“О`zbekistonda demokratik islohatlarni chuqurlashtirishning ustuvor yо`nalishlari” (Prezident konsepsiyasi asosida) - Huquqshunoslik - Diplom ishlar

“О`zbekistonda demokratik islohatlarni chuqurlashtirishning ustuvor yо`nalishlari” (Prezident konsepsiyasi asosida)

Yuklangan vaqt:

26.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

4038 KB

Ko'chirib olish

“О`zbekistonda demokratik islohatlarni chuqurlashtirishn ing ustuvor yо`nalishlari ” (Prezident konsepsiyasi asosida)

M U D A R I J A Kirish 1.1. Davlat hokimiyati va boshqaruvini demokratlashtirish 1.2. Sud-huquq tizimini isloh etish 1.3. Axborot sohasini isloh qilish, axborot va so`z erkinligini ta`minlash 2.1. O`zbekistonda saylov huquq erkinligini ta`minlash va saylov qonunchiligini rivojlantirish 2.2. Fuqorolik jamiyati institutlarini shakllantirish va rivojlantirish. 2.3. Demokiratik bozor islohatlarini va iqtisodiyotini libirallashtirishni yanada chuqurlashtirish 3.1 Xulosa va takliflar 3.2 Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati 2

Kirish Mavzuning dolzarbligi : Jamiyat hayotida shunday davrlar bo`ladiki, o`z umrini yashab bo`lgan eski tuzum qonun – qoidalarini yangicha asosda o`zgartirish, barcha sohalarning keng ko`lamli islohatlarni amalga oshirish zarurati vujudga keladi. “…O`zbekiston 1991 yili o`z mustaqilligini qo`lga kiritganidan so`ng umrini o`tab bo`lgan mustabid, ma`muriy-buyruqbozlik, rejali taqsimot tizimidan voz kechib, “o`zbek modeli” deb nom olgan o`z taraqqiyot yo`lini tanlab oldi 1 .” Bu borada Yurtboshimiz rahbarligida taraqqiy topgan davlatlar misolida o`zini oqlagan ilg`or tajribalarni chuqur o`rganib, eng muhimi xalqimizning hayot tarzi milliy an`ana va qadriyatlarimizni, aholini ruhi va kayfiyatlarini ham har tomonlama hisobga oldilar. Mustaqillikning 20 yili mobaynida demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish, fuqarolik jamiyatini rivojlantirish, mamlakatni modernizatsiya va isloh etish sohasidagi erishgan yutuqlarni sarhisob qilish, xolis va haqqoniy baholash, bugungi va ertangi kun talablaridan kelib chiqqan holda demokratik islohotlarni yanada yuksak bosqichga kо`tarish yuzasidan taklif va tavsiyalar tayyorlash bitiruv malakaviy ishning dolzarbligini tashkil qiladi. Ishning maqsad va vazifalari Mustaqillik yillari davomida demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish, jamiyatni yangilash va demokratlashtirish, “Kuchli davlatdan kuchli fuqarolik jamiyatini shakllantirish” dasturini amalga oshirish, davlat hokimiyati va boshqaruvini mahalliy hokimiyatlarga va fuqarolarning о`zini-о`zi boshqarish organlariga bosqichma-bosqich о`tkazib borish bilan bog`liq masalalarni tahlil qilish ishning maqsadini tashkil qiladi. Yuqoridagi maqsadga erishish uchun quyidagi vazifalar о`rganildi: Hokimiyatni 3 tarmoqqa bо`linish prinsipini hayotga tadbiq etish; 1 Karimov I.A. Mamlakatimizda demokratik islohatlarni yanada chuqurlashtirish va fuqorolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi. T.: “O’zbekiston” 2010 y. 3-bet. 3

Qonun chiqaruvchi hokimiyat – Oliy Majlisning roli va ahamiyatini kо`tarish; Ijro etuvchi hokimiyat – Vazirlar Mahkamasining о`rni va rolini oshirish, Bosh vazirning vakolati huquqlarini kengaytirish; Sud-huquq tizimini isloh qilish, sudning mustaqilligini ta`minlash. Fuqarolarning sud orqali himoyalanishini jiddiy ravishda kengaytirish; Jinoyat siyosatini kengaytirish; Ommaviy axborot vositasini erkinlashtirish, sud va axborot erkinligini ta`minlash davlat hokimiyati faoliyati. О`zbekistonda saylov huquqi erkinligini ta`minlash va saylov qonunchiligini rivojlantirish; Fuqarolik jamiyati institutlarini shakllantirish va rivojlantirish; Demokratik bozor islohotlarini va iqtisodiyotini liberallashtirishni yanada chuqurlashtirish. Ishning o`rganilganlik darajasi . M.Rustamboyev, A.Saidov, X.Odilqorayev, SH.Ismoilov, B.Mirboboyev, O.Husanov va boshqa yetakchi huquqshunos olimlarning asarlarida, Oliy Majlis Qonunchilik palatasi va senatorlarning davriy nashrlarda chop qilingan maqolalari, shuningdek, professorlar M.T.Normuradov va O.Ergashevlarning qonunchilikka bag`ishlab yozilgan maqolalarida atroflicha yoritib berilgan. Ishning ilmiy yangiligi va ahamiyati. Mustaqillikning 20 yili mobaynida islohotlarni chuqurlashtirish, davlat va jamiyat qurilishini demokratlashtirish, mamlakatni modernizatsiya qilish; Kuchli fuqarolik jamiyatiga bosqichma-bosqich jarayonlarini tadqiq qilish; О`zbekiston Respublikasi Prezidentining 2010 yil 12 noyabrda bо`lib о`tgan qо`shma majlisidagi ma`ruzasida ilgari surilgan fikrlarni о`rganish ishning ilmiy ahamiyatidir. Prezident konsepsiyasida ilgari surilgan g`oyalarni о`rta umumta`lim maktablarida, akademik litseylarda, kasb-hunar kolleji talabalariga aholi о`rtasida targ`ibot olib borish ahamiyatining huquqiy tafakkurini va madaniyatini yangilashda о`z hissasini qо`shadi. 4

Ishning aprabatsiyasi. Bitiruv malakaviy ish Qarshi Davlat universiteti Tarix fakulteti Milliy g`oya va mahnaviyat asoslari Huquq ta`lim kafedrasi qoshidagi “Yosh targ`ibotchi” to`garagida hamda, 2011-2012 o`quv yildagi talabalarning ilmiy-amaliy konfrensiyasida ma`ruza qilingan. Ishning hajmi va strukturasi. Bitiruv malakaviy ish – kirish, 2 ta bob, xulosa, adabiyotlar ro`yxatidan iborat. 5

1.1 Davlat hokimiyati va boshqaruvini demokratlashtirish Ma`lumki, o`tgan davr mobaynida mamlakatimizda davlat hokimiyati va boshqaruvini demokratlashtirish sohasida amalga oshirilgan islohotlar o`ta muxim bir maqsadga, ya`ni hokimiyatlar bulinishi konstitusiyaviy prinsipini hayotga izchil tatbiq etish, hokimiyatlar o`rtasida o`zaro tiyib turish va manfaatlar muvozanatining samarmli tizimini shakllantirish, markazda va joylarda qonun chiqaruvchi va vakillik hokimiyatining vakolatlari hamda nazorat vazifalarining rolini kuchaytirish, sud tizimini lebirallashtirish va uning mustaqilligini ta`minlash boyicha goyat dolzarb chora-tadbirlarni ko`rishga qaratilgan edi. Bu jarayonda markaziy ijro etuvchi hokimiyatning boshqaruv to`zilmalari va ma`muriy organlarning vazifalrini o`zgartirishga, ularning boshqarish, tartibga solish va taksimlash borasidagi vakolatlarni, xujalik to`zilmalari faoliyatiga bevosita aralashuvini keskin qisqartirishga katta etibor berildi. Boshqacha aytganda, ularning vakolatrini bozor tamoyillariga muvofiqlashtirish va provard natijada davlatning iqtisodiyotni boshqarishdagi roli jiddiy kamaytirish ko`zda tutilgan edi. Boshqaruv sohasini markazlashtirishni cheklash, bu boradagi vazifalarning bir qismini respublika darajasidan viloyat, tuman va shahar mikyosiga utkazish, O`zbekistonda maxalliy o`zini o`zi boshqarishning noyob shakli bulgan maxalla tizimini shakllantirish masalalariga katta ahamiyat karatildi. Ikki palatali milliy parlamentimizni tashkil etish masalasi boyicha 2002 yil 27 yanvarda utgazilgan referundum yakunlari va shu asosda «Referendum yakunlari xamda davlat hokimiyati tashkil etilishining asosiy prinsiplari to`g`risida»gi konstitutsiyaviy qonunning qabul kilinishining asoslarini belgilab berdi. Budan ko`zlangan asosiy maqsadlar parlament tomonidan o`z vakolatlarini amalga oshirish jarayonida o`zaro tiyib turish va manfaatlar muvozanatini tizimini shakllantirish, qonun ijodkorligining sifatini jiddiy ravishda oshirish, umumdavlat 6

va manfaatlarning mo`tamosibligiga erishishdan ibort edi. Bu borada tarkib jixatdan asosan xalq deputatlari maxalliy Kengashlari vakillaridan tashkil topgan yukori palita – Senatning xududlari manfaatlarini ifoda etishi, kuyi – Qonunchilik palatai esa o`z faoliyatini doimiy professional asosda amalga oshirishi hisobga olinganini aytib o`tish lozim. Ta`kidlash kerakki, milliy parlamentimizning rivojlanishida yangi parlament va uning har bir palatasining maqomi, vakolatlari va faoliyat mexanizmlari aniq belgilab berilgan «O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Senati to`g`risida»gi Konstitutsiyaviy qonunlarning 2003 yilda qabul kilinishi alohida ahamiyat kasb etdi. 2007 yilda O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasidan mamlakat Prezidenti bir vaqtning o`zida ijro etuvchi hokimiyat boshlig`i ekanligini belgilaydigan normaning chiqarilishi ushbu davrdagi muxim siyosiy -huquqiy voqealardan biri buldi. Bugungi kunda Konstitutsiyamizning 89-moddasida «O`zbekiston Respublikasining Prezidenti davlat boshlig`idir va davlat hokimiyati organlirining kelishilgan holda faoliyat yuritilishini xamda xakorligini ta`minlaydi» degan qoida belgilab qo`yilgan. Ilgari O`zbekiston Respublikasi Prezidenti egallab turgan Vazirlar Mahkamasi Raisi lavozimining tugatilishi xam lebirallashtirish va demokratlashtirish yulida muxim kadam buldi. Qabul kilingan qonunlarga muvofiq endilikda Bosh vazir nafakat Vazirlar Mahkamasi faoliyatini tashkil etadi, balki unga raxbarlik qiladi va uning ishi samaradorligi uchun shaxan javob beradi, Vazirlar Mahkamasi majlislarga raislik qiladi, ukumat hujjatlarini imzolaydi, davlat va xujalik boshqaruvi masalalari yo`zasidan qarorlar qabul qiladi. Hozirgi paytda mamlakatimiz aholisining siyosiy-huquqiy madaniyati va ijtimoiy ong darajasining usib borishi, jamiyatni demokratlashtirish va lebirallashtirish jarayoning jadal rivojlanishi, yurtimizda ko`p partiyaviylik tizimining tobora mustaxkamlanishi davlat hokimiyatining uchta subekti, ya`ni 7

davlat boshlig`i bulgan Prezident, qonun chiqaruvchi va ichro etuvchi hokimiyatlar o`rtasidagi vakolatlaning yanada mutonosib taksimlanishini ta`minlash uchun zarur shart-sharoitlarni yo`zaga keltirmokda. Shundan kelib chiqqan holda, O`zbekiston yespublikai Konstitutsiyasining 98-moddosini kuyidagi taxrirda bayon etish taklif kilinadi: «O`zbekiston Respulikasi Vazirlar Mahkamasi ijro etuvchi hokimiyatni amalga oshiradi. O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi o`zbekiston Respublikai Bosh vaziri, uning o`rinbosari, vazirlar, davlat kumatalirning raislaridan iborat. Mahkamasi tarkibiga o`z lavozimi boyicha kiradi. Vazirlar Mahkamasi iqtisodiyotining, ijtimoiy va ma`naviy sohasining samarmli faoliyatiga raxbarlikni, O`zbekiston Respublikasi qonunlari, Oliy Majlis qarorlari, O`zbekiston Respublikasi Prezidentining farmonlari, qarorlar va farmoyishlari ijrosini ta`minlaydi. Vazirlar Mahkamasi amaldagi qonun hujjatlariga muvofiq O`zbekiston Respublikasining butun xududidagi barcha organlar, korxonalar, muassasalar, tashkilotlar, mansabdor shaxslar va fuqarolar tomonidan bajarilishi majburiy bulgan qarorlar va farmoyishlar chiqariladi. O`zbekiston Respublikasi Bosh vaziri Vazirlar Mahkamasi faoliyatini tashkil etadi va unga raxbarlik qiladi, uning samarali ishlashi uchun shaxsan javobgar bo`ladi, Vazirlar Mahkamasining majlislariga raislik qiladi, uning qarorlarini imzolaydi, O`zbekiston Respublikasi Prezidentining topshirigiga binoan xalqaro munosabatlarda O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi nomidan ish kuradi, O`zbekiston Respublikasi qonunlaridi, O`zbekiston Respublikasi Prezidentining farmonlari, qarorlari va farmoyilarida nazarda tutilgan boshqa vazifalarni bajaradi. Vazirlar Mahkamasi o`z faoliyatini O`zbekiston Respublikasi Prezidenti va O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi oldida javobgardir. 8

Vazirlar Mahkamasi yangi saylangan Oliy Majlis oldida o`z vakolatlani zimmasidan sokit qiladi. Vazirlar mahkamasining faoliyatini tashkil etish tartibi va vakolat doirai qonun bilan belgilanadi. O`zbekiston Respublikasi Bosh vaziri nomzodi O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasiga saylovlarda eng ko`p deputatlik o`rinlarini olgan siyosiy partiya yoki teng miqdordagi deputatlik o`rinlarini kulga kiritgan bir necha siyosiy partiyalar tomonidan taklif etiladi. O`zbekiston Respublikasi Prezidenti takdim etgan Bosh vazir lavozimiga nomzodni ko`rib chiqqanidan keyin un kun muddat ichida uni O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi palatalarining ko`rib chiqishi va tasdiqlashi uchun taklif etadi. Bosh vazir nomzodi uning uchun tegishlicha O`zbkiston Respublikasi Oliy Majisi Qonunchilik palatasi deputatlari va Senati a`zolari umumiy soning yarmidan ko`pi tomonidan ovoz berilgan takdirda tasdiqlangan hisoblanadi. O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining a`zolari Bosh vazir takdimiga binoaan O`zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan tasdiqlanadi. O`zbekisto Respublikasi Bosh vaziri va O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi o`rtasida ziddiyatlar doimiy tus olgan holda Qonunchilik palatalari umumiy soning kamida uchdan bir qismi tomonidan O`zbekiston Respublikasi Prezidenti nomiga rasman kiritilgan taklif boyicha O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi palatalarining qo`shma majlisi muxokamasiga Bosh vazirga nisbatan ishonchsizlik votumi bildirish xakidagi masala kiritiladi. 9

Bosh vazirga nisbatan ishonchsizlik votumi tegishlicha O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi deputatlari va Senat a`zolri umumiy sonining kamida uchdan ikki qismi ovoz bergan takdirda qabul kilingan hisoblanadi. Bunday xolatda O`zbekiston Respublikasi Prezidenti O`zbekiston Respublikasi Bosh vazirini lavozimidan ozod etish boyicha qaror qabul kilinadi. Bundan O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining butun tarkibi Bosh vazir bilan birga ist`foga chikadi. Yangi Bosh vazir nomzodi O`zbekiston Respublikasi Prezidentitomonidin O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Krnunchilik palatasidagi barcha siyosiy partiyalar fraksiyalari bilan tegishli maslaxtlashuvlar utkazilganidan sung O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining palatalariga ko`rib chikish va tasdiqlashga takdim qilish uchun taklif etildi. Oliy Majlis tomonidan Bosh vazir lavozimiga nomzod ikki marta rad etilgan takdirda O`zbekiston Respublikasi Prezidenti Bosh vazir vazifasini bajaruvchini tayinlaydi va O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisini tarkatib yuboradi.» O`zbekiston Respublikasi Konistitutsiyasining 98-moddasiga kiritayotgan ushbu o`zgartirishlarning mazmun moxiyati shundan iboratki ularga kura Bosh vazir lavozimiga nomzod kursatish va uni tasdiqlashning yanada demokratik prensiplarini ifodalaydigan yangi taritibi urnatilokda. Shuningdek Konistitutsiyaga kiritilayotgan bu o`zgarishlarga binoan O`zbekiston Respublikasi Oliy majlisiga Bosh vazirga nisbatan ishonchsizlik votumini bildirish huquqi berilmokda. Ayni vaqtda O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi avkolatiga talukli masalalar yo`zasidan qarorlar qabul qilish huquqi O`zbekiston Respublikasi Prezidenti vakolatlari doirasidan chiqarilmokda. 10

Taklif etilayotgan yana bir muxim o`zgartirrish O`zbekiston Respublikasi Konititutsiyasining 96-moddasiga taaluklidir. Mamlakat Prezidenti turli sabablarga kura o`z vazifasini bajara olmaydigan vaziyat yo`zaga kelgan takdirda noaniqlikka, ushbu moddani turlicha taklif etishga yul kuymalik maqsadida uning yangi taxriri kuyidagi mazmunda bayon etish taklif kilinadi : «Mamlakatning amaldagi Prezidenti o`z vazifalarini bajara olmaydigan xolatlarda uning vazifa va vakolatlari vaqtinchaO`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Senati raisinig zimmasiga yuklatiladi, bunda uch oy muddat ichida O`zbekiston Respublikasi Prezidenti saylovi to`g`risida»gi qonunga tulik muvofiq holda mamlakat Prezidenti saylovi utkaziladi». O`zbekiston Respublikasi Konistitutsiyasining 98- moddasiga zikr etilgan to`zatishlarni kiritish taklif etilayotgani munosabati bilan O`zbekiston Respublikasi Konistitutsiyasining 78- va 93- moddalariga xam tegishli o`zgartirishlar kiritish zarurati tugiladi. Jumladan, Konistitusiyaning 78-moddasi 15-bandini «…shuningdek, mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishining dolzarb masalalari yo`zasidan Bosh vazirning hisobotlarini eshitish va muxokamaqilish»degan so`zlar bilan tuldirish kerak. 93-moddasining 15- bandiga «viloyatlar xokimlarini xamda Toshkent shahar xokimini qonunga muvofiq tayinlaydi xamda lavozimidan ozod etadi»degan so`zlardan oldin «O`zbekiston Respublikasi Bosh vazirining takdimiga binoan…» degan so`zni kiritish maqsadga muvofiqdir. 93-moddaning 8- bandidan «ijro etuvchi hokimiyat devonini to`zadi va unga raxbarlik qiladi»degan so`zlarni chiqarish tafsiya etiladi. 93-moddaning 16-bandini «…O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi majlislarida raislik kiishga xakli»degan so`zlar bilan tuldirish lozim. 11

Shuningdek, 93-moddaning 12-bandidan «O`zbekiston Respublikasi Bosh prokurori»degan so`zlardan keyin «uning o`rinbosari»degan so`zlarni chiqarish va ularning urniga «hisob palatasi raisini»degan so`zlarni kiritish va undan sung matn boyicha «tayinlaydi va ularni lavozimidan ozod qiladi, keyinchalik bu masalalari O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Senati tasdigiga kiritadi»degan tarzda bayon etish kerak Hurmatli majlis ishtirokchilari!!! Biz xamamamiz shuni aniq anglabolishimiz zarurki, saylovlarda yutib chiqqan siyosiy partiyatakdim yetgan Bosh iazir nomzodining Parlament tomonidan ishonchsizlik votumi institining joriy yetilishi va siyosiy tizimni modernizatsiya qilish jarayonida amalga oshirilishi lozim bo`ladigan boshqa kator chora-tadbirlar o`z mazmun- moxiyati bilan mamlakatimizni ilox etish va demokratlashtirishning yangi boskichini boshlab beradi Ayni vaqtda shuni unutmasligimiz kerakki, mazkur islohotlarning muvaffakiyati, avvalambor, mamlakatimizni yanada demokratlashtirish va liberallashtirish yulidagi say –harakatlarimiz sura`atiga, fuqarolarimizning ijtimoiy-siyosiy faolligiga, ularning siyosiy va huquqiy madaniyatining yuksakligiga va o`z-o`zidan ayonki birinchi navbatda siyosiy partiyalarning yetuklik darajasiga, ularning O`zbekistonimiz takdiri va kelajagi daxldor bunday ulkan mas`uliyatli vakolatlarni o`z zimmasiga olishga kay darajada tayyor ekaniga bevosita boglikdir . 12

1.2. Sud –huquq tizimini isloh etish Qadrli do`stlar! Mamlakatimizni demokratik yangilashning bugungi boskichdagi eng muxim yunalishlaridan biri, bu-qonun ustuvorligi va qonuniylikni mustaxkamlash, shaxs huquqi va manfaatlarini ishonchli himoya qilishga karatilgan sud-huquq tizimini izchil demokratlashtirish va leberallashtirishdan iboratdir. Bir o`z bilan aytganda, yurtimizda huquqiy davlat asoslarini yanada tmaqomillashtirish va aholining huquqiy ongi va madaniyatini yuksaltirish biz uchun xal kiluvchi vazifa bulib kolmokda. Aynan shuning uchun xam biz mustaqillikning dastlabki yillaridan boshlab islohatlarning mazkur yunalishiga alohida e`tibor karatganimiz bejiz emas. Ana shunday yondashuv tufayli bu boradagi ishlarni kulami, mikiyosi va samaradorligi kiyingi un yillikda nixoyatda kengayib, yangi boskichga ko`tarilganini ko`p-ko`p misollarda kurish mumkin. Avvalo, sud hokimiyatini bokichma-boskich mustaxkamlab borish, sudning mustaqilligini ta`minlash uni sobik to`zimda bulgani kabi katagon kuroli va jazolash idorasi sifatidagi organ emas, balki inson va fuqaro huquq va erkinliklarini ishonchi himoya va muxofaza etishga xizmat qiladigan tom ma`nodagi mustakil dalat institutiga aylantirishga karatilgan kent kulamli tashkil – huquqiy chora-tadbirlar amalga oshirildi. Hokimiyatla bulinishiga oid konstitutsiyaviy prensipni izchil amalga oshirish maqsadida «Sudlar to`g`risida»gi Qonun yangi taxrirda qabul kilindi, shuningdek, bu davrda jinoyat-protsessual, fuqarorlik-protsessual qonunchiligiga tegishli o`zgarishlar va kushimchalar kiritildi. Bu esa navbatda sud tizimini ijro etuvchi hokimiyat organlari nazorati va ta`sirlanishidan chiqarish imkonini berganini alohida ta`kitlash lozim. Ayni paytda sudyalik lavozimidagi nomzodlarni takdim etish, sudyalarning vakolatini tuxtatish va muddatdan oldin tugatish, ularga nisbatan intizomiy ish 13

yurituvni ko`zgatish vazifalari adliya vazirligi vakolatidan chiqarilgani xam bu borada muxim kadam bo`ladi. Bundan tashkari, sudlar faoliyatini tashkiliy jixatdan ta`minlash, xususan, ud tizimi uchun kadrlar masalalari bilan shugullanish vazifasi maxsus organ - O`zbekiston Respublikasi Prezidenti xo`zuridagi Sudyalarni tanlash va lavozimlarga ta`sis etish boyicha oliy malaka komissiyasiga yuklatilganini kayd etish lozim. Shular katorida O`zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi xo`zurida maxsus vakolatli to`zilma –Sud qarorlarini ijro etish, sudlar faoliyatini moddiy- texnik va moliyaviy ta`minlash departamenti tashkel etildi. Bu esa sudlarning ularga xos bulmagan vazifalardan sezilarli darajada xolos bulishi va butun dikkat e`tiborini o`zlarining asosiy burchi bulmish odil sudlovni amalga oshirish uchun karatish imkonini berdi. Umumiy yurisdiksiya sudlai ixtisoslashtirilib, fuqarolik va jinoyat ishlari boyicha sudlar tashkil etildi. Bu o`z navbatida ularning jinoyat va fuharolik ishlarini malakali asosda ko`rib chikish, inson huquqlari va erkinliklarini tula va har tomonlama himoya qilish boyicha faoliyati samarmdorligini oshirishga xizmat kilmokda. Fuqarolarning sud orqali himoyalanish kafolatlari jiddiy tarzda kuchaytirildi, ushbi kafolatlardan foydalanish imkoniyatlarini yanada kengaytirishni ta`minlash boyicha katta ko`lamdagi chora-tadbirlar amlga oshirildi. Aynan ushbu davrda kassatsiya instaksiyasi isloh kilinib, sud ishlarini kayta kurishning apellyatsiya tartibi joriy etilgan xam muxim yangilik buldi. Mazkur o`zgarishlarga muvofiq endilikda apillyatsiya instansiyasi ishni yangitdan ko`rib chikiga yubormasdan, uni o`zi tula xajmda ko`rib chiqishi mumkin. Buguni kunda fuqarolar qonuniy kuchga kirgan birinchi instansiya sud qaroridan norozi bulgan takdird, o`z huquq va qonuniy manfaatlarini kassatsiya 14

instansiyasida, o`z advakati ishtirokida bevosita himoya qilish imkonia bulishdi. Shu tarika fuqarolarning birinchi instansiya sudlarining qarorlariga nisbatan shikoyatlarni yashirin, yopik tarzda ko`rib chikish tartibi batamom tugatilganini ta`kitlash lozim. Amalga shoirilgan o`zgarishlar taxlili shuni kursatadiki, joriy yildagi yangiliklar birinchi instansiya sudlari tomonidan yul qo`yilgan xatolarni o`z vaqtida to`zatish, sud faoliyatiga sansalorlikka yul kuymaslikning muxim kafolatiga aylandi. Shu borada kuyidagi rakamlarga e`tiboringizni karatmokchiman. Agar 2000 yilda sud xatolarining deyarli yarmi nazorat tartibida to`zatilgan bulsa, 2009 yil yakunlariga kura, bulday xolatlarning 85 foizidan ortigi apellyatsiya va kassatsiya tartibida bartaraf etilgan. Hozirgi vaqtda mamalakaimizda prokror va advokatning tengligini, jinoyat va fuqarolik ishlari boyicha sud faoliyatining barcha boskichlarida o`zaro tortishuv bulishini ta`minlashga, odil sudlovning sifati va tezkorligini oshirishga karatilgan keng kulamli chora-tadbir izxchil amalga oshirilmokda. Ayniksa, 2008 yilda «Advokatura instituti tmaqomillashtirilishi munosabati bilan O`zbekiston Respubikasining ayrim qonun hujjatlariga o`zgartish va kushimchalar kiritish to`g`risida»gi qonunnig qabul kilinishi bu boradagi goyat muxim ahamiyat kasb etdi. Shu asosda amaldagi qonunchiligimizga sud-huquq tizimini lebirallashtirish, inson huquqlari himoyasini ta`minlash jarayoninig eng muxim tarkibiy qismi bulgan advokatura mustaqilligini yanada mustaxkamlashga karatilga bir kator o`zgartish va kushimchalar kiritildi. Ushbu qonunga muvofiq, himoyachiga jinoyat ishini yuritishga ma`sul bulgan davlat organlari va mansabdor shaxslardan mutlok mustakil ravishda jinoyat ishi protsessining har kanday boskichida malakali yuridik yordam kursatish huquqi berilgani e`tiborga sazorovdir. Shu bilan birga, himoyachining kurilayotgan ishida ishtirok etish uchun huquqni muxofaza kiliuvchi organlardan o`ziga ijozat berilgani to`g`risida yozma 15

ravishdagi tasdiqlovchi hujjat va shuningdek, o`z himoyasidagi shaxs bilan uchrashish uchun ruxsat olish majburiyatini belgilaydigannormalar jinoyat – prosiul qonunchilikdan chiqarildi. Endilikda bularning barchasi uchun –shunga e`tibor beringlar –advokatlik guvoxnomasi va aduokatlik muassasasi tomonidan beriladigan orderning o`zi kifoyadir. Qonunda advokatning professional faoliyaiga uskinlik qilish, uning o`z himoyasi osidagi shaxsga nisbatan pozitsiyasini o`zgartirish maqsadida har kanday shata`sir utkazishga karatilgan harakatlar uchun javobgarliklar belgilanganini e`tirof etish zarur. Shuni alohida kayd etish lozimki, jinoiy –huquqiy sozadagi siyosatni tmaqomillashtirishda jinoyat va jinoyat-protsessual qonunchiligini yanada lebirallashirish eng muxim yunalishga aylandi. Ushbu sohada amalga oshirilgan chora –tadbirlar, xususan, 2001 yilda «Jinoiy jazolarning lebirallashtirish munosabati bilan O`zbekiston Respublikasi Jinoyat, Jinoyat –protsesual kodekslari xamda Ma`muriy javobgarlik to`g`risidagi kodekslarga o`zgprtirishlar va kushimchalar kiritish xakida»gi Qonunning qabul kilinishi ulkan sotsial va ijtimoiy siyosiy ahamiyat kasb etganini ishonch bilan takitlash lozim. Mazkur Qonunga kura, jinoyatlarning tasnifi o`zgartirildi. Buning natijasida ogir v ao`ta ogir toifadagi jinoyatlarning kariyib 75 foizi ijtimoiy xafi katta bulmagan va uncha ogir bulmagan jinoyatlar toifasiga utkazildi. Iqtisodiyot sohasidagi jinoyat ishlari boyicha kamak va ozodlikdan maxrum etish jazolari urnia jarima shakli dagi iqtisodiy sakksiyani kullash imkoniyati ancha kengaytirildi. Jinoiy jazo tizimidan insonparvarlik tamoyillariga mutloka zid bulgan mol mulkni musodara qilish tarzidagi jazo turi chiqarib tashlandi. Shuningdek, Jinoyat Kodeksining 11 ta moddasiga yetkazilgan moddiy zarraning urni koplangan takdirda, ozodlikdan maxrum qilish tarikasidagi jazo kullanmasligi xakidagi qoidalar kiritildi. 16

Aytish kerakki, jazo tizimini lebirallashtirish boyicha amalga oshirilgan bunday chora –tabdirlarning nakadar turi bulanini hayotning o`zi tasdiqlab bermokda. Ishonchim komil, xujalik ishlari bilan boglik jinoiy ishlar boyicha odamlarni kamash shart emas- bu davlatga juda kimmata tushadi, kolaversa bunday jazo turi maxkumlarni tarbiyalash va kayta tarbiyalash vazifasini xal kilmaydi. Jinoiy jazolarni lebirallashtirish borasidagi bunday choralar natijasida O`zbekistonda hozirgi kunda kamakdagilar soni jaxon mikiyosida eng past kursatgichni, yani har 100ming nafar aholiga 166 kishini tashkil qiladi. Kiyoslash uchun aytish mumkinki, Rossiyada bu kursatkich 611 kishini AKShda 738 kishini tashkil etadi. Mamlakatimizda so`nggi o`n yilda ozodlikdan mahrum qilish joylarida saqlanayotgan mahbuslar soni ikki barobardan ko`proq kamayganining o`zi xam bu sohada olib borilayotgan islohotlarimizning qanday ijobiy natijalar berayotganidan dalolatdir. Ma`lumki, O`zbekistonda 2008 yilning yanvaridan boshlab o`lim jazosi bekor kilindi va uning urniga umrbod yoki uzoq muddatli ozodlikdan mahrum qilish jazo turi joriy etildi. Mamlakatimizda ulim jazosining bekor kilinishi xalqaro jamiyatning katta e`tibor va e`tirofiga sazovor bulagani, albatta, ijtimoiy –siyosiy ahamiyatga molik o`ta muxim voqeadir. Nufo`zli xorijiy ekspertlarning takitlashiga kura, ushbu chora va bu sohada yuqorida kursatilgan boshqa bir kator ishlarning amalga oshirilishi bilan O`zbekistonda dunyodagi eng lebiral jinoiy jazo tizimlaridan biri yaratildi. Xalqaro ekspertlarning bu boradagi kiyosiy taxlilari shuni kursatmokdaki, umrbod ozodlikdan maxrum qilish jazosi Germaniya va Polshada 5 ta, Belgiya va Rossiyada 6 ta, Daniyada 9 ta, Shvetsiyada 13 ta, Fransiyada 18 ta Gallandiyada 19 ta jinoyat turi boyicha tayinlanishi mumkin. O`zbekistonda esa umrbod ozodlikdan mahrum qilish favqulodda jazo chorasi bulib, fakat ikki turdai jinoyat, yani javobgarlikni ogirlashtiruvchi 17

xolatlarda kastdan odam uldirish va terorezm uchun tayinlanadi. Ushbu jazo turi bizning mamlakatimizda xotin qizlarga, jinoyat sodir etgan paytda 18 yoshga yetmagan shaxslara va yoshi 60 dan oshgan erkaklara nisbatan kullanilishi mumkin emas. Aytinglar, aziz do`stlar, manashu olib kelingan dalillar O`zbekiston mustaqillikka erishganidan keyin biz kulga kiritgan eng katta, eng muxim yutuklarimiz emasmi? Shu nuktai nazardan karaganda, yurtimizda xakikatdan xam adolat urnatishda jinoyat yulia kirganlarga en godil xukm chiqarishda bu misollar yakkol dalil emasmi? Bu masala boyicha o`zgalar, bizga akl urgadiganlar balki bizdan urnak oladigan vaqt kelmadimi? Mamlakatimizda o`tgan davr mobaynida dastlabki tergov boskichida sud nazarotini kuchaytirish, mazkur sohada sud faoliyatini lebirallashtirish boyicha xam keng kulamli chora –tadbirlar kurilganini takitlash mumkin. Bu borada «Xabeas korpusi» institutini joriy etilishi, ya`ni 2008 yildan extiyot chorasi sifatida kamokka olishga sanksiya berish huquqi prokrordan sudga utkazilishi prinsipial kadambuldi. Ushbu qarorning o`z vaqtida va puxtauylab qabul kilingani bugungi kunda ko`pgina amaliy misolda o`z isbotini topmokda. Mazkur institutning amaliyotga tatbiq etilishi insonning konstitutsiyaviy huquq va erkinliklari, uning daxlsizligini himoya qilishda muxim omil sifatida namoyon bulmokda. Ushbu institut joriy etilgan 2008 yilning yanvaridan buyon sudlar tomonidan dastlabki terov organlariga 700 martadan ortik xolatda mazkur extiyot chorasini kullash rad kilingani xam buniyakkol tasdiqlab turibdi. Mamlakatimizda jinoiy-huquqiy sohani lebirallashtirish borasidagi islohatlar xakida gapirganda, jinoyat-protsessual qonunchiligimizga kiritilgan o`zgartirishlarga muvofiq tergov va shaxsni kamokda saklash muddatlari kiskartirilanini ta`kitlash lozim. 18

Shuningdek, huquqni kullash va sud amaliyotiga 2001 yildan boshlab yarashuv instituti kiritildi va u samarmli faoliyat kursatmokda. Mazkur institutning samaradorligi xamda o`zbek xalqining raxmdillik va kechirimlik kabi asrlik an`analariga mosligi uning izchillik bilan kengayib borishiga asos buldi. Hozirgi kunda 53 ta jinoyat tarkibi boyicha yarashuv institutini kullash imkoniyati nazarda tutilgan. Shu borada yana bir misolga e`tibor beraylik. Yarashuv institutining joriy etilishi natijasida o`tgan davr mobaynida 100 ming nafara yakin fuqaro jinoiy javobgarlikdan ozod etildi. Sungi yillarda yurtimizda huquqni muxofaza kiluvchi orgganlar faoliyatida qonunchilikni ta`minlash borasida jiddiy ishlar amalga oshirildi. Birinchi navbatda, prokratura faoliyatini isloh qilish, uni sobik to`zum davrida bulganidek partiyavilik elita kulidagi jazolash kuroli emas, balki qonunlarining kat`iy ijro etilishini, mamlakatimizda demokoratik islohatlarning ishonchli himoya qilishini ta`minlaydigan organ aylantirish boyicha salmokli ishlar kilindi. Masalan, 2001 yilda yangi taxrirda qabul kilingan «Prokratura to`g`risida»gi Qonunga muvofiq fuqarolar prokror nazaroti obektlari katoridan chiqarildi. Ayni paytda prokraturaning inson huquq va erkinliklari, uning qonuniy manfaatlariga rioya etilishini ta`minlash uchun ma`suliyati oshirildi. Shuningdek, sud qarorlari ijrosini tuxtatib turish huquqi prokuratura vakolatlari doirasidan chiqarildi. Tuman va shahar prokurorlarining esa tergov va ayblanuvchini kamokda saklash muddatlarini o`zaytirish huquqlari bekor kilindi. Bugungi kunda siyosiy, iqtisodiy, davlat-huquqiy munosabatlarining butun tizimini moderinizatsiya qilish, fuqarolik jamiyatini shakllantirish, inson huquq va erkinliklarni himoya etish boyicha oldimizga turgan keng kulamli vazifalar sud – huquq tizimini yanada demokratlashtirish masalasini kun tartibiga kuyayotganini biz o`zimizga albatta yaxshi tasavvur etamiz. 19

Bu boradagi vazifalarni samarali xal qilish maqsadida kuyidagi tashkiliy- huquqiy choralarni amalga oshirish taklif etiladi. Birinchi. Bundan un yil oldin qabul kilingan amaldagi «Normativ-huquqiy hujjatlar to`g`risida»gi Qonunning yangi taxririni qabul qilishni bugun hayotning o`zi talab kilmokda. Yangi o`tgan davrda qonun ijodkorligi jarayoni kengaygani va murakkablashgani, normativ-huquqiy hujjatlarning asoslanganiga va sifatiga nisbatan talablar sezilarli darajada oshgani bu sohada qonuniylikni ta`minlashning yang va yanada samarali mexanizmini yaratishni, qabul kilinayotgan normativ-huquqiy hujjatlarni qonunlarga, sotsial-iqtisodiy, ijtimoiy- siysiy islohotlar extiyojlariga mos bulishini takazoetmoqda. Ikkinchi. O`zbekiston Respublikasi Jinoyat –protsesual kodeksning 29-31 boblariga o`zgartish va kushimchalar kiritish taklif tiladi. Bu o`rinda sudga kalar ish yurituv boshkichida kullaniladigan choralar, yani lavozimdan chetlashtirish va shaxsni tibbiy muassasaga joylashtirish tarzdagi protsessual majburlov choralarni fakat sudyanning sanksiyasi asosida kullash tartibi nazarda tutilmokda. Ushbu vakolat larning prokrordan sud organlariga utkazilishi surishtiruv va daslabki tergov jarayonida sud nazoratini kuchaytirish, jinoyat protsissida «Xabeas korpus»institutinikullash sohasini yanada kengaytirish imkonini beradi. Eng muximi, fuqarolarning huquq va erkinliklarini himoya qilish borasida umumetirof etilgan prinsiplar va xalqaro huquq normalarining amalga oshirilishini ta`minlaydi. Uchinchi. O`zbekiston Respublikasi Jinoyat-protsesual kodeksning 439- moddasiga o`zgartish kiritish va unga muvofiq birinchi instansiya sudida ish boyicha ayblov xulosasini ukib eshitirish majburiyatini fakat prokror zimmasiga yuklash nazarda to`tadigan norma urnatish taklif etiladi. Chunki amaldagi qonunchilikda davlat ayblovchisi, ya`ni prokrorning sud majlisida ayblov xulosasini ukib eshitirish boyicha majburiyati aniq belgilanmagan. Shuning uchun ayblov xulosasi ko`pincha sudyalar tomonidan ukib eshitiriladi. Bu esa sudning vazifa va maqsadlariga mos kelmaydi. Jinoyat –protsessualqonunchiligiga 20

yuqorida kursatib utilgan normaning kiritilishi sudning mustaqilligi, xolisligi va begarazligini ta`minlashga, jinoyat protsessual totishuv prinsipini kuchaytirishga xizmat qiladi. To`rtinchi. O`zbekiston Respublikasi Jinoyat-protsesual kodeksning 321- moddasidan sudning jinoyat ishi ko`zgatishga doir vakolatini chiqarish maqsadga muvofiq bulur edi. Ma`lumki, jinoyat ishi ko`zgatish, avvalo, surishtiruv va dastlabki tergov organlari, jinoiy tarkibni amalga oshiradigan boshqa huquq tarbibod organlarini vazifasi hisoblanadi. Suddan esa shaxsga qo`yilgan ayblovning qonuniy va asosli ekanini xolis baxolash talab etiladi. Vaxolanki,hozirgi paytda sud tomonidan jinoyat ishini ko`zgatish tarzdagi protsessual harakatning amalga oshishi moxiyatan jinoiy tarukibni va undan kelib chikadigan barcha okibatlarning boshlanishi hisoblanadi. Bu yesa sudni jinoiy ta`kib ishtirokchilari toifasiga kiritib kuyadi. Aytish kerakki ,bunday amaliyot sudningoliy maqsadi bulgan odil sudlovni amalga oshirish tamoiliga mutloko mos kelmaydi. Beshinchi. Teskor-kidiruv faoliyatini amalga oshirish prinsiplari,asoslari, shakl va uslublari ,uni olib boradigan organlar tizimini belgilab beradigan «Teskor-kidiruv faoliyati to`g`risida»gi Qonunni qabul qilish taklif etiladi. Ushbu qonunning maqsadi teskor-kidiruv xususiyatidagi tadbirlarni utkazishda fukorolarning huquqva erkinliklarini taminlash, qonuniylikka rioya qilishning real huquqiykafolatlarini yaratishga yunaltirilgan.Bu qonunning qabul kilinishi demokratik davlatlarning umumetirof etilgan amaliyotda mos keladi. Takidlash kerakki,bu qonun jinoyatlar sodir etilishining dastlabki boskichlaridayok ularning oldini olish va o`z vaqtida tuxtatish buyiicha choralarning samaradorigini , shuningdek surishtiruv va dastlabki tergovningsifatini oshirishga jizat qiladi.Ayni paytda huquqni muxofaza kiluvchi organlarning ,avvalombor ,ichki ishlar idoralari ning bu sohadagi faoliyatining yanada libirallashini taminlashga olib keladi. 21

Oltinchi. Faol rivojlanib borayotgan demokratlashtirish jarayonlarini inobatga olgan holda, O`zbekiston Respublikasining Ma`muriy javobgarlik to`g`risidagi kodeksini har tomonlama kayta ishlash va yangi taxrirda qabul qilish zarur. 1994 yilda qabul qilingan amaldagi mazkur kodeksga o`tgan davr mobanida 60 martadan ko`proq o`zgartirish va kushimchalar kiritilgan. Uning yangi tariri sud-huquq tizimini lebirallashtirish munosabati bilan ma`muriy qonunchilik va jinoi y-huquqiy siyosatda yo`z bergan katta mikiyosdagi prinsipial o`zgarishlarning o`zida tizimli va keng kulamli tarzda aks etirishi lozim. Bunda, avalambor, jinoyat qonunchiligining tobora lebirallishritish, ya`ni ayrim qonunbo`zarlik xolatlarini jinoiy yuridiksiyadan ma`muriy yurideksiyaga utkazishni ko`zga to`tish zarur. Kodeksning yangi taxririda qabul kilinishi bugungi kunda unlab normativ huquqiy hujjatlarda o`z aksini topgan ma`muriy javobgarlikka oid qonunchilikning unifikatsiyayalashuvini, ya`ni bir xillashuvini ta`minlaydi. Shuningdek, maemuriy huquqbo`zarliklar to`g`risidagi ishlarni kurishning protsessual mexanizmlarini tmaqomillashtirish, demokratlashtirish, bu sohada qonuniylikni ta`minlash va fuqarolarning huquqlarini ishonchli himoyalash boyicha choralarni xam mazkur kodeksda ko`zda tko`tish lozim. Yettinchi. Rivojlangan demokratik davlatlar tajribasini inobatga olgan holda, davlat hokimiyati idoralari, huquqni muxofaza kiluvchi tizimlar, shu jumladan, prokratura faoliyati qonunchilik talablariga rioya kili shva qonun ustivorligini ta`minlash boyicha adliya organlarini rolini yanada kuchaytirishga karatilgan yangi huquqiy mexanizmlarni urnatilgan hujjatlarni ishlab chikish va qabul qilish talab etilmokda. Adliya organlarining huquq ijodkorligi sohasi va huquqni kullash amaliyotida yagona davlat siyosatini utkazishdagi rolini kuchaytirish uchun ularga zarur bulgan tegishli vakolatlarni berilishi mamlakatimizning huquqni muxofaza kiluvchi va nazarot organlari tizimini o`zaro tiyib turi shva manfaatlar 22

muvozanatining samarali mexanizmini yaratish imkonini beradi xamda ushbu organlar faoliyatida qonuniylik va qonun ustivorligini ta`minlashga xizmat qiladi. Sakkizinchi. Jamiyatning demokratiya yulidan jadal rivojlanishini va bu borada amalga oshirilayotgan islohotlarning muvafakiyati, ko`p jixatdan, odamlarning huquqiy ongi va huquqiy madaniyati darajasiga boglikdir. Yuksak huquqiy madaniyat- demiokratik jamiyat poydevori va huquqiy tizimning yetuklik kursatgichidir. Shu munosaba bilan, bugungi siyosiy-huquqiy vokelikni hisobga olgan holda, mamlakatimizda huquqiy ta`lim va manfaatni, jamiyatda huquqiy bilimlar targibotining tubdan yangilashga yunaltirilgan maqsadli keng kulamli chora- tadbirlardasto`rini ishlab chiqarish zarur. Ushbu dasturning amalga oshirilishi aholining inson huquqi va erkinliglariga nichsbatan xurmat bilan munosatda bulishini, fuqarolarda qonunga itoatgorlik tuygusining yanada ortishini ta`minlaydi, deb uylayman. 1.3.Axborot sohasini isloh qilish, axborot va so`z erkinligini ta`minlash Muxtarama yutrdoshlar! Bugun biz demokratik jarayonlarni chukukrlashtirish, aholining siyosiy faolligini oshirish, fuqarolaning mamlakatimiz siyosiy va ijtimoiy hayotidagi 23

amaliy ishtiroki xakida so`z yuritar ekanmiz, ommaviy axborot vositalarini odamlar o`z firik va goyalarini, sodir bulayotgan voqealarga o`z munosabati va pozitsiyasini erkin ifoda etadigan manbaga aylantirmasdan turib, bu maqsadga erishib bulmasligini o`zimizga yaxshi tassavur etamiz. Ma`lumki, fuqarolarning axborot sohasidagi huquq va erkinliklarini ta`minlash masalasi insoning axborot olish va axborotni, o`z shaxsiy fikrini tarkatish huquqi va erkinligini o`zida mujasam etgan bulib, bu O`zbekiston demokratik jamiyat asoslarini barpo etishning muxim sharti hisoblanadi. Mamlakatimizda o`tgan yillar mobaynida, ayniksa, oxirgi 10 yilda ommaviy axborot vositalarini yanada lebirallashtirish, so`z erkinligini ta`minlashga karatilgan keng kamrovli tashqilish-huquqiy chora-tadbirlar amalga oshirildi. Yurtimizda, avvalo. Ommaviy axborot vositalari rivojini ta`minlaydigan. Demokratik talab va standartlarga tula mos keladigan mustaxkamqonunchilik bazasi yaratildi. Ushbu davrda ommaviy axborot vositalarini erkin vajadal rivojlantirishga, axborot sohasining samarali faoliyat kursatishini ta`minlashga karatilgan 10 ga yakin qonun hujjatlari qabul kilindi. «Axborot erkinligi prinsiplari va kafolatlari to`g`risida»gi Qonunning qabul kilinishi har kimning axborotni erkin va moneliksiz olish xamda foydalanish huquqlarini amalga oshirishda, shuningdek, axborotning muxofaza kilinishi, shaxs jamiyat va davlatning axborot borasidagi xavfsizligini ta`minlashda muxim ahamiyat kasb etadi. Sungi yillarda yangi taxrirdagi «Ommaviy axborotvositalari to`g`risida»gi qonunga shuningdek, «Telikomunikatsiya to`g`risida», «Reklama to`g`risida», «Mualliflik huquqi va turdosh huquq to`g`risida»g iva boshqa bir katot qonunchilik hujjatlariga tegishli o`zgartish va kushimchalar kiritildi. Bu esa yangi siyosiy shart sharoitlarda ommaviy axyuorot vositalari sohasidagi demokratik islohatlarni yanada chukurlashtirishni ta`minlaydi. Shu bilan birga, nodavlat ommaviy axborot vositalarini rivojlantirish, ularning axborot 24

sohasini demokratlashtirishda faol ishtirokini ta`minlashga karatilgan keng kamrovli institusional islohatlar amalga oshirildi. Nodavlat ommaviy axborot vositalarini kullab-kuvvatlash, ularning moddiy texnik bazasi, va kadrlar saloxiyatini mustaxkamlash maqsadida bir kancha jamoat tashkilotlaritashkil kilindi. O`z tarkibida 100 dan ortik elekrtron ommaviy axborot vositasini birlashtirgan Nodavlat elektron ommaviy axborot agentliklarini kullab- kuvvatlash va rivojlantirish jamoat fondi shulr jumlasidandir. Yuridik va jismoniy shaxslarning, axborot texnalogiyalari va tizimlarni kullagan holda, axborot resurslaridan foydalanish mexanizmlarini belgilab bergan yangi taxrirdagi «Axborotlashtirish to`g`risida»gi qonunning qabul kilinishiommaviy axborot vositalarini moderinizatsiya qilishni jadal rivojlantirishda muxim ahamiyat kasb etadi. O`zbekistonda keyingi yillarda su`niy yuldosh aloka tarmogi orqali teliradiodasturlarini tarkatish yulga kuyildi. Bugungi kunda mamlakatimiz telekomunikatsiya tizimi dunyoning 180 ta mamlakatiga 28 ta yunalish boyicha tugridan-tugri chikadigan xalqarokanallarga ega. Yurtimizdagi teleradiokanallar tomonidan tayyorlanayotgan kursatuvlar internet global tarmogi orqali real rejimida jaxonga o`zatilmokda. Dunyodagi yetakchi mamlakatlar tajribasiga tayangan holda, kadrlar tayyorlash vakayta tayyorlash milliy tizimining tmaqomillashtirish axborot sohasidagi faoliyatining sifati va snviyasini oshirishga karatilgan chora –tadbirlar tizimida ko`p jixatidan xal kiluvchi ahamiyatga ega buldi. Bunday keng mikyosdagi ishlar natijasida fakat keyingi 10 yilning o`zida bosma ommaviy axbort vositalarining soni 1,5 barobar, elektron ommaviy axborot vositalarining soni esa 7 barobarko`payib, bugungi kunda ularning soni kariyb1200 taga yetdi. Mavjud barcha telekanallarning kariyb 50 %, radiokanallarning esa 85 % nodavlat ommaviy axborot vositalari hisoblanadi. Ommaviy axborot vlsitalari 25

O`zbekistonda yashaydigan millit va elatlarning 7 ta tildi faoliyat olib boradi, shuningdek, bosma materiallar va telekursatuvlar ingliz tilida xam tarkatilmokda. Yana bir muxim yangiliklar efer orqali o`zatiladigan materiallarni tayyorlash jarayoniga zamonaviy rakamli va multimedia texnalogijoriykilinayotganida namoyon bulmokda. Yurtimizda internet tizimidan foydalanuvchilar safi jadal su`atlar bilan kengayib bormokda. Bugungi kunda ularning soni 60 milliondan ortib ketgani xam buni tasdiqlab turibdi. Mamlakatimzda fuqarolarining axborot sohasidagi huquq va erkinliklarini taminlash borasida amalga oshirilgan keng kulamli ishlarni tankidiy baxolar ekanmiz, muxim bir masalaga alohida etibor karatishimiz zarur, deb uylayman. YA`ni bu o`rinda gap ommaviy axborot vositalari va davlat hokimiyati organlari o`rtasidagi munosabatlarning ustivor jixatlarini tugri belgilash, jumladan, ommaviy axborot vositalari faoliyati ustidan nazarot qilishning iqtisodiy mexanizmlarini, axbarot manbalarining yopikligini shuningdek, taxririyatga hokimiyat organlari va ma`muriy to`zilmalar tomonidan bulayotgan ma`lum darajadagi bosimlarni bartaraf qilish bilan boglik muammoli masalalarni xal etish xakida bormokda. Shu boisdan kuyidagi chora-tadbirlarini amalga oshirish o`ta dolzarb ahamiyat kasb etmoqda: Birinchi. «Davlat hokimiyati va boshqaruv organlari faoliyatining ochikligi to`g`risida» qonun qabul qilish zarur. Bu o`z navbatida fuqarolarning axborot sohasidagi konistitutsiyaviy huquqini yanada kengrok amalga oshirish imkoniyati yaratib berish bilan birga, davlat hokimiyati va boshqaruv organlarini qabul kilinayotgan qarorlar sifatini oshirish borasidagi ma`suliyatini xamko`p jixatdan kuchaytirgan bulur. Ushbu qonun davlat hokimiyati organlari xakida jamoatchilikning xabardor kilib berish tartiblarini aniq belgilab berish,aholining, jamiyat birlashmalarining davlat hokimiyati organlari tomonidan qabul kiltnayotgan 26

qarorlar, avvalambor fuqarolarning xuku va erkinliklari, qonuniy manfaatlari bilan boglik qaror xakidagi axborotlardan keng xabardor bulib borishni ta`minlash lozim. Mazkur qonunning joriy etilishi ijro hokimiyati organlari faoliyatining, yuritmizda amalga oshirilayotgan islohotlarinig, davlatning ichki xamda tashki siyosatining ochikligi va oshkoraligini, mamlakatimiz va xorijda kechayotgan voqealarxodisalar xususida fikrlar xilma-xilligiva siyosiy plyuralizmni hisobga olgan holda taminlash zarur. Ikkinchi. Demokratlashtirish jarayonlarida ahamiyati tobora ortib borayotgan axborot kommunikatsiyalari sohasining eng muxim tarmoklaridan biri bulgan teleradio tizimining rivojlantirishga karatilgan «Teleradiolashtirishlar to`g`risida» qonun qabul qilish xadida taklif kiritilmokda. Aa`lumki, hozirgi vaqtda ushbu sohadagi faoliyat ommaviy axborot vositalari, radiochastota spekrti, telekomunikatsiyalari, axborotlashtirish tugridagi qonunlarning muayyan moddalari bilan tartibga solib kelinmokda. Shu bilan birga, teleradio eshittirishlarning yangi shakl va turlarining tayyorlash va o`zatish jarayonida yo`zaga keladigan munosatlarni tizimli va keng kulamli ravishda tartibgan yaxlit qonunni kuchga kiritish zaruratini tugdirmokda. Ushbu qonunning qabul kilinishi teleradiodasturlarni tayyorlash va tarkatish sohasida rakobatni yanada kuchaytiri, teleradiodasturlani o`zatish borasida mobil va rakmali telvideniya kabi ilgor zamonaviy texnalogiyalarni joriy etish, teledasturiyaning istikbolli yangi tarmoklarni tashkil etish uchun zarur sharoitlarni yaratish imkonini beradi. Bu qonun milliy teleradioeshittirishlar tizimi faoliyatini huquqiy tartibga solish mexanizmlarini va moliyaviylashtirish manbalarining erkinligi va mustaxkamligi kabi prinsiplarni belgilab berishga, radiochastotalarni olish uchun utkaziladigan tanlovalrining demokratik va oshkoraligini ta`minlash, teng rakobat 27

va elektron medio-bozor tarmooklarining manopolashuviga yul kuymasligi uchun sharoit yaratish va boshqa bir kator muammolarni yechishni nazarda to`tadi. Uchinchi. Ommaviy axborot vositalari erkinligi va mustaqilligini yanada mustaxkamlash mualiflik huquqlari va inteliktual mulkni ishonchli himoya qilishning huquqiy kafolatlari va mexanizmlarni kuchaytirish, axborot sohasiga bozor mexanizmlarini joriy qilish bilan bevosita boglikdir. Ushbu vazifani amalga oshirish uchun «Ommaviy axborot vositalari faoliyatining iqtisodiy asoslari to`g`risida», «Ommaviy axborotvositalarini davlat tomonidan kullab –kuvatlash kafolatlari to`g`risida» gi qonunlarni qabul qilish taklif etiladi. Bu qonunlar axborot bozori ishtirokchilari faoliyati samaradorligini kuchaytirish va ularning iqtisodiy manfaatlarini himoya, kushimcha iqtisodiy preferensiyalar yaratish va milliy axborot makonini izchil rivojlantirishni ta`minlashga karatilgan boshqa tashkiliy-xukuiy chora-tadbirlarni amalga oshirishni nazarda to`tadi. Turtinchi. Ommaviy axborotvostialarining davlat hokimiyati va boshqaruv organlari faoliyati ustidan jamoatchilik va parlamentnazoratini ta`minlash, hokimiyat va jamoatchilik o`rtasida mustaxkam aloka urnatiz borasidagi rolini kuchaytirishga karatilgan samarali huquqiy mexanizmlarni yaratish maqsadida «ommaviy axborot vositalari to`g`risida», «Axborot erkinligi prinsiplari va kafolatlari to`g`risida» g va boshqa bir kator qonun hujjatlariga tegishli o`zgartish va kushimchalar kiritish taklif etiladi. Bunda, xususan, media-to`zilmalar ishini faollashtirishboyicha keng kulamli chora-tadbirlarni ko`zda to`tish lozim. Ommaviy axborotvositalarining axborot olish murojotlarini ko`rib chikish muddatlarini qisqartirish, axborot olish sohasidagi qonunchilik talablarini bo`zganlik uchun yuridik va mansabdor shaxslarning ma`muriy javobgarligini ta`minlashga karatilgan huquqiy mexanizmlar ustida ish olib borish zarur. 28

Shu bilan birga, siyosiy moderinizatsiya jarayonlarida tobora muxim ahamiyat kasb tib borayotgan zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnalogiyalaridan davlat va jamiyat kurilishi tizimida keng foydalanish lozim. «Telekomunikatsiyalar to`g`risida»gi qonun normalarini yanada tmaqomillashtirish, rakamli teleradioeshittirish tizimiga o`tish boyicha tadrirlar davlat dasto`rining ishlab chiqilishi xam ushbu vazifalar xal etishga xizmat qiladi. Maskur dastur rakamli teliradisheshittirishlar infrato`zilmasini shakllantirish, bu boradagi faoliyatini huquqil jixattan tartibga soladigan samarali tizimni yaratishga karatilishi darkor. Muxtasar aytganga,yuqorida zikr etilgan chora-tadbirlarning amlga oshirilishi ommaviy axborot vositalarining fukorolik jamiyati institutlari tizimidagi urni va rolini yanada ustaxkamlashga, fukorolarning so`z erkinligi va tanlash erkinligini taminlashga karatilgan konstitusiyaviy huquqlarini yanada tulik ruyobga chiqarishga yordam beradi. 29

2.1.O`zbekistonda saylov huquqini erkinligini taminlash va saylov qonunchiligni rivojlantirish Erkin saylov va o`z xoxish idorasini erkin bildirish prinsiplari, birinchi navbatda har bir shaxsning davlat hokimiyati vakillik organlariga saylash va saylanish boyicha konititutsiyaviy huquqi millitsy davlatchiligimiz modelining asosini tashkil etadi. Saylovlar –bu mamlakatimizda amalda bulgan huquqiy normalarning nechoglik demokratik ruxda ekanini, demokratik huquq davlatning o`zviy belgisi, xalqning o`z xoxish irodasini erkin ifoda etishning, fuqarolarning davlat va jaimyat boshqaruvidagi ishtirokning asosiy shakli bulib, o`ta muxim va xal kiluvchi ahamiyatga ega masaladir. Shu munosabat bilan o`tgan davr mobaynida yurtimizda samarali, demokratik saylov tizimini shakllantirish va rivojlantirish sohasida goyat chukur o`zgarishlar amalga oshirilganini takitlash o`rinlidir. Ma`lumki, konustitutsiyamizda, shuningdek, «Saylovchilar xukularining kafolatlari tugrsida»gi xamda yangi taxrirdagi «O`zbekiston Respublikasi oliy Majlisiga saylov to`g`risida», «Xalq deputatlari viloyat, tuman va shahar kengashiga saylov to`g`risida», «O`zbekiston Respublikasi Prezidenti saylovi to`g`risida»gi qonunlarga va 2003 va 2008 yillarga tegishli o`zgartirish va qo`shimchalar kiritildi. Shu bilan birga, ushbu davrda mazkur sohaga oid ko`plab qonun hujjatlari qabul kilindi. Bularning barchasi milliy saylov tizimining izchil va boskichma- boskich lebirallashuvini, ikki palatali parlament saylovlarining qonun talablari va umumetirof etilgan xalqaro prinsip va normalarga tula mos holda utkazilishini ta`minlaydigan mukammal qonunchilik bazasining shakllanishiga oli keladi. Ushbu qonunlarda davlat hokimiyati vakillik organlariga saylovlarning fakat ko`p partiyaviylik asosida utkazilishi kat`iy belgilab kuyildi. Mamlakat Prezidenti lavozimiga, qonunchilik palatasi deputatligiga nomzodlarni siyosiy 30

partiyalar tomonidan, maxalliy Kengashlar deputatligiga nomzodlarni esa siyosiy partiyalar ning joylardagi joylardagi tegishli organlari tomonidan kursatilishi to`g`risidagi prinsipial qoida mustaxkamlanadi. Deputatlikka nomzodlarning davlat hokimiyati ijro organlari tomonidan kursatish amaliyoti bekor kilindi va bu mamlakatimizda amalga oshirilayotgan demokratik o`zgarishlarnichukurlashtirish yulidagi prinsipial kadam buldi. Shu borada saylov qonunchiligimizga saylovga tayyorgarlik kurish va uni utkazish bilan boglikbulgan, rivojlanayotgan eng demokratik davlatlar tajribasida xam kamdan-kam uchraydigan mutlok vakolatlarningMarkaziy saylov komisiyasigaberilishini ko`zda to`tadigan o`zgarishlarning kiritilishi o`ta muxim ahamiyatga molik ulkan voqea buldi. Amaldagi qonunchiligimizga kura, saylov kampaniyasi jarayoniga davlat va hokimiyat to`zilmalari, jamoat birlashmalari tomonidan aralashishga karatilgan har kanday o`rinishqonun bilan takiklanishi xam buni yakkol kursatib turibdi. 2009 yilgi saylov arafasida markaziy saylov komisiyasi tomonidan O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi, Konsepsiya ishlab chikildi. Mazkur Konsepsiya xorijiy yekspertlar tomomnidan fuqarolarning saylov va o`z fikr muloxazasini erkin bildirish boraisdagi konstitusiyaviy huquqlarga rioya etilishi boyicha noyob hujjat sifatida baxolangan edi. Xakikatdan xam, ushbu Konsepsiyaning amalga oshirilishi saylovning qonun talablariga tula muvofiq holda, siyosiy partiyalarning o`ta faol ishtirokida, saylov jarayoniga markaziy va maxalliy davlat hokimiyati organlarining aralashuviga yul kuymasdan utkazishni ta`minlashda goyat muxim rol uynaydi. Bizning qonunchiligimizda saylov kampaniyasining biron-bir ishtirokchisi uchun kandaydir alohida imtiyoz va prefensiyalar berilmasligi belgilab qo`yilgan.O`zbekiston Respublikasi Konistitutsiyasi qoidalariga muvofiq, Prezident saylovi, parlament va davlat hokimiyati vakillik organlariga saylov hozirgi vaqtda qonun bilan belgilangan yagona kunda – ularning konistitusiyaviy 31

vakolatlari muddati tugaydigan yilning dekabr oyi uchinchi un kunligidvagi birinchi yakshanba kuni utkaziladi. Aytish kerakki, bizning saylov tizimimiz rivojida 2008 yili saylov qonunchiligimiga kiritilgan o`zgartishlar muxim boskich buldi. Qonunchilik palatasidagi deputatlik o`rinlarining soni 120 tadan 150taga ko`paytirildi, shundan 135 nafar deputat siyosiy partiyalardan saylanadi. Bugungi kunda atrof - muxitni muxofaza qilish masalalari nixoyatda muxim va dolzarb ahamiyat kasb etib borayotganidan kelib chiqqan holda, kuyi palatamizdagi 15 ta deputatlik urni O`zbekiston Ekalogik harakatidan saylangan deputatlarga beriladi. Bundan tashkari qonun hujjatlariga saylov jarayonining yanada lebirallashuvini ta`minlaydigan bir kator normalar kiritildi. Jumladan, saylovda ishtirok etadigan siyosiy partiyalarning ruyxatdan o`tishi uchun urnatilganmuddat 6 oydan 4 oyga tushurildi. Ayni vaqtda siyosiy partiyalarning saylovda ishtirok etishi uchun ruxsat berish masalasini xal etish borasida zarur bo`ladigan saylovchilar imzosining miqdori avalgi 50 ming imzo urniga 40 ming kilib belgilandi. Shuningdek. Deputatlikka nomzodlarning ishonchli vakillari soni 5 nafardan 10 nafargacha ko`paytirildi. Shular katorida saylov to`g`risidagi qonun hujjatlariga siyosiy partiyaning «vakolatli vakili» degan yangi institut kiritildi , unga imzo varakasini tugri tuldirishinitekshirishda. Saylov saylov uchastkalarida ovozlarni sanab chikishda ishtirok etish huquqi berildi. Yana bir muxim yangilik –qonun hujjatlariga saylov komisiyalarining saylovga tayyorgarlik kuri shva uni utkazish bilan boglik faoliyatida oshkorlikni ko`prok ta`minlashga karatilgan normalarning kiritilishida o`z aksini topadi. Shu asosda saylovga tayyorgarlik kuri va uni utkazishning barcha boskichlarida, shuningdek, syalov kunida ovoz berish xonalarida, va ovozlarni sanab chikishda deputatlakka nomzodlar kursatgan siyosiy partiya vakillari, xorijiy 32

davlatlar, xalqaro tashkilotlar va harataklardan xam ko`zatuvchilar katnashish huquqiga ega buldi. Shunisi etiborga sazorovki, bizning saylov tizimimiz xoitn-kizlarining ijtimoiy –siyosiy faoligigni, ularning davlat va jamiyat kurilish sohasidagi maxkiyini oshirishda muxim ahamiyat kasb etadi. Saylov to`g`risidagi qonun hujjatlarga siyosiy partiyadan kursatiladigan deputatlikka nomzodlarining kamida 30 % ayollar tashkil etishi shart ekanligi normaning kiritilgani buning yakkol tasdiqidir. 2009 yilgi saylovlar jarayonida ayni anashu normaning tadbik etilishi parlamentning kuyi palatasiga umumiy deputatlar soninig 22 % ini tashkil etidigan 33 nafar xotin – kiz deputatning saylash imkonini beradi. Senat a`zolari etib saylanganlarning 15 % ayollardir, maxalliy vakillik organlarida faoliyat kursatayotgan ayollar esa bugungi kunda jami deputatlar sonining 20% idan ortigini tashkil etadi. Bir so`z bilan aytganda, mamlakatimizni moderinizatsiya kili shva demokratik o`zgarishlarning muxim tarkibiy qismi hisoblangan saylov tizimini muntazam tmaqomillashib bormokda. Shu bilan birga, bugungi kunda hayotning o`zi, ayniksa, oxirgi saylovda biz tuplagan tajriba yurtimizdasaylov jarayonlarini yanada demokratlashtirish masalalarini kun tartibiga kuymokda. Shu munosabat bilan kuyidagi qonunchilik tashabbuslarini amalga oshirish maqsadga muvofiq bulur edi. Birnchi. «O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga saylov to`g`risida»gi qonuning 27 – moddasi xamda «Xalq deputatlari viloyat, tuman va shahar Kengashlariga saylov to`g`risida»gi qonuning 25 – moddasiga o`zgartish va kushimchalar kiritish taklif etiladi. Bu avvalambor partiyalararo rakobatning kuchayishi, saylovolldi tashkilotning shakli va usullari tobora turli-tuman va keng mikyosga ega bulib 33

borayotgani bilan izoxlanadi. Shuning uchun saylov qonunchiligida saylov kampaniyasining ushbu muxim boskichini amalga oshirish jarayonida deputatlikka nomzodlar va siyosiy partiyalarga teng sharoitlar yaratish mexanizmlarining samaradorligini oshirishga karatilgan normalarni nazarda to`tish lozim. Bundan tashkari, «Saylovoldi tashkiloti» tushunchasining o`zika aniq tarif berish, bunday tashkilotni olib borish shartlari, turlari, ruxsat etish shakli xamda usularinriqonunchilik yuli bilan belgilab kuyish zarur. Yaxshi bilamizki, bunday tajriba turli demokratik mamlakatlarning saylov qonunchilida keng kulanib kelmokda. Ikkichi. «O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisga saylov to`g`risida»gi qonunning 27- moddasiga saylovoldi tashkilotni nafakat saylov kuni, balki ovoz berish boshlanishidan bir kun oldin xam olib borish mumkin emasligi to`g`risidagi normani kiritish maqsadga muvofiqdir. Mazkur norma bir kator rivojlangan xorijiy davlatlar qonunchiligida keng kullanadi. Uning qonunchiligimizga kiritilishi saylovchilarga o`z karashlarini, siyosiy xayrixoxligini aniqlab oli, boshqacha aytganda, ularning kim uchun va kanday siyosiydastur uchun ovoz berish masalasida ongli ravishda aniq bir qarorga kelishi uchunkushimcha vaqt berilishiga imkon yaratgan bulur edi. Qonunchiligimizning ushbu qismini tmaqomillashtirish ovoz berish ararfasida turli suiiiste`mollik xolatlari va qonun bo`zilishlarining oldini olish imkonini xam beraddi, albatta. Uchinchi. «O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga saylov to`g`risida»gi qonunning 41- moddasi xamda «Xalq deputatlari viloyat,shaxa rva tuman kengashlarga saylov to`g`risida»gi qonunning 38- moddasiga kushimchalar kiritish taklif etiladi. Ma`lumki, joylarda uchastka komisiyalari aksariyat xollarda qonunchilikda yanada aniq belgilabkuyishni talab etadigan turli vaziyat va muammali xolatlarga duch keladi.Ulardan biri muddatidan oldin ovoz berish tartib-qoidasi bilan boglik muammodir. saylov huquqlari amalga oshirilishini, 34

uchastka komitsiyailari faoliyati oshkoraligini ta`minlash va saylov qonunchiligi bo`zilishi mumkin bulgan xolatlarga uyl kuymaslik borasida navbatdagi kadam bulur edi. Turtinchi. «O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi saylov to`g`risida»gi, «Xalq deputatlari viloyat, tuman va shahar kengashilariga saylov to`g`risida»gi Qonunlariga «ovoz berish kuniga kadar kolgan besh kun ichida, shuningdek, ovoz berish kuni jamoat fikri surovlari natijalarini, prognozlarini va utkazilayotgan saylov bilan boglik boshqa tadkikotlarni nashr etish (e`lon qilish), shuningdek ularni umumiy foydalanishdagi axborot –telekomunikatsiya tarmoklariga (shu jumladan Internet tarmoklariga) joylashish takiklanadi» degan normani kiritish maqsadga muvofiq hisoblanadi. Ushbu nomani yuqorida kursatilgan qonunlarga kiritilishi saylovchilar huquqlarining yanada ta`sirchan himoya kilinishi, nomzodga garazli munosabatda bulish, bu borada salov qonunchiligi bo`zilishining oldini olish imkonini beradi. Beshinchi. O`zbekiston egalogik harakatidan O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasiga deputatlar saylovining ochikligi va oshkoraligini ta`minlash maqsadida «O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi saylov to`g`risida»gi Qonunning 6– moddasiga O`zbekiston ekalogikharakanining qonunchilik deputatlarini saylash boyicha konferensiyalarida ko`zatuvchilarning ishtirok etish huquqini belgilab beradigan kushimcha kiritish maqsadga muvofiq, deb uylayman. Yuqorida bayon etilgan qonunchilik tashabbuslarini amalga oshirish mamlakatimizda saylov erkinligi huquqi prinsipining tulik joriy etilishi va saylov tizimining yanada demokratlashuviga xizmat qilishi muqarrar. 35

2.2 Fuqarolik jamiyati institutlarini shakllantirish va rivojlantirish Aziz dustlar! O`zbekistonimiz bosib o`tayotgan keyingi un yillik davr aholimizning keng katlamlari kullab – kuvvatlaydigan turli xil fuqarolik jamiyati institutlari nodavlat notijorat tashkilotlarining jadal shaklanishi va rivojlanishi davri buldi. Mustakiligimizning dastlabki yillaridayok Konistitusiyamizda nodavlat notijorat tashtilotlari faoliyatiga doir asosiy prinsiplarining mustaxkamlab qo`yilgani barcha aholi katlamlariga manfaatlarini aks etiradigan bunday tashkilotlar keng tarmoklarining rivojlanishi uchun qulay sharoit yaratdi. Bugungi kunda mamlakatimizda jamiyat hayotinig turli sohalarida 5100 dan ziyod nodavlat notijorat tashkilotlari faoliyat yuritmokda va bu kursatgich 2000 – yilga karaganda 2,5 barobar ko`pdir. Fuqaroalr yiginlari va o`zini o`zi boshqarish organlari – maxallalar son 10 mingdan ortikni tashkil etadi. Bular katorida «Kamolot» yoshlar ijtimoiy harakati, O`zbekiston xotin- kizlar kumitasi, «Soglom avlod uchun», «Nuroniy» jamgarmasi, «Ijod» fondi, Nodavlat gotijorat tashkilotlar milliy assotsiatsi va boshqa jamoat tashtilotlarini sanab o`tish mumkin. Fukarolik institutlari, nodavlat notijorat tashkilotlarini hozirgi kunda demokratik kadryatlar, inson huquq va erkinliklari xamda qonuniy manfaatlarini himoya qilishning muxim omiliga ashlanmokda, fuqarolarning o`z saloxiyatlarini ruyobga chiqishi, ularnining ijtimoiy, sotsial-iqtisodiy faoligi va huquqiy madaniyatini oshishi uchun sharoit yaritmokda, jamiatda manfaatlar muvozanatini ta`minlashga kumaklashmokda. Bunday tashkilotlarning obrusi oshib, mustaxkamlanib borgani sari fuqarolik jamiyati institutlarining davlat va hokimiyat to`zilmalari faoliyati ustidan ta`sirchan jamoatchilik nazoratini amalga oshirishdagi roli jamiyatimizda tobora ortib bormokda. Bugungi kunda jamoatchilik va fuqarochilik nazorati institutlari davlat bilan o`zaro samarali alokani ta`minlash, odamlarning kayfiyatini, 36

mamlakatda kechayotgan o`zgarishlarga munosabatini aniqlashning muxim vositalaridan biriga aylanmokda. Mamlakatimizda Ombusman, Inson huquqlari boyicha milliy markaz, «Ijtimoiy fikr» jamoatchilik markazi, Amaldagi qonun hujjatlari monitoringi instituti kabi inson huquqlari boyicha milliy institutlar va boshqa bir kator tashkilotlar faoliyat kursatmokda. O`tgan davr mobaynida mamlakatimizni demokratik yangilash jarayonida fuqarolik institutlarining roli va ahamiyati kuchaytirishga, fuqarolarning eng muxim sotsial-iqtisodiy muammolarini xal etishga karatilgan 200 dan ortik qonun hujjatlari qabul kilingani xam bu soha rivojiga bulgan katta e`tiborni kursatadi. Aytish kerakki, fuqarolik jamiyati institutlari tizimida nodavlat notijorat tashkilotlarini tobora rivojlantirish, ularning mustakil ish yuritish va chinakam mustakiligini ta`minlash, huquq va qonuniy manfaatlarni himoya qilish, faoliyatini tashkiliy – huquqiy , moddiy – texnikaviy jixatdan kullab kuvatlashni kuchaytirishga karatilgan «Nodavlat notijorat tashkilotlari faoliyatining kafolatlari to`g`risida»giQonunning qabul kilinishi muxim ahamiyat kasb etadi. Sunggi yillarda «Jamoat fondlari to`g`risida»gi, «Xomiylik to`g`risida»gi, qonunlar, O`zbekiston Respublikasi Prezidentining «O`zbekistonda fuqarolik jamiyati institutlari rivojlanishiga kumaklashish chora – tadbirlari to`g`risida»gi qarori va boshqa kator hujjatlar qabul kilindi va fuqarolik jamiyati institulari faolligini kuchaytirishga muxim omil vazifasini bajarmokda. Shuningdek, mamlakatimizda fuqarolik jamiyatini rivojalnitirishda O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senat kengashlarining «Nodavlat notijorat tashkilotlari, fuqarolik jamiyatining boshqa institutlarini kullab kuvvatlashnikuchaytirish chora – tadbirlari to`g`risida»gi qo`shma qarori xam alohida ahamiyatga ega buldi. O`z navbatida Oliy Majlis xo`zurida Jamoat fondi tarkibiga nodavlat notijorat tashkilotlari va 37

jamoat tashkilotlarining vakolatli vakillari bilan birga deputatlar, moliyaviy to`zilmalarning masul xodimlari kirgan Parlament komitsiyasining tashkil kilinishi xam etiborga sazovordir. Mazkur komitsiyaning faoliyati «uchinchi sektor» deb nom olgan fuqarolik jamiyati institutlarini kullab kuvvatlashga davlat byudjetidan ajratilgan moliyaviy mablaglarni yanada ochik, oshkora, aniq yunaltirgan va eng muximi, demokratik asosda taksimlashni ta`minlash imkonini bermokda. bu esa nodavlat notijorat tashkilotlari faoliyatining tashqilish - texnikaviy va iqtisodiy negizini mustaxkamlashga samarali ta`sir kursatmokda. Faqat keyingi uch yilining o`zida fuqarolik jamiyati institutlari takdim etgan turli ijtimoiy loyixalarni amalga oshirish uchun Oliy Majlis xo`zuridagi Jamoat fondi tomonidan 11 milliard sumdan ortik mablag ajratildi. Yurtimiz tarakiyotining hozirgi boskichida nodavlat notijorat tashkilotlari va boshqa fuqarolik institutlari rolini yanada kuchaytirish fuqarolik jamiyatini shakllantirish, demokratlashtirish va mamlakatimizning jaxon xamjamiyatiga integratsiyalashuvi boyicha o`z oldimizga kuygan maqsadimizni ruyobga chikishda xkch bir mubolagasiz xal kiluvchi omil ekanini, uylaymanki, uylaymanki kimgadir uktirib utirishga zarurat bulmasa kerak. Fuqarolik jamiyati institutiningyanad rivojlanishiga erishish,amalga oshirilayotgan islohatlarimizning ochik – oshkoraligi va samarmadorligini ta`minlashda, uning rolini kuchaytirishda «Ijtimoiy sheriklik to`g`risida»gi Qonuning qabul kilinishi muxim ahamiyat kasb etadi. Ushbu qonunda ijtimoiy – iqtisodiy rivojlanish dasturlarini amalga oshirish, gumanitar muammolarni xal etish, mamlakatimiz aholisi turli katlamlarining huquq va erkinliklari, manfaatlarini himoya qilishda nodavlat notijorat tashkilotlarning to`zilmalari bilan o`zaro munosabatlaridagi aniq chegaralarni belgilash va tashqilish - huquqiy mexanimzlarini tmaqomillashtirish kabi masalalar boyicha huquqiy norialar ko`zga tutilishi darkor. 38

Fuqarolarning o`zini o`zi boshqarish instituti – maxalla faollarining tashkiliy asoslarini yanada tmaqomilashtirish, uning vazifalari kulamini kengaytirish, davlat hokimiyati va boshqaruv organlari bilan o`zaro yakin munosabatlarini ta`minlash alohida dolzarb ahamiyat kasb etmoqda. Bu vazifalarni xal qilishda «Fuqarolarning o`zini o`zi boshqarish organlari to`g`risida» gi O`zbekiston Respublikasi qonuniga tegishli o`zgartish va kushimchalari kiritish maqsadga muvofiqdir. Bunda maxallani aniq yunaltirilgan asosda aholini ijtimoiy kullab kuvatlash, xususiy tadbirkorlik va oilaviy biznesni rivojlantirish markaziga aylantirish, shuningdek, uning davlat boshqaruv organlari faoliyati ustidan jamoatchilik nazorati olib borish tizimidagi vazifalarni yanada kengaytirishga jiddiy e`tibor karatish lozim. Shu bilan birga, «fuqarolar yigini raisi(oqsoqoli) va uning maslaxatchilari saylovi to`g`risida»gi O`zbekiston Respublikasi qonuniga fuqarolarning o`zini o`zi boshqarish organlari raislari saylovi tizimini yanada tmaqomillashtirish boyicha oqsoqollar va ularning maslaxatchilari eng munosib fuqarolar ichidan saylanishini fuqarolar ijtimoiy faolligini kuchaytirishda maxallaning ahamiyati va roli oshirilishini ta`minlaydigan chora – tadbirlarni nazarda to`tadigan o`zgartish va kushimchalar kiritish taklif kilinadi. Davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari tomonidan qonun hujjatlarining ijro etilishi ustidan jamiyat fuqarolik institutlari nazarotini amalga oshirishning tizimli va samarali huquqiy mexanizmini yaratishga karatildan « O`zbekiston Respublikasi jamotchilik nazorat to`g`risida»gi Qonunni kobul qilish fursati yetdi. Qonunda jamoatchilik nazoratining turlari, shakillari va subektlarini,nazorat predmetini, uni amalga oshirishning huquqiy mexanizmlarini, shuningdek, mazkur saxada amaldagi qonun hujjatlarini ijro etmagani uchun mansabdor shaxslarning javobgarligi shartlarini belgilab kuyish zarur. Shu nutkai nazardan karaganda, Inson huquqlari sohasida milliy harakat dasto`rini ishlab chikish dolzarb ahamiyatga ega. Ushbu dastur, eng avvalo, 39

huquqni muxofaza kili shva nazorat organlari tomonidan inson huquq va erkinliglarining himoya kilinishini ta`minlash, jamiyatda inson huquqlari boyicha madaniyatni shakllantirish va shu kabi boshqa sohalarga oid qonunlarga rioya etilishi ustidan jamoatchilik monitorini olib borishga karatilgan chora – tadbirlarni o`zida mujassam etishi kerak. Shuningdek, O`zbekiston Respublikasining Ma`muriy javobgarlik to`g`risidagi kodeksga jamiyat va davlat kurilishi, xududlarda ijtimoiy - -iqtisodiy rivojlanishning turli sohalarida nodavlat notijorat tashkilotlarining xukularini belgilab bergan qonun hujjatlari talablarini bo`zgani uchun davlat organlari mansabdor shaxslarning javobgarligini kuchaytirishni nazarda to`tadigan o`zgartish va kushimcha kiritish lozim. Shular katorida soglikni saklash, atro – muxitni muxofaza qilish, aholini. Ayniksa yoshlarni ish bilan ta`minlash, ijtimoiy himoyaga muxtoj katlamlarni kullab – kuvatlash va shu kabi sotsial ahamiyat molik masalalar boyicha muxim davlat dasto`rini amalga oshirishda nodavlat notijorat tashkilotlari ishtirokining huquqiy asosini yaratib beradigan qonun hujjatlari majmuasini ishlab chikish dolzarb ahamiyat kasb etmoqda. Xususan, atrof – muxitni himoya qilishni ta`minlash tizimida nodavlat notijorat tashkilotlarning roli va urnini belgilashga karatilgan «Ekalogik nazorat to`g`risida»gi Qonun ishab chikish va boshqa kator qonun hujjatlarini qabul qilish fursati etdi, deb uylayman. 40

2.3 Demokratik bozor islohatlarini va iqtisodiyotini lebirallashtirishni yanada chuqurlashtirish Muhtaram yurtdoshlar! Barchamizga ayonki, mamlakatimiz mustakil tarakiyotining dastlabki boskichida, ya`ni 1991 yildan 2000 yilgacha bulgan davrda ulkan o`zgarishlarini amalga oshirishda asosiy etiborimiz markazlashtirilgan ma`muriy – buyrukbozlik tizimiga barham berish va bozor iqtisodiyotining asoslarini, avvalambor, qonunchilik bazasini shaklantirish uchun sharoit yaratishga karatildi. Shu borada qabul kilingan o`ta muxim qonun va normativ hujjatlar katorida Fuqarolik, Yer, Solik, va Bojxona kodekslari, «Davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish to`g`risida», «Banklar va bank faoliyati to`g`risida», «Chet el investitsiyalari to`g`risida», «Chet ellik investorlar huquqlarining kafolatlari va ularni himoya qilish choralari to`g`risida»gi qonunlarni kayt etish mumkin. Islohotlarimizning keyingi boskichida «Tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari to`g`risida», «Xususiy korxona to`g`risida», «Valyo`tani tartibga soli to`g`risida», «Tashki iqtisodiy faolit to`g`risida», «Fermer xujalik to`g`risida»gi qonunlar, yangi taxrirdagi Solik kodekslari va iqtisodiyotning isloh qilish boyicha umumiy hisobda 400 dan ziyod qonun hujjatlari ishlab chikilib, qabul kilindi va joriy etildi. Ularning barchasi iqtisodiyotimizni yanada lebirallashtirish va modernizatsiya qilishda nafakat mustaxkam huquqiy asos, balki amalga oshirilayotgan bozor islohotlarining ortga kaytmasligining kafolati bulib xizmat kilmokda. Shu bilan birga, xolisona taxlil, islohotlarimizning mantiki va izchilligi, ularning eng zamonaviy bozor normalariga muvofiqligini baxolash iqtisodiyotni boshqarish tizimini yanada chukurlashtirish, tmaqomilashtirish va lebirallashtirish boyicha jiddiy extiyoj mavjudligini kursatmokda. 41

Birinchi navbatda, xususiy mulkning huquq va himoyasini mustaxkamlashimiz, har kaysi xususiy mulkdor qonuniy yul bilan kulga kiritgan yoki yaratgan o`z mulkining daxlsizligiga aslo shubxa kilmasligini ta`minlaydigan ishonchli kafolatlar tizimini yaratishimiz zarur. Har bir tadbirkor, avalo, shuni aniq – ravshan bilib olishi kerakki, davlat xususiy mulkdor huquqlarining himoyachisidir. Shuning uchun xam tadbirkorlar o`z biznesiga bexavotir investitsiya kiritishi, maxsulot xajmi va olayotgan daromadini ko`paytirishi, o`z mulkiga o`zi egalik qilishi, foydalanishi, tasarruf etishi lozim. Ayni shu maqsadda bozor iqtisodiyotining negizi hisoblangan xususiy mulkka nisbatan davlat tomonidan asosiy kafolatlarni mustaxkamlashga karatilgan «Xususiy mulkni himoya qilish va mulkdor huquqlarining kafolatlari to`g`risida»gi qonunni ishlab chikish qabul qilish zarur. Shuningdek, boshqaruv tizimini tmaqomillashtirish, ortikcha byurokratik tusiklarni bartaraf etish maqsadida «Tadbirkorlik faoliyati sohasida ruxsat berish tartib qoidalari to`g`risida»gi qonunni ishlab chikish muxim ahamiyat kasb etadi. Bunda tadbirkorlik faoliyatini yuritish uchun zarur bulgan ruxsat berish tartib qoidalarini aniq belgilab kuyish, qonunda nazarda tutilmagan ortikcha ruxsatnoma va ruxsat berish tartib qoidalarining yangi turlari kiritilishini qonun bilan keskin tasdiqlash zarur hisoblanadi. Uylaymanki, bugungi kunda kichik beznis va tadbirkorlikni kengaytirish uchun beznesning yangi tashkiliy huquqty shakli sifatida oilaviy beznesni qonuniy belgilab kuyish vaqti keldi. Mamlakatimizda biznesni tashkil qilishning ushbu shakli biznesni yuritishda yo`zaga kelgan milliy an`ana larimizga, xujalik yuritish faoliyatini mavjud xolatiga tula mos keladi. Ishonchim komilki, bunday biznesini tashkil qilishning qonunchilik bazasi yaratilsa, oilaviy biznesning huquqiy kafolatlarini kuchaytirish, iqtisodiyotning turli sohalarida uning jadal va keng rivojlanishi va yangi ish o`rinlarining ochilishiga sharoit tugiladi. Sizlarga yaxshi ma`lumki, jaxon moliyaviy iqtisodiy inkirozi davrida mamlakatimiz molyak – bank tizimi o`zining barqaror ishonchli ekanini isbotladi. 42

Shu bilan birga, bu tizimining yanada mustaxkamlanishi xususiy banklar va xususiy mulkka asoslangan lizing, sugurta kompaniyalari, kredit uyushmalari, mikromoliyaviy tashkilotlar kabi moliyaviy institulari tashkil etishning qonunchilik asoslarini shakllantirish hisobidan bank – moliya sohasiga xususiy kapitalni jalb qilish bilan boglik. Bu esa bank va boshqa moliyaviy xizmatlar bozorida rakobatning kengayishi xamda mijozlarga xizmat kursatish sifatining oshishiga imkon beradi va eng yuksak xalqaro standardtlar atlabiga mos zamonaviy bozor infrato`zilmalarining rivojlanishi uchun sharoit yaratadi. Yurtimizda o`tgan yillar davomida bozor ikisodiyoti sohasidagi o`zgarishlarining ishonchli qonuniylik bazasini shaklantirish boraisda amalga oshirilgin ulkan ishlar xech kimga sir emas. Bularning barchasini e`tirof etgan holda, mavjud qonunlarimizning ko`pchiligi ularni kullash amaliyoti va mamlakatimzda bozor munosabatlari rivojlanishining hozirgi davrdagi yangi real xolatidan kelib chikib,jiddiy kayta ko`rib chikish zarur. Misol uchun, mamlkatimizdagi deyarli barcha ishlab chikaish obeklari aksiyadorlik kompaniyalari prinsipi boyicha tashkil etilgan, ammo ular o`z mmaqomiga kay darajada mos holda faoliyat yuritmokda va o`z huquqlaridan kanday foydalanmokda, degan savolni o`zimizga berib kuraylik. Aksiyadorlik konpaniyalari o`zlarining bozor munosabatlariga mos mmaqomiga muvofiq faoliyat yuritishi uchun yana kanday mexanizmlarni harakatga keltirish zarur? Shu munosabat bilan « Aksiyadorlik jamyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish to`g`risida»gi Qonunni tankidiy kayta ko`rib,yangi taxrirda ishlab chikish va qabul qilish xamda ungda korporativ boshqaruv va nazorat organlarining vakolotlari,huquqlari va javobgarliklarini yanada aniq belgilash lozim. Ushbu qonundagi aksiyadorlik jamiyatlarining Ko`zatuvchilar kengashlari, umumiy yigilishlari, taftish komitsiyalarining roli va ahamiyatini oshirish , minorita ya`ni kulida aksiyasi kam bulgan aksiyadorlikning kafolatlarini ko`prok ta`minlash, barcha aksiyadorlarni va bulajak investorlarining aksiyadorlik 43

kampaniyalari faoliyati to`g`risida axborot olish imkoniyatini kengaytirishni ko`zga to`tish ayni muddao bulur edi. Hozirgi vaqtda yana bir masala – mamlakatimiz iqtisodiyotida kichik biznes, birinchi navbatda, xusuiy tadbirkorlikning roli va ulushini yanada kengaytirixshni ta`minlay oladigan qonunlarni qabul qilish masalasi biz uchun dolzarb bulib kolmokda. O`zbekistonning bu yilgi yalpi ichki maxsulotida kichik beznesning ulushi 50 % dan ortib borayotganiga karamasdan, afsuski, bu soha real iqtisodiyotimizda, avvalambor, sanoatda yetakchi o`rinni egallay olmayapti. Ushbu vazifani xal etish uchun «Tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari to`g`risida»gi Qonunning yangi taxririni tayyorlash zarur. Bu qonunda kichik biznes va xususiy tadbirkorlik subeklarini tashkil qilish yullarini soddalashtirish, ularning faoliyati uchun ko`prok erkinliklar berishni ko`zga to`tish lozim. Ushbu sektorni kreditlash, resurslardan foydalanish, davlat buyurtmalarini olish, tadbirkorlik subeklari ishlab chiqarayotgan maxsulotlarni sotish uchun yangi imtiyozlar berish, xalqaro amaliyotga muvofiq daromatlarning yillik deklatsiyasi shakliga boskichma-boskich o`tish, moliya va statistika hisobotlari tizimini yanada soddalashtirish, jumladan, bunday hisobotlarni vakkolatli davlat organlariga elektron shaklda vakoltli etish kabi mexanizmlar hisobidan kullab-kuvvatlash masalalari xam qonunda o`z aksini topishi darkor. Xammamiz yaxshi tushunamizki, bozor munosabatlarining asosi bulgan rakobatni rivojlantirishda monopoliyaga karshi qonun hujjatlari katta rol uynaydi. Ammo amaldagi «Tovar bozorlaridan monopolistik faoliyati cheklash va rakobat to`g`risida»gi Qonun bugungi kunda eskirdi va zamon talablariga javob bermay koldi. Shuni e`tiborga olgan holda, «Rakobat tugrisi»i yangi qonunni ishlab chiqishimiz va qabul qilishimiz zarur. Ushbu qonunda monopolistik faoliyatni nafakat tovarlar bozorida, balki moliya bozorlarida xam tartibga solishni nazarda to`tish lozim. Shuningdek, birja savdolarida xam monopoliyaga karshi mexanizmlarni, aksiyalarni sotib olish, kushi shva 44

birlashtirish bitimlarni tartibga soli shva nazarat qilish tartib – qoidalarini soddalashtirish boyicha normalarni ushbu qonunga kiritish maqsadga muvofiqdir. Hozirgi kunda mamlakatimizda yalpi ichki maxsulotining 80 % dan otrigi nodavlat sektor ta`minlanmokda. Tan olishimiz kerakki, 1991 yilda qabul kilingan «Davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish to`g`risida»gi qonun, o`tgan davr mobaynida 80 tadan ortik qonunosti hujjati unga uygunlashtirilganiga karamasdan, bugun kayta ko`rib chikishni va taxrirda qabul qilishni talab etmoqda. Mamlakatimizning strategik muxim tarmoklari va korxonalarida aksiyalarning nazorat paketi, a`bir jois bulsa, «oltin» aksiyalarni davlat ixtiyorida saklab kolgan holda, iqtisodiyotning eng muxim yetakchi tarmoklariga xususiy investorlarni jalb kili shva ularda nodavlat sektor ulushini yanada kengaytirish zarur. Bunda bulajak investorlarning barcha toifalariga xususiylashtirish jarayonlariga teng sharoit yaratishni ta`minlash, ularda xususiy sektor ishtirokini kengaytirish, xususiylashtirish bitimlarining ochikligi va oshkoraligini ko`zda to`tish lozim. Yuqorida takitlab utilgan goyat muxim ahamiyatga molik qonunlarda tmaqomillashtirishbilvn birga, O`zbekistonda amalga oshirilayotgan bozor islohotlarining sur`ati va mantikiy talablaridan keli chiqqan holda, erkin bozor iqtisodiyoti munosabatlarini yanada rivojlantirishda xizmat qiladigan bir kator qonunlar qabul qilishni hayotning o`zi taqozo etmoqda. «Kredit byurolari faoliyati va kredit axboroti almashuv to`g`risida», «Garovni reyestri to`g`risida», «Rieltorlik faoliyati to`g`risida», «Investiya va pay fondlari to`g`risida», «Innovatsiyalar va iqtisodiyotni moderinizatsiya qilish to`g`risida»gi va boshqa yangi qonunlar shular jumlasidandir. Yana bir muhim masala. Mamlakatimiz iqtisodiy tarakiyotining eng muxim istikbolari va ustivor yunalishlarini belgilab olar ekanmiz, biz ichki extiyojning usishiga alohida e`tibor karatishimiz kerak bo`ladi. Jaxon moliyaviy iqtisodiy inkirozi okibatlarini 45

yumshatishga karatilgan Inkirozga karshi chora dasturida ana shunday yondashuv asosida ish to`tganimiz o`tgan yillarda o`zini to`la oqladi. Ta`kitlash kerkakki, bugungi kunda Osiyodagi ko`plab mamlakatlar aynan shunday pozitsiyaga amal kilib kelmokda. Shundan kelib chiqqan holda, bizning yakin istikboldagi eng muxim vazafamiz boshlagan ishlarimizni izchil davom etirish – iste`mol talabini kengaytirish sotsial sohani rivojlantirish, mehnatga xak tulashni yanada oishirish, xizmat kursatish sektorini, infrato`zima obeklarini rivojlantirishga, transport va komunitaksiya loyixalari amalga oshirishga alohida e`tibor berishdir. Muxtaram majlis katnashchilari! Hurmatli deputatlar! So`zimni yakunlar ekanman, mamlakatimizda demokratik islohatlarni yanada chukurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirishning taklif etgan KonsepsiyasiO`zbekistonni isloh etish va moderinizatsiya qilish borasida biz kariyib 20 yil oldin boshlagan jarayonini davom etish boyicha Oliy Majlis tomonidan o`zok muddatli aniq harakat dasto`rini ishla chikish va amalga oshirish uchu nasos bo`ladi, deb ishonaman. Mening sizlarga murojatim, dav`atim shuki, bugungi kunda amalga oshirilayotgan islohat va yangiliklar jarayoni butun jamiyatimiz, saxovatli zaminimizda yashayotgan har kaysi insonni amaliy ishlarga safarbar etadigan umumiy maqsadga aylanishi uchun barcha imkoniyatlarni ishga solaylik, el – yurtimiz manfaati, ona – Vatanimizning ravnaqi va kelajagi uchun bir yokadan bosh chiqarib mehnat qilaylik. Shu yo`lda barchangizga sihat-salomatlik, baxt va omad, g`ayrat – shijoat tilayman. 46

Xulosa 1.Demokratik islohotlarni chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish, uzluksiz, intihosiz, to`xtovsiz chuqurlashib borayotgan jarayon bo`lib, shu joyda yurtboshimizning quyidagi so`zlarini keltirish o`rinli bo`ladi. “Ayni vaqtda shuni unutmasligimiz kerakki, mazkur isloxotlarning muvaffaqiyati, avvalambor, mamlakatimizni yanada demokratlashtirish va liberallashtirish yo`lidagi say-harakatlarimiz sur`atiga, fuqarolarimizntng ijtimiy-siyosiy faolligiga, ularning siyosiy va huquqiy madaniyatining yuksakligiga va o`z-o`zidan ayonki, birinchi navbatda siyosiy partiyalarning yetuklik darajasiga, ularning О`zbekistonimiz taqdiri va kelajagiga daxldor bunday ulkan mas`uliyatli vakolatlarni о`z zimmasiga olishga qay darajada tayyor ekanligi bevosita bog`liqdir. 2 2. Fuqarolarning sud orqali himoyalanish kafolatlari jiddiy tarzda kuchaytirildi, ushbi kafolatlardan foydalanish imkoniyatlarini yanada kengaytirishni ta`minlash boyicha katta ko`lamdagi chora-tadbirlar amlga oshirildi. Mamlakatimizda so`nggi o`n yilda ozodlikdan mahrum qilish joylarida saqlanayotgan mahbuslar soni ikki barobardan ko`proq kamayganining o`zi xam bu sohada olib borilayotgan islohotlarimizning qanday ijobiy natijalar berayotganidan dalolatdir. Ma`lumki, O`zbekistonda 2008 yilning yanvaridan boshlab o`lim jazosi bekor kilindi va uning urniga umrbod yoki uzoq muddatli ozodlikdan mahrum qilish jazo turi joriy etildi. 3.So`nggi yillarda yangi taxrirdagi «Ommaviy axborotvositalari to`g`risida»gi qonunga shuningdek, «Telikomunikatsiya to`g`risida», «Reklama to`g`risida», «Mualliflik huquqi va turdosh huquq to`g`risida»g iva boshqa bir katot qonunchilik hujjatlariga tegishli o`zgartish va kushimchalar kiritildi. Bu esa yangi siyosiy shart sharoitlarda ommaviy axyuorot vositalari sohasidagi demokratik islohatlarni 2 Karimov I.A. Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsetsiyasi. T.: “О‘zbekiston”, 2010 yil. 15-b. 47

yanada chukurlashtirishni ta`minlaydi. Shu bilan birga, nodavlat ommaviy axborot vositalarini rivojlantirish, ularning axborot sohasini demokratlashtirishda faol ishtirokini ta`minlashga karatilgan keng kamrovli institusional islohatlar amalga oshirildi. 4. «O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga saylov to`g`risida»gi qonuning 27 – moddasi xamda «Xalq deputatlari viloyat, tuman va shahar Kengashlariga saylov to`g`risida»gi qonuning 25 – moddasiga o`zgartish va kushimchalar kiritish taklif etiladi. Bu avvalambor partiyalararo rakobatning kuchayishi, saylovolldi tashkilotning shakli va usullari tobora turli-tuman va keng mikyosga ega bulib borayotgani bilan izoxlanadi. Shuning uchun saylov qonunchiligida saylov kampaniyasining ushbu muxim boskichini amalga oshirish jarayonida deputatlikka nomzodlar va siyosiy partiyalarga teng sharoitlar yaratish mexanizmlarining samaradorligini oshirishga karatilgan normalarni nazarda to`tish lozim. 5. Fuqarolik institutlari, nodavlat notijorat tashkilotlarini hozirgi kunda demokratik kadryatlar, inson huquq va erkinliklari xamda qonuniy manfaatlarini himoya qilishning muxim omiliga ashlanmokda, fuqarolarning o`z saloxiyatlarini ruyobga chiqishi, ularnining ijtimoiy, sotsial-iqtisodiy faoligi va huquqiy madaniyatini oshishi uchun sharoit yaritmokda, jamiatda manfaatlar muvozanatini ta`minlashga kumaklashmoqda. 6. Shundan kelib chiqqan holda, bizning yakin istikboldagi eng muxim vazafamiz boshlagan ishlarimizni izchil davom etirish – iste`mol talabini kengaytirish sotsial sohani rivojlantirish, mehnatga xak tulashni yanada oishirish, xizmat kursatish sektorini, infrato`zima obeklarini rivojlantirishga, transport va komunitaksiya loyixalari amalga oshirishga alohida e`tibor berishdir. 48

Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati 1. Karimov I.A. O`zbekiston mustaqillakka erishish ostonasida. – T., “O`zbekiston”, 2011. 2. Karimov I.A. Bizdan ozod va obod Vatan qolsin. T.2. - Т .: O`zbekiston, 1996. - 380 b. 3. Karimov I.A. Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir. T.Z. - Т .: O`zbekiston, 1996. - 366 b. 4. Karimov I.A. Bunyodkorlik yo`lidan. ТА - Т .; O`zbekiston, 1996. - 394 b. 5. Karimov I.A. Yangicha fikrlash va ishlash - davr talabi. T.5. - Т .: O`zbekiston, 1997.- 6. Karimov I.A. Xavfsizlik va barqaror taraqqiyot yo`lida. T.6. - Т .: O`zbekiston, 1998. 7. Karimov I.A. Biz kelajagimizni o`z qo`limiz bilan quramiz. T.7. - Т .: O`zbekiston, 1999.- 8. Karimov I.A. Ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayot - pirovard maqsadimiz. T.8. - Т .: O`zbekiston, 2000. -525 b. 9. Karimov I.A. Vatan ravnaqi uchun har birimiz mas`ulmiz. T.9. - Т .: O`zbekiston, 2001. - 9. Karimov I.A. Xavfsizlik va tinchlik uchun kurashmoq kerak. T. 10. - Т .: O`zbekiston, 2002. - 432 6. 10. Karimov I.A. Biz tanlagan yo`l - demokratik taraqqiyot va ma`rifiy dunyo bilan hamkorlikyo`li. T.P. - Т .: O`zbekiston, 2003. 11. Karimov I.A. Uzbek xalqi hech kachon, hech kimga qaram bo`lmaydp. T. 13. - Т .: O`zbekiston, 2005 12. Karimov I. A. Inson, uning huquq va erkinliklari oliy qadriyat. T. 14. - Т .: O`zbekiston, 2006. 13. Karimov I.A. Jamiyatimizni erkinlashtirish, islohotlarni chuqurlashtirish, ma`naviyatimizii yuksaltirish va xalqimizning hayot darajasini oshirish barcha 49

ishlarimizning mezoni va maqsadidir, T. 15. - Т .: O`zbekiston, 2007. 14. Karimov I.A. Mamlakatni modernizatsiya qilish va iqtisodiyotimizni barqaror rivojlantirish yo`lida. T. 16. - Т .: O`zbekiston, 2008. 15. Karimov I.A. Yuksak ma`naviyat - yengilmas kuch. - Т .: Ma`naviyat, 2008. 16. Karimov I.A. Vatanimizning bosqichma-bosqi,ch va barqaror rivojlanishini ta`minlash - bizning oliy maqsadimiz. T. 17. - Т .: O`zbekiston, 2009. 17. Karimov I.A. Jahon inqirozining oqibatlarini yengish, mamlakatimizni modenflzatsiya qilish va taraqqiy topgan davlatlar darajasiga ko`tarilish sari. - Т .: O`zbekiston, 2010. . 18. Karimov I.A. O`zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida. T- O`zbekiston- 2011 19. O`zbekiston Respublikasinmg "O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Senati to`g`risida"gi Konstitusiyaviy qonuin// O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Axborotnomasi. 2002 yil, 12-son, 216-modda. 20. O`zbekiston Respublikasining "Davlat boshqaruvini yangilash va yanada demokratlashtirish hamda mamlakatni modernizatsiya qilishda siyosiy partiyalarning rolini kuchayti-rish to*g`risida"gi Konstitusiyaviy qonuni // O`zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to`plami. 2007 yil. 4-son, 161-modda. 21. Azizxo`jayev A.A. Davlatchilik va ma`naviyat. - Т .: Sharq, 1997. 22. Azizxo`jayev A.A. Mustaqillik: kurashlar, iztiroblar, quvonchlar. - Т .: O`zbekiston Respublikasi Ichki ishlar vazirligi Akademiyasi, 2001. 23. Islomov. Z.M. O`zbekiston modernizatsiyalash na demokratik taraqqiyot sari. - Т .: O`zbekiston, 2005. 24. Qayumov R.Q. O`zbekiston Respublikasining konstitusiyaviy huquqi. Darslik. - T,: O`zbekiston Respublikasi Ichki ishlar vazirligi Akademiyasi, 1997. 25. www.gov.uz 26. www.ziyonet.uz 27. www.ref.uz 28. www.google.ru 50

ILOVA 51

O'xshashlar

BMT va O‘zbekiston munosabatlari

Afg‘on muammosini bartaraf etishda AQSh yondashuvi

O`zbekistonda siyosiy partiyalar faoliyatining huquqiy tartibga solish masalalari

Huquq tizimi

Davlat shakllari tushunchasi