Yuridik tashkilot xodimlari shaxsining psixologik tuzilishi - Huquqshunoslik - Diplom ishlar

Yuridik tashkilot xodimlari shaxsining psixologik tuzilishi

Yuklangan vaqt:

01.07.2021

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

73 KB

Ko'chirib olish

“ Yuridik tashkilot xodimlari shaxsining psixologik tuzilishi MUNDARIJA KIRISH……………………………………………………………………..…..3-4 I.BOB. Ichki ishlar xodimlari psixologiyasi haqida tushuncha………………………..……………………………………………..5-9 1.1 Ichki ishlar idoralari xodimlari shaxsining psixologik tuzilishi…………………………………………………………………..10-12 1.2 Ichki ishlar idoralari xodimlari shaxsining bilish faoliyatiga psixologik tavsif…………………………………………………………………......13-35 1.3 Ichki ishlar idoralari xodimlari faoliyati samaradorligini oshirishda hissiy-irodaviy va shaxsiy fazilatlarning o‘rni………………………..36-46 II. BOB. Ichki ishlar idoralari xodimlari kasbiy muomalasining psixologik asoslari………..………………………………...…………………………….47-51 2.1 Ichki ishlar idoralari xodimlarining fuqarolar bilan psixologik aloqa o‘rnatish usullari……………………………………...………………..52-55 2.2 Ichki ishlar idoralari xodimlari faoliyatida ziddiyatlarning paydo bo‘lish sabablari………………….. …………………………………………….56-61 2.3 Ichki ishlar organlar xodimlari faoliyatida ziddiyatlarni bartaraf etish yo‘llari………………...………………………………………………...62-69 III. BOB. Ichki ishlar idoralari xodimlarini yuridik psixologiya tizimida tutgan o‘rni…….…………………………………………………………….70-75 3.1 Kasbiy psixologiyaning qonuniyatlari, metodlari va prinsiplari haqida tushuncha….………………………………………………………..…..76-96 Xulosa va tavsiyalar…………………………………………………… … .97 -101 Foydalanilgan adabiyotlar…………………………………………..................102

K I R I SH Ichki ishlar idoralari xodimi fuqarolarning xavfsizligi, tinchligi, haq-huquqi va erkinliklarini ta’minlashga mas’ul bo‘lgan davlat xizmatchisi hisoblanadi. Ana shu mas’uliyat xodimdan birinchi navbatda o‘z kasbining bilimdoni, ustasi bo‘lishni talab qiladi. O‘z kasbining bilimdoni bo‘lish uchun nafaqat yuridik fanlarni, balki shaxslarning ruhiy holati va kechinmalarini ham yaxshi bilish kerak bo‘ladi. Bu esa har bir ichki ishlar idorasi xodimidan psixologiya ilmining sir-asrorlaridan xabardor bo‘lish va shu asosda qonuniy xatti-harakatlarni amalga oshirishni taqozo etadi. Shuning uchun ham bu haqda O‘zbekiston Respublikasi Биринчи Prezidenti Islom Karimov: «Psixologiya fani biz uchun eng zarur sohalardan biri. Psixologiyani o‘rganish – hayotni, insonni o‘rganish degani. Kerak bo‘lsa, rahbarlik qilmoqchi ekansiz, yetakchi bo‘lib, odamlarga ko‘rsatma bermoqchi ekansiz, oldin ularning psixologiyasini har tomonlama o‘rganish kerak»1, – degan edi. Ushbu fikr kasbiy psixologiya fanining metodologik asoslaridan birini tashkil qiladi. Har qanday inson kundalik hayotida odamlar bilan uchrashib, muloqotga kirishar ekan, u o‘zining bosiq yoki qiziqqon, beparvo yoki qiziquvchan, mehribon yoki bag‘ritosh, jahldor yoki bosiq va hokazolardan iborat ichki va tashqi ruhiy olamini namoyon qiladi. Bu ruhiy holatlar ongli va ongsiz tarzda namoyon bo‘ladi. Ana shu holatlar-ning barchasi insonning psixikasini tashkil qiladi. Inson psixikasi moddiy va ma’naviy borliqdagi narsa va hodisalarni jonli in’ikos etuvchi murakkab jarayon bo‘lib, u insoniyatning uzoq davom etgan fiziologik rivoji uyg‘unligining mahsuli hisoblanadi Xo‘sh, psixika nima? Psixika – yuqori darajada tashkil topgan materiyaning tizimli xossasi (xususiyati), subyekt tomonidan obyektiv borliqni faol aks ettirish, mazkur borliq manzaralarini subyekt o‘zidan uzoqlashtirmay ifodalashi, xuddi shu asnoda o‘z xulqi va faoliyatini shaxsan boshqarishdir. Psixikada o‘tmishning, hozirgi davr

va kelgusi zamonning hodisalari ifodalangan, tartibga solingan. Psixikaning asosiy vazifalari – aks ettirish – faoliyat va xatti-harakatlarni boshqarishdir. Uning namoyon bo‘lish shakllari va ularning o‘zaro bog‘liqligi psixik (bilish) jarayonlar (sezgi, idrok, xotira, tafakkur, xayol, nutq va diqqat), psixologik holatlar (hissiyot, emotsiya, e’tiqodlilik, bardamlik, tetiklik, qiziquvchanlik, hayratlanish, ishonchlilik, ijodiy ruhlanish), shaxsning xususiyatlari (yo‘nalishlar, temperament, xarakter, qobiliyat, iqtidor, aqliy salohiyat, xulq motivatsiyasi, ish uslubi, mas’uliyat)da kuzatiladi. Psixologiya – psixikaning kelib chiqishi, rivojlanish qonuniyatlari, shuningdek insondagi onglilik va ongsizlik fenomenlarining xilma-xil ko‘rinishlarini o‘rganuvchi fan. Psixologiya fani: umumiy psixologiya, ijtimoiy psixologiya, pedagogik psixologiya, zoopsixologiya, yosh davrlari psixologiyasi, muhandislik psixologiyasi, yuridik psixologiya, harbiy psixologiya, tibbiyot psixologiya, savdo psixologiyasi kabi tarmoqlarga bo‘linadi. Ichki ishlar idoralari xodimlarining faoliyati jamiyatda mavjud bo‘lgan barcha kasblardan, birinchidan, davlat tomonidan qat’iy belgilab berilgan qonunlar, buyruqlar, nizom va yo‘riqnomalar asosida ish ko‘rishi; ikkinchidan, bevosita jinoyatchilar dunyosi bilan ishlashi; uchinchidan, hayotining doimo xavf-xatar ostida bo‘lishi; to‘rtinchidan, davlat hokimiyatining vakili sifatida ish ko‘rishi bilan ajralib turadi. Ana shu faoliyat ma’lum psixologik qonunlar, usullar asosida ish ko‘rishni talab etadi. Bu esa ichki ishlar idoralari faoliyatida yuz beradigan psixik holat va jarayonlarni alohida fan sifatida o‘rganishni taqozo etadi. Shu nuqtai nazardan qaraganda kasbiy psixologiya o‘ziga xos predmet bo‘lib, yurisprudensiya va psixologiyaning nozik tomonlarini qamrab oladi. Ya’ni bu fan huquq bilan psixologiya sohalarining kesishuvida yuzaga keladi. Huquq insonning xulq-atvorini, xatti-harakatlari bilan bog‘liq jarayonlarni o‘rganadi. Psixologiya esa muayyan shaxs, uning jamiyatdagi xulq-atvori va turli

faoliyatlarining o‘ziga xos tomonlarini o‘rganadi. Bundan ko‘rinadiki, har ikkala fanning obyekti va subyekti shaxs, inson hisoblanadi. Yuqorida ta’kidlab o‘tganimizdek, kasbiy psixologiya yuridik psixologiya tarkibida yuzaga kelgan bo‘lib, aniq faoliyat, ya’ni ichki ishlar idoralari faoliyatidagi psixologik jihatlarning muhim tomonlarini o‘rganishga bag‘ishlangan fan hisoblanadi. O’zbek millatining uzoq asrlik tarixida keyingi o’n yillikda erishgan mustaqilligimiz alohida o’rin tutadi. Mustaqillik necha asrlar davomida yaratilgan boy ma’naviy-ma’rifiy va ilmiy merosimizni nafaqat o’rganish, balki uni davr talablari asosida qaytadan idrok etish va milliy manfaatimizga xizmat qildirish vazifasini oldimizga qo’ydi. To’plangan tajribalarimiz va qadriyatlarimiz negizida milliy istiqlol mafkurasining yangicha tamoyillari yaratildi. Ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayot barpo etishdek pirovard maqsadimizdan kelib chiqib, ta’lim-tarbiya, ma’naviy-ma’rifiy sohalardagi faoliyatimizni ulkan bir vazifaga – xalqimiz ongiga milliy istiqlol g’oyasini singdirish, ularda uzoq yillar davomida shakllangan va ulug’langan umuminsoniy va milliy qadriyatlarni qayta o’zlashtirish, e’zozlash hamda uning aqidalarini hayotda qo’llashga qaratmoqdamiz. Bu borada qiladigan ishlarimizni Ўзбекистон республикаси Биринчи Prezidenti I.A.Karimov aniq-ravshan ko’rsatib berganlar: «Endigi vazifamiz shundan iboratki, milliy istiqlol g’oyasi tushunchalari asosida keng jamoatchilik, ziyolilarimiz, ilm-fan va madaniyat namoyandalari, avvalo, ma’naviy-ma’rifiy soha xodimlari milliy mafkurani takomillashtirish hamda uning asosiy tamoyillarini odamlar ongiga va qalbiga singdirishga qaratilgan ishlarni yangi bosqichga ko’tarishlari zarur». Davlatimiz rahbari belgilab bergan vazifalarni amalga oshirishdan hyech kim chetda turmaydi. Davr barcha ziyolilar qatori huquqshunoslar va tilshunoslar

oldiga ham yangi vazifalar qo’ydi. Bu vazifalarni amalga oshirishni lo’nda qilib, bir tomondan, yaratilayotgan huquqiy-me’yoriy hujjatlarning jahon andozalari darajasida bo’lishi hamda milliy mintalitetimiz va manfaatimizni himoya qilishi, ikkinchi tomondan, ularning davlat tilida mukammal yaratilgan bo’lishi, ham qonuniy, ham til jihatdan hyech bir e’tirozlarga o’rin qoldirmasligi tarzida tushunish to’g’ri bo’ladi. Buning ustiga, xalqimiz o’rtasida huquqiy madaniyatni targ’ib qilish, qonunlar va boshqa huquqiy-me’yoriy hujjatlardan ularni xabardor qilib borish nutqiy madaniyat bilan bog’liq bo’lgan g’oyatda mas’uliyatli vazifani amalga oshirishni ham taqozo etadiki, bu borada huquqshunoslarning ma’lum malakaviy va nutqiy ko’nikmalarni ellashlari lozim bo’ladi. Mavzuning dolzarbligi: Jamiyatimizga barcha kasbdagi kishilar va ularning mehnati kerakligini hyech kim inkor etmaydi. Ammo har bir millat dunyo ilmi va madaniyatida ona tili bisoti bilan qanchalik faxrlana olishi mumkinligini ham chuqur anglaymiz. Binobarin, til - ma’naviyat ko’zgusi, ma’rifat chirog’i, bilim kaliti ekan unga hyech qachon ikkinchi darajali narsa deb qaray olmaymiz. Yuridik til muammolari bo’yicha tadqiqotlar olib borayotgan Sh.Ko’chimovning ma’lumot berishicha, AQShning Illinoys va Chikago universitetlarida, Angliya, Shvesiya kabi davlatlarning oliy yuridik ta’limi tizimida huquqshunos kadrlarning til tayyorgarligiga alohida e’tibor qaratilishi, har bir talaba maxsus til tayyorgarligidan o’tishi, til fani bilan bog’liq «Nutq o’rganishga kirish», «Yuridik nutq», «Sud notiqligi», «Sudda nutq so’zlash va haqiqat muammolari», «Yozma nutq», «Ommaviy muomala nutqi», «Siyosiy nutq», «Ijtimoiy nutqiy muomala», «Bayonnomalar (protokollar) tahlili», «Nutq maktabi» kabi 45 dan ortiq maxsus o’quv kurslari mavjud 1 . Huquqshunoslik yo’nalishidagi ta’lim tizimida o’qitiladigan «Xuquq tashkiloti xodimlarining nutq madaniyati» kursi talabalarga ana shu muammolarning yechimini topishda yordam berishga, yuridik til sirlarini, qonun- qoidalarini, nutqiy madaniyat ko’nikmalarini o’rgatishga qaratilgan. 1

Istiqlol tufayli o‘z mustaqil taraqqiyot yo‘lidan borayotgan Respublikamiz yoshlarini yangicha ijtimoiy muhitga tayyorlash, davr ruhida tarbiyalash - shu kunning dolzarb va ustuvor vazifalaridan biridir. Hozirgi kunda Respublikamizda amalga oshirilayotgan islohotlarning taqdiri yoshlarning ma’naviy qiyofasiga, shaxsiy barkamolligiga bog‘liq. Bu vazifalarni amalga oshirish insoniy o‘zaro munosabatlarda demokratik tamoyillarni ongga to‘la singdirishni taqozo etadi. Bitiruv malakaviy ishining мақсади: Yuridik tashkilot xodimlari shaxsi фаолиятини psixologik tuzilishiни ўрганиш Bitiruv malakaviy ishining predmeti: Yurist shaxsini psixologik tuzilishini o’rganish. Bitiriuv malakaviy ishining obyekti: Қашқадарё viloyati Ichki ishlar bo‘limi xodimlari kasbiy faoliyati Yurist konsultant U Sulaymonov shaxsining psixologik tuzilishi taxlili Bitiruv malakaviy ishining ilmiy farazi: - yurist o’zi va o’zgalar faoliyati maxsulini tanqidiy baholay olishga erisha olsa, yurist kasbiy faoliyati jarayonining samaradorlik darajasi ortadi. Bitiruv malakaviy ishining vazifalari : -Yurist shaxsida kasbiy faoliyat motivlarini shakllantirishning nazariy- amaliy asoslarini o’rganish ; -Yurist faoliyatining o’ziga xos xususiyatlarini aniqlash; - Yurist faoliyati motivlarini shakllantirish usul va vositalarini aniqlash; - Yurist faoliyati motivlarini shakllantirish jarayonining samaradorlik darajasini belgilash hamda istiqbolda yurist faoliyatini motivlarini shakllantirishga yo’naltirilgan ilmiy-metodik tavsiyalar ishlab chiqish. Bitiruv malakaviy ishining методлари : kuzatish, anketa, suhbat, psixologik eksperiment. Bitiruv malakaviy ishining ilmiy yangiligi : - yurist kasbiy faoliyati motivlarini shakllantirish dolzarb psixologik muammo ekanligi nazariy jihatdan asoslanadi;

- yurist kasbiy faoliyati motivlarini shakllantirishning psixologik-pedagogik imkoniyatlari aniqlandi; Bitiruv malakaviy ishining ilmiy-amaliy ahamiyati : tadqiqot natijasida yurist х odimlar faoliyati motivlarini shakllantirishga yo’naltirilgan nazariy yondashuvlar, ilmiy-metodik tavsiyalar bilan boyitildi. Shuningdek, xuquqiy psixologiya fanida yurist shaxsining psixologik tuzilishiga, uning kasbiy faoliyatini shakllantirishning usul va vositalariga ega bo’ldi. I. BOB. ICHKI ISHLAR XODIMLARI PSIXOLOGIYASI HAQIDA TUSHUNCHA Ichki ishlar idoralari xodimi fuqarolarning xavfsizligi, tinchligi, haq-huquqi va erkinliklarini ta’minlashga mas’ul bo‘lgan davlat xizmatchisi hisoblanadi. Ana shu mas’uliyat xodimdan birinchi navbatda o‘z kasbining bilimdoni, ustasi bo‘lishni talab qiladi. O‘z kasbining bilimdoni bo‘lish uchun nafaqat yuridik fanlarni, balki shaxslarning ruhiy holati va kechinmalarini ham yaxshi bilish kerak bo‘ladi. Bu esa har bir ichki ishlar idorasi xodimidan psixologiya ilmining sir-asrorlaridan xabardor bo‘lish va shu asosda qonuniy xatti-harakatlarni amalga oshirishni taqozo etadi. Shuning uchun ham bu haqda O‘zbekiston Respublikasi Биринчи Prezidenti Islom Karimov: «Psixologiya fani biz uchun eng zarur sohalardan biri. Psixologiyani o‘rganish – hayotni, insonni o‘rganish degani. Kerak bo‘lsa, rahbarlik qilmoqchi ekansiz, yetakchi bo‘lib, odamlarga ko‘rsatma bermoqchi ekansiz, oldin ularning psixologiyasini har tomonlama o‘rganish kerak»1, – degan edi. Ushbu fikr kasbiy psixologiya fanining metodologik asoslaridan birini tashkil qiladi. Har qanday inson kundalik hayotida odamlar bilan uchrashib, muloqotga kirishar ekan, u o‘zining bosiq yoki qiziqqon, beparvo yoki qiziquvchan, mehribon yoki bag‘ritosh, jahldor yoki bosiq va hokazolardan iborat ichki va tashqi ruhiy olamini namoyon qiladi. Bu ruhiy holatlar ongli

va ongsiz tarzda namoyon bo‘ladi. Ana shu holatlar-ning barchasi insonning psixikasini tashkil qiladi. Inson psixikasi moddiy va ma’naviy borliqdagi narsa va hodisalarni jonli in’ikos etuvchi murakkab jarayon bo‘lib, u insoniyatning uzoq davom etgan fiziologik rivoji uyg‘unligining mahsuli hisoblanadi Xo‘sh, psixika nima? Psixika – yuqori darajada tashkil topgan materiyaning tizimli xossasi (xususiyati), subyekt tomonidan obyektiv borliqni faol aks ettirish, mazkur borliq manzaralarini subyekt o‘zidan uzoqlashtirmay ifodalashi, xuddi shu asnoda o‘z xulqi va faoliyatini shaxsan boshqarishdir. Psixikada o‘tmishning, hozirgi davr va kelgusi zamonning hodisalari ifodalangan, tartibga solingan. Psixikaning asosiy vazifalari – aks ettirish – faoliyat va xatti-harakatlarni boshqarishdir. Uning namoyon bo‘lish shakllari va ularning o‘zaro bog‘liqligi psixik (bilish) jarayonlar (sezgi, idrok, xotira, tafakkur, xayol, nutq va diqqat), psixologik holatlar (hissiyot, emotsiya, e’tiqodlilik, bardamlik, tetiklik, qiziquvchanlik, hayratlanish, ishonchlilik, ijodiy ruhlanish), shaxsning xususiyatlari (yo‘nalishlar, temperament, xarakter, qobiliyat, iqtidor, aqliy salohiyat, xulq motivatsiyasi, ish uslubi, mas’uliyat)da kuzatiladi. Psixologiya – psixikaning kelib chiqishi, rivojlanish qonuniyatlari, shuningdek insondagi onglilik va ongsizlik fenomenlarining xilma-xil ko‘rinishlarini o‘rganuvchi fan. Psixologiya fani: umumiy psixologiya, ijtimoiy psixologiya, pedagogik psixologiya, zoopsixologiya, yosh davrlari psixologiyasi, muhandislik psixologiyasi, yuridik psixologiya, harbiy psixologiya, tibbiyot psixologiya, savdo psixologiyasi kabi tarmoqlarga bo‘linadi. Ichki ishlar idoralari xodimlarining faoliyati jamiyatda mavjud bo‘lgan barcha kasblardan, birinchidan, davlat tomonidan qat’iy belgilab berilgan qonunlar, buyruqlar, nizom va yo‘riqnomalar asosida ish ko‘rishi; ikkinchidan, bevosita jinoyatchilar dunyosi bilan ishlashi; uchinchidan, hayotining doimo xavf-xatar ostida bo‘lishi; to‘rtinchidan, davlat hokimiyatining vakili sifatida ish ko‘rishi bilan ajralib turadi.

Ana shu faoliyat ma’lum psixologik qonunlar, usullar asosida ish ko‘rishni talab etadi. Bu esa ichki ishlar idoralari faoliyatida yuz beradigan psixik holat va jarayonlarni alohida fan sifatida o‘rganishni taqozo etadi. Shu nuqtai nazardan qaraganda kasbiy psixologiya o‘ziga xos predmet bo‘lib, yurisprudensiya va psixologiyaning nozik tomonlarini qamrab oladi. Ya’ni bu fan huquq bilan psixologiya sohalarining kesishuvida yuzaga keladi. Huquq insonning xulq-atvorini, xatti-harakatlari bilan bog‘liq jarayonlarni o‘rganadi. Psixologiya esa muayyan shaxs, uning jamiyatdagi xulq-atvori va turli faoliyatlarining o‘ziga xos tomonlarini o‘rganadi. Bundan ko‘rinadiki, har ikkala fanning obyekti va subyekti shaxs, inson hisoblanadi. Yuqorida ta’kidlab o‘tganimizdek, kasbiy psixologiya yuridik psixologiya tarkibida yuzaga kelgan bo‘lib, aniq faoliyat, ya’ni ichki ishlar idoralari faoliyatidagi psixologik jihatlarning muhim tomonlarini o‘rganishga bag‘ishlangan fan hisoblanadi. III-BOB .ICHKI ISHLAR IDORALARI XODIMLARINI YURIDIK PSIXOLOGIYA TIZIMIDA TUTGAN O‘RNI Yuridik psixologiya ko‘pgina sohalarni o‘z ichiga qamrab oluvchi amaliy fan hisoblanib, bir tomondan psixologiya, ikkinchi tomondan umumiy huquqshunoslik fanlari doirasiga kiradi. Bu fan ijtimoiygumanitar fanlarning integrallashuvi jarayonlarining mahsuli sifatida XVIII asrdan boshlab paydo bo‘la boshlagan. Yuridik psixologiya o‘z ichiga sud, kriminal va huquq psixologiyasi yo‘nalishlarini qamrab oladi. Gumanistik nuqtai nazardan sud psixologiyasi muammolarini M. M. Sherbatov (1733–1790) o‘rgana boshlagan. X1X asr oxiri va XX asr boshlarida I. M. Sechenov, S. M. Bexterov, A. F. Koni faoliyat yuritgan davr yuridik psixologiyaning o‘sish davri hisoblanadi. Jinoyatchi shaxs psixologiyasi ustidagi izlanishlar natija bera boshlaydi va ayni shu davrda yuridik psixologiyani mustaqil fan sifatida qabul qilish zarurati tug‘iladi.

Gans Grosning 1898-yilda chop etilgan «Kriminal psixologiya»si ko‘plab psixolog olimlarning mashaqqatli mehnatlarini o‘zida aks ettirgan birinchi ilmiy adabiyot sanaladi. Alfred Bine 1900-yilda nashr ettirgan «Ta’sir etish» asarida yosh bolalarning guvohlik berishida ta’sir ko‘rsatishning muhimligi muammosini o‘rgangan. 1925-yilda birinchi bo‘lib Rossiya davlatida Jinoyat va jinoyatchilikni o‘rganish instituti tashkil etiladi. 1964-yilda «Yuridik psixologiya» fani huquqshunoslik yo‘nalishidagi barcha institutlarning o‘quv dasturlariga kiritiladi. 1970-yilda Amerika milliy ruhiy sog‘lomlashtirish markazida o‘tkazilgan 45 ta izlanish natijalari asosida «Jinoiy xromosoma anomaliyasi» mavjudligi haqida ma’ruza qilinadi. Kriminal psixologiya nazariyasiga ko‘ra, Klaynfelter gipotezasi tahlil qilinadi va 5242 nafar jinoyatchi (aynan bo‘yi balandlari) tajribadan o‘tkaziladi. Olingan natijalarga ko‘ra, baland bo‘yli erkak jinsiga mansub shaxslarning 2 %da, o‘rta bo‘yli shaxslarning 0,7 %da, qonunga itoatkor deb topilgan shaxslarning 1,0 %da tajovuzkor xulqning shakllanishiga bog‘lik xromosomalar aniqlangan. Yuridik psixologiya fanining rivojlanishiga S. S. Romanov, M. I. Yenikeyev, V. L. Vasilyevlar katta hissa qo‘shganlar. Shu ma’noda yuridik psixologiya psixik qonuniyatlarning huquqiy faoliyat va huquqiy tartibga solish jarayonlarida paydo bo‘lishi hamda amalda qo‘llanishini o‘rganuvchi fandir1. Yuridik psixologiya ilmiy-amaliy fan sifatida birinchidan, qonunga itoatgo‘ylik xulqi (huquqiy ong, axloq, ijtimoiy fikr, ijtimoiy stereotiplar); ikkinchidan, jinoiy xulq (jinoyatchi shaxsining xulq-atvoridagi og‘ishishlar, jinoiy stereotip, jinoiy guruh tartibi, tuzilishi kriminogen vaziyat, jabrlanuvchining shaxsi, xulq-atvori va jinoiy xulqining genezisdagi roli); uchinchidan, huquqni muhofaza qilish faoliyati (profilaktik faoliyat psixologiyasi, tergov faoliyati psixologiyasi, sud-psixologik ekspertiza); to‘rtinchidan, huquqbuzarlarni resotsiolizatsiya qilish (jinoiy jazoni ijro

etuvchilar psixologiyasi, ozodlikka chiqqanlar psixologiyasi); beshinchidan, voyaga etmaganlar kabilarning psixologik asoslarini ishlab chiqadi. Yuridik psixologiya bir qator vazifalarni, jumladan, huquq va huquqni muhofaza qishi faoliyatida alohida shaxs, guruh va jamoalarga ta’sir qilishning psixologik qonuniyatlarini o‘rganish; ikkinchidan, qonunchilikni mustahkamlash, huquqni muhofaza qilish ishlarining samaradorligini oshirish, jinoyatga yarasha jazo tayinlash, jinoiy yo‘lga kirganlarni qayta tarbiyalash bo‘yicha ilmiy tavsiyalarni ishlab chiqish kabi vazifalarni hal qiladi. Yuridik psixologiya fanining tarkibiy qismlariga quyidagilar kiradi. 1) kriminal psixologiya; 2) sud psixologiyasi; 3) jinoiy jazoni ijro etish psixologiyasi; 4) fuqarolik huquqlarini tartibga solish psixologiyasi; 5) sud-psixologik ekspertiza; 6) advokatlik ishlari psixologiyasi; 7) notarial ishlar psixologiyasi; 8) ichki ishlar idoralari faoliyati psixologiyasi. Yuridik psixologiyaning tarkibiy qismlarini tizimlashtiradigan bo‘lsak, u quyidagi ko‘rinishda bo‘ladi. Huquqiy psixologiya: muhim hodisalarning huquqiy jihatdan individ va jamiyat oldidagi in’ikosi bo‘lmish huquqiy psixologiya; shaxsning huquqiy ijtimoiylashuvi, huquqiy ijod va huquqqa munosabat psixologiyasi; huquqni tushunish va huquqiy ong psixologiyasi; huquqni ijro etish xatti-harakati psixologiyasi. Kriminal psixologiya: jinoiy xatti-harakatning sotsiogenetik determinantlari. Shaxs jinoiylashuvining biologik va ijtimoiy omillari; «jinoyatchi shaxs» tushunchasi;

ayrim toifadagi jinoyatchilarning tipologik tavsifi. Jinoiy qilmish psixologiyasi, viktim xulq, guruhiy va uyushgan jinoyatchilar psixologiyasi. Ayb va javobgarlik psixologiyasi. Sud psixologiyasi ikki qismdan iborat. 1. Dastlabki tergov psixologiyasi: jinoyat protsessi ishtirokchilarining psixologiyasi; -surushtiruv-tergov faoliyati va ayrim tergov harakatlarining psixologik asoslari; -nizoli vaziyatlarda jinoyat protsessi ishtirokchilarining o‘zaro munosabatlari psixologiyasi; sud-psixologik ekspertiza. 2. Sud muhokamasi psixologiyasi: sud protsessi ishtirokchilarining psixologik tavsifi; -sud tergovi va sud muzokaralari psixologiyasi; -prokuror va himoyachining faoliyati, sud qarorlarini qabul qilish psixologiyasi. 3. Axloq tuzatish psixologiyasi: jazo va pushaymonlik psixologiyasi; -qayta ijtimoiylashuvning psixologik muammolari; -axloq tuzatish muammolari psixologiyasi; mahkumlar hayoti va faoliyati psixologiyasi. Qamoqdan ozod etilgan shaxslarning qayta ijtimoiy moslashuvi hamda jinoiy retsidivlarning oldini olish muammolari. Penitensiar ekspertiza. Fuqaroviy-huquqiy tartibga solish psixologiyasi: -fuqaroviy sudlovning psixologik jihatlari; -fuqaroviy sudlovda sud psixologik ekspertiza; -sud qarorlarini qabul qilish psixologiyasi; -fuqarolik sudining kognitiv (bilish) va ishonch hosil qilish faoliyati; -hakamlik sudi faoliyati psixologiyasi. Yuridik psixologiya fani ichki ishlar idoralari xodimlari faoliyatidagi kasbiy psixologiya fani uchun metodologik asos vazifasini o‘taydi.

Yuridik va kasbiy psixologiya fanlari o‘rtasidagi umumiy tomonlar quyidagilardan iborat: 1) yuridik psixologiya ham, kasbiy psixologiya ham psixologiya va yuridik fanlar integratsiyalashuvi jarayonida paydo bo‘lgan bo‘lib, ijtimoiy- gumanitar fanlar tizimiga kiradi; 2) yuridik psixologiya va kasbiy psixologiyaning umumiy o‘rganish obyekti va predmeti bir xil, ya’ni xodim shaxsining psixik holati, ularning rivojlanish qonuniyatlari hisoblanadi; 3) yuridik psixologiya va kasbiy psixologiyani o‘qitishni amal qilish doirasiga ko‘ra davlat tomonidan belgilab qo‘yilgan normativ-huquqiy hujjatlar asosida ish ko‘radi; 4) yuridik psixologiyaning ham, kasbiy psixologiyaning ham bosh maqsadi fuqarolarning haq-huquqlarini ta’minlashda qonuniylikning samaradorligini oshirish hisoblanadi. Yuridik psixologiya va kasbiy psixologiya o‘rtasida farq qiluvchi tomonlar ham mavjud bo‘lib, ular quyidagilardan iborat: 1) kasbiy psixologiya fanining ko‘lami yuridik psixologiyaga qaraganda torroq, chunki u sud jarayoni, advokatlik, notarial holatlar psixologiyasi bilan shug‘ullanmaydi; 2) kasbiy psixologiya fanida nazariyaga qaraganda amaliy holatlar ko‘proq, bu bevosita jinoyatchini qo‘lga olish bilan bog‘liq psixik jarayonlarning o‘ziga xosligi bilan ifodalanadi; 3) kasbiy psixologiya fanining ishlash metodlari aksariyat hollarda «maxfiylik» xarakteriga ega; 4) kasbiy psixologiyaning ish uslubi tezkorlik xususiyatiga ega; 5) kasbiy psixologiya katta psixologik stress holatlarini ham o‘z ichiga oladi; 6) kasbiy psixologiya ichki ishlar idoralari xodimlarining psixologiyasini shakllantirish va rivojlantirish bilan ajralib turadi. Kasbiy psixologiya fani yuridik psixologiya kabi bir necha tarmoqlarga bo‘linadi. Bular:

1) profilaktika faoliyati psixologiyasi; 2) dastlabki tergov faoliyati psixologiyasi; 3) tezkor-qidiruv faoliyati psixologiyasi; 4) ekspert-kriminalist faoliyat psixologiyasi. Profilaktika faoliyati psixologiyasi. Ushbu faoliyat psixologiyasining predmeti huquqbuzarliklarning oldini olish jarayonida turli toifadagi fuqarolar bilan psixologik muloqot o‘rnatish va huquqiy normalar orqali ta’sir etish usullarini o‘rganishdan iborat bo‘lib, maqsadi huquqbuzarliklarning oldini olish va jamoat tartibini saqlashda tinglovchilarda psixologik bilimlardan foydalana olish ko‘nikma va malakalarini shakllantirishdan iborat. Uning asosiy vazifasi ichki ishlar idoralari faoliyatida psixoprofilaktik ishlarning o‘ziga xos psixologik xususiyatlari haqidagi tasavvurlarni shakllantirish hamda profilaktika xizmati xodimlarining kasbiy sifatlari va mahoratlarini shakllantirishning psixologik shart-sharoitlari bilan tanishtirish hisoblanadi. Dastlabki tergov faoliyati psixologiyasi jinoyatlarni tergov qilish jarayonida ishtirokchilarning o‘ziga xos psixologik jihatlarini o‘rganadi. Jinoyatlarni tergov qilish jarayonida zarur psixologik bilimlardan foydalana olish ko‘nikma va malakalarini shakllantiradi. Tergov faoliyatining psixologik tuzilishi haqidagi tasavvurlarni hamda tergov jarayonida psixologik bilimlardan foydalana olish malakalarini rivojlantiradi, fuqarolar bilan aloqa o‘rnata olish qobiliyatini takomillashtiradi. Tezkor-qidiruv faoliyati psixologiyasi tezkor vaziyatlarda xodimlarning turli toifadagi shaxslar bilan aloqa o‘rnatishi va kerakli ma’lumotlar olishining psixologik jihatlarini o‘rganadi. Turli toifadagi shaxslar bilan aloqa o‘rnatish va kerakli ma’lumotlarni olishda psixologik bilimlardan foydalana olish ko‘nikmalarini, psixologik aloqa va kerakli ma’lumotlar olishning psixologik asoslari haqidagi tasavvurlarni shakllantiradi. Ekspert kriminalistik faoliyati psixologiyasining ham maqsad vaazifalari har xil turdagi jinoyatlarni kriminalistik ekspertizadan o‘tkazishda ekspert

kriminalistik faoliyatning psixologik tuzilishini, ekspertiza o‘tkazishda psixologik bilimlardan foydalana olish ko‘nikma va malakalarini, shuningdek sud psixologik ekspertizalarning mohiyati va ularning psixologik asoslari borasidagi tasavvurlarni hamda ekspert-kriminalistlarning shaxsiy-kasbiy sifatlarini o‘stirish va kasbiy mahoratlarini takomillashtirishdan iborat. Shunday qilib, yuridik psixologiya kasbiy psixologiya uchun metodologik tayanch bo‘lsa, kasbiy psixologiya yuridik psixologiya uchun amaliy asos bo‘lib xizmat qiladi. Kasbiy psixologiya va yuridik psixologiya bir-biridan ajralmaydigan, bir-birini to‘ldirib boradigan fanlar hisoblanadi.

O'xshashlar

Юридик ташкилот ходимлари шахсининг психологик тузилиши

Shaxsga qarshi jinoyatlarni yuridik jihatdan baholash (tahlil etish)

BMT va O‘zbekiston munosabatlari

Yolg’on guvohlikning kriminologik jihatlari

Huquq tizimi