Davlat shakllari tushunchasi

Yuklangan vaqt:

26.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

154.5 KB

Ko'chirib olish

Davlat shakllari tushunchasi Reja: 1. Davlat shakli tushunchasi, mohiyati va tarkibiy qismlari. 2. Davlat shakli: tushunchasi va mohiyati. 3. Davlat shaklining tarkibiy qismlari ularning o’zaro bog’liqligi: a) Boshqaruv shakli. b) Tuzilish shakli. v) Davlatning siyosiy rejimi.

Davlat shakllari tushunchasi Davlat shakli tushunchasi davlat va huquq nazariyasi fanida eng muhim kategoriyalaridan biri hisoblanadi. Davlat shakli kategoriyasi davlat mohiyati kategoriyasi bilan bevosita bog’liqdir. Chunki davlat shaklini bilish orqali davlat hokimiyati qanday uyushtirilganligi uning qaysi idoralar orqali amalga oshirilishi, Ushbu idoralarning tashkil etilish tartibi qanday bo’lishi, ularning vakillik muddati, tuzilishi, o’zaro munosabatlari, markaziy organlar bilan ma’muriy-hududiy birliklardagi mahalliy organlar o’rtasidagi o’zaro munosabat, davlat hokimiyati amalga oshirish usullarini bilish mumkin. Bular orqali esa davlatning mohiyatini, ya’ni uning maqsadi, mazmuni va jamiyatning qaysi kuchlari manfaatlariga xizmat qilishni tushunish mumkin. Shu bilan birga mavjud yuridik adabiyotlarda davlat shakli kategoriyasiga ta’rif ishlab chiqishda yakdillik yo’qligini ham ko’rsatib o’tish mumkin. Mazkur tadqiqot ishining dolzarbligi ham shundaki yuridik adabiyotlardagi davlat shakliga berilgan ta’rifni umumlashtirish va hozirgi zamonaviy davlatlarning mohiyatidan kelib chiqqan davlat shakliga yangicha yondashuvlar asosida ta’rif ishlab chiqishdir. Bundan tash q ari O’ zbekiston Respublikasi davlat musta q illikka erishganidan keyin iz davlatchiligini shakllantira boshladi. Respublikamiz prezidenti I.A.Karimov aytganlaridek: «Davlat qurilishi borasida tanqidiy nuqtai nazarsiz qabul qilinadigan tayyor qolip va andozalar yo’q. Dunyoda bir-biriga o’xshagan ikkita inson bo’lmaganidek, bir-biriga aynan o’xshash ikkita davlat ham yo’q. Bunday bo’lishi ham mumkin emas. H ar bir davlat betakror ijtimoiy hodisadir. U har qaysi xalq tarixiy va ma’naviy taraqqiyotining holisidir, uning o’ziga xos, o’ziga mos madaniyati rivojining natijasidir». Tabiiyki, biz tanlagan istiqbolli yo’l nihoyatda keng qamrovli bo’lib, uni turli tomondan tahlil va talqin etish mumkin. Demokratiya bosh yo’limiz bo’lsa, davlat bosh isloshotchi, deb e’tirof etildi. Demak, musta q il milliy davlatchilikni q aror toptirish biz tanlagan y o’ lning ustuvor y o’ nalishlaridan biri ekan. Biz tanlagan 3

ijtimoiy taraqqiyot jarayonining asosiy belgi, xususiyatlaridan biri davlat boshqaruvi shakliga bog’liqdir. Bugun biz q anday davlat q uryapmiz? Uning ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy- ma’naviy va huquqiy negizlari nimalardan iborat? Biz bunyod etayotgan davlatning mazmun-mohiyati, qiyofasi, shakl-shamoyli qanday bo’ladi, degan savollar tug’ilishi tabiiy hol. Shu nuqtai-nazardan olganda yuqoridagi savollarga javob berish davlat shakli kategoriyasiga oid masalalarni ilmiy nazariy jihatdan o’rganishni ahamiyatini va dolzarbligini va naqadar zarurligini ko’rsatib turibdi. Mazkur mavzu MDH mamlakatlari va respublikamizning yetakchi huquqshunos olimlari tomonidan atroflicha o’rganilgan va tadqiqot qilingan. Ular q atoriga O’ zbekiston davlat shaklining o’ ziga xos xususiyatlarini ani q lash va k o’ rsatib berish; O’ zbekiston tuzilish shaklining o’ ziga xos xususiyatlarini k o’ rsatib berish; O’ zbekistonning bosh q aruv shakli bilan bo g’ li q b o’ lgan masalalarni o’ rganish; O’zbekistonning siyosiy rejimini rivojlanayotgan demokratik siyosat ekanligini asoslash va ko’rsatib berish. Davlat shakli tushunchasi, mohiyati va tarkibiy qismlari. Davlat shakli: tushunchasi va mohiyati. Davlat shakli tushunchasi davlatshunoslikning eng muhim sermazmun xususiyatlaridan biridir. XX asrning buyuk huquqshunosi Ivan Ilin shu munosabat bilan quyidagilarni ta’kidlagandi: "Bu murakkab va g’oyat mas’uliyatli masalani ehtiyotkorlik va mutlaqo xolis fikr bilan o’rtaga qo’yish zarur. Eng avvalo, davlat shakli xalqlar hayotiga befarq qaraydigan "mavhum tushuncha" ham, "siyosiy chizgi" ham emas, balki hayot tarzi va xalqning jonli tashkilotidir. Xalq o’z hayot tarzini tushunishi, aynan "shunday" tashkillashini uddalashi; shu tuzum qonunlarini hurmat qilishi hamda shu tashkilotga ixtiyoriy xissasini qo’shishi zarur. Boshqacha aytganda, aynan xalqning jonli huquqiy ongi davlat shaklini ro’yobga chiqaradi, unga hayot, kuch baxshida etadi; 4

binobarin, davlat shakli eng avvalo xalq huquqiy ongi darajasiga, xalq tomonidan to’plangan tarixiy siyosiy tajribaga, uning iroda kuchi va milliy xarakteriga bog’liq". Davlat shakli uning mazmun-mohiyati bilan ajralmas har qanday davlat shakli o’zining mazmuni bilan «juft» falsafiy kategoriyalardek bog’lanib ketgan. Mazmun davlat hokimiyatining, subyektining taalluqliligini belgilash imkonini beradi va uni kim amalga oshiradi, degan savolga javob qiladi. Shaklni tushunish esa dav lat hokimiyati qanday uyushtirilganligi. qaysi idoralar orqali namoyon bo’lishi, ushbu idoralarning tashkil etilish tartibi qanday bo’lishi, ulardagi vakolatlarning muddati, davlat hokimiyatini amalga oshirish usullarini tushunishga yordam beradi. Davlat jamiyatining maxsus tarkibiy hududiy tashkiloti sifatida qanday muayyan shakllarda namoyon bo’ladi? Davlat har xil shakllarga ega bo’lishi mumkin huquqiy adabiyotlarda davlat shakli tushunchasiga turlicha ta’rif beriladi. Chunonchi, ba’zilar, davlat shakli tushunchasiga davlat tuzumi degan tushunchani bildiradigan boshqaruv shakli, davlat tuzilishi shakli va siyosiy rejim kiradi, deb hisoblaydilar. Ba’zi huquqshunoslar davlat shakli deganda davlat boshqaruvi va davlat tuzilishi shaklida iz ifodasini topadigan davlat organlari strukturasi va tashkilotini tushunadi. Bunda davlat shakli tushunchasiga siyosiy rejimni qo’shmaydilar. Demak, davlat shakli tushunchasiga turlicha yondashiladi. Ayrim huquqshunos olimlar davlat shaklini tor ma’noda talqin etadilar. Ularning fikricha, mazkur tushuncha faqat boshqaruv shaklidir, Boshqalar esa unga keng ma’no, ya’ni bosh - qaruv va davlat tuzilishi shakllarini kiritadilar. Ba’zi mualliflar davlatning ichki va tashqi shakllarini ajratadilar. Davlatning ichki shak li deganda demokratiyani, tashqi shakli deganda esa siyosiy hokimiyatning muayyan uyushtirilishi tushuniladi. D. A. Kerimovning fikricha, demok ratiya siyosiy idora usulining turi bilganligi bois uni davlatning ichki shakli deb tushunish mumkin, boshqaruv shakllari va davlat tuzili shi esa davlatning tashqi shaklini tashkil etadi. 5

Boshqa gurush davlatshunos olimlar davlatni funksional dinamik va statik uyushgan tizim sifatida talqin etishni taklif kiladilar. Dav latning shakli dinamik ma’noda — siyosiy (dav lat) idora usuli, statik ma’noda esa — boshqarish shakli va davlat tuzilishi tarzida talqin qilinadi. Yana bir gurush huquqshunoslar davlat shakliga quyidagicha ta’rif beradilar: davlat shakli — davlat organlarining paydo bo’lish tartibi, ularning strukturasi, xususan, davlatning oliy organlari strukturasi, ular o’rtasidagi o’zaro munosabat, xususan davlatning markaziy organlari bilan tarkibiy qismi organlari va mahalliy organlari o’rtasidagi o’zaro munosabat shuningdek, ularning jamiyatga rahbarlik qilish shakli. Davlat va huquq nazariyasi tushunchalari tizimida "davlat shakli" kategoriyasi bilan "davlat mohiyati" kategoriyasi bevosita bog’liqdir. Endi davlat qanday tuzilganini qarab chiqish payti keldi. Boshqacha aytganda, jamiyatning bu alohida siyosiy, tarkibiy, hududiy tashkiloti qanaqangi shakllarda mavjud b o’ ladi va amal qiladi? Davlatning shunday shakli, ya’ni tuzilishini o’rganib chiqandan so’nggina biz shunday murakkab hisoblangan davlatni tushunib yetish sari bir qadam olg’a siljidik, deya olamiz. Ayni paytda ushbu mavzuning yaqin o’tmishdagi nazariy va amaliy ishlanmalari mazkur toifa ma’lum ma’noda munosib baholanmaganidan dalolat beradi. Biroq bu yerda gap faqat munosib baholay olinmaganidagina emas, "davlat shakli"ni batafsil o’rganishning ahamiyati haqida ham ketmoqda. Zero, YE.I.Temnovning haqqoniy ta’kidlashicha, "davlat-huquq mohiyatidan kelib chiquvchi davlat shaklining (huquq shakli singari) qat’iyligi va aniqligi e’lon qilingan siyosiy yo’lni amalga oshirishda subyektivizm va zo’ravonlikni jiddiy cheklashi mumkin edi". Shu bois - biron maqsadni ko’zlabmi yoki beixtiyor ravishdan - bilmadik, biroq sovet davri mualliflari aksariyatining asarlarida, odatda, davlat "mazmuni"ning ahamiyatini ta’kidlab, uning sinfiyligiga urg’u berilardi. Holbuki, shaklsiz mazmunning ham yashay olmasligi allaqachonlardan ma’lum edi. Shunga qaramay, davlat haqidagi ijobiy gaplarning hammasi beistisno uning mazmuniga nisbatan 6

aytilardi. Bunday nuqtai-nazarning asossizligini ko’rsatib va isbotlab berish uchun ushbu kategoriyani batafsil qarab chiqish kerak bo’ladi. Y u qoridagilarning hammasi yuridik adabiyotlarda davlat shakli b o’ yicha yagona tushunchaning y o’ qligidan dalolat beradi. Ayni paytda ushbu tushunchaning an’anaviy hisoblangan ta’rifi mavjud bo’lib, uni aksariyat olimlar ma’qullashadi, biz ham uni asos qilib olishni tavsiya etamiz. Shunday qilib, davlat shakli deganda, uch tarkibiy qismi (yoki tomom) — boshqaruv shakli, dav lat tuzilishi shakli va siyosiy idora usuli birlikda olingan siyosiy hokimiyat tashkiloti tushuniladi (S.A.Komarov). Ushbu ta’rifga e’tiroz bildirmagan holda, biz, e’tiboringizni "siyosiy hokimiyat" hamda "siyosiy idora usuli" degan iboralarga jalb etishni istardik. Bu iboralar bizga tanish mazkur yo’nalishda tez-tez qo’llanadi. Fikrimizcha, bu zaruriy shart emas. Shuning uchun ham ba’zi mualliflar diqqatni chalg’itmaslik uchun bu iboralarni shunday qo’llashadi: siyosiy (davlat hokimiyati), davlat (siyosiy) idora usuli. Yana bir jihatni ta’kidlashni istardik. Biz yuqorida davlat shakli uning mazmuni bilan uzviy bog’liqligini aytib o’tgandik. Shu fikrni batafsilro q tushuntiramiz. Mazmun davlat hokimiyatining kimga tegishliligini, uning subyektini (egasini) aniqlash imkonini beradi, shuningdek, uni kim amalga oshiradi, degan savolga javob beradi. Zikr etilganlar asosida, davlat shaklining uch jihati mavjudligiga ishonch hosil qilamiz. Bular: boshqaruv shakli, ya’ni davlat hokimiyati va boshqaruvni tuzish va tashkil etishning muayyan tartibi; davlat tuzilishi shakli, ya’ni davlatning hududiy tuzilishi, markaziy, mintaqaviy va mahalliy hokimiyatlarning o’zaro munosabatlari muayyan tartibi; siyosiy (davlat) idora usuli, ya’ni siyosiy davlat (hokimiyat(i)ni amalga oshirish usul va uslublaridir. 7

Davlat shaklining tarkibiy qismlari ularning o’ zaro bo g’ liqligi: a) Boshqaruv shakli. Avval boshdanoq davlatni nazariy jihatdan tushunib yetishda boshqaruv shakli alohida o’rin tutishini ta’kidlashni istardik, qonuniyat shuni taqozo etadi. Davlatga uyushgan jamiyatda davlat hokimiyatini kim va qanday amalga oshirishini aynan shu shakl belgilab beradi. Bu masala insoniyatni juda qadimdan to’lqinlantirib keladi. Arastuning o’zi, undan keyin Aflotun ham qadimgi dunyoda davlat hokimiyatini tashkil etish va uni boshqarishning xilma-xil shakllarini o’rganar ekanlar, bu davlatlarni kim va qanday boshqarishi, ya’ni boshqaruv shakli mezoni bo’yicha davlatlar tasnifini ishlab chiqishga o’rinishgandi. To’la asos bilan aytish mumkinki, ko’p asrlar davomida nazariy siyosiy-huquqiy tafakkur ko’plab, ba’zan bir-biriga sira o’xshamaydigan davlatlarni zo’r berib o’rganishni davom ettirib keldilar. Ular o’z izlanishlarida davlat shakllaridagi eng muhim jihatini ajratib olib, ularni tasvirlab berish tahlil etish, basholash va iloji bo’lganda bu shakllarni rivojlantirish istiqbollarini oldindan aytib berishga o’rinardilar. Avgustin, Forobiy, Gobbs, Monteskye, Lokk, Russo, Radishchev va boshqalarning asarlarida davlat shakllari haqidagi bilimlarni umumlashtirish va tizimlash, ularning vujudga kelish va rivojlanishining tub ildizlariga yetib borishga ko’p urinib ko’rilgandi. Aynan shuning uchun, agar Arastu va Aflotun davrlarida nazariy siyosiy- huquqiy tafakkur boshqaruvning u yoki bu shaklini belgilab beruvchi sabablarni aniqlashga urinib, asosan boshqaruv xilma-xil shakllarini tasvirlash yo’lidan borgan bo’lsalar, XX asrda esa, siyosiy-huquqiy tafakkur marksistik nazariya doirasida boshqaruv shaklini (formatsiyadan kelib chiqqan sholda) davlat tipi bilan, jamiyatnnng sinfiy tarkibi, iqtisodiy bazasi kabilar bilan bog’lab tushuntirishga intiladi. Boshqaruv shaklini (biz yuqorida aytib o’tgan davlat shakli uch qismidan birini) aniqlashda marksistik nazariya davlat hokimiyati u yoki bu tuzilishini tavsiflovchi ijtimoiy-sinfiy belgisini asosiy belgi sifatida ajratib ko’rsatardi. U 8

boshqaruv shaklini mazkur davlatning ijtimoiy-sinfiy mohiyatining, siyosiy mazmunining, sinfiy kuchlar amaldagi nisbatining tashqi ifodasi sifatida ta’riflardilar. Bu sxemaga ko’ra respublika sinfiy kuchlarning bir xil nisbatida paydo bo’lsa, monarxiya boshqa nisbatida vujudga keladi. Albatta, jamiyatning sinfiy tuzilishi, sinfiy manfaatlarning to’qnashuvi, sinfiy kuchlar nisbatini hech kim inkor etmaydi, ular hayotda mavjud bo’lib, davlat tuzilishiga, eng avvalo, hokimiyat tizimi qanday shakllarda tashkil topgani va amal qilishiga, davlatni kim boshqarishiga ta’sir etadi. Biroq ayni paytda, davlat sinfiy belgisi ahamiyatini oshirib yuborishga o’rin yo’q. Biz yuqorida bunday yondashuv uslubiy jihatdan noto’g’ri bo’lib, aksariyat hollarda ko’pgina narsalarni tushuntirib bera olmasligiga misollar keltirgandik. Yana bir bor shu masalaga t o’ xtalamiz. Bunday yondashuvda boshqa bir qancha omillar: tarixiy an’analar, milliy ruhiyat, diniy ong, madaniy muhit, jamiyatni o’ta g’oyaviylashtirish va siyosiylashtirish darajasi, ekologiya va ko’pchilik boshqa omillar masalani o’rganish doirasidan tashqarida qolib ketadi. Hozirgi vaqtda fanimiz, shu jumladan, davlat va huquq nazariyasi jamiyat rivojining marksistik ta’limoti umumiy inqirozi bilan bog’liq uslubiy inqirozdan asta-sekin xalos bo’lib bormoqda. Bu — davlat tuzilishining asosiy xususiyatlaridan biri sifatida boshqaruv shaklini yanada chuqurroq va asosliroq tushunish, ushbu shakllarning chuqur o’ylangan tasnifini taqdim etish, ular rivojining real istiqbollarini oldindan aytib berish imkonini beradi. Yuqoridagilardan kelib chiqqan holda boshqaruv shaklining quyidagi ta’rifini taklif etamiz: Boshqaruv shakli — konkret davlatda davlat hokimiyatini tashkil etish usullarining majmuidir. Agar ushbu ta’rifni yanada aniqroq ifodalaydigan bo’lsak, u oliy hokimiyatni, boz ustiga uning oliy va markaziy organlarini, tarkibi, vakolatini, shu organlarni tashkil etish tartibini, shuningdek, unda oddiy xalq ishtiroki darajasi, bu organlar vakolati muddatlarini ko’zda tutishini aytishimiz kerak bo’ladi. Boshqaruvning qadim-qadimdan insoniyatga ma’lum bo’lgan shakllari monarxiya va respublikadir. Shu munosabat bilan Arastu o’z vaqtida boshqaruv shakllarini oliy 9

hokimiyat tanho amalga oshiriladigan monarxiyaga, tor doiradagi cheklangan shaxslar tomonidan amalga oshiriladigan aristokratiyaga butun xalq hokimiyatni boshqaradigan demokratiyaga bilganligini eslash o’rinlidir. Q adimgi yunon faylasufining shu qadar uzoqni k o’ ra bilish qobiliyatiga tan berish kerak. Zero, hozirgacha boshqaruv shakli oliy hokimiyat bir kishi tomonidan amalga oshirilishi (monarxiya) yoki u saylab qo’yiladigan vakolatli kollegial organ (respublika)ga taalluqiligiga qarab bilinadi "Monarxiya" atamasi ("monos" - bir,"arxe" -hokimiyat) yunoncha so’z bo’lib, "yakkahokimlik", "yagona hukmdor" ma’nolarini bildiradi. Monarxiya boshqaruv shakli sifatida o’ zining aniq yuridik belgilariga ega. Monarx davlatning jonli timsoli bo’lib, tashqi va ichki siyosat bobida davlat boshlig’i sifatida, xalq vakili, millat "otasi" sifatida, fuqarolarni jipslashtiruvchi, ularni davlat tevaragiga birlashtiruvchi shaxs sifatida maydonga chiqadi. Monarxlar — Fransiya qirollaridan biri: "Davlat — mening o’ zimman", deb bejiz aytmagan. Biroq bu aksariyat hollarda masalaning fa q at yuridik tomonini anglatar, amaldagi ahvolni ifodalay olmasdi. Monarx tanho hukmdorlik qilardi. Albatta, bu davlatning barcha ishlarini uning bir o’ zi hal etarkan, degan ma’noni bildirmaydi. Turli davlat organlarida xizmat qiluvchi k o’ p sonli maslashatchilar, vazirlar, amaldorlar davlat ishlarini boshqarishardi. Ayni paytda eng muhim prinsipial davlat ishlari bo’yicha monarxning o’zi hukm chiqarishiga to’g’ri kelardi. U butun hokimiyatning to’la sohibidir. Monarx hokimiyati oliy hokimiyat bo’lib, mustaqildir. U — davlatdagi oliy hokimiyatdir. Odatda, uning hokimiyati mu q addas deb e’lon q ilinar, din o g’ ushiga o’ ralgan edi. Albatta, shularning barchasiga qaramay, monarx ning xalqaro, siyosiy va milliy kuchlar ta’sirini his etmasligi mumkin emas. Lekin ba’zan monarx hukmi tasodifiy, subyektiv omillarga bog’liq bo’lib qoladigan hollar ham uchraydi (buni ham tushunsa bo’ladi —axir monarxizm odam, insonlarga xos narsalarning hammasi unga ham begona emas). 10

Monarxiya hokimiyati vorislik asosida bir avloddan ikkinchi avlodga meros bo’lib o’tadi. Hokimiyatning bir shaxsdan ikkinchisiga o’tishiga xalqning hech qanday aloqasi bo’lmaydi. Monarx muddatsiz va umrbod hokimiyat egasidir. Lekin bundan monarxni faqat tabiiy ilimgina hokimiyatidan ajratar ekanda, deb xulosa chiqarish xato bilardi. Monarxlar a g’ darib tashlangani, o’ ldirilgani, boshqa kishilar bilan almashtirilganiga tarixda misollar k o’ p. Monarx mas’uliyatdan ozod kishi hisoblanadi, ya’ni u o’z boshqaruvi natijalari uchun Aniq yuridik va siyosiy javobgar hisoblanmaydi. Darvoqe, tarixda xalq monarxni javobgarlikka tortgan holatlar haqida ko’pdan-ko’p misollar mavjud (inqiloblarni eslaylik). Monarxiyaning eng gullab-yashnagan davri Yangi davr arafasiga to’g’ri kelib, bu vaqtda uning boshqaruvning respublika shaklidan farqlari ko’zga tashlana boshlagan, mutloq, (cheklanmagan) va cheklangan monarxiya ko’rinishlari o’rtasidagi farqlar aniq bilinib qolayotgandi. Mutlaq monarxiya shaklidagi boshqaruvning asosiy belgisi — monarxiyaning to’la hokimiyatini cheklaydigan biron-bir davlat organining yo’qligidir. Monarxiyaning yuridik xususiyatlari to’g’risidagi S.A.Komarov nuqtai-nazari biz uchun xam maqbul bo’lib,ular: -hokimiyatdan muddatsiz, yani umrbod foydalanish; -taxtni meros sifatida yoki qarindoshlik huquqi b o’ yicha egallash; - tashqi aloqalarda kafolat (mandat) asosida emas, o’z shaxsiy huquqi bo’yicha vakillikni amalga oshirish; - davlat boshlig’i javobgarligining yo’qligi (faqat xudo oldida ma’sullik)dir. Bunday sharoitlarda (zarurat yo’qligi tufayli) tabaqaviy, vakillik muassasalari yo’qolib ketadi yoki to’la tanazzulga yuz tutadi, xalqning siyosiy va ijtimoiy huquqshunosligi odatiy holga aylanadi. Cheklangan monarxiya turli tarixiy davrda turli ko’rinishga ega bo’ladi. Qizig’i shundaki, Arastu ruhiy asoslardan kelib chiqib, monarxiyalarni "to’g’ri" boshqaruv shakliga ega bo’lgan monarxiya va mabodo monarx barchaning manfaatlari o’rniga 11

o’zining g’arazli, shaxsiy manfaatlarini ko’zlab, boshqarishda zulmni qo’llaydigan bo’lsa — "noto’g’ri" (zolimlik va istibdod) shaklga ega monarxiyalarni ajratib ko’rsatgandi. Hozirgi zamon olimlari yuridik asoslarnigina hisobga olishadi. Ularga ko’ra, cheklangan monarxiya (feodalizm davrida) tabaqaviy-vakillik hamda konstitutsiyaviy monarxiyaga bo’linadi. Konstitutsiyaviy monarxiya o ’ z navbatida duelistik va parlament (kapitalizm davrida) k o’ rinishlarga egadir. Konstitutsiyaviy monarxiya burjuaziya jamiyatining shakllanish davrida paydo bo’lgan. U shunday boshqaruv shaklidan iboratki, bunda monarx hokimiyati vakillik organi tomonidan cheklangan bo’ladi. Bu esa, parlament tasdiqlaydigan konstitutsiyada mustashkamlanadi. Uni o’zgartirishga monarxning haqi yo’q. Shu asosda dualistik hokimiyat ikki taraflama xususiyatga ega bo’lishini tushunib olishimiz mumkin (mazkur so’zning tarjimasi ham shundan guvohlik berib turibdi). Amaldagi mavjud va yuridik hokimiyat monarx shakllantiradigan hukumat bilan qonunchilik organi sifatida maydonga chiquvchi parlament o’rtasida bi linadi. Mamlakatni boshqarish monarx ixtiyorida bo’lib, vazirlar unga hisob berib turadilar. hukumat parlamentning partiyaviy tarkibiga bog’lanmagan holda shakllantiriladi. Boshqaruv dualizmi (ikki taraflamaliligi) shundan iboratki, misol uchun monarx feodallar manfaatlarini, parlament esa, burjuaziya va boshqa tabaqalar manfaatlarini ifodalaydi. Bunday boshqaruvga Prussiya, Italiya, Ruminiya (o’tmishdagi) davlatlari misol bo’la oladi. Hozirgi vaqtda boshqaruvning bu shakli o’z umrini yashab bo’ldi. Parlamentlik monarxiya mamlakatlari (hozirgi Angliya, Belgiya, Norvegiya, Shvetsiya)da qirol shoshlik vazifasini o’tasada, mamlakatni to’la ma’noda boshqarolmaydi. H ukumat parlament tomonidan saylovlarda k o’ p ovoz olgan muayyan partiyalar vakillaridan iborat qilib shakllantiriladi. Eng ko’p deputatlik mandatlariga ega bo’lgan partiya rashbari hukumat boshlig’i bo’ladi. Qonun hujjjatlari parlament tomonidan qabul qilinib, rasman monarx imzolaydi. Shunday qilib, qonun chiqaruvchi, ijroiya va sud sohalarida monarx hokimiyati ramziy ma’noga ega. Lekim yuqorida zikr etilganlardan monarx faqat sof ramziy shaxsga 12

aylanib qoladi, degan ma’no kelib chiqmaydi. Bu shiro davriga oid xato bo’lib, u vaqtda monarxiya umri tugab bo’lgan bir narsa sifatida ro’yxatdan chiqarib yuborilgandi. Agar shunday bo’lsa — yuz ming yillab yashab kelgan boshqaruvning bu shakli hozirgacha ba’zilarning e’tiborini tortib kelayotganini qanday izoshlash mumkin? Chunonchi, 1975 yili Ispaniya xalqi plebessit (referendum)da monarxiyani qaror toptirishga ovoz berdi. SSSR barham topishi bilan ko’pchilik respublikalar (Rossiya, Ukraina) da monarxiyaning qayta tiklanishi ehtimoli haqida gaplar bo’ldi. Albatta, buni izoshlashning qiyin joyi yo’q. Mashaqqatli damlarda, iqtisodiy, ijtimoiy va siyosiy hayotda hukm surayotgan beqarorlik sharoitlarida aksariyat odamlar hokimiyat tepasiga monarxning "millat otasi"ning, "millatlar yakdilligi ramzi"ning kelishiga umid bog’lay boshlaydilar. Biroq bunda faylasuf I.A.Ilbinning haqqoniy ta’kidiga ko’ra, monarxiya diniy ildizlarga asoslangan boshqaruvning "jonli" shakli bo’ladi, shuning uchun sham maxsus ijtimoiy-ruhiy muhitni taqozo etadi. Uni dekret bilan joriy etish, yana ham muhimroq tasodifiy bir shaxsni monarx deb e’lon qilish mumkin emas. Respublika - davlat hokimiyati aholi muayyan muddatga saylab qo’yadigan organlar tomonidan amalga oshiriladigan boshqaruv shaklidir. Respublika ham monarxiya singari muayyan tarixiy xususiyatga ega. Boshqaruvning respublika shakli bir qancha turlari mavjudligi tarixdan ma’lum. Ular quldorlik sharoitlaridayoq namoyon bila boshlagan edi. Demokratik respublika Afina davlatida (eramizgacha V-IV asrlar) mavjud b o’ lgandi. Buni jamiyatning ijtimoiy tarkibi, quldorlikning shu yerga xos xususiyati, ya’ni ozod afinaliklarni qulga aylantirishning istisno etilganligi, quldor jamoalar bo’lganligi, davlat boshqaruvining samarali tizimi mavjudligi bilan izoshlash mumkin edi. Sparta (erami z gacha V-IV asrlar) va Rim davlati (eramizgacha V-II asrlar) aristokratik respublikalar hisoblanadi. Davlat sifatida u ko’proq aholining aristokratik qismi manfaatlarini ifodalardi. 13

Kapitalizm davri parlamentar (parlament) respublikasi hamda prezidentlik respublikalarini vujudga keltirdi. Parlamentar respublikalarning boshqalardan farq qiluvchi xususiyati hokimiyat pog’onalarida kelishmovchiliklarning bilmasligidir. Zero, ijroiya hokimiyati boshlig’i (bosh vazir) va uning mahkamasi parlament, to’g’rirog’i, parlament ko’pchiligi tomonidan tayinlanadi va nazorat qilinadi. Hukumat qonun chiqaruvchilar ko’pchiligining qo’llab-quvvatlab turgan muddatlardagina o’z vazifalarini bajara oladi. Bunday ko’pchilikdan mahrum bo’lganda esa, mazkur hukumat iste’foga chiqishga majbur bo’ladi. Odatda, parlament respublikalarida prezident katta rol o’ynamaydi, ijroiya hokimiyati go’yo qonun chiqaruvchi hokimiyatning davomi sifatida ish olib borishi tufayli hokimiyat tarmoqlari o’rtasida vujudga kelishi mumkin bo’lgan ixtiloflarning oldi olinadi. Biroq, parlament respublikasi ham kamchiliklardan holi emas. Partiya tizimining o’ta mayda bo’laklarga bo’linib ketganligi shunday kamchiliklardan biridir. Mazkur parlament koalitsiyalarining ham maydalashuviga, bu esa, o’z navbatida hukumatning beqarorligiga olib keladi. Muayyan sharoitlarda, xatto ozchilikni tashkil etuvchi ekstremistik partiyalar ham, parlament ko’pchiligi koalitsiyasining bir qismi bo’lib qolishi mumkin. Bu esa, mamlakatga ijroiya va qonun chiqaruvchi hokimiyatlar o’rtasidagi ziddiyatlardan kam bo’lmagan jiddiy salbiy oqibatlar keltirishi mumkin. Boz ustiga, parlament respublikasida shu parlament oddiy ko’pchiligi kuchi bilan mustabidlikni yaratish ehtimoli istisno etilmaydi. Boshqacha qilib aytganda, boshqaruv parlament shaklining samaradorligi va barqarorligi parlamentdagi o’rinlar uchun kurash olib boruvchi siyosiy partiyalar tabiatiga to’g’ridan-to’g’ri bog’liqdir. Prezidentlik respublikasi boshqaruv shakli sifatida birinchi navbatda saylab qo’yilgan davlat boshlig’i bir vaqtning o’zida hukumat rashbari ham bo’lishi bilan farq qiladi. Prezidentning o’zi parlament roziligi bilan shu hukumatni tuzadi va zarurat tug’ilganda uni tarqatib yuborish huquqiga ega bo’ladi. Butun xalq 14

tomonidan saylangan prezident umummilliy manfaatlar ifodachisi, millat ramzi bo’lishi (har qalay shunday bo’lishi kerak ham) boshqaruv prezidentlik shaklining ijobiy tomonidir. Mazkur shakl butun vakolatni bir shaxsga beradi va u favkulodda holatlarda mas’uliyat va rashbarlikni o’z qo’liga oladi. Boshqaruvning prezidentlik shakli, odatda, parlament shakliga nisbatan yuqoriroq darajadagi siyosiy barqarorlikni ta’minlaydi. Zero, hukumat (prezident) konstitutsiyada belgilab qo’yilgan qat’iy muddatga saylanadi. Prezidentlik boshqaruv shaklining zaif joylari ham mavjud. Boshqaruvning parlament shaklidan farqli o’laroq. U hokimiyatning ijroiya va qonun chiqaruvchi tarmoqlari o’rtasidagi ziddiyat va mojarolarni, shuningdek, konstitutsiyaviy inqiroz ehtimolini istisno etmaydi. Bunday vaziyat, chunonchi, prezident bilan parlament ko’pchiligi boshqa-boshqa partiyalar, siyosiy oqimlarga mansub bo’lgan vaqtlarda yuzaga kelishi mumkin. Shunday qilib, boshqaruvning parlament va prezidentlik shakllaridan birini tanlash yagona, ammo beqaror rashbariyat (parlament boshqaruvi) bilan barqaror, lekin ikki hokimiyat o’rtasidagi ixtiloflarni istisno etmaydigan rashbariyatdan birini tanlash degan ma’noni anglatadi. Bundan tashqari, prezidentni saylashning eng maqbul uslubi o’zi bormikan? Ularning har biri o’zining kuchli va zaif tomonlariga ega. Shu munosabat bilan prezidentlik saylovlarining ahamiyati oshib boradi. To’g’ridan-to’g’ri saylovlar eng sodda va demokratik saylovlardir, Bundan tashqari, prezidentlik hokimiyati qonunchilik hokimiyatiga juda katta qaram bo’lib qolishi ham mumkin (masalan, favqulodda holat sharoitlarida prezidentni ikkinchi muddatga qayta saylash tartibini olib kiring). Davlat boshqaruv tizimi qotib qolgan emas, balki tarixiy taraqqiyot jarayonida muqarrar ravishda izgarib, yangilanib turadi. Jaxon tarixiy tajribasi prezidentlik usuli davlat boshqaruvining eng maqbul, xalq manfaatlari ehtiyojlariga javob beradigan qulay tizimlaridan ekanligini ko’rsatib turibdi. "1995 yilgi ma’lumotga kira, Birlashgan Millatlar Tashkilotiga azo 186 15

davlatdan 140 tasida Prezident lavozimi mavjud bo’lib, ularning aksariyati prezidentlik respublikasidir. Bular AQSH, Fransiya, Argentina, Braziliya, Meksika, Rossiya Federatsiyasi, Gonduras, Gambiya, Urugvay va boshqalardir". Davlat shaklining tarkibiy qismlari ularning o’zaro bog’liqligi: b) Tuzilish shakli. Ma’lumki, har qanday davlat muayyan hududda joylashgan. Uning fuqarolari sham xuddi shu hududda istiqomat qilishadi. O’zining ijtimoiy funksiyalarini bajarish - fuqarolarning iqtisodiy turmushi va himoyasini tashkil etish, sug’urta zashiralarini yaratish va hokazolar uchun davlat turli xil faoliyatni amalga oshiradi. Ammo aholining soni ancha ko’p, hududiy o’lchami katta bo’lgan sharoitlarda bir markazdan turib bu faoliyatni amalga oshirish - qariyb uddalab b’lmaydigan vazifadir, Fuqarolar soni va hudud ko’lami muayyan chegaraga yetganda mamlakat hududini okruglar, viloyatlar, o’lkalar, shtatlar, kantonlar, guberniyalar, uyezd singari hududlarga bo’lish hamda shu hududiy tuzilmalarda hokimiyatning mashalliy (hududiy) organlarini tuzish zarurati tug’iladi. Shu tariqa hokimiyat va boshqaruvning markaziy hamda mahalliy organlari o’rtasida vakolatlarni bilish eshtiyoji ham paydo bo’ladi. Bu davlat (hududiy) tuzilishi zaruratini keltirib chiqaradigan birinchi sababdir. Ikkinchi sabab u yoki bu davlat aholisining ko’p-millatliligi bilan bog’liq. Har bir xalq, millatning o’z an’analari, davlatchilik bo’yicha tarixiy tajribasi, madaniy, til va boshqa ma’naviy eshtiyojlarga ega. Bularning hammasini davlat tuzilishi chog’ida nazarda tutish kerak. Uchinchi sabab subyekti va xatto tasodifiy omillar – o’zlashtirib olish, mustamlakachilik ta’siri, siyosiy manfaatlar va boshqa ko’pgina holatlardan iborat bo’lishi mumkin. Boshqaruv shakli singari hududiy tuzilish ildizlari ham juda qadim zamonlarga borib taqaladi. Qadimgi Sharq despotik imperiyalariyoq viloyatlar", shasharlar, satrapiyalar, zabt etilgan hududlarga bo’lingandi. Ular o’z hududiy 16

tuzilmalari hamda o’z hokimiyat va boshqaruv organlariga ega bo’lishgan. Albatta, davlat o’z hududiy tuzilmalarining oddiy yig’indisidan iborat emas. Lekin bu tuzilmalarsiz davlat mavjud bo’la olmaydi. Endi biz davlat tuzilishini ta’riflab berish masalasiga o’tamiz hamda davlat tuzilishi shakli deganda nimani tushuniladi, degan savolga javob beramiz. Davlatshunos olimlar tomonidan bu tushunchaga ko’plab ta’riflar berilgan. Lekin ular bir-birlaridan unchalik katta farq qilmaydi. Ularning qariyb barchasi davlat tuzilishi shakli deganda davlat hokimiyatining ma’muriy-hududiy tashkil etilishi, davlat bilan uni tashkil etuvchi qismlar o’rtasidagi, davlatning alohida qismlari o’rtasidagi, markaziy va mahalliy organlar o’rtasi dagi o’zaro munosabatlar xarakterini tushunish kerak, deb hisoblashadi, Tuzilish tarkibiga ko’ra davlatlar oddiy - unitar hamda murakkab - federativ va konfederativ davlatlarga bo’linadi. Davlat tuzilishi shakli nafaqat ommaviy hokimiyat bilan, balki davlatning yana bir jiddiy xususiyati - aholining hududiy tashkiloti (YE.I. Temnov) bilan ham chambarchas bog’liqdir, Unitar (yagona, lot. "unus" - "bir" so’zidan olingan) davlat oddiy tuzilishiga ega yaxlit davlat bo’lib, to’la siyosiy birligi bilan boshqalardan farq qiladi. Unitar davlatlarning aksariyati muayyan ma’muriy-hududiy bo’linish (tumanlar, viloyatlar, kantonlar) ga ega. Biroq mazkur mustaqil qismlar davlat suvereniteti alomatlariga ega emas. Bunday davlatda oliy organlarning yagona tizimi hamda yagona qonunchilik mavjud bo’ladi. Unitar davlatning yaxshi tomoni shundaki, uning tuzilishi sodda bo’lib, oliy hokimiyat to’laligicha uning tasarrufida bo’ladi. Barcha unitar davlatlarga xos bo’lgan markazlashtirish turli shakllarda va turli darajada namoyon bo’lishi mumkin. Ba’zi mamlakatlarda mashalliy organlar umuman bo’lmaydi va ma’muriy-hududiy bo’linmalar markaziy hokimiyat vakillar tomonidan boshqariladi. Boshqa davlatlarda mashalliy organlar tashkil etiladi-yu, lekin ular (bevosita yoki bilvosita) markaziy hokimiyat nazorati ostida biladi. Markaziy hokimiyat 17

mashalliy organlar ustidan nazoratning qay turini amalga oshirishiga qarab, unitar davlatlar markazlashgan va markazlashmaganga bo’linadi, Bundan tashqari ba’zi unitar davlatlarda bir yoki bir necha hududiy bo’linmalarga boshqalardan imtiyozliroq suquqiy maqom berilishi mumkin. Bunday unitar davlat nisbiy ma’muriy mustaqil muxtoriyat (avtonomiya)ga ega bo’ladi. Davlat tuzilishining yuqoridagi shakli hududiy bo’linmalarning maxsus manfaatlarini hisobga olish zarur bo’lgan joylarda qo’llaniladi. Mazkur avtonom tuzilmalarda izini-izi boshqarish huquqi boshqa aholiga qaraganda kengroq bo’ladi. Biroq muxtoriyatlar mustaqilligiga markaziy hokimiyat belgilagan doiradagina yo’l qo’yiladi. Yana bir jihatni hisobga olish kerak. Unitarizm yer egaliklari, knyazlik va boshqalarga bo’linib ketgan feodal tarqoqligiga nisbatan o’z davri uchun ilg’or hodisa bo’lgan. Zero, u yagona bozorning vujudga kelishi, burjua iqtisodiy munosabatlarining rivojiga yo’l ochib bergan. Lekin kapitalizmning rivojlanib borishi, fan-texnika taraqqiyoti bilan, yangi iqtisodiy muammolarning paydo bo’lishi va boshqa omillar tufayli integratsiya jarayonlari boshlanib ketadi. Bular esa, murakkab davlatlar va ularning tuzilmalari -federatsiya, konfederatsiya, hamdo’stlik va sh.k.larni yuzaga keltiradi. Federativ davlat (lot. "fedus" – ittifoq, shartnoma) - murakkab davlat. Davlat va huquq fanida davlatlarning shartnoma va qonuniy tartibga solingan birlashuvini ta’sis etishga asoslangan ittifoqi federatsiya deb ataladi. Demak, o’zaro birlashishga intiluvchi bir qancha mustaqil davlatlar mavjud bilgan joydagina federatsiya tashkil etilishi mumkin. Ko’pchilik (siyosatdonlar, yuristlar, jamoat arboblari ham) federatsiya nima ekanligi haqida juda mavhum tasavvurga ega. Shu munosabat bilan biz tarixga murojaat etishga qaror qildik. Federatsiyaning kelib chiqish tarixini taxminan shunday tasavvur etish mumkin: siyosiy jihatdan shakllanib bo’lgan bir qancha kichik davlatlar mustaqil yashashga intilishadi-yu, biroq tashqi xavf-xatar va ichki qiyinchiliklar ulardan boshqa 18

o’zlariga o’xshash davlatlar bilan birlashishni talab qilayotganiga ishonch hosil qiladilar. Shunday qilib, ular mazkur birlashuv nimalardan iborat bo’lishi hamda qanday qonuniy tartibda bu amalga oshirilishi haqida shartnoma tuzib, yagona davlatni barpo etadilar. Bu birlashuv, odatda, "abadiy" deb e’lon qilinadi. Shveytsariyada xuddi shunday voqyea sodir bo’lgandi. U yerda kuchli qo’shnilarga qarshi kurash davomida dastlab 1321 yili Uri, Shvits, Nidvalden va Obvalden deb nomlangan kichik davlatlar (kantonlar) strategik birlashishdi va keyinchalik "ittifoq yorlig’i"ni taqishdi. 1332 yili ular federatsiyasiga Lyutsern kantoni qishildi. 1352 yili Syurix, Glarus va Sug federatsiyaga birlashdi. 1353 yili Bern "abadiy" qo’shildi. 1415 yili Aargau kantoni Avstriyadan ajratib olindi va federatsiya tarkibiga kiritildi. Shu yildan boshlab Shveytsariyada har yili o’tkaziladigan federal syezdlar iz ishini boshladi. Ancha keyinroq Amerika qo’ishma Shtatlari xuddi shunday asosda birlashdilar. Ular dastlab bir-biridan mustaqil 13 ingliz koloniyasidan iborat bo’lib, ularning har biri o’zining maxsus siyosiy va konstitutsiyaviy tarixiga ega edi. 1775 yili bu koloniyalar Angliyaga qarshi kurashda strategik maqsadlarda birlashishdi. 1781 yili, keyin esa, 1787 yili shtatlar federal konstitutsiyalarini ishlab chiqishdi, ya’ni ular endi davlatchilik asosida birlashishgandi. Keyin ular safiga Fransiyadan sotib olingan Luiziana qo’shildi. Rossiyadan Alyaska sotib olindi. Meksikadan "hududlar", Ispaniyadan Antil orollari tortib olindi. Yuz yilliklar mobaynida mustaqil siyosiy hayot kechirib kelgan 25 nemis mustaqil davlatlari va erkin shaharlari 1871 yili xuddi shu tarzda birlashishdi, Ular "abadiy konfederatsiya" sifatida yagona Germaniyani tashkil etdi. 1867 yilda Shimoliy Amerikadagi uch ingliz viloyati (Kanada, Yangi Shotlandiya va Yangi Braunshveyg) "Kanada nomli yagona mustaqil davlat"ga birlashdi. 1885-1886 yillarda ingliz suvereniteti aso sida oltita Avstraliya koloniyasi, Yangi Zelandiya va Fiji orollari Avstralosiyo federal davlatiga birlashdi, 19

Mumtoz ma’nodagi federativ davlatlar pastdan yuqoriga, kichikdan kattaga, ko’plikdan birlikka shaklida tipik tarzda paydo bo’lgan. Bunda federal konstitutsiyalar siyosiy jihatdan o’sib-chatishib ketadigan kichik davlatlar aynan nimalarda o’z mustaqilliklarini saqlab qoladi-yu, nimalarda yo’qotishlarini belgilab beradi. Odatda, ularning har biri uchun alohida taalluqli bo’lgan hamda hamdo’stlik birligiga xavf solmaydigan hamma narsada ularga mustaqillik beriladi. Agar, mabodo, ittifoq davlati o’z vakolatini suviste’mol qilib, mahalliy ishlarga aralashadigan bo’lsa, mahalliy mustaqillik tarafdorlari federal konstitutsiyaga ishora qilib: "Biz - federalchilarmiz' Bizning davlatimiz unitar emas, federativ davlatdir", deyishadi. Shunday qilib, asosli ravishda ta’kidlaganidek, "federalizm" g’oyasi o’zining bosh, birlashtiruvchi, markazlashtiruvchi ahamiyatidan tashqari aks ta’sir holatlarini ham o’z ichiga oladiki, bular qismlarning sinmas o’ziga xosligi, ularning qonun doiralaridagi mustaqilligi, katta ittifoq qa’ridagi jonli tashabbuskorliklaridan iborat. Muhimi, shuni ta’kidlash joizki, bu aks ta’sir holatlari yuridik emas, siyosiy ma’noga ega, zero, u konstitutsiyaviy normalarga emas, balki ularni hayotda qo’llash va amalga oshirishga taalluqli". Shuningdek, federatsiya kichik davlatlarning bir-biri bilan chatishib ketishining hech ham birdan-bir va buning ustiga eng yaxshi uslubi emasligini nazarda tutish kerak. Tarix shohidlik berishicha, federatsiya asoslarida emas, balki unitar davlatga singib, tuo’la chatishib ketish asosida yaxlit bir butunlikka aylanish hollariga ko’plab misollar keltirish mumkin. Masalan, Fransiyani olaylik. U hozirgi holatdagi birlikka uch-tirt asr davomida erishgan. Vaholanki dastlab Fransiya bir qirollik, bir kyurfyurshestlik, 26 gersoglik, olti knyazlik, bir markgraflik, bir erkin graflik, 77 graflik, 19 vitsegraflik, 14 "mulk", bir "markizlik", bir "kaptalat" va 13 vaqf yerlari (ularning ba’zilari keyinchalik Germaniya va Shveytsariyaga o’tib ketgan) dan tashkil topgandi. XIX asr boshlariga kelib, shunchalik ko’p davlatlarning o’zi ham qolmadi. Italiya, Ispaniya, Angliya ham xuddi shunday holatni boshdan kechirdi. Shu holatlarning hammasida kichik davlatlar federatsiyaga kirish yo’li bilan emas, balki 20

bittasiga singib ketish yoki qo’shilish orqali birlashgan. Millatlar aralashib, xalqlarning unitar siyosiy shakl doirasida siyosiy farqlanish jarayoni nihoyasiga yeta boshlagandi. Shunday qilib, tarixda yirik davlatlar vujudga kelishining ikki yili mavjud. Har ikki yil bir nechta yoki ko’pchilik alohida-alohida davlatlardan boshlanadi. Birinchi yil — shartnomaviy birlashuv (federatsiya) yili; ikkinchisi — unitar davlatga iqtisodiy va madaniy chatishib ketishning siyosiy qo’shilishi yo’li. Federativ tuzum o’z asoslariga ega ekanligini ta’kidlash zarur. Bu asoslarsiz u yo "qog’ozda" qolib ketadi yoki "soxta federatsiya"ga aylanib, mamlakatni parchalanish, zaiflashuvga olib keladi hamda adoqsiz ichki nizolar to’ntarishlar, fuqarolik urushlari va fitnalarga yo’l ochadi. Federativ tuzumning birinchi asosi — ikki yoki bir necha mustaqil davlatning mavjud bo’lishidan iborat. Agar bular bo’lmasa, hech qanaqangi federatsiya haqida gap ham bo’lishi mumkin emas. Federatsiyaga kiruvchi har bir davlat yo butunlay mustaqil bo’lishi yoki jilla bilmaganda o’z mustaqilligini e’lon qilib, uni amalga oshirish uchun kurashni boshlashi kerak. To’g’ri ta’kidlaganidek, "ularning har biri o’z ichida mustashkam hokimiyat, birlik va huquq-tartibotga ega bo’lgan jipslashgan davlat jamoasi bo’lmog’i darkor. Siyosiy amyobalar, ko’chmanchi qum sahrolari, qalbaki "davlat sifatlar" (hushi joyiga kelmaydigan jinnilardek) hamisha ezilgan — darg’azab holatdagi jamoalar federatsiyani tashkil etolmaydi: zero, ular shakl-shamoyilsiz, masuliyatsiz, hushi joyiga kelmaydigan, davlat shartnomasini tuzishni ham, unga rioya qilishni ham uddalay olmaydigan mavhum mubdam narsalardir". Ikkinchi asos – bu davlatlar nisbatan uncha katta bo’lmasligi kerak. YA’ni yangi tashkil topgan davlat hayotiy-siyosiy ma’noga ega bo’lsin. Jahonda ma’lum bo’lgan federatsiyalar ichida kichkina Shveytsariya uchun federatsiyaga birlashish eng oson kechgandi, ulkan qo’shma Shtatlar uchun bu jarayon mashaqqatli kechgan. Lekin, shunga qaramay, xatto Shveytsariya ham yangi "kantonlar"ni qabul qilishdan 21

qatiyan bosh tortib kelmoqda. Qo’shma Shtatlar esa, o’z tarkibiga Kanadaning kirishiga hech rozi bo’lmayapti. "Shunday hududiy etnik va xo’jalik miqyoslari mavjudki, - yozadi bunday miqyoslarda federativ shakl butunlay foydasiz: u tartibni hayot va xo’jalik xavfsizligini yengillashtirish o’rniga uni bema’nilarcha qiyinlashtiradi. Aynan shuning uchun ham bironta jiddiy va tajribali siyosatchi Sho’rolarning go’yo "federativ tuzum"ni amalga oshirayotganiga hech qachon ishona olmagan. Shuning uchun sham "butun jahon Sovet Itgifoqi so’zlari bir vaqtning o’zida ham yuridik ahmoqlik, ham siyosiy aldamchilik bo’lib yangraydi'. Uchinchi asos shundam iboratki, shartlashayotgan davlatlar bir-birlariga haqiqatan ham strategik, ham xo’jalik, ham siyosiy jihatdan aniq eshtiyoj sezishi zarur. Aks sholda federatsiya tarkib chiqarmaydi ham, o’zini saqlab qololmaydi ham. Umuman, federatsiya o’ylab topilmaydi. O’zidan-o’zi paydo bo’lib ham qolmaydi - u jonli mavjudot singari o’sib-ulg’ayadi. Lekin bu ham kam – xalqlar bu eshtiyojni tushunib yetishlari, uning foydasini e’tirof etishlari va shu birlashuvni ixtiyor qilishlari darkor. Kichik davlatlar bir-birlarisiz yashay olmagan, lekin buni tan olishni istamagan, birlashishni uddalay olmay, fuqarolik urushlari yohud istilolardan halokatga uchragan (Rus knyazliklari) misollar tarixda ko’p topiladi. Shuningdek, boshqalar bilan shartnoma asosida birlashishga yo’l topolmay, qirilib ketgan xalqlar haqida ham tarix shohidlik beradi. Federativ tuzumning to’rtinchi asosi shundaki, xalqda iz burchini anglash hissi tarbiyalangan, majburiyatlar va shartnomalarga xolis va sadoqat bilan qarash, o’z sha’ni va qadr-qimmatini bilish, davlat sifatida o’zini-o’zi boshqara olish qobiliyati shu xalqqa xos fazilatlar bo’lgan joydagina bunday federatsiyani tuzish mumkin. Davlatlar ittifoqi sadoqatga asoslanib, abadiyatga tuziladi. Bu ittifoq "ixtiyoriy chiqib ketishlar", xiyonatni tan olmaydi, siyosiy shuxratparastlik, buyuklik vasvasasi hamda boshqa xalqlarga nafrat bilan qarash kasalligiga mubtalo bo’lgan xalqlar o’rtasida bunday ittifoqning bo’lishi mumkin emas. Davlatlarning shu 22

tarzdagi ittifoqi uzoq yashay olmaydi - uni unitar davlat shakliga almashadi yoki o’zining barcha ishtirokchilarini sharob qilib, o’zi ham halokatga uchraydi. Nihoyat, xalqqa (yoki xalqlarga) kelishish san’ati yoki siyosiy murosa iste’dodi hadya etilgan joyda federatsiya vujudga kelishi mumkin. Kelishish san’ati iroda intizomini, umumiy ish uchun vatanparvarlik sadoqatini talab qiladi. Siyosiy murosa qobiliyati ikir-chikirlarni orqaga surib, asosiy masalalarda birlashishga erishishdan iborat. Xalqda bunday fazilatlar asrlar davomida tarbiyalanib boradi. Federatsiya asoslari shulardan iborat. Faqat ularni chuqur bilib va anglab olgandan keyingina, bizning fikrimizcha, federatsiya singari murakkab siyosiy hodisa shaklida bashs yuritish mumkin. Shunday qilib, federatsiy o’z tarkibidagi subyektlari davlat mustaqilligiga ega bo’lgan murakkab davlatdir. Hozirgi vaqtda yuridik adabiyotlarda ittifoq va muxtoriyat ko’rinishlari tilga olinishini ham qayd etish joiz. Ittifoq federatsiyasi hududi uning subyektlari hududlaridan tashkil topgani uchun federatsiyaning har bir subyekti fuqarosi bir vaqtning o’zida butun mamlakat fuqarosi hisoblanadi. Bunday davlat yagona federal Qurolli Kuchlariga, moliyaviy, soliq va pul tizimlariga ega bo’ladi. Federatsiya subyektlari o’z sharbiy qismlariga ega bo’lishlari mumkin bo’lsa-da, asosiy tashqi siyosiy faoliyatni ham federal organlar olib boradi. Federal davlatda davlat hokimiyatining umumfederal (qonun chiqaruvchi, ijroiya va sudlov) organlari bo’ladi. Ularning qarorlari federatsiya vakolatlarida qay darajada belgilangan bo’lsa, o’sha darajada uning subyektlari uchun majburiy hisoblanadi. Oliy federal organlar bilan bir qatorda federatsiya a’zolari, qismlari, subyektlarining ham davlat hokimiyati oliy organlari bo’ladi. Shu tariqa federatsiya tarkibida davlat mashkamasining ikki darajasi - federal (ittifoq) hamda respublika (kanton, shtat, yer va hakazolar darajasi) miqyosidagi mahkamalar mavjud. Davlatning federativ mohiyati oliy darajada qo’sh palatali ittifoq parlamentini tuzishda iz ifodasini topadi. Mazkur palatalardan biri (yuqori palata) federatsiya subyektlari manfaatlarini ifodalaydi. Uni shakllantirishda 23

asholisining sonidan qat’i nazar, teng vakillik tamoyilidan foydalaniladi. Ikkinchi palata davlatning barcha aholisi manfaatlarini ifodalash uchun tuziladi. Qish fuqarolik federatsiya rasmiy belgilaridan biri bo’lib, bu har bir fuqaro ayni vaqtda ham federatsiyaning, ham tegishli davlat tuzilmasi (masalan, respublika)ning fuqarosi hisoblanishini bildiradi. Federativ davlatda garchi uning subyektlari o’z shuquqiy tizimlarini tuzishlari, o’z konstitutsiyalariga ega bo’lishlari mumkin bo’lsada. yagona markazlashtirish tamoyili asosidagi huquqiy tizim amal qiladi. Biroq bu, konstitutsiya ham, qonunlar ham federal konstitutsiya va qonunlarga to’la muvofiq kelishi va ularga zid bo’lmasligi shart bo’lgan subordinatsiya va qonunlar iyerarxiyasi doirasida amal qiladi. Federatsiya subyekti konstitutsiyada k’rsatilgan o’z sudlov va huquqni mushofaza qiluvchi organlariga ega bo’lish huquqidan foydalanadi. Oliy sud pog’onasi (instansiya), odatda, federatsiya subyektlari sudlari qarorlari yuzasidan shikoyatlarni qarab chiqmaydi yoki qonunda alohida ko’rsatilgan holatlardagina ularni ko’rib chiqishi mumkin. Federatsiyada soliqlarning ikki yinalishli tizimi federal soliqlar hamda federatsiya subyekti solig’idan foydalaniladi. Yig’ilgan soliqlar umumfederal g’aznaga tushadi, keyin ularning bir qismi (budjet orqali) federatsiya subyektlariga jo’natiladi. Shu bilan bir vaqtda davlat tuzilmalari (respublikalar) daromadlari yetarli bo’lmay, ular yordam puli va detatsiyalarga eshtiyoj sezadi. Moliyaviy qaramlik konstitutsiyaviy mexanizmga qo’shimcha muhim omillardan biri bo’lib qoladi. Buning o’z aminlari mavjud. Federatsiya subyektlari o’rtasidagi munosabatlar juda murakkab, ya’ni ularda xo’jalik munosabatlarining shirkati (kooperatsiyasi) bo’lib, federatsiyaning bir subyektidan ikkinchisiga moliyaviy mablag’larning oqib o’tishi yuz berib turadi. Shu bois federatsiya subyektlarining biri ushbu ittifoqdan chiqishni ixtiyor etsa, federatsiya boshqa a’zolariga bu narsa ma’qul bo’lmaydi. Binobarin, buning uchun federatsiya barcha a’zolarining roziligi 24

kerak bo’ladi. Boshqacha aytganda, millatlarning iz taqdirlarini o’zlari belgilash tamoyili davlat yaxlitligiga putur yetkazilmasligi lozim. Hozirgi sharoitlarda federativ davlatda mil latlarning o’z taqdirlarini izlari belgilash huquqini amalga oshirish shunchalik murakkabki (xo’jalik munosabatlarining uzilishi, etnik jihatdan ozchilikni tashkil etganlarning muammolari, to’qnashuvlar, jumladan, qurolli to’qnashuvlar, qochoqlar, inson huquqlarining buzilishi, ishlab chiqarishning pasayib ketishi), federatsiyadan chiqish uchun qilingan har bir da’vatning xalq, millat uchun qanchalik qimmatga tushishini yaxshilab muloshaza qilish zarur. Albatta, hayot g’oyat murakkab, yuz berishi mumkin bilgan har bir nohush hodisani oldindan kirish qiyin. Prezidentimiz aytganidek, har bir millat o’z taraqqiyot yo’liga ega bo’lishi lozim. Muhimi - ushbu yil boshi berk ko’chaga elitmasligi kerak. Axir shunday holatlar ham bo’ladiki, muayyan federatsiyaga kirish hodisasi millat, xalq uchun o’lim bilan barobardir. Zero, bunday federatsiyada millatning an’analari, tili, boringki qadr-qimmatini maxsus ishlab chiqilgan rejalar asosida yo’q qilish hollari ham yuz berishi mumkin-ku! Biroq bunday davlatni aksariyat hollarda federativ davlat deb atash qiyin. Aslida u unitar avtoritar, totalitar davlatga ko’proq o’xshaydi. Har qanday federatsiyaning bosh masalasi ittifoq bilan federatsiya subyekti o’rtasidagi vakolatlar chegaralarini aniqlashdan iborat. Davlat tuzilmalarining ahvoli va ular munosabatlarining mazmun-mohiyati aynan shunga bog’liqdir. Qoidaga ko’ra, federatsiya konstitutsiyasi yoxud federativ shartnomada belgilab qo’yiladi. Ma’lumki, federativ va mahalliy organlar vakolatlari masalasi uch tamoyil asosida hal etiladi: birinchisi - beistisno federatsiya vakolati tamoyili, faqat federatsiya qaror qabul qilishi va me’yoriy hujjatlar chiqarishi mumkin bo’lgan masalalarni aniq belgilashdan iborat. Qolgan barcha masalalarni hal etish federatsiya subyektlari vakolatiga kiradi; 25

ikkinchi tamoyil - ham federatsiya, ham fede ratsiya subyektlari hamkorlikda hal etadigan, ya’ni bir xil vakolatga ega bo’lgan masalalar ro’yxatini belgilash tamoyili; uchinchisi - uch soxavmi vakolatlar tamoyili. U (federatsiya subyektlari) shtatlar, respublikalar, yerlar, kantonlar bo’yicha federal vakolatlarni hamda federatsiyaning o’zi va federatsiya subyektlarining birgalikda hal qilish huquqni beruvchi vakolatlarni belgilashni ko’zda tutadi. Ba’zi federativ davlatlar (masalam, Rossiya) amaliyotda vakolatlarni taqsimlashning shu vakolatlarning ixtiyoriy topshirish usuli ham paydo bo’lganligiga e’tiboringizni qaratishni istardik. Bu qoida federatsiya subyektning markazga qatiy tobeligi masalasini ancha yumshatadi hamda vakolatlarni taqsimlash tamoyilining ixtiyoriyligidan dalolat beradi. Bu o’z navbatida an’anaviy federatsiya subyektlaridan ko’proq mustaqilligi bilan, vakolatlarning markazlashtirilgan taqsimoti o’rniga ularning ixtiyoriy taqdim etilishi bilan ajralib turadigan "birlashgan a’zolik" tushunchasini dunyoga keltirdi. Millatning o’z taqdirini o’zi belgilash, ya’ni federatsiya tarkibidan chiqish huquqi federatsiyaning eng murakkab masalalaridan biridir. Turli federatsiyalar konstitutsiyalari taxlili ularning birontasida ushbu tamoyil qonuniy mustashkamlab qo’yilmaganini ko’rsatdi. Faqat sobiq SSSR Konstitutsiyasi bundan mustasno bo’lib, u ham aslida quruq bayonotdan nariga o’tmagandi. Zero, unda mazkur huquqni amalga oshirish omillari ko’orsatib berilmagandi. Bunday qilinishining o’z asoslari bor. Federatsiya subyektlari o’rtasidagi munosabatlar odatda chambarchas bog’lanib ketgan bo’ladi. Xo’jalik aloqalarining kooperatsiyalashuvi, moliyaviy mablag’larning federatsiyaning bir subyektidan ikkinchisiga oqib o’tishi odatiy bo’lib qoladi. Shuning uchun sham federatsiya subyektining bir tomonlama ittifoqdan chiqish haqidagi xohish-irodasi boshqa barcha a’zolariga ma’qul kelmasligi mumkin. Binobarin, butun federatsiyadan to’liq ruxsat olishga to’g’ri keladi. Boshqacha aytganda, millatlarning o’z taqdirlarini o’zlari belgilashi — huquqi tamoyili davlatning bir-butunligiga rahna solmasligi kerak. 26

Hozirgi zamon sharoitlarida federativ davlatda millatlarning o’z taqdirlarini o’zlari belgilash huquqi tamoyilini amalga oshirishning ijtimoiy qimmati shu qadar kattaki (xo’jalik aloqalarining buzilishi etnik kamchilikni tashkil etuvchi elatlar muammolari, mojarolar, shu jumladan, qurolli nizolar, qochoqlar. inson huquqlarining poymol etilishi, ishlab chiqarishning pasayishi), federatsiyadan chiqish da’vatini o’rtaga tashlovchilar, eng avvalo, bunday g’oyalar xalqqa, millatga anchaga tushishini yaxshilab muloshaza qilib olishlari kerak. Albatta, hayot juda murakkab, yuz berishi mumkin bo’lgan barcha holatlarni nazarda tutishning sira ham iloji yo’q. Har bir xalq, Prezidentimiz ta’kidlaganlaridek, o’z taraqqiyot yo’liga ega bo’lishi kerak. Faqat bu yil boshi berk ko’chaga olib bormasligi shart. Biron-bir millatning muayyan bir federatsiyaga qo’shilishi bilan o’limga teng holatlar ham yuz berishi mumkin-ku. Bu holat o’sha millatning an’analari, tili va nihoyat uning sha’ni, or-nomusi rejali asosda yakson qilib borilishi tufayli sodir bo’ladi. Biroq bunday davlatni rasman federativ deb atashga (hatto u rasman shunday atalsada) til bormaydi. U aslida unitar, avtoritar, undan ham o’tib ketgani - totalitar davlat bo’lishi mumkin. Bu haqda alohida to’xtalamiz. Yuqorida ittifoq yoki muxtoriy (avtonom) federatsiyalar bo’lishi mumkinligini eslatgandik. Endi ular o’rtasidagi farqlarni asoslashga harakat qilamiz. Buni "sho’ro" federatsiyasi misolida yaqqol kuzatish mumkin, Sobiq Ittifoq tarkibida federatsiyaning ikki turi – ittifoqdosh respublikalarni birlashtirgan (ya’ni ittifoq) federatsiyasi hamda muhtoriyatga asoslangan (ya’ni muhtoriy) federatsiyadan iborat bo’lganligi ma’lum. Ularning birinchisiga suveren (aslida qog’ozda) davlatlardan tashkil topgan Sovet Ittifoqi misol bo’la oladi. Ikkinchisiga esa, RSFSR misol bo’lib, uning tarkibiga 16 muhtor respublika, 5 muhtor viloyat va 10 muhtor okruglar kirgan. Lekin ittifoq federatsiyasining muhtoriyatdan farqi shu bilan cheklanib qolmasdi. Sho’ro federatsiyasining ikki turi o’rtasidagi farq, shuningdek, ular davlat horkimiyati organlarining tuzilishidagi o’ziga xos xususiyatlarda ham o’z ifodasini topgandi. Chunonchi, SSSR Oliy Kengashi ikki 27

palatadan iborat edi. RSFSR Oliy Kengashi muxtoriyatga asoslangan federatsiyaning oliy organi sifatida yolg’iz bir palatadan iborat qilib tuzilgandi. Bundan tashqari ittifoqdosh respublika federatsiyadan chiqish huquqiga ega bo’lib, na muhtor respublika va na muhtor viloyat bunday huquqqa ega emasdi. Hozirgi vaqtda Rossiya, AQSH, Braziliya, Xindiston federativ davlatlar sifatida mavjud. Odatda, federatsiya normativ shartnoma asosida (1922 yili SSSRning tashkil topishi) yohud konstitutsiya qabul qilinishi asosida vujudga keladi (A+SH, 1787 yil). Konfederatsiya davlatlarning shunday ittifoqidan iboratki; u qat’iy muayyan maqsadlar (siyosiy, sharbiy, iqisodiy maqsadlar) yo’lida shartnoma yoki bitim asosida tuziladi hamda muvaqqat xarakterga ega bo’ladi. Konfederatsiya keyinchalik yo federatsiyaga (A+SH, Shveytsariya singari) o’sib, birlashadi yohud (Avstro-Vengriya kabi)tarqalib ketadi. Konfederatsiyani tashkil etuvchi davlatlar xalqaro huquqiy munosabatlar subyektlari sifatida saqlanib qolib, o’z fuqaroliklari, hokimiyat organlari tizimiga boshqarmalari, sudlov organlariga egalik qilishda davom etadilar. Ular hokimiyatni mustaqil boshqarib, o’z konstitutsiyalariga ega bo’ladilar. Shuning uchun konfederatsiya darajasida qabul qilinadigan hujjatlar shu konfederatsiyaga kiruvchi davlatlar oliy organlari tomonidan ma’qullanishi shart. Konfe deratsiya a’zolari o’z mustaqil daromad manbalariga ega bo’lib, uning bir qismini konfederatsiya budjetiga o’tkazishari mumkin. Konfederatsiya armiyasi mazkur konfederatsiya a’zolari bo’lgan davlatlar harbiy qismlaridan tashkil topadi va ularning qarorlari asosida konfederatsiya qo’mondonligi ixtiyoriga yuboriladi. Umuman, ta’kidlash lozimki, davlat hokimiyati tuzilishi biz yuqorida ko’rsatib o’tgan shakllardangina iborat, deb o’ylash noto’g’ri bo’lardi. Dunyo davlatlararo birlashish va oshkora huquqiy ittifoqlarning ko’plab shakllari (shaxsiy va haqiqiy uniya, vassallik, syuzerenitet, millatlar va davlatlar hamdo’stligi, davlatlar hamjamiyati)ni, dominionlar va metropoliyalar, savdo ittifoqlari, harbiy bloklar 28

$munosabatlari va sh.k.larni ko’p ko’rgan. Biroq, bo’lar endi davlatlaro birlashmalarga kiradi. Davlat shaklining tarkibiy qismlari ularning izaro bo\liqligi: v) Davlatning siyosiy rejimi. Mazkur tushuncha ilmiy doiralarda nisbatan yaqinda - XX asrning 60-yillarida paydo bo’ldi. Shu zahotiyoq u olimlar dunyosida jiddiy munozaralarga sabab bo’ldi. Jumladan, ulardan ayrimlarining fikricha, "siyosiy rejim" so’zining sintezlash mohiyatiga ko’ra, "davlat shakli" tushunchasining sinonimi sifatida qaralishi kerak edi. Boshqalarning fikriga kira esa, siyosiy rejim umuman davlat shakli tarkibidan chiqarib tashlanishi zarur. Zero, deb tushuntiradi ular, davlatning amal qilishi siyosiy emas, balki davlat rejimini tavsiflaydi. Bu munozaralar oxir-oqibatda siyosiy (davlat) rejimini tushunishga ikki xil yondashuv: tor va keng ma’nodagi yondashuvlarning paydo bo’lishiga olib keldi. Keng ma’nodagi yondashuv siyosiy rejimni siyosiy hayot va umuman jamiyat siyosiy tizimi hodisalari qatoriga kiritadi. Tor ma’nodagi yondashuv uni faqat davlat hayotiy va davlatning o’zigagina mansub tushuncha sifatida talqin etadi va buni uning davlat shaklining boshqa tomonlarini – boshqaruv shakli va davlat tuzilishi shaklini, shuningdek, davlatning o’z funksiyalarini amalga oshirish shakl va uslublarini aniqlab berishi bilan izohlaydi. Lekin ko’p o’tmay, siyosiy rejim ham keng ma’nodagi, ham tor ma’nodagi yondashuvlarni taqozo etadi, degan xulosaga kelindi. Nima sababdan shunday bo’ldi? Shuning uchunki, mazkur qarash jamiyat hayotining ikki asosiy sohasi - davlat va ijtimoiy-siyosiy sohalarda ro’y berayotgan siyosiy jarayonlarni zamonaviy tushunishga ko’proq mos keladi. Bunday qarash, shuningdek, davlat va nodavlat tashkilotlar, ijtimoiy-siyosiy tashkilotlar tarkibiga kiruvchi siyosiy tuzumning zamonaviy talqiniga ham mos keladi. Siyosiy tuzumning barcha tarkibiy qismlari - siyosiy partiyalar, jamoat tashkilotlari, meshnat jamoalari (shuningdek, "tizimdan 29$

tashqari" obyektlar - cherkov, ommaviy harakatlar va boshqalar) davlatning, uning mohiyati, funksiyalari, shakl va uslublarining jiddiy ta’sirini his etib "turadi. Shunday qilib, davlat shaklini tavsiflashda siyosiy rejim tor ma’noda (davlat rashbarligi usul va uslublari yig’indisi) ham, keng ma’noda tushunilganda (shaxsning demokratik huquqlari va siyosiy erkinliklarining kafolatlanish darajasi, rasmiy konstitutsiyaviy va huquqiy shakllarning siyosiy hayot voqyeligiga mos kelish mezoni, hokimiyat tarkiblarining davlat va ijtimoiy hayot shuquqiy asoslariga munosabati xarakteri) ham katta ahamiyatga molikdir. Yuqoridagilardan kelib chiqqan holda to’la asos bilan shuni aytish mumkinki, siyosiy rejim davlat hokimiyatining aholi bilan-o’zaro munosabatlari qanday qilib va qanday usullar, yo’sinlar yordamida amalga oshiriladi, ijtimoiy qatlamlarning siyosiy sohadagi haqiqiy nisbati qanday namoyon bo’ladi, turli jamoat tashkilotlarining siyosiy maqomi qanday davlat organlari o’z hududlarida yashovchi aholini boshqarish bo’yicha amalda qanday rol o’ynaydilar, degan savollarga aniq javob beradi. Davlat va huquq nazariyasi davlatchilikning ko’p asrli tarixida ma’lum bo’lgan siyosiy rejimning bir necha asosiy turini ajratib ko’rsatadi. Avvalo, barcha siyosiy rejimlar birinchi navbatda ikki xil ko’rinishdagi katta guruxga - demokratik va demokratiyaga zid rejimga bo’linadi. Demokratiyaga zid rejim uch turdan -totalitar, fashistik va avtokratik turlardan iborat, Avtokratik rejimga jamoa avtokratiyasi va yagona shaxe avtokratiyasi kiradi. Jamoa avtokratiyasi o’z navbatida aristokratiya va oligarxiya deb nom olgan boshqaruv shakllariga bo’linadi. Yagona shaxs avtokratiyasi despotiya, mustabidlik, shaxsiy sokimiyat shakllariga ega. Endi mazkur rejimlarni batafsil kirib chiqamiz. Despotik rejim (yunoncha "cheklanmagan hokimiyat"). Ushbu rejim hokimiyat istisnosiz faqat bir shaxs tomonidan amalga oshiriladigan mutlaq 30

monarxiyaga (podshoshlikka) xosdir. Despotik rejimlar qadimda paydo bo’lgan. U hokimiyatni boshqarishdagi o’ta o’zboshimchalik, fuqarolarning davlat oldidagi to’la huquqsizligi, boshqarishda hech qanday huquqiy va axloqiy asoslarning bo’lmasligi bilan ajralib turadi. Despotiya sharoitida mustaqil harakat qilish, norozilik bildirish, qashr-g’azab izhor etishi mumkin emas - ular darhol bostiriladi. Bunday bostirishlar chog’ida qo’llaniladigan jazolar o’ta shafqatsizligi bilan ajralib turadi va ayni paytda jazo "jinoyat"dan ancha dashshatli bo’ladi. Nega shunday qat’iy choralar ko’rilardi? Dahshat va qo’rquv urug’ini sochish uchun shunday qilinardi. Despotiya odamlarni dahshatda ushlab turishga asoslangan rejimdir. Monteskye despotiyani ta’riflar ekan, hamma hukmdorning jazoga ko’tarib turilgan qilini har daqiqa his etishi kerak ekanligi haqida shunday yozadi: "Mabodo hukmdor dahshat solib turuvchi qo’lini bir lashzagagina tushirsa, basharti, u davlatda birinchi o’rinlarni egallab turgan shaxslarni to’xtovsiz yakson qilib tashlay olmasa, hamma narsa barbod bo’ldi, deyavering, zero, dahshat qo’rquvi – boshqaruvning mazkur yagona asosi yo’q qolar ekan, unda xalqning himoyachisi ham yo’q bo’ladi". Despotik rejim asosan O’rta Yer dengizi mamlakatlarida, Yaqin Sharqda, Osiyo, Afrika, Janubiy Amerika mamlakatlarida, ya’ni Osiyo ishlab chiqarish usuli (osiyocha taraqqiyot yo’li) qaror topgan davlatlarda uchragan. U insoniyat taraqqiyotining dastlabki bosqichlariga xosdir. Biroq bu rejim hozirgi bosqichda ham, hozirgi zamon davlatlarida ham ular rivojining tarixiy o’ziga xosligi, bu davlatlardagi boshliqlarning shaxsiy fazilatlariga bog’liq ravishda paydo bo’lgan va bo’lishi ham mumkin. 31

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati: 1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I. A. Karimov asarlari 2. .I.A.Karimov «O‘zbekiston: milliy istiqlol, iqtisodiyot,siyosat,mafkura» T.1.- Toshkent. “O‘zbekiston”, 1993yil.-364 b. 3. I.A.Karimov «Bizdan ozod va obod vatan qolsin» T.2-.Toshkent, “O‘zbekiston”, 1996yil.-380 b. 4. A.T. To‘laganov: «Davlat shokimiyatining vakillik va o‘zini o‘zi boshqarish organlarining faoliyatini tashkil etish». O‘quv qo‘llanma. T., «Universitet». 1996 y. 5. A.T. To‘laganov: «Davlat shokimiyatining vakillik va o‘zini o‘zi boshqarish organlarining faoliyatini tashkil etish». Darslik T., 2002 y. 194-bet. 6. U Tojixonov, X. Odilqoriyev, A. Saidov: «O‘zbekiston Respublikasi konstitutsiyaviy shuquqi». Darslik. T., «Sharq» 2001 y. 750-bet. 7. «Izbekiston Respublikasining konstitutsiyaviy shuquqi». Darslik. T., «Moliya» 2002 y. 632-bet. 8. A.A. Azizxijayev: «Davlatchilik va ma’naviyat». T., «Sharq» 1997 y. 32

O'xshashlar

Islom dinida qasam tushunchasi

Huquqiy munosabatlar va huquq tizimi

Yuridik tashkilot xodimlari shaxsining psixologik tuzilishi

Afg‘on muammosini bartaraf etishda AQSh yondashuvi

Huquq tizimi