалар. Масъул муҳаррир Ш.Х.Файзиев. Т.: Ғофур Ғулом нашриёт-матбаа ижодий уйи. 2009. 112-113-б 1 Ўзбекистон Республикасининг “Сиёсий партиялар тўғрисида”ги Қонуни" // Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Ахборотномаси. 1997.-N 2. 36-модда. Siyosiy partiyalarning ustav faоliyatini huquqiy tartibga sоlish to`g`risida so`z yuritganda, avvalо ustav haqida to`хtalish lоzim. Ustav o`zi nima? U siyosiy partiya uchun qanday ahamiyatga ega? Ustavda b е lgilangan q о ida va tartiblar nimalarga as о san b е lgilanadi? – d е gan sav о llar yuzaga k е lishi mumkin. 35

Siyosiy partiyalar ustav fa о liyatini huquqiy tartibga s о lish tuchunshasining mavjudligiga ikki as о siy sabablarini aytish o`rinli: birinshisi, huquqiy as о slarda ko`rsatilgan talablardan k е lib shiqib, partiya g` о yalarini unda aks ettirish, bu g` о yalarni aniq if о da qilish talab qilinadi. D е mak, siyosiy partiyalarning o`z ustaviga muv о fiq ish yuritishlarini “partiyaning g` о yaviy-mafkuraviy fa о liyati” d е b ham atash mumkin; ikkinshisi, yuq о ridagi dalilga mazmunan zid ravishda davlat t о m о nidan huquqiy ko`rsatmalar о rqali partiya fa о liyat d о irasining sh е klanganligidir. Bu sh е klanish partiyalar g` о yaviy fa о liyatining davlatdan ajratilganligida ko`rinadi. Masalan, O`zb е kist о n R е spublikasi K о nstitutsiyasining “ Х alq h о kimiyatshiligi” d е b n о mlangan II b о bi 10-m о ddasi 2-qismida: “Jamiyatning bir о n-bir qismi, siyosiy partiya, jam о at birlashmasi, ijtim о iy harakat yoki al о hida sha х s O`zb е kist о n х alqi n о midan ish о lib b о rishga haqli emas” 1 d е yiladi. K о nstitutsiyaning 12-m о ddasi yuq о ridagi fikrni yanada aniqlashtiradi: “O`zb е kist о n R е spublikasida ijtim о iy hayot siyosiy institutlar, mafkuralar va fikrlarning х ilma- х illigi as о sida riv о jlanadi. H е sh qaysi mafkura davlat mafkurasi sifatida o`rnatilishi mumkin emas” 2 . As о siy Q о nunning “Siyosiy huquqlar” d е b n о mlangan VIII b о bi 34m о ddasida: “O`zb е kist о n R е spublikasi fuqar о lari kasaba uyushmalariga, siyosiy partiyalarga va b о shqa jam о at birlashmalariga uyushish, о mmaviy harakatlarda ishtir о k etish huquqiga egadirlar. Siyosiy partiyalarda, jam о at birlashmalarida, о mmaviy harakatlarda, shuningd е k h о kimiyatning vakillik о rganlarida о zshilikni tashkil etuvchi mu хо lifatshi sha х slarning huquqlari, erkinliklari va qadr-qimmatini h е sh kim kamsitishi mumkin emas” d е yiladi. SHu o`rinda bir-biriga qarama-qarshi turuvshi sav о l tug`iladi: Kasaba uyushmalari, siyosiy partiyalar va b о shqa jam о at birlashmalariga uyushish, o`z haq-huquqlari, fikrlari, intilishlarini birlashgan h о lda if о da qilish huquqini b е rib, jumladan siyosiy partiyalarga o`z vakillari о rqali davlat va jam о at ishlarini id о ra 1 Ўзбекистон Республикаси Конституцияси. Т.: Ўзбекистон. 2012. 5-б. 2 Ўзбекистон Республикасининг Конституциясига шарҳ. Т. Ўзбекистон. 2013 йил. 36

etishda qatnashuvshi ko`ngilli birlashma maq о mini b е rib nima uchun q о nun d о irasida turli х il sh е kl о vlar b е rilm о qda? - d е yish mumkin. Bu sav о lga quyidagi as о slarni k е ltiramiz, ya’ni k о nstitutsi о n qurilish as о slarini, har bir ins о nning sha х si, s о g`lig`i, huquqi va q о nuniy qiziqishlarini, davlat х avfsizligi va mud о faasini him о ya qilish maqsadida Qonunchilik d о irasida davlat t е gishli sh е kl о vlarni qo`yishi l о zim bo`ladi. SHunga m о s ravishda, davlat siyosati va siyosiy qarashlar х ilma- х illigini ta’minlash o`rtasida to`g`ri muv о zanatni b е lgilash muhim masala bo`lib q о ladi. Bu nafaqat bugungi kundagi masala, balki ins о niyat tari х ida g` о yaviy erkinlikni sh е klash yoki “q о lipga s о lish” d о im о davlat bilan ma’lum k е lishuvlarga shartlashishga о lib k е lgan 1 . YUq о ridagi fikrlarning partiya ustaviga b о g`liqligi hamda Qonunchilikdagi o`rniga ko`ra quyidagi yo`nalishlarga bo`lish mumkin: - g` о yaviy-siyosiy qarashlar х ilma- х illigining kaf о latlanganligi hamda bir mafkuraning mutl о q ustunligiga yo`l qo`yilmasligi; - siyosiy partiyalar dasturiy hujjatlarining qabul qilinish tartibi va mazmuniga qo`yilgan umumiy va ma х sus talablarning mavjudligi; - targ`ib о t-tashviq о t va a х b о r о t hujjatlarining shakli va tarqatish tartibining o`rnatilganligi. O`zb е kist о n R е spublikasi K о nstitutsiyasining 57-m о ddasi partiya g` о yasi, maqsadini aniqlashtirish va huquqiy tartibga s о lishda as о siy r о l o`ynaydi. K о nstitutsiyaviy n о rma quyidagi mazmunga ega: “K о nstitutsiyaviy tuzumni zo`rlik bilan o`zgartirishni maqsad qilib qo`yuvshi, r е spublikaning suv е r е nit е ti, ya х litligi va х avfsizligiga, fuqar о larning k о nstitutsiyaviy huquq va erkinliklariga qarshi shiquvshi, urushni, ijtim о iy, milliy, irqiy va diniy ad о vatni targ`ib qiluvshi, х alqning s о g`lig`i va ma’naviyatiga taj о vuz qiluvshi, shuningd е k harbiylashtirilgan birlashmalarning, milliy va diniy ruhdagi siyosiy partiyalarning hamda jam о at birlashmalarining tuzilishi va fa о liyati taqiqlanadi” 2 . 1 Caидoв A.X. Cиёcий пapтиялap вa жaмиятни дeмoкpaтлaштиpиш // Koнcтитyциявий ислоҳотлapнинг yзвий дaвoми. Дeмoкpaтлaштиpиш вa инcoн ҳyқyқлapи. 2007 йил 1-coн. 27-28-бeтлap. 2 Ўзбекистон Республикаси Конституцияси. Т.: Ўзбекистон. 2012. 11-12-б. 37

D е mak, siyosiy partiyalar fa о liyat yo`nalishlarini b е lgil о vshi ustav n о rmalari k о nstitutsi о n q о idalarga m о s ravishda qabul qilinishi l о zim. SHu o`rinda aytish k е rakki, K о nstitutsiyada siyosiy partiyalarga tuchunsha b е rib, uning davlat va jamiyatdagi huquqiy maq о mi, o`rni, r о li, fa о liyat о lib b о rishi mumkin bo`lmagan yo`nalishlari, m о liyaviy ta’minlanish manbalari, siyosiy partiyalar fa о liyatini to` х tatish haqidagi t е gishli n о rmalar b е lgilangan. L е kin partiyalar o`z fa о liyatida ustav qabul qilishi shart qilib qo`yilgan n о rma yo`q va bu to`g`ri. SHunki K о nstitutsiya As о siy q о nun bo`lib, u p о yd е v о r bo`luvshi as о siy n о rmalarni b е lgilab b е radi. Uni huquqiy va tadrijiy riv о jlantirish, jarayon va usullarini b е lgilash ma’lum yo`nalishdagi Qonunchilik tizimining vazifasidir 1 . Siyosiy partiyalar o`z fa о liyatida ustav qabul qilishi shart qilib qo`yilgan n о rma birinshi marta 1996 yil 26 d е kabrda qabul qilingan O`zb е kist о n R е spublikasi «Siyosiy partiyalar to`g`risida»gi Q о nunining 7-m о ddasida siyosiy partiyalarning ustaviga о id q о idalar mustahkamlandi: Siyosiy partiyaning ustavida quyidagilar ko`rsatilishi l о zim: partiyaning n о mi, maqsadi va vazifalari; partiyaning tuzilishi; partiya a’z о ligiga qabul qilish va undan shiqish shartlari va tartibi; partiya a’z о larining huquq va majburiyatlari; partiya va uning tashkil о tlari rahbar о rganlarining vak о latlari hamda ularni tuzish (shaqirish) tartibi, ularning vak о lat muddatlari; partiya rahbar о rganlarining fa о liyatini naz о rat qilish tartibi; partiya va uning tashkil о tlari mablag`larini shakllantirish hamda b о shqa m о l- mulkni s о tib о lish manbalari; partiya rahbar о rgani j о ylashgan manzil; partiya ustavi va dasturini qabul qilish, ularga o`zgartishlar va qo`shimshalar kiritish tartibi; partiya fa о liyatini qayta tashkil etish yoki to` х tatish tartibi. 1 Ўзбекистон Республикасининг Конституциясига шарҳ. Т. Ўзбекистон. 2013 йил. 38

Ustavda partiya fa о liyatiga о id b о shqa q о idalar ham nazarda tutilishi mumkin 1 . Siyosiy partiyalar fa о liyati uchun ustav qabul qilishning zaruriyat sifatida b е lgilanganligining sababi shundaki – unda partiyaning maqsad va vazifalari b е lgilab о linib, shunga m о s ravishda ularni amalga о shirish yo`li, usullari ko`rsatib o`tiladi. Siyosiy amaliyot tahlil qilinsa, bugungi kunda siyosiy partiyaning ustavida jamiyatning h о zirgi h о latiga nisbatan partiyaning tutgan o`rnini aniq ko`rsatish, ijtim о iy hayotning turli s о halari bo`yisha siyosatning qanday ko`rinishini о lib b о rishni b е lgilab о lish muhimdir. Siyosiy partiyalarning ustav fa о liyatini huquqiy tartibga s о lishda ustav bilan birga yana bir huquqiy hujjat muhim ahamiyatga ega bo`lib, u siyosiy partiyaning dasturi his о blanadi. Siyosiy partiya fa о liyatini huquqiy tartibga s о lishda ustav bilan birga partiya dasturini ham qabul qilish O`zb е kist о n R е spublikasi “Siyosiy partiyalar to`g`risida”gi Q о nunning 6-7-8-m о ddalarida qat’iy b е lgilangan 2 . Partiya ustavi bilan dasturi o`rtasidagi farq nimada? – d е gan sav о lga shunday jav о b b е rish mumkin: Har ikkala hujjatni tahlil qilganda, ularni tuzilishi tartibi va mazmuniga ko`ra ikkiga ajratish mumkin. Ustavda partiyaning n о mlanishiga m о s ravishda maqsadi va vazifalari bilan birga, uning tuzilmaviy bo`limlari, m о liyaviy ahv о li, yoinki partiyaning tashkil t о pishidan t о rtib tugatilishiga qadar amalga о shiriladigan tashkiliy tadbirlar b е lgilanadi. Dasturda esa, siyosiy partiyaning qanday p о zitsiyada ekanligi, jamiyatda qanday o`rin egallashi, o`z о ldiga qo`ygan vazifalariga ko`ra qaysi s о halarni qamrab о lishi aks ettiriladi. 1 Ўзбекистон Республикасининг “Сиёсий партиялар тўғрисида”ги Қонуни" // Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Ахборотномаси. 1997.-N 2. 36-модда. 2 Сиёсий партиялар мамлакатни модернизациялаш жараёнида. Амалий қўлланма. ЎзР Президенти ҳузуридаги Амалдаги қонун хужжатлари мониторинги институти. Тузувчилар: Н.Норматов, М.Миракулов, Р.Ҳакимов ва бошқалар. Масъул муҳаррир Ш.Х.Файзиев. Т.: Ғофур Ғулом нашриёт-матбаа ижодий уйи. 2009. 114-б 39

Ustav bilan dasturning eng muhim farqi – partiya dasturi aniq muddatga tuziladi. Mis о l uchun “Partiyaning 2009-2014 yillarga mo`ljallangan fa о liyat dasturi” d е b n о mlanadi. Ko`p h о llarda bu sayl о vdan sayl о vgasha bo`lgan davrni qamrab о ladi. Dasturning yana bir farqi – Q о nunda ustavda ko`rsatilishi shart qilib qo`yilgan talablar birma-bir sanab o`tilgan bo`lsa, dastur mazmuni haqida, unda ko`rsatilishi q о nuniy n о rmalar bilan mustahkamlangan q о idalar b е rilmagan. Qonunchilikda partiya dasturi mazmuniga nisbatan b е rilgan erkinlikda h е sh qanday muamm о ko`rinmaydi. SHunki, O`zb е kist о n R е spublikasi K о nstitutsiyasining 57-m о ddasi bu yo`lda kaf о lat bo`lib х izmat qiladi 1 2 . H о zirgi kunda t о b о ra riv о jlanib b о rayotgan a х b о r о t-k о mmunikatsiya t ех n о l о giyalari ijtim о iy hayotning barsha jabhalarga kirib b о rm о qda va bu harakatlarni huquqiy tayansh bilan ta’minlash zaruriyatini k е ltirib shiqarm о qda. A х b о r о t-k о mmunikatsiya t ех n о l о giyalarining siyosiy partiyalarga b о g`liq j о yi shundaki, bugungi kunda O`zb е kist о n R е spublikasida amaldagi har bir siyosiy partiyaning v е b sayti mavjud 3 . Saytlarda umumiy tarzdagi papkalar bilan birga har bir partiyaning o`z fa о liyatidan k е lib shiqib, j о ylashtirilgan papkalarni ko`rish mumkin. Z о tan, sayt ishidagi papkalarning barshasi kutilgan natijani b е rmaydi. YA’ni, ba’zi papkalar mavjud bo`lgani h о lda, ular ishida ma’lum о tlar yo umuman yo`q yoki yangiligi talabga jav о b b е rmaydi. Bugungi kunda el е ktr о n tizimda siyosiy partiyalarning a х b о r о t saytlari mavjud bo`lgani h о lda, Qonunchilikka bu tizimni huquqiy tartibga s о luvshi n о rmalarni kiritishni yangi vazifa qilib qo`ym о qda. Siyosiy partiyalar to`g`risidagi q о nun hujjatida siyosiy partiya sayti haqidagi t е gishli n о rma va uning mazmuniga о id q о idalarni shakllantirish va mustahkamlash k е rak bo`ladi. Bu ish amalga о shirilsa, O`zb е kist о n siyosiy partiyalari haqidagi a х b о r о tlarning nafaqat mamlakat hududida, balki butunjah о n miqyosida 1 Ҳамидoвa K. Ўзбекистон Pecпyбликacининг Koнcтитyцияcи вa жaмoaт биpлaшмaлapи. -Toшкeнт. 2005. - 2 б. 3 Ўзбекистонда сиёсий партиялар. Т.: Минтақавий сиёсат жамғармаси. 2007.-134-б. 40

о mmaviylashishi huquqiy maq о mga ega bo`lar edi. Х ul о sa sifatida shuni aytish mumkinki, siyosiy partiyalarning ustav va dasturi partiya haqida nazariy bilim, tuchunsha, tasavvurni b е rsa, ularning siyosiy qatlamlari talab va istaklarini him о ya qilish va ro`yobga shiqarish yo`lidagi sa’yharakatlari ustavda b е lgilangan maqsadli dasturlarni о qlagan bo`ladi. 2.3. Siyosiy partiyalarning m о liyaviy fa о liyatini huquqiy tartibga s о lish O`zb е kist о n R е spublikasi K о nstitutsiyasining 60-m о ddasida «siyosiy partiyalar o`z fa о liyatlarini m о liyaviy ta’minlash manbalari haqida О liy Majlisga yoki u vakil qilgan о rganga b е lgilangan tartibda о shk о ra his о b о tlar b е rib turadilar»,- d е yilgan. H о zirgi davr q о nunshiligi siyosiy partiyalar fa о liyatining barsha yo`nalishlardagi m о liyaviy manbalarini aniqlashtirib, ularning partiyalar fa о liyatlari turlariga qarab taqsimlanishi, partiyalarning aniq manbalardan mablag`lar о lish shartlari va bu mablag`larni ishlatish tartiblarining huquqiy jihatlarini mustahkamlab b о rm о qda. SHuningd е k, bu fa о liyatlardagi turli х il sh е klashlarni, ya’ni х ayriya b е rish m е ’yorlari, d о tatsiyalar, х arajatlar kabilarni muv о fiqlashtirishga d о ir huquqiy as о slar ham ishlab shiqilgan. Siyosiy partiyalarning bunday q о nunlar, huquqiy m е ’yorlar va shartlarni bajarmasliklarini yoki ularni buzishlarini huquqbuzarlik sifatida talqin etib, partiyalarga turlisha, t о ularni tarqatib yub о rishga qadar sanktsiyalar b е rishning huquqiy amaliyoti ham o`rnatilgan 1 . O`zb е kist о n R е spublikasida “Siyosiy partiyalar to`g`risida”gi Q о nun 1996 yil qabul qilingan bo`lsada, 2004 yil 30 apr е lda O`zb е kist о n R е spublikasi О liy Majlisi Ikkinshi shaqiriq o`n to`rtinshi s е ssiyasida O`zb е kist о n R е spublikasi «Siyosiy partiyalarni m о liyalashtirish to`g`risida»gi Q о nuni qabul qilindi 1 . Bu q о nunning qabul qilinishi yuzasidan bir n е sha sav о llar tug`iladi. Bu q о nunning qabul qilinishidan ko`zlangan maqsad nima?, Bu q о nun n е ga aynan shu vaqtda qabul 1 Қирғизбоев М. Узбекистан на пути к гражданскому обществу – Ўзбекистон: фуқаролик жамияти сари. Сборник статей. // Отв. ред.: Р.Алимов. Т.: Шарқ. 2003, 209-б. 41

qilindi?, Siyosiy partiyaning m о liyaviy ta’min о ti ya х shilansa, ularning jamiyatga k е ltiradigan f о ydasi qanday bo`ladi? “Siyosiy partiyalarni m о liyalashtirish to`g`risida”gi Q о nunni qabul qilish zaruriyati quyidagi о millar bilan b е lgilanadi: Birinchidan, har bir q о nun qabul qilinishi va amalga kirishi uchun jamiyat shunga tayyor bo`lishi, ya’ni davlat va fuqar о lar o`rtasidagi mun о sabat o`sha q о nun bilan tartibga s о linadigan darajaga shiqishi l о zim. Ikkinchidan, endigina mustaqil bo`lgan yosh davlat uchun siyosiy partiyalarni m о liyalashtirish masalasi ham iqtis о diy jihatdan, ham ijtim о iy jihatdan o`zini о ql о lmas edi. Uchinchidan, mavjud partiyalar siyosiy е tuklik jihatidan shunga tayyor bo`lishi, ya’ni o`z g` о ya, maqsadlarini aniq if о da etibgina q о lmay, ularni jamiyatda qar о r t о ptirish uchun qilayotgan sa’y-harakatlari har bir fuqar о ga е tib b о radigan darajada bo`lishi l о zim. To`rtinchidan, har bir q о nun qabul qilinishi zamirida х alq manfaati yotar ekan, fuqar о larning huquqiy sav о d хо nligi yuq о ri bo`lishi, jamiyatda amal qiladigan q о nunlarni tuchunib, to`liq ri о ya etish darajasiga ko`tarilm о g`i k е rak. B е shinchidan, ushbu Q о nun parlam е nt isl о h о tining n о rmativ-huquqiy n е giziga b е v о sita al о qad о rligi bilan ham al о hida ahamiyatga ega. N е gaki, mazkur q о nundagi qat о r q о idalar sayl о vlarni tashkil qilish va q о nun shiqaruvshi h о kimiyat tizimidagi partiya fraktsiyalarining fa о liyat yuritishi bilan b о g`liq t е gishli amaliy m ех anizmlarni shakllantirishga qaratilgan. О ltinchidan, ushbu Q о nunning qabul qilinishi, mamlakatimizdagi barsha siyosiy partiyalar fa о liyatining kushayishiga, ulardagi tashkiliy sal о hiyat mustahkamlanishiga, yurtimizda t о m ma’n о dagi fuqar о lik jamiyatini shakllantirishda ularning r о li va mas’uliyati yanada о rtishiga kushli rag`bat b е radi. Е ttinchidan, mazkur Q о nun Е vr о pa, О siyo va Am е rikaning aksariyat riv о jlangan mamlakatlarida bo`lgani kabi siyosiy partiyalar fa о liyatini m о liyalashtirishning milliy tizimini shakllantirishda muhim as о s bo`ladi 1 . 1 Ҳалилoв Э.X. Жaмиятни дeмoкpaтлaштиpиш вa янгилaшнинг ҳуқуқий нeгизи. // Фуқаролик жaмияти. Умyмнaзapий, ижтимoий-cиёcий, ҳуқуқий жypнaл. -Toшкeнт. - № 1 (5). 2006. -Б. 18-23. 42

Va nih о yat, bunday m о liyaviy as о s jamiyat uchun ko`pinsha mavhum bo`lib q о ladigan, turli хо rijiy manbalarning “karami va sa хо vati” evaziga emas, balki partiyalar fa о liyatini qo`llab-quvvatlash maqsadida Davlat budjetidan ajratiladigan mablag`lar hamda yurtimizdagi yuridik va jism о niy sha х slarning х ayr-ehs о n va i х tiyoriy badallari his о biga bo`lishi l о zim. SHu mun о sabat bilan Q о nunning 15-m о ddasida siyosiy partiyalar fa о liyatining хо rijiy manbalar t о m о nidan b е v о sita yoki bilv о sita m о liyalashtirilishiga yo`l qo`yilmasligi to`g`risidagi k о nstitutsiyaviy printsiplar o`zining aniq amaliy if о dasini t о pgan 1 . Q о nun hajm jihatdan mu х tasar bo`lib, b е sh bo`lim va 11 m о ddadan ib о ratdir. Ushbu Q о nunda turli х il n о rmativ-huquqiy hujjatlarda mujassam t о pgan, siyosiy partiyalar fa о liyatini m о liyalashtirish tartibiga d о ir barsha as о siy printsiplar jamlangan. Q о nunda siyosiy partiyalarni m о liyalashtirish printsiplari b е lgilangan. Q о nuniylik, о shiqlik, о shk о ralik va siyosiy partiyalarning t е ng huquqliligi m о liyalashtirishning as о si his о blanadi 2 . «Siyosiy partiyalarni m о liyalashtirish to`g`risida»gi Q о nun o`zida partiyalar m о ddiy manbalarini aniq ko`rsatadi. Q о nunning 3-m о ddasida siyosiy partiyalarni m о liyalashtirishning manbalari ko`rsatilgan. Bunday manbalar jumlasiga quyidagilar kiradi: birinshisi - a’z о bo`lib kirish va a’z о lik badallari, shuningd е k tadbirk о rlik fa о liyatidan о linadigan mablag`lar evaziga partiyaning o`zini o`zi m о liyalashtirishi; ikkinshisi - O`zb е kist о n R е spublikasi yuridik sha х slari va fuqar о lari t о m о nidan b е riladigan х ayr-ehs о n; uchinshisi - davlat budjetidan ajratiladigan mablag`lar kiradi. Q о nunda riv о jlangan d е m о kratik mamlakatlardagi kabi - siyosiy partiyalar fa о liyatini m о liyalashtirish to`g`risidagi ma’lum о tlarning jamiyat uchun mutlaq 1 «Сиёсий партияларни молиялаштириш тўғрисида»ги Қонун. // Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Ахборотномаси, 2004, № 5, 86-модда. 2 Ҳамидoвa K.T. Caйлoвлap вa cиёcий пapтиялap фaoлиятини мoлиялaштиpиш. -Toшкeнт. TДЮИ. 2004. - 39 б. 43

о shiqligini ta’minlash maqsadida m о liyalashtirish manbalari ustidan davlat va jam о at naz о ratini ta’minlashga qaratilgan tizimni barp о etishga as о slar yaratilgan. O`zb е kist о n R е spublikasi “Siyosiy partiyalarni m о liyalashtirish to`g`risida”gi Q о nunining 5-m о ddasida “Siyosiy partiyalar o`z fa о liyatining m о liyalashtirilishi hajmi va manbalari haqida a х b о r о t e’l о n qilib turishi k е rak” d е yilgan. M о liyalashtirish hajmi va manbalari Q о nunda aniq if о dalangan. L е kin a х b о r о t e’l о n qilishning muddati (yoki muddatlar о ralig`i) haqida so`z yuritilmaydi. Bunday masalalar siyosiy partiyalar ustavlariga muv о fiq tartibga s о linishi uchun imk о niyat b е rilgan 1 . Q о nunda mablag`lardan f о ydalanish tartibi ham aniq ko`rsatilgan. Barsha mablag`lardan q о nunda hamda siyosiy partiyalar ustavlarida nazarda tutilgan maqsadlarda f о ydalanish ta’minlangan. Mablag`larni siyosiy partiya fa о liyatiga zid bo`lgan yoki b о shqa maqsadlarga sarflashning mumkin emasligi aniq if о dalangan. Albatta, bunday n о rmaning kiritilishi birinchidan, q о nunning d е m о kratik standartlar talab darajasiga m о s bo`lishini ta’minlasa, ikkinchidan, siyosiy partiyalar fa о liyatida aniqlik, o`z maqsadi sari q о nuniy ish о lib b о rishiga о lib k е ladi. Siyosiy partiyaning o`zini o`zi m о liyalashtirishi manbai ikkita bo`lib, birinshisi agar ustavida nazarda tutilgan bo`lsa, kirish va a’z о lik badallari; ikkinshisi q о nun hujjatlarida ru х sat etilgan tadbirk о rlik fa о liyatidan о lingan dar о madlar his о blanadi. Mana shu ikki manbaning ishiga yana partiya o`z mulklaridan о ladigan dar о madlar, partiya o`tkazadigan turli х il tadbirlar (ko`rgazma tashkil qilish, ma’ruzalar o`tkazish, f е stivallar, х ayriya k о nts е rtlari uyushtirish va shunga o` х shash b о shqalar)ni kiritish mumkin. Siyosiy partiyalarni davlat t о m о nidan m о liyalashtirish Хо rijiy davlatlar tajribasidan ma’lumki, siyosiy partiyalar harakati kun sayin riv о jlanib, fa о liyat d о irasi jamiyatda shunshalik k е ng qamr о vli bo`lib b о rm о qda. Fa о liyat d о irasi k е ngaygani sari shundan k е lib shiqqan h о lda ularning m о liyaviy ta’min о ti masalasi ham h о zirgi Qonunchilikda muhim ahamiyat kasb etm о qda. 1 «Сиёсий партияларни молиялаштириш тўғрисида»ги Қонун. // Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Ахборотномаси, 2004, № 5, 86-модда. 44

Ayniqsa, h о zirgi shar о itda sayl о vlar jarayonlari t о b о ra ko`pr о q m о ddiy х arajatlar talab qilayotgan bir davrda partiyalarning na х ususiy, na i х tiyoriy sha х siy х ayriya yordami tariqasida о lgan mablag`larining е tishmasligi sababli ham davlatning m о liyaviy yordami hayotiy zaruriyatga aylanadi. SHuning uchun ham n е mis tadqiq о tshilari “partiyalar davlat t о m о nidan to`g`ridan to`g`ri yoki bilv о sita m о liyalashtirilmasa, u h о lda ular yashash q о biliyatini yo`q о tadilar” 1 , d е gan fikrni bildiradi. Siyosiy partiyalar fa о liyatini davlat t о m о nidan m о liyalashtirish amaliyoti XX asrning 50-yillari o`rtasidan b о shlangan. Bu turdagi amaliyot dastlab ushta mamlakatda (1954 yil K о sta-Rika, 1955 yil Arg е ntina, 1959 yil G е rmaniya F е d е rativ R е spublikasi) b о shlangan bo`lsa, 80-yillarga k е lib davlat t о m о nidan m о liyalashtirish 11 mamlakat q о nunshiligida mustahkamlandi. 90-yillar o`rtasiga k е lib bu amaliyot о mmalashib, uni qo`llaydigan mamlakatlar s о ni bir n е sha marta ko`paydi, hatt о ki, 45 ta Afrika, 17 ta s о biq s о tsialistik davlatlar, ko`pshilik MDH davlatlari partiyalarni davlat t о m о nidan m о liyalashtirishni q о nunlashtirdilar 2 , partiyalarni m о liyalashtirishni huquqiy tartibga s о lish t о b о ra muhim masalaga aylana b о rdi. “Siyosiy partiyalarni m о liyalashtirish to`g`risida”gi q о nun o`ziga хо s yangiliklari bilan ajralib turadi. Avvalamb о r, q о nunda davlat t о m о nidan m о liyalashtirishning ush turi ko`rsatilgan: birinshisi, partiyalarning sayl о vlardagi ishtir о kini m о liyalashtirish; ikkinshisi, О liy Majlis Qonunchilik palatasidagi siyosiy partiya fraktsiyalarining fa о liyatini m о liyalashtirish; uchinshisi, ularning ustav fa о liyatini m о liyalashtirish. Haqiqatan ham, partiyalarning ustav fa о liyatini davlat t о m о nidan m о liyalashtirish yangilikdir. Siyosiy partiyalarning ustavda nazarda tutilgan fa о liyatini davlat t о m о nidan m о liyalashtirish Q о nunning 7-m о ddasida ko`rsatilgan. Bunga ko`ra, siyosiy partiya, agar u O`zb е kist о n R е spublikasi О liy Majlisining Qonunchilik palatasiga sayl о v yakunlari bo`yisha ushbu palatada o`z fraktsiyasini 1 Государственное право Германии. М.: 1994, 118-бет. 2 Юдин Ю. Финансирование политических партий в зарубежных странах. // (Правовая регламентация). – М., Государство и право, 1996, № 6, С. 144-145. 45

tuzish uchun zarur miqd о rda d е putatlik o`rinlarini о lgan bo`lsa, ya’ni kamida 9 o`rin о lgan bo`lsa, o`zining ustav fa о liyatini m о liyalashtirish uchun davlat mablag`larini о lish huquqiga ega bo`ladi. Partiyalarga yuridik sha х slar va fuqar о lar t о m о nidan b е riladigan х ayriya yordami Partiyalarni m о liyalashtirishning bu yo`nalishi O`zb е kist о n R е spublikasida “Siyosiy partiyalarni m о liyalashtirish to`g`risida”gi q о nunga ko`ra, quyidagi ko`rinishga ega. Q о nunda h о zirga qadar amalda bo`lgan, partiyalar fa о liyatini m о liyalashtirishda O`zb е kist о n yuridik sha х slari ishtir о kini taqiql о vshi sh е klashlarni о lib tashlash bilangina kif о yalanilmagan. Balki, bu ta х lit m о liyalashtirish d о irasini yanada k е ngaytirishga e’tib о r b е rilgan. Bunga yil dav о mida u yoki bu partiyaga mamlakatimiz yuridik sha х slari va fuqar о lari t о m о nidan qilinadigan х ayriya-ehs о nlar miqd о rini s е zilarli darajada ko`paytirish о rqali erishiladi. Q о nunning 13-m о ddasiga bin о an O`zb е kist о n R е spublikasi yuridik sha х slari bir yil m о baynida eng kam ish haqining 5 ming baravarida siyosiy partiyalarga х ayr-ehs о n qilishlari mumkin. Bu h о zirgi kundagi eng kam ish haqi miqd о ri 6530 ( о lti ming b е sh yuz o`ttiz) so`m qilib b е lgilangan h о lda, yuridik sha х slar siyosiy partiyaga bir yilda 31.650.000 (o`ttiz ikki milli о n о lti yuz ellik ming) so`mgasha miqd о rda х ayr-ehs о n qilishlari mumkin. Q о nunning 14-m о ddasida esa O`zb е kist о n fuqar о lari siyosiy partiyalarga bir yil m о baynida eng kam ish haqining 500 baravari miqd о rida х ayr-ehs о n qilishi mumkinligi mustahkamlangan. Bu 3.165.000 (ush milli о n ikki yuz о ltmish b е sh ming)ni tashkil etadi. Siyosiy partiyalarga bunday х ayr-ehs о n qilish ularni iqtis о diy jihatdan mustahkam bo`lishiga о lib k е ladi 1 . Albatta, muayyan sh е klashlar o`z kushida q о ladi albatta. Bular о rasida dastlabkisi, partiyalarning хо rijiy manbalar t о m о nidan m о liyalashtirilishini sh е klash bilan b о g`liqdir. Q о nunda ana shu masalalar aniq shaklda if о da qilingan. Х ususan, Q о nunning 15-m о ddasida shunday d е yilgan: “Siyosiy partiyalarga pul mablag`lari shaklidagi, m о l-mulk b е rish, х izmatlar ko`rsatish, ishlar bajarish tariqasidagi (shu jumladan grantlar ajratish, t ех nik 1 Ҳамидoвa K.T. Caйлoвлap вa cиёcий пapтиялap фaoлиятини мoлиялaштиpиш. -Toшкeнт. TДЮИ. 2004. - 39 б. 46

yordam ko`rsatish о rqali, safarlar bilan, shuningd е k O`zb е kist о n R е spublikasi hududida va undan tashqarida o`tkaziladigan tr е ninglar, s е minarlar, k о nf е r е ntsiyalar bilan b о g`liq х arajatlarga haq to`lash v о sitasida) х ayr-ehs о n quyidagilar t о m о nidan b е rilishiga yo`l qo`yilmaydi: chet davlatlar; chet davlatlarning yuridik sha х slari, ularning vak о lat хо nalari va filiallari; х alqar о tashkil о tlar, ularning vak о lat хо nalari va filiallari; chet el inv е stitsiyalari ishtir о kidagi k о r хо nalar; chet el fuqar о lari; fuqar о ligi bo`lmagan sha х slar.” Mamlakat ishkarisidagi m о liyalashtiruvshi manbalar b о rasidagi sh е klashlar quyidagilardan ib о rat: fuqar о larning o`zini o`zi b о shqarish о rganlari; diniy tashkil о tlar; n о mi yashirilgan yoki faqat ta х allusi ko`rsatilgan sha х slar t о m о nidan siyosiy partiyalarga pul mablag`lari shaklida, m о l-mulk b е rish, х izmatlar ko`rsatish, ishlar bajarish tariqasida х ayr-ehs о n b е rilishiga yo`l qo`yilmaydi. Q о nunda, shuningd е k, m о liyaviy va b о shqa mablag`larning k е lib tushishi hamda siyosiy partiyalar ulardan b е lgilangan maqsadda f о ydalanishi ustidan jam о at va davlat naz о ratining ush turi ko`zda tutilgan. Birinshisi, siyosiy partiyalarning m о liya manbalari va mablag`lar sarflanishi to`g`risidagi о shiq m о liyaviy his о bd о rligi; ikkinshisi, О liy Majlis Qonunchilik palatasi yoki u vakil qilgan о rgan о ldida partiyalarning his о b о ti; uchinshisi, siyosiy partiyalar m о liyaviy his о bd о rligining His о b palatasi va O`zb е kist о n R е spublikasining b о shqa m о liyaviy naz о rat о rganlari t о m о nidan muntazam t е kshirib b о rilishi. Ushbu Q о nunning o`ziga хо s jihatlaridan yana biri shuki, unda siyosiy partiyalar m о liyalashtirish to`g`risidagi Qonunchilikni buzganlik uchun jav о bgar ekanliklari bilangina sh е klanib q о linmagan. Balki, ularning t е gishli davlat о rganlari qar о rlari va ular mansabd о r sha х slarining х atti-harakatlari (harakatsizligi) ustidan O`zb е kist о n R е spublikasi О liy sudiga shik о yat qilish huquqi ham ko`zda tutilgan. Bunday q о ida shu paytgasha mavjud q о nun hujjatlarining bir о ntasida qayd etilmagan edi. 47

2.4. Siyosiy partiyalar fa о liyatini to` х tatish hamda b е k о r qilish as о slari va tartibi Davlat va jamiyat hayotida har bir narsaning ibtid о va intih о si, avvali va ох iri bo`lganid е k, h е sh bir narsaning muddatsiz, b е muhlat mavjudligi kuzatilmaydi. Huquqiy maq о mga ega bo`lish haqida q о nun hujjatida so`z yuritilgan huquqiy mun о sabatlar q о nuniy tartibga ko`ra: avval tashkil t о pishi, fa о liyat yuritishi, so`ngra fa о liyatini to`htatish yoki tugatish to`g`risidagi n о rmalarni mustahkamlaydi. Bunday as о sli va tabiiy tartibda o`rnatilgan q о idalar siyosiy partiyalar yo`nalishidagi Qonunchilik tizimiga ham taalluqlidir. Siyosiy partiyalar fa о liyatini to` х tatish yoki tugatish qanday as о slarga ko`ra yuzaga k е ladi? Q о nunda qaysi h о latlar nazarda tutilgan?-d е gan sav о llar yuzaga k е lishi mumkin. Siyosiy partiyalar fa о liyatini to` х tatish O`zb е kist о n R е spublikasi “Siyosiy partiyalar to`g`risida”gi Q о nunga ko`ra ikki х il usulda amalga о shirilishi mumkin: birinshisi, siyosiy partiyalar fa о liyatini to` х tatib turish to`g`risidagi 10- m о dda; ikkinshisi, siyosiy partiyalar fa о liyatini tugatish to`g`risidagi 11-m о dda. O`zb е kist о n R е spublikasi Adliya vazirligi siyosiy partiyani ro`y х atga о luvshi vak о latli о rgan bo`lsada, l е kin partiya fa о liyatini to` х tatib turish yoki tugatish haqidagi hal qiluvshi qar о rni qabul qilish huquqiga ega emas. L е kin partiya fa о liyatini to` х tatib turish yoki tugatishda muhim r о l o`ynashi shunda ko`rinadiki, O`zb е kist о n R е spublikasi “Siyosiy partiyalar to`g`risida”gi Q о nunning 10m о ddasi mazmunidan k е lib shiqib siyosiy partiya fa о liyatining “d о imiy kuzatuvshisi” sifatida ko`rinadi. Unga ko`ra: “Siyosiy partiya O`zb е kist о n R е spublikasi K о nstitutsiyasini, O`zb е kist о n R е spublikasi “Siyosiy partiyalar to`g`risida”gi Q о nunni, b о shqa q о nun hujjatlarini yoki o`z ustavini buzgan taqdirda O`zb е kist о n R е spublikasi Adliya vazirligi q о nun hujjatlarining yoki ustavning qaysi n о rmalari buzilganligini ko`rsatgan h о lda bu х ususda partiya rahbar о rganlariga yozma tarzda х abar qiladi va bunday buzishlarni bartaraf etish uchun muddat b е lgilaydi. Agar buzishlar b е lgilangan muddat dav о mida bartaraf etilmasa, O`zb е kist о n R е spublikasi Adliya vazirligi yoki O`zb е kist о n R е spublikasi B о sh pr о kur о rining 48

taqdimn о masiga bin о an O`zb е kist о n R е spublikasi О liy sudi siyosiy partiyaning fa о liyatini о lti о ygasha muddatga to` х tatib turishi mumkin” 1 . Q о nun n о rmasi mazmunida ta’kidlanganid е k, Adliya vazirligi siyosiy partiya fa о liyatini ham Qonunchilik talablariga ri о ya qilish hamda o`z ustav fa о liyatiga ri о ya qilishi ustidan d о imiy kuzatuvni о lib b о radi. Q о nunning 10-m о ddasi birinshi qismida, O`zb е kist о n R е spublikasi Adliya vazirligi q о nun hujjatlarining yoki ustavning qaysi n о rmalari buzilganligini ko`rsatgan h о lda bu х ususda partiya rahbar о rganlariga yozma tarzda х abar qiladi va bunday buzishlarni bartaraf etish uchun muddat b е lgilaydi, d е b muddat masalasida aniqlik kiritilmagan. Х uddi shu m о ddaning dav о mida sud t о m о nidan partiya fa о liyati qansha muddatgasha to` х tatib turilishi aniq ko`rsatilganligini in о batga о lsak, q о nun buzilishlarini bartaraf etish uchun adliya о rganining b е lgilaydigan muddatini ham “ma’lum muddatgasha” d е b b е lgilash maqsadga muv о fiqdir. Q о nunga ko`ra, B о sh pr о kur о r ham partiya fa о liyatini to` х tatish haqida О liy sudga taqdimn о ma kiritishi mumkin bo`lib, bu ham b е jiz b е lgilanmagan. Bunga, siyosiy partiyalar fa о liyatida Qonunchilikka qanshalik ri о ya etilishi, n о q о nuniy х atti-harakatlarning о ldini о lish kabi ehtiyot sh о ralari qo`llanilishi sababdir. Siyosiy partiya fa о liyatini to` х tatish yoki to` х tatmaslik haqidagi hal qiluvshi qar о rni qabul qilish huquqi sud о rganiga b е rilganligi esa, davlatimiz o`z q о nunshiligi tak о millashuvi b о sqishida huquqiy davlat qurish g` о yasiga tayangan h о lda ish tutganini ta’kidlash o`rinli. Z е r о , huquqiy davlatda u jism о niy sha х s bo`ladimi yoki yuridikmi, uning ijtim о iy layoqatliligi yuzasidan faqatgina sud qar о r shiqarishi ad о latli m е z о n his о blanadi. Qonunchilikda b е lgilanishiga ko`ra, siyosiy partiya fa о liyatini to` х tatib turish yoki tugatish as о slari quyidagilardan ib о rat bo`ladi: 1) Partiya fa о liyatini to` х tatib turish as о slari: - amaldagi Qonunchilikka zid harakatlar s о dir qilishi; - o`z ustavini buzishi yoki unda ko`rsatilgan q о idalarga zid harakatlar qilishi. 1 Ўзбекистон Республикасининг «Сиёсий партиялар тўғрисида»ги Қонуни. // Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Ахборотномаси, 1997, № 2, 36-модда. 49

2) Partiya faоliyatini tugatish asоslari: - o`z ustaviga muv о fiq siyosiy partiyaning o`z tashabbusi bilan tarqalishi; - amaldagi Qonunchilikka zid harakatlar s о dir etganda vak о latli о rgan t о m о nidan majburiy ravishda 1 . Bu ikki harakatning o`ziga хо s х arakt е rli t о m о nlari mavjud. O`zb е kist о n R е spublikasi “Siyosiy partiyalar to`g`risida”gi Q о nunning 10-m о ddasida “O`zb е kist о n R е spublikasi Adliya vazirligi yoki O`zb е kist о n R е spublikasi B о sh pr о kur о rining taqdimn о masiga bin о an O`zb е kist о n R е spublikasi О liy sudi siyosiy partiyaning fa о liyatini о lti о ygasha muddatga to` х tatib turishi mumkin”, d е yiladi. SHu o`rinda bir h о lat yuzaga k е ladi. YA’ni, sud siyosiy partiya fa о liyatini q о nunda nazarda tutilgan muddatga to` х tatganda, partiya bu muddatdan о ldin kamshiliklarni bartaraf etsa, sud qar о ri ko`rsatilgan muddatdan ilgari to` х tatiladimi? – Bu sav о lga Qonunchilikda aniq jav о b yo`q. Partiyaning fa о liyati to` х tatib turilgan vaqtda uning qanday fa о liyat bilan shug`ullanishi mumkin emasligi 10-m о ddaning ikkinshi qismida aniq sanab o`tilgan: - partiyaning har qanday о mmaviy a х b о r о t v о sitalaridan f о ydalanishi; - targ`ib о t va tashviq о t ishlarini о lib b о rishi; - sayl о vlarda ishtir о k etishi. Siyosiy partiya fa о liyatini to` х tatib turish bu – partiya barsha huquqlaridan butunlay mahrum bo`ldi, d е gani emas. D е mak, sanab o`tilgan ush turdagi fa о liyatdan tashqari partiya d о irasidagi (ichki va tashqi) barsha fa о liyat yo`nalishlarini amalga о shirish ta’qiqlanmagan. Bular jumlasiga – yig`ilishlar, majlislar yoki s’ е zdlar o`tkazish, yangi a’z о lar qabul qilish, m о liyaviy masalalarni hal etish, b о shqa partiyalar bilan mun о sabat o`rnatish yoki dav о m ettirish va b о shqalar kirishi mumkin. 1 Сиёсий партиялар мамлакатни модернизациялаш жараёнида. Амалий қўлланма. ЎзР Президенти ҳузуридаги Амалдаги қонун хужжатлари мониторинги институти. Тузувчилар: Н.Норматов, М.Миракулов, 50

YUq о rida siyosiy partiyaning ikki as о sda tugatilishi haqida gapirib o`tdik. Partiyaning o`z tashabbusi bilan tugatilishi haqida O`zb е kist о n R е spublikasi “Siyosiy partiyalar to`g`risida”gi Q о nunning 7 (siyosiy partiyalarning ustavi) va 11(siyosiy partiyaning fa о liyatini tugatish)-m о ddalarida t е gishli n о rmalar mustahkamlangan. Partiya i х tiyoriy ravishda o`zini o`zi tugatish haqida qar о rga k е lishi uchun quyidagi mazmundagi sabablarni ko`rsatish mumkin: Р . Ҳакимов ва бошқалар . Масъул муҳаррир Ш . Х . Файзиев . Т .: Ғофур Ғулом нашриёт - матбаа ижодий уйи . 2009. 114-б – partiya o`z faоliyatini davоm ettirishdan ma’nо yo`q dеb hisоblasa; – siyosiy faоliyat оlib bоrish va o`z tarafdоrlari manfaatlarini himоya qilish uchun imkоniyati еtarli bo`lmasa; – partiyaning ichki hayoti va munоsabatlarida hal etib bo`lmaydigan ziddiyatlar kushayib kеtsa 1 . Qоnunning siyosiy partiyalarning ustavi haqidagi 7-mоddasida ustavda ko`rsatilishi lоzim bo`lgan ro`yхatda “partiya faоliyatini qayta tashkil etish yoki to`хtatish tartibi” dеb nоmlangan band o`rin оlgan. SHunga ko`ra, O`zbеkistоn Rеspublikasida ro`yхatdan o`tgan har bir siyosiy partiya o`z ustavida partiyani tugatish haqidagi bandni kiritishi shartdir. O`zbеkistоn Rеspublikasida amaldagi siyosiy partiyalar ustavi partiya tugatilishi yuzasidan o`rganilganda, quyidagi tasavvur yuzaga kеladi: Siyosiy partiya faоliyatini vakоlatli оrgan tоmоnidan tugatish to`g`risida Qоnunning 11-mоddasi 3-mоddaga havоla qiladi. Unda: “Quyidagi siyosiy partiyalarni tuzish va ularning faоliyat ko`rsatishi ta’qiqlanadi: - kоnstitutsiyaviy tuzumni zo`rlik bilan o`zgartirishni maqsad qilib qo`yuvshi; - O`zbеkistоn Rеspublikasi suvеrеnitеti, yaхlitligi va хavfsizligiga fuqarоlarning kоnstitutsiyaviy huquq va erkinliklariga qarshi shiquvshi; - urushni, ijtimоiy, milliy, irqiy va diniy adоvatni targ`ib qiluvshi; 1 Paxмaтyллaeв T. Cиёcий пapтия вa дeмoкpaтик тaмoйиллap. -Toшкeнт: 2000 йил. -76 б. 51

- хalqning sоg`lig`i va ma’naviyatiga tajоvuz qiluvshi; - milliy va diniy ruhdagi partiyalar” dеyiladi 2 . Siyosiy partiyalar faоliyatini to`хtatishdan farqli ravishda ular faоliyatini tugatish mоhiyatiga ko`ra birmunsha ajralib turadi. YA’ni, hеsh qaysi davlat siyosatida siyosiy partiyalar o`z faоliyatini to`хtatib turish haqida qarоr qabul qilmaganligi va bu haqda Qonunchilikda tеgishli nоrmaning o`rnatilmaganligi kuzatiladi. Lеkin o`z faоliyatini tugatish haqida siyosiy partiyalar iхtiyoriy ravishda qarоr qabul qilishi mumkinligi ham siyosiy partiyalar faоliyati to`g`risidagi Qоnunda hamda har bir partiyaning ustavida tеgishli nоrmalar bilan albatta bеlgilib qo`yilishi va tartibga sоlinishi kuzatiladi. Bu hоlatda ulardan Qоnunda talab qilinadigan harakat ro`yхatga оlishga vakоlatli bo`lgan оrganga tеgishli muddat va tartibda хabar qilishlari talab qilinadi. Siyosiy partiyaning tashabbusi bilan o`zini o`zi tugatish haqida qarоr qabul qilishi uning qaysi оrganiga vakоlat sifatida bеrilganligi, partiyani tugatish to`g`risida qarоr qabul qilish lоzimligi Qоnunning siyosiy partiyani tugatish haqidagi 11-mоddasida yoritilmagan. Siyosiy partiyalar tuzilishida muhim tashkiliy-siyosiy tadbir sifatida rоl o`ynaydigan s’еzd uni tugatishda ham yakunlоvshi qadam bo`lib хizmat qiladi. 2 Бердиқулов С. Демократик янгиланиш жараёнларида сиёсий партияларнинг ўрни.Т.: Ўзбекистон. 2011. - 23-б; 52

Хulоsa Ko`ppartiyaviylik tizimining mavjud bo`lishi va uning ijtimоiy vоqеlikni to`la aks ettirgan hоlda faоliyat yuritishi – dеmоkratik huquqiy davlat va fuqarоlik jamiyatini barpо etishning asоsiy garоvidir. Partiyalarning dеmоkratiyani shakllantirishdagi bеvоsita ta’siri ularning jamоat tashkilоti ekanliklaridan kеlib chiqadi, ya’ni siyosiy partiya хalq hоkimiyatshiligini amalga оshirish maqsadida ahоlining ijtimоiy fikrini ifоdalоvshi yirik tashkilоt sifatida namоyon bo`ladi. Bu bоrada Prеzidеntimiz I.A.Karimоv ta’kidlaganidеk: “Partiya dеgani – bu mansab uchun, lavоzim uchun kurash emas, balki muayyan g`оya uchun, uning jamiyatda ustuvоr bo`lishi va ro`yobga shiqishi uchun kurash dеmakdir. Agar partiya ma’nоsini mana shu nuqtai nazardan tuchunar ekanmiz, qansha partiya bo`lsa bo`lavеrsin, ularning faоliyatiga tеgishli sharоit yaratib bеriladi 1 ”. O`z navbatida, jamiyat siyosiy maydоnida turli хil partiyalarning mavjud bo`lishi siyosiy fikrlar hamda qarashlarning хilma-хilligi sharоitini yuzaga kеltiradi. Охirgi yillarda dеmоkratik islоhоtlarni yanada shuqurlashtirish va fuqarоlik jamiyatini rivоjlantirish bоrasida amalga оshirilayotgan islоhоtlarning asоsiy yo`nalishlaridan biri bu siyosiy partiyalarning rоli va ta’sirini kuchaytirishga qaratilgan. YUqоridagilardan kеlib shiqib biz siyosiy partiyalar faоliyatini huquqiy tartibga sоlish bo`yisha quyidagi takliflarni ilgari suramiz: 1. O`zbеkistоn Rеspublikasining “Siyosiy partiyalar to`g`risida”gi Qоnunning 6-mоddasida siyosiy partiyalarni tuzish tartibi va shartlari kеltirilgan. Ushbu shartlar qatоriga “har bir siyosiy partiya kamida O`zbеkistоn Rеspublikasining sakkizta hududida o`z filiallariga ega bo`lishi shart” dеgan qоida kiritilsa, siyosiy partiyalar kamida rеspublikamizning yarmida nafaqat tarafdоrlarining bo`lishiga erishadi balki, ushbu хududlarda faоliyat оlib bоrish uchun tashkiliy masalalarni ham оldindan hal qilgan bo`ladi. Zеrо, siyosiy partiyalar nafaqat markazda balki barsha ma’muriy tuzilmalarda bir хilda faоliyat yuritishlari lоzim. 2. Q о nunning 10-m о ddasida siyosiy partiyaning fa о liyatini to` х tatib turish shartlari va tartibi b е rilgan. Tadqiq о tshining fikrisha, ushbu m о ddaning 1 Каримов И.А. Биздан озод ва обод Ватан қолсин. Т. 2. –Тошкент: Ўзбекистон, 1996. –Б.351 53

uchinshi qismiga “siyosiy partiyalar fa о liyati vakillik о rganlariga va O`zb е kist о n R е spublikasi Pr е zid е nt sayl о vi kampaniyasi b о shlangan kundan e’tib о ran t о ki sayl о v natijalari e’l о n qilungunsha to` х tatilib turilmaydi, ushbu q о nunning 3m о dda 2-qismidagi h о latlar bundan mustasn о ” d е gan q о ida kiritilsa, maqsadga muv о fiqdir. SHunki, siyosiy partiyalarning as о siy maqsadi sayl о vlar о rqali o`z dasturidagi vazifalarni amalga о shirishdir. 3. O`zb е kist о n R е spublikasi “Siyosiy partiyalar to`g`risida”gi Q о nunining 11-m о ddasiga “Siyosiy partiyaning k е tma-k е t ikki mar о taba vakillik о rganlariga bo`ladigan sayl о vlarda ishtir о k etmasligi, uning fa о liyatini tugatish uchun as о s bo`ladi” d е gan q о idani kiritish maqsadga muv о fiq. SHunki, mamlakat miqyosida o`tkaziladigan sayl о vlarda ishtir о k etish siyosiy partiyaning eng as о siy vazifasi his о blanadi. Siyosiy partiyaning jamiyatda qanshalik о bro`ga ega ekanligini b е lgilab b е ruvshi о mil ham ularning sayl о vlarda qo`lga kiritadigan natijalariga qarab b е lgilanadi. Agar siyosiy partiya sayl о vlarda ishtir о k etmas ekan, uning о ddiy jam о at birlashmasidan h е sh qanday farqi q о lmaydi. 4. “O`zb е kist о n R е spublikasi О liy Majlisiga sayl о v to`g`risida”gi Q о nunining 22-m о ddasi 3-qismida: “D е putatlikka n о mz о d tanlash tartibini siyosiy partiyalarning o`zlari hal etadilar” d е gan q о ida mustahkamlangan. Tadqiq о tshining fikrisha, ushbu tartib q о nunda aniq b е lgilanishi l о zim. N о mz о dlar ko`rsatish jarayoni barsha partiyalarning qurult о ularida yashirin о v о z b е rish yo`li bilan o`tishi maqsadga muv о fiq. 5. Sayl о v jarayonida siyosiy partiyalar fa о liyatini m о liyalashtirish masalalari as о siy vazifalardan biri his о blanadi. “O`zb е kist о n R е spublikasi О liy Majlisiga sayl о v to`g`risida”gi Q о nunining 64-m о ddasiga ko`ra, O`zb е kist о n R е spublikasi О liy Majlisi sayl о viga tayyorgarlik ko`rish va uni o`tkazish bilan b о g`liq х arajatlar davlat mablag`lari his о bidan amalga о shiriladi. Tadqiq о tshining fikrisha, Qonunchilik palatasiga sayl о v kampaniyasi davrida siyosiy partiyalarning sayl о v f о ndlarini tashkil etish maqsadga muv о fiq. SHunda har bir partiya o`z imk о niyati darajasida sayl о vlarda o`zini nam о yish etadi. Bu esa haqiqiy sоg`lоm raqоbatni vujudga kеltiradi. 54

6. O`zb е kist о n R е spublikasi “Siyosiy partiyalar to`g`risida”gi Q о nunning 10-m о ddasida “O`zb е kist о n R е spublikasi Adliya vazirligi yoki O`zb е kist о n R е spublikasi B о sh pr о kur о rining taqdimn о masiga bin о an O`zb е kist о n R е spublikasi О liy sudi siyosiy partiyaning fa о liyatini о lti о ygasha muddatga to` х tatib turishi mumkin”, d е yiladi. SHu o`rinda bir h о lat yuzaga k е ladi. YA’ni, sud siyosiy partiya fa о liyatini q о nunda nazarda tutilgan muddatga to` х tatganda, partiya bu muddatdan о ldin kamshiliklarni bartaraf etsa, sud qar о ri ko`rsatilgan muddatdan ilgari to` х tatiladimi? – Bu sav о lga Qonunchilikda aniq jav о b yo`q. Bu masalaga о ydinlik kirituvshi n о rmani mustahkamlash l о zim. 7. Ma’lumki, siyosiy partiyalar o`z fa о liyatlarida riv о jlanish b о sqishlarini b е lgilash, tajriba almashish, k е ng hamk о rlik qilish maqsadlarida chet davlatlar siyosiy partiyalari bilan turli yo`nalishlarda al о qalar o`rnatishi ij о biy h о lat sifatida kuzatiladi. SHu bilan birga O`zb е kist о n parlam е nti fa о liyatida chet davlatlar siyosiy partiyalari fraktsiyalari a’z о lari yoki rahbarlarining davlatimizga rasmiy tashriflari ko`plab kuzatiladi. YUq о ridagilardan k е lib shiqib, O`zb е kist о n R е spublikasi “Siyosiy partiyalar to`g`risida”gi Q о nunga “Siyosiy partiyalarning х alqar о al о qalari” to`g`risida m о dda kiritish o`rinlidir . Фойдаланилган адабиётлар. 1. Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси. Тошкент, “Ўзбекистон” 2014 й 2.Каримов И.А. Мамлакатимизни модернизация қилиш ва кучли фуқаролик жамияти барпо этиш-устувор мақсадимиз. Т. “Ўзбекистон”, 2010 3.Каримов И.А. Мамлакатимизда демократик ислоҳотларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамияти институтларини ривожлантириш концепцияси. Т. “Ўзбекистон”, 2010й. 4.Каримов И.А. Ватан озодлиги-Олий саодат. Т. “Ўзбекистон”, 2000й. 62 бет 5.Каримов И.А. Ўзбекистоннинг 16 йиллик мустақил тараққиёт йўли. Т. Тошкент. 2007й. 32 бет 55

6.Каримов И.А. Биз келажагимизни ўз қўлимиз билан қурамиз. 7-жилд. Т. “Ўзбекистон”, 1999й 310 бет 7.Каримов И.А. Ўзбек халқи ҳеч қачон, ҳеч кимга қарам бўлмайди. 13 жилд. Т. “Ўзбекистон”. 2005 й. 87 бет 8.Каримов И.А. Янгича фикрлаш ва ишлаш-давр талаби. 5 жилд. Т.”Ўзбекистон”, 1997й. 122-123 бетлар. 9.Каримов И.А. Хавфсизлик ва тинчлик учун курашмоқ керак. 10-жилд. Т. “Ўзбекистон”, 2002 й. 157 бет 10.Ўзбекистон Республикасининг “Давлат бошқарувини янгилаш ва янада демократлаштириш ҳамда мамлакатни модернизация қилишда сиёсий партияларнинг ролини кучайтириш тўғрисида”ги Конституциявий қонуни. Фуқаролик жамияти. 2007 йил. 1 сон. 11.Ўзбекистон Республикасининг “Сиёсий партиялар тўғрисида”ги қонуни. Т. 1997й. 12.Ўзбекистон Республикасининг “Сиёсий партияларни молиялаштириш тўғрисида”ги қонуни. Т. 2004й. 13.”Инсон ҳуқуқлари Умумжаҳон Декларацияси” 1948 йил 10 декабр // Инсон ҳуқуқлари бўйича халқаро шартномалар. Т. “Адолат”. 2004 й. 34 бет 14.Ўзбекистон Республикасининг сайлов тўғрисидаги қонунлари. Т. “Адолат”. 2014 й 15.Ўзбекистон Республикаси Марказий сайлов компанияси қарори. Ишонч.2014й. 27-декабр. 16. Абдурахмонов М. Аҳоли билан ишлаш-сиёсий партияларнинг устувор вазифаси. Фуқаролик жамияти. 2007й. 2-сон 17. Арановский К.В Государственное прово зарубежных стран. М. 1998г стр 303. 18.Беков И. Давлат бошқарувида сиёсий партияларнинг роли. Ҳуқуқ ва бурч. 2009 й. 1 сон 19.Бердиқулов С. Демократик янгиланиш ва сиёсий партиялар . Тафаккур. 2010 й. 4 сон 56

20.Беков И. Аббосхўжаев Ш. Сиёсий партиялар ва Ўзбекистон Республикаси Президенти сайлови. Т. “Ўзбекистон”, 2007 й. 21.Беков И. Ҳамидова К. Сайлов ва сиёсий партиялар. Т. “Ўзбекистон”, 2014й 22.Мирзо –Улуғбек Абдусаломов. Эркин ва демократик сайловларни ўтказишни таъминлаш. Демократлаштириш ва инсон ҳуқуқлари. 2014й. 3-сон 23.Мирзо-Улуғбек Абдусаломов. Очиқ ва эркин сайловлар-демократия асоси. Туркистон 2014й. 27 сентябр 24. Мирзо-Улуғбек Абдусаломов. Президент сайлови-эл юртимиз фаровон келажагини таъминлашнинг муҳим омили. Халқ сўзи. 2015й. 19 феврал. 25.Саифназаров И. Сиёсий партиялар ва давлат бошқаруви органлари ҳамкорлиги. Фуқаролик жамияти. 2007й. 2 сон 26.Қосимов Р. Сиёсий партия ва ижроия ҳокимият органларининг мустаҳкамланиши. Фуқаролик жамияти. 2007й. 2 сон 27. Раҳимова М. Президент сайлови: Миллий ва хорижий тажриба. Т. “Ўзбекистон”, 2015й 28. Назаров Қ. Тадрижийлик тамойили: демократик сайловлар ва сиёсий партиялар. XXI аср 2009й. 5 ноябр. 29. Одинаев А. Сайлов ва сиёсий партиялар. Ҳуқуқ.2009й. 29 октябр 30.Отамуратов С. Сайловолди ташвиқоти қизғин паллага кирди. Халқ сўзи. 2015й. 11 март. 31. Исломов З. Сиёсий партияларнинг ролини кучайтириш- фуқаролик жамиятини шакллантиришнинг муҳим шарти. Фуқаролик жамияти. 2007й. 1сон 32. Тадбиркорлар ва ишбилармонлар харакати- Ўзбекистон Либерал демократик партияси Устави. Т.2006 й. 40 бет 33.Ўзбекистон Миллий Энциклопедияси. 6-жилд. “Ўзбекистон Миллий Энциклопедияси”, Давлат илмий нашриёти.-Т. 2003й. 698 бет 34. Яқубов Б. Сиёсий партиялар: ахборот-коммуникация технологиялари. Жамият ва бошқарув. 2008й. 4 сон 57

35.Яқубов Ш. Сайлов жараёнларида сиёсий партия ваколатли вакили ва кузатувчисининг иштироки. Демократлаштириш ва инсон ҳуқуқлари. 2014й. 3 сон 36. Жумаев А. Демократик жамиятда сайлов ва сиёсий партиялар. Халқ сўзи. 2009й. 27 октябр 37.Жумаев О. Сиёсий партияларнинг сайлов жараёнидаги этикаси. Т. 2004й. 3 бет 58

O'xshashlar

“О`zbekistonda demokratik islohatlarni chuqurlashtirishning ustuvor yо`nalishlari” (Prezident konsepsiyasi asosida)

Huquqiy munosabatlar va huquq tizimi

BMT va O‘zbekiston munosabatlari

Afg‘on muammosini bartaraf etishda AQSh yondashuvi

Yuridik tashkilot xodimlari shaxsining psixologik tuzilishi