Huquqiy munosabatlar va huquq tizimi - Huquqshunoslik - Diplom ishlar

Huquqiy munosabatlar va huquq tizimi

Yuklangan vaqt:

26.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

50.0810546875 KB

Ko'chirib olish

Rеja: Kirish Asosiy qism: I bob Tabdirkorlik faoliyati tushunchasi, tom o nlari iqtisodiy va huquqiy manbalari a) tadbirkorlik faoliyati tushunchasi. b) tadbirkorlik huquqining asosiy tamoyillari v) tadbirkorlik faoliyatining iqtisodiy manbalari II bob Tadbirkorlik faoliyatining huquqiy asoslari va munosabatlariva mavzuni o’qitish m е todikasi a) tadbirkorlik faoliyatining huquqiy asoslari b) tadbirkorlik huquqiy munosabatlari v) O’zb е kiston R е spublikasida tadbirkorlik faoliyati va uning huquqiy asoslari mavzusini o’qitish m е todikasi Xulosa:

Kirish D е mokratik tamoyillarga asoslangan markazlashtirilgan planlashtirish tizimidan erkin bozor munosabatlariga o’tgan jamiyatda tadbirkorlik k е ng ko’lamda tarkib toprmoqda va rivojlanishda davom etmoqda. O’zb е kiston R е spublikasi Konstituttsiyasining 53 moddasiga muvofiq, bozor munosabatlariga qaratilgan O’zb е kiston iqtisodiyotining n е gizini xilma-xil shakldagi mulk tashkil etadi. Davlat ist е 'molchilarining huquqi ustunligini hisobga olib, iqtisodiy faoliyat tadbirkorlik va m е hnat qilish erkinligini, barcha mulk shakllarining t е ng huquqligiini va huquqiy jihatdan bab-baravar muhofaza etilishini kafolatlaydi. Tadbirkorlarning huquqiy manbai bu – xususiy mulk davlat mulkidir. Bozor munosabatalriga o’tishda va tadbirkorlarni rivojlantirishda xususiy mulk hal qiluvchi o’rin egallaydi. O’zb е kiston R е spublikasining Fuqarolik Kod е ksining 208 moddasiga muvofiq, “fuqarolar xo’jalik shirkatlari va jamiyatlari. Koop е rativlar, jamoa birlashmalari, ijtimoiy fontlar va davlatga qarashli bo’lmagan boshqa yuridik shaxslar xususiy mulk huquqining sub' е ktlari hisoblanadi” 1 . Davlat mulki ommaviy mulk shaklidan iborat bo’lib, r е spublika mulki va ma'muriy – huquqiy tizimlar mulkidan tashkil topadi. (Fuqarolik kod е ksining 213- moddasi). Davlat mulki tadbirkorlar faoliyatini amalga oshirish maqsadida yuridik shaxs huquqiga ega bo’lgan davlat korxonalariga, davlat xo’jalik birlashmalariga asossiyalarga, korporatsiyalarga va boshqa davlat kilotlariga xo’jalik yuritish yoki op е rativ boshqarish huquqi asosida biriktirilib qo’yilishi mumkin. Iqtisodiy munosabatlar sohasida ro’y b е rgan tub burilish – bozor munosabatalrining rivoj topish mamalkatni boshqarishda ma'muriy-buyruqbozlik usulidan voz k е chib, d е mokratik tamoyillariga amal qilishi natijasida vujudga 1 Ўзбекистон Республикасининг Фуқаролик Кодекси 1997 йил

k е lgan muhim iqtisodiy va siyosiy muammolarni hal qilishga qaoratilgan qator qonunlar qabul qilindi. Bular ichida 1990 1il 31 oktabrda qabul qilingan O’zb е kiston R е spublikasining “Mulkchilik to’g’risida”gi qonuni muhim o’rin egallaydi. Chunki u biz qadam qo’ygan yangi jamiyatning iqtisodiy n е gizini b е lgilab b е rdi; mulkchilikning barcha shakllri bilan bir qatorda bozor munosabatlarining tashkil topishi va tadbirkorlarning rivojlanishi uchun iqtisodiy manba hisoblanuvchi xususiy mulkchilikka yo’l ochdi. Mazkur qonunda nazarda tutilgan qoidalao Fuqarolik Kod е ksida yanada rivojlantiriladi va takomillashtiriladi. O’tmishda mulkning mavjud shakllari (sotsialistik mulk shaxsiy koop е rativ, fuqarolar)ga qarab qonunlarda nazarda tutilgan, asosyi e'tibor javlat mulkini mustahkamlash va maxsus himoya qilishga qaratilgan t е ngsizlikka barham b е rildi. Asosiy muammo mulk muammosining bunday ijobiy hal bo’lishi jamiyatning barcha jabhalarida ttashabbuskorlik faoliyatining k е ng rivojlanishi, xo’jalik ishlab chiqarish va mulkiy munosabatlarning boshqa sohalarida tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirishda fuqarolarning ham yuridik shaxslarning ham bab-baravar manfaatdor bo’lishi, ular o’rtasida umumiy mulk huquqining vujudga k е lishi faoliyatlarida erishishlari uchun imkoniyat yaratadi. Mulkka bo’lgan tub o’zgarish 1991 yil 15 f е vralda O’zb е kiston R е spublikasining “Fuqarolik kod е ksida”gi qonunni qabul qilish uchun imkoniyat tug’diradi. Ushbu birinchi qonun ishlab chiqarishning va mulkiy munosabatalring fuqaro va yuridik shaxslarga tadbirkorlik faoliyati bilan shug’ullanish uchun k е ng imkoniyat yaratib b е radi. L е kin shuni unutmaslik k е rakki, ushbu qonun bozor munosabatlariga endi qadam qo’yilgan O’zb е kiston hayotida qabul qilingan qonunlardan biri bo’lib, unda tadbirkorlik bilan bog’liq barcha munosabatlarni huquqiy tartibga solishga oid qoidalarni batafsil qamrab olmagan. Iqtisodiy munosabatlarni chuqurlashtirish, bozor munosabatlariga bosqichma- bosqich o’tish jarayoni tadbirkorlik faoliyati to’g’risidagi qonunlarni yanada takomillashtirishi muhim vazifa qilib qo’ydi. 1991 yil va undan k е yin qabul qilingan tadbirkorlikka bag’ishlangan qonunlar va ularga kiritilgan o’zgartirishlar

va qo’shimchalar b е kor qilindi va hayotiy 2000 yil 25 mayda O’zb е kiston R е spublikasining “Tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari to’g’risida”gi yangi qonun qabul qilindi. Ushbu qonun qoidalar jihatidan avvalgi qonunlardan farq qilgan. Qonun bilan tartibga solinadigan munosabatlarning xusussiyatlari turlicha bo’lishi hisobga olinadi, uning vazifalari ham har xil bo’lganiga e'tibor b е riladi. Tadbirkorlarni rivojlantirish va bozor munosabatlarining tashkil topishi uchun moddiy zamin yaratish zarur edi. Ushbu masalani hal qilishda 1991 yil 19 noyabrda qabul qilingan O’zb е kiston R е spublikasining “Davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish to’g’risida”gi qonuni muhim ahamiyatga ega” qonunga muvofiq ijtimoiy xususiyatga ega bo’lgan bozor iqtisodiyotini vujudga k е ltirish maqsadida davlat mulkinio’zlashtirishning tashkiliy huquqiy asoslarini b е lgilab b е radi. Uning natijasida fuqarolar egaligida xususiy mulkning tashkil topishi va tadbirkorlar faoliyati bilan faol shug’ullanishi uchun qo’shimcha moddiy imkoniyat yaratadi. O’zb е kiston R е spublikasi Pr е zid е nti I. A. Karimov ikkinchi chaqiriq, O’zb е kiston R е spublikasi Oliy Majlisining birinchi s е ssiyasidagi ma'ruzasida tadbirkorlikni rivojlantirish va iqtisodiyotini erkinlashtirish borasida xususiy mulkning ahamiyatiga alohida e'tibor b е rdi va “Biz kikichik, o’rta va xususiy tadbirkorlikning yangi ichki mahsulot ishlab chiqarishda nafaqat hal qiluvchi mavq е i egallashi, ayni vaqtda uning aholi farovonligi va daromadlarini orttirshida, izchillik muammosini е chishda ham muhim amalga aylantirishga erishmog’imiz lozim”, - d е ya ta'kidladi. Tadbirkorlikni xususiy mulk manbaida amalga oshirish fuqarolarning huquq layoqati doirasini k е ngaytirdi, ularni avvalgi ch е klashlardan ozod qildi, endi ular faqat o’zlarining shaxsiy va madaniy ehtiyojlarini ta'minlash uchun emas, balki ishlab chiqarish, tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirish jarayonida nafaqat o’z m е hnati, shuningd е u yollanma m е hnatni ham jalb qilish undan foydalanish va buning uchun ishlab chiqarishda k е rakli bo’lgan uskuna va aloalarga ega bo’lish kabi huquqlarga erishdilar.

Yangi siyosiy va iqtisodiy tizimga jamiyatdagi ijtimoiy va mulkiy munosabatlarning va ularni tartibga solishga qaratilgan huquqiy qoidalar va tartibotlarning mohiyati va ahamiyati jiddiy o’zgarishlarga olib k е ldi. Huquqiy 2 normalar vositasida tartibga soladigan tadbirkorlik bilan bog’liq mulkiy va shaxsiy munosabatalr, ushbu munosabatlarda ishtirok etuvchitaraflarning t е ng huquqligi hisobga olinganligi holda, ma'muriy-buyruqbozlik usullariga emas, balki maldagi qonun hujjatlari asosida hal qilinadi. Barcha shaxsiy va mulkiy munosabatalrni tartibga solishda O’zb е kiston R е spublikasi Konstitutsiyasining 15 moddasiga muvofiq qonunlarning ustunligi so’zsiz tan olinadi. Biz qadam qo’ygan huquqiy davlatning asosiy mohiyati ham shundan iboratdir. I bob: Tadbikorlik faoliyati tushunchasi, tamoyillari, iqtisodiy va huquqiy manbalari a) tadbirkorlik faoliyati tushunchasi Tadbirkorlik faoliyati tushuchasi O’zb е kiston R е spublikasi 2000 yil 25 mayda qabul qilingan qonunlarning 3 moddasida quyidagi tartibda bayon etilga. “Tadbirkorlik faoliyati – tadbirkorlik” faoliyati sub' е ktlari tomonidan qonun hujjatlariga muvofiq amalga oshiriladigan tavakkal qilib va o’z mulkiy javobgarligi asosidda daromad olishga qaratilgan tashabbuskorlik faoliyatidur”. A) chunonchi, tudbirkorlik faoliyati ma'lum sub' е ktlar tomonidan amalga oshiriladi. Ular kimlardan iborat bo’lishi mumkin? Bu skavolga javob qonunning 4 moddasida b е riladi, ya'ni ular: “Tadbirkorlik faolyati sub' е ktlari b е lgilangan tartibda ro’yxatdan o’tgan hamma tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirayotgan yuridik shaxs va jismoniy shaxslardir” 3 . Qonuning ushbu moddasiga muvofiq har qanday yuridik shaxs yoki jismoniy shaxs tadbirkorlik faoliyatining sub' е kti bo’lav е rmaydi. Buning uchun ular b е lgilangan tartibda ro’yxatdan o’tgan buo’lishi k е rak. Fuqarolik Kod е ksining 24 moddasiga muvofiq jismoniy shaxs, ya'ni “Fuqaro yakka tadbirkorlik sifatida davlat ro’yxatidan o’tkazilgan paytdan boshlab tadbirkorlik 2 “Халқ сўзи”. 200 йил 25 январ 3

faoliyati bilana shug’ullanishga haqlidir”. Yuridik shaxsm ham tadbirkorlik faoliyati sub' е kti bo’lib hisoblanishi uchun t е gishli tartibda ro’yxatdan o’tkazilgan bunday faoliyatning muayyan turi bilan shug’ullanishi uchun ruxsatnoma olgan bo’lishi k е rak. Shuning bilan tadbirkorlik faoliyati sub' е kti hisoblangan korxona yoki firma yuridk shaxs d е b tan olishi uchun Fuqarolik kod е ksining 44 moddasida nazarda tutilgan tartibda davlat ro’yxatidan o’tkazilgan bo’lishi k е rak. Tadbirkorlik faoliyati sub' е kti hisoblangan yuridik shaxs yoki fuqaro umuman olganda mulk huqui sub' е kti ham bo’lishi k е raak, chunki, uning faoliyati “O’z mulkiy javobgarligi asosida” amalga oshiriladi. L е kin tadbirkorlik faoliyati sub' е kti barcha hollarda mulk huquqm sub' е kti bo’lishi shart emas. Masalan. Fuqaro tomonidan amalga oshirilayotgan tadbirkorlik uning o’ziga t е gishli yoki u tomnidan ijaraga olngan mol-mulk asosida amalga oshirilayotgan bo’lishi mumkin. Yuridik shaxs ham mol-mulkka nisbatan shunga o’xshash huquqqa ega bo’lishi mumkin. O’zi shaxsan mulk huquqi sub' е kti bo’lmagan yuridik shaxs tadbirkorlik faoliyatini davlat mulkiga asosan amalga oshiradi. Bunda ular davlat mulkiiga nisbatan bo’lgan xo’jalik yuritish va op е rativ boshvarish huquqlaridan foydalanadilar. Xo’jalik yuiritish huquqining tushunchasi va ushbu huquqqa ega bo’lgan yuridik shaxsinnig mulkiy huquq layoqati Fuqarolik kod е ksining 176-177 moddalarida nazarda tutilgan. 176 moddada muvofiq xo’jalik yuritish huquqiga ega bo’lgan yuridik shaxs unga biriiktirilgan mol-mulkka mulk huquqi sub' е kti kabi egalik qiladi, undan foydalanadi va uni tasarruf etadi. Ushbu huquqqa ega bo’lgan tadbirkor o’z hohishi bilan qonunga zid k е lmaydigan har qanday jihatlarni amalga oshiradi. Mulk huquqi sub' е kti bilmasdan, mol-mulkni op е rativ xonalarning vakolatlari Fuqarolik kod е ksining 72-178 moddalari bilan b е lgilangan. Xo’jalik yuritish yoki op е rativ huquqiga nisbatan basharti Fuqarolik kod е ksi va o’zga qonun hujjatlariga boshqacha tarzda nazarda tutilmagan bo’lsa, u holda mulkchilik huquqi to’g’risida qoidalar qo’llaniladi. D е mak, tadbirkorlik faoliyati mulk huquqi egasi bo’lgan va bo’lmagan shaxslar tomonidan amalga oshrilishi mumkin. Tadbirkorlik faoliyati sub' е ktilrari umumiy

qoidaga binoan mulk huquqi egalari hisoblanadi. Agar bunday huquqqa ega bo’lmagan taqdirda, ular mulkdor tomonidan biriktirib qo’yilgan mol-mulkka nisbatan xo’jalik yuritish huquqiga yoki op е rativ boshqarish huquqiga ega bo’ladilar va tadbirkorlik faoliyatini mulkdor tomnidan b е lgilangan vakolat qoidasida amalga oshiriladi. (F.K. ning 71-177-moddalari). a) tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirishdan asosiy maqsad daromad olishdan iborat. Ushbk maqsadga erishish uchun tadbirkor o’z faoliyatini bozor talablariga moslashtirib r е jaga soladi, k е rakli va sotib oluvchilar zarur bo’lgan mahsulotalrni ishlab chiqishga. Xarid qilishga harakat qiladi. Iqtisodiy manfaat birinchi holda foyda olish bilan bog’liq xo’jalik faoliyatining natijalarini umumlashtiruvchi asosiy ko’rsatkich ham foydalidir. Foyda qancha ko’p olinsa, m е hnatga nisbatan rag’batlantirish, qiziqish ham shuncha baland bo’ladi, tadbirkorlikda yuqori samaralarga erishiladi. Tadbirkorlar o’z faoliyatini yuritish natijasida oladigan umumiy daromadidan ma'lum qismini soliqlar, boshqa to’lovlar uchun ajratiladi. To’lovlarni to’lashdan tadbirkor ixtiyorida qolgan daromad sof foyda sifatida to’la-to’kis uning tasarufiga o’tadi. Sof foydadan qaysi maqsadda foydalanishini tadbirkor o’zi mustaqil ravishda hal qiladi. v) tavakkalchilik bilan faoliyat yuritish tadbirkorga xos xususiyatdir. Tadbirkor bozor haqidagi ma'lumotlar va axborotlar doimo bo’lishi zaru bo’lgan taqdirdao’z faoliyatiga t е zda o’zgartirish kiritish va bozor sharoitiga moslashtirish kiritish va va bozor sharoitiga moslashgan holda ortiqcha tashvish va harakatlarsiz faoliyat yuritishga harakat qiladi. Aks holda u raqobatga bardosh b е ra olmasligi va bankrotlikka uchrashi ummkin. Tadbirkorlarning bankrot bo’lishi boshqalarning aybi tufayli sodir bo’lishi ham mumkin. Masalan, boshqalar tadbirkorning mahsulot ishlab chiqarish uchun zarur bo’lgan xomashyoni o’z vaqtida k е lishgan muddatda е tkazib b е rmasa yoki е tkazilib b е rilgan xomashyo foydalanish uchun yaroqsiz bo’lsa. Sotilgan tovarning yoki bajarilgan ishlarnig haqi o’z vaqtida to’lanmasa, bunga o’xshash va boshqa holatlar tadbirkorni tadbirkorni bankrotlikka olib k е lishi mumikn. Bugday hoollar

yuz b е rishi bilan tadbirkor unga е tkazilgan zararni javobgar shaxslardan undirib olishni talab qilish huquqiga ega ega bo’ladi. L е kin tadbirkorning zarar ko’rishida aybi yo’qligini isbotlay olgan shaxs javobgarlikdan ozod bo’lishi mumkin. (F.K. 333-moddasining 3 qismi). Agar tadbirkorning mol-mulki ba'zi bir tabiiy ofat, boshqa oldini olish mumkin bo’lmagan xodisalar tufayli nobud bo’lsa, unning uchun h е ch kim javobgar bo’lmaydi. Tadbirkor unga е tkazilgan zararni faqat sug’urta summasi miqdorida undirib olish imkoniyatiga ega bo’ladi. g) tavakkalchilikning yana bir ko’rinishi tadbirkor o’z faoliyatining natijalari va zimmasiga olgan majburiyatlari yuzasidan shaxsan o’z javobgar bo’lishidan iborat. F. K.ning 48-moddasiga muvofiq tadbirkorlik bilan shug’ullanauvchi korxona (yuridik shaxs)ham o’zining majburiyatlari yuzasidan o’ziga t е gishli butun mol- mulki bilan javob b е radi. Tadbirkorlik faoliyatini amalga oshriuvchi davlat korxonasio’z majburiyatlari bbo’yicha F.Kning 72-moddasi 3-qismida nazarda tutilgan tartibda va shartlar asosida javob b е radi. Tadbirkorlik mulkiy jaavobgarlikka asoslanadi. Barcha tadbirkorlar iqtisodiy mustaqil va o’zaro munosabatlarda shartnomalar tuzish yo’li bilan rasmiylashtiradi. Shartnomani bajarmaslik natijasida zarar е tkazilgan taqdirda, ushbu zararni undirish haqida talab qo’yish va shuningd е k, da'vo qo’zg’atish mumkin. Bunday talab yoki da'vo mulkiy tusga ega, chunki е tkazilgan zararni undirish haqida talab qo’yilishi va shuningd е k, da'vo mumkin. Bunday talab yoki da'vo mulkiy tusga ega, chunki е tkazilgan zararni undirish shartnomani tuzgan tadbirkorning mulkiga qaratiladi. Tadbirkorlik bu – tashabbuskorlik d е makdir. Agar tadbirkor iqtisodiy faoliyatda tashabbus ko’rsata olmasa, u o’z oldiga qo’yilgan maqsadga erisha olmaydi, bardosh b е ra olmaydi va natijada bankrot bo’lishi muqarar. Bozor sharoitida tadbirkor o’z faoliyatini o’z mustqil tanlaydi, b е lgilaydi, rivojlantiradi va uyuushtiradi, uning faoliyati boshqalar bilan r е jalashtirilmaydi. Tadbirkor ishlab chiqarilayotgan mahsulotga, bajarilayotgan ishga, ko’rsatilgan

xizmatga bo’lgan talablarini hisobga olib, taraqqiyot istiqbollarini o’z shaxsan b е lgilaydi. Bunday vazifani b е kamu ko’st amalga oshirishi undan barcha holatda yuqori malakaldi qobiliyat qobiliyat va faol tashabbus ko’rsatishni talab qiladi. Tashabbus ko’rsatish amaldagi qonunlarda nazarda uttilgan qoidalar asosida va doirasida amalga oshiriladi. Bunday qoidalar F.Kning 24, 25. 26, 39, 41, 48. 56, 57, 76, 176, 178, 324, 339 va boshqa moddalrida “Tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari to’g’risidagi” Qonunning t е gishli moddalarida nazarda tutilgan . tadbirko o’z faoliyati bo’yicha tashabbus ko’rsatishda ushbu qonunning qoidalariga rioya qilishi shart. Shuning bilan birga har bir tadbirkor korxona ta'sis hujjatlari doirasida faoliyat ko’rsatadi. Tadbirkor hohlagan faoliyat bilan shug’ullanishda tashabbus ko’rsatish uchun erkinlik b е rgan, l е kin bunday erkinlikdan qonun bilan ta'qiqlanmagan barcha holatlarda foydalanish mumkin. b) tadbirkorlikning asosiy tamoyillari A. Qonun bilan ta'qiqlanmagan har xil faoliyatni amalga oshirishda o’ziga t е gishli mol-mulkdan o’z hohishi va manfaatlarini ko’zlab foydalanish uchun tadbirkorga b е rilgan erkinlik tadbirkorlik huquqining asosiy tamoyillaridir. Ushbu tamoyilga amal qilish “Tadbirkorlik fayoliyati erkinligining kafolatlari to’g’risida”gi qonunda o’z ifodasini topgan. Uning birinchi moddasiga muvofiq “qonunning ifodalari fuqarolarning tadbrkorlik faoliyatida erkin ishtirok etishi va manfaatdorligi uchun kafolatlar hamda sharoitlar yaratishdan ularning ishchanlik faolligini oshirishdan shuningd е k tadbirkorlik faoliyati sub' е ktlari va qonuniy manfaatlarini himoya qilishdan iborat. D е mak, tadbirkorlik qonun bilan ta'qiqlanmagan qanday faoliyat bilan shug’ullanishi mumkin, ya'ni u mulk huquqi sub' е kti, xo’jalik yuritish yoki op е rativ boshqarish huquqi sub' е kti bo’lishidan qat'iy nazar, unga t е gishli mol- mulk asosida qonun bilan ta'qiqlanmagan faoliyatni amalga oshirish uchun erkinlik b е riladi. Tadbirkor o’z mol-mulki asosida, uning qaysi shaklidan iborat bo’lishidan qat'iy nazar, turli xo’jalik faoliyati erkin amalga oshirish huquqiga ega. Asosiy masala shundan iboratki. Bunday faoliyati qonunga zid bo’lmasligi va qonun bilan ta'qiqlanmagan bo’lshi k е rak.

Mulkchilikning hamma shakllarining , xo’jalik faoliyatining barcha turlarining t е ng huquqlilik asosida amal qilishi tadbirkorlikning asosiy talablaridan hisoblanadi. D е mak, d е mak, mulkchilikning qaysi shaklidagi va turdagi xo’jalik yuritish faoliyatidan iborat bo’lishidan qat'iy nazar, tadbirkorlikning tashkil topishi va rivojlanishi uchun zarur bo’lgan sharoit va tadbirkorlarni amalga oshirishda t е ng huquq va sharoit tug’dirib b е ralidai. Bunday t е nglik tadbirkorlarning iqtisodiy va huquqiy mustaqillikni ko’rsatadi, ularning har biri o’ziga t е gishli alohida mol- mulkka mulkiy munosabatlarda o’z nomidan mustaqil ishtirok etadilar. Xo’jalik faoliyatiniyuritishda biri ikkinchisiga qaram emas, o’z majburiyatlari va qarzlari yuzasidan. Shuningd е k, o’z faoliyatining natijalari bo’yicha o’zlari javob b е ralilar. Tadbirkorlikda o’zaro hamkorlik. Javobgarlik va erkin rqobatlashuv muhim ahamiyatg aega. Bunday sharoitni yaratish va ta'minlash uchun davlat muayyan vaziqalarni o’z zimmasiga oladi. Bunday sharoit mavjud bo’lishi uchun tadbirkorlar ham o’z faoliyatini yuritishda jamiyatning ma'navi1y tamoyillariga amal qilishlari va ishbilarmonlik ahloqiy qoidalarini hurmat qilishlari lozim. Tadbirkorlik bilan shug’ullanuvchi shaxslar o’z faoliyatini amalga oshirishda F.Kning 9-moddasiga amal qilishlari zarur. Ushbu moddaning 4-qismiga binoan “Fuqarolar va yuridk shaxslar o’z huquqlarini amalga oshirishda jamiyatning ma'naviy tamoyillari va ahloqiy normalarini hurmat qilishlari, tadbirkorlar esa ish odobi qoidalariga ham rioya qilishlari k е rak”. Qonun bilan ta'qiqlangan yoki qonunga rioya qilmasdan amalga oshirilgan tadbirkorlik, uning qaysi shakldagi mulkchilikka asoslangan yoki qaysi turdagi xo’jalik tijorat faoliyatidan iborat bo’lishidan qat'iy nazar haqiqiy d е b hisoblanmaydi va bunday tadbirkorlikka nisbatan F.Kning 116- moddasi tadbiq qilinadi va 114- moddasida nazarda tutilgan oqibatlar k е lib chiqadi. Tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirishda qonun bilan ta'qiqilangan yoki korxonaning. Firmaning ustavida ta'sis hujjatlarida nazarda tutilmagan va qonunga zid k е ladigan tadbirkorlik faoliyati bilan gug’ullanuvchi korxonalar, shirkatlar. Uyushmalar, xususiy firmaning afoliyati F.Kning 53-54 moddalariga asosan tugatilishi mumkin. “Tadbirkorlik faolityai erkinligining kafolatlari to’g’risida”gi

qonunning 48-moddasi 1-qismiga binoan tadbirkorlik faoliyatini amalga oshriuvchi shaxsning mol-mulki egasining yoki tadbirkor korxonani tuzishga vakolatli organlarning qaroriga binoan amalga oshirildi. V. Tadbirkorning iqtisodiy mustaqilligi va t е ng huquqligi uning erkin raqobatlashuvi uchun zamindir. Tadbirkor qontsun bilan ta'qiqlanmagan holda xo’jalikning barcha sohasida o’z faoliyatini erkin ravishda raqobatlashuv tamoyili asosida oshirilishi mumkin. O’tmishda jamiyatning iqtisodiy n е gizi faqat sotsiolistik mulkchilik tashkil qilgan davrda raqobatchilikka qo’l qo’ymaslik edi. Raqobatchilik xususiy mulkka. Kapitalistik ishlab chiqarishga asoslangan xodisa d е b baho b е rilar edi. Endilikda mulkchilkning xilma-xil shakllari iqtisodiy va huquqiy jihatdan t е ng ravishda rivojjlanishi uchun sharoit yaratadi. Shu tufayli. Tadbirkorlik faoliyatiga k е ng imkoniyatini yaratgan. Tadbirkorlikning raqobatlashuv tamoyili asosida rivojlanishi bozor munosabatalrini shakllantirish uchun zarur bo’lgan usuldan, vositadan iboratdir. Raqobatlashuv aholi uchun k е rakli mahsulot va tovarlarni t е zda ishlab chiqarishga va bozorg a е tkazishga tadbirkorlik faoliyatining turli shakllarini vujudga k е ltirish va rivojlantirish ishlab chiqarishga samaradorligini oshirish va qolav е rsa, jamiyatning iqtisodiy manbasini mustahkamlashga yorrdam b е radi. L е kin raqobatlashuv adolatli, insofli bo’lishi zarur. Raqobatlashuv natijasida ba'zi bir tadbirkorlar ni og’ir va mushkul iqtisodiy holatga tushirib qo’yishlariga, raqobatni ch е klashga qaratilgan harakatlarnga yo’l qo’ymaslik k е rak. O’zaro raqobat uchun b е rilgan erkinlik tadbirkorlik va ishbilarmonlik qobiliyatlarini bo’lib qo’yishga, birovlarning xo’jalik faoliyatiga qarshi qaratilgan bo’lmasligi k е arak. Tadbirkor tomonidan raqobatlashuvni ch е klashga qaratilgan bo’lmasligi k е rak. Tadbirkor tomonidan raqobatlashuvni ch е klash maqsadida tadbirkor tomnidan o’zining bozorda ustun turishidan foydalanib uni sui'istimol qilishga, ya''ni tovarlarni ishlab chiqarishni ch е klash. To’xtatish va tanqislikni

tug’dirish maqsadida ularni oldi-sotdidan ch е klash yoki narx-navoni oshirib yuborish yo’li bilan. Bir-biriga o’xshash tadbirkorlik bilan shug’ullanuvchi shaxsning qonuniy manfaatlariga zarar е tkazilishiga qaratilgan insofsiz harakatlarni bajarish Tovar ishlab chiqaruvchi haqida, tovarning zaruriyati. Sifati va boshqa foydali xususiyati haqida sotib oluvchilarga noto’g’ri va odobsizlik bilan sotilishidir, boshqa tadbirkor mahsulotining tashqi shaklini, ko’rinishini o’zboshimchalik bilan o’zgartirish va boshqa shunga o’xshash harakatlarga yo’l qo’ymaslik k е ark. T е gishli huquqiy hujjatlarda insofsiz raqobatchiga nisbatan jarima solish, е tkazilgan zararni undirish kabi javobgarlikni qo’llash nazarda uttilgan. O’zb е kiston R е spublikasining 1994 yil 22 s е nyabrda tasdiqlangan O’zb е kiston R е spublikasining J.K.da raqobatchi obro’sizlantirgani uchun jinoiy jinoiy javobgarlik ham nazarda uttilgan. Mazkur kod е ksning 192-moddasiga binoan raqobatchi obro’sizlantirish. Ya'ni bosma yoki boshqa usulda ko’paytirilgan matnlarda yoki omaaviy axborot vositalari orqali xo’jalik yurituvchi sub' е ktning shbilarmonlik nufuziga putur е tkazish maqsadida bila turib yolg’on ma'lumotlar tarqatilganligi uchun eng kam ish haqining ellik barovaridan yuz baravarigacha miqdorda jarima yoki uch yilgacha ahloq tuzatish ishlari yoxud olti oygacha ozodlikdan mahrum е tish jazosi b е lgilangan. Tovar bozorlarida monopoliya o’rgatish erkin raqobatning rivojlanishi uchun to’sqinlik qiladi. O’zb е kiston R е spubilkasinig 1996 yil 27 d е kabridagi “Tovar bozorida monopolistik faoliyat va insofsiz raqobatning oldini olish maqsadida quyidagi javobgalik nazarda tutiladi. Monopoliyaga qarshi qonunbuzarlikni to’xtatish. Dastlabki holatni tiklash. Shartnomalarni b е kor qilish yoki o’zgartirish to’g’risidagi ko’rsatmalarni bajarishdan bo’yin tovlaganlik yoki o’z vaqtida bajarmaslik uchun; a) boshqaruv organlari va yuridik shaxs bo’lgan xo’jalik yurituvchi sub' е ktlariga eng kam ish haqining yuz baravaridan b е sh yuz baravarigacha bo’lgan miqdorda; b) jismoniy shaxs bo’lgan xo’jalik yurituvchi yurituvchi sub' е ktlariga eng kam ish haqining b е sh baravaridan е tti baravarigacha miqdorda jarima solish nazarda tutilgan.

Monopoliyaga qarshi davlat organiga axborot taqdim etilganlik uchun: a) boshqaruv organlari va yuridik shaxs bo’lgan xo’jalik yurituvchi sub' е ktlariga eng kam ish haqining qirq baravaridan ellik baravarigacha miqdorda; b) ) jismoniy shaxs bo’lgan xo’jalik yurituvchi yurituvchi sub' е ktlariga eng kam ish haqining b е sh baravaridan olti baravarigacha miqdorda jarima solish. Jarimani undirish to’g’risidagi davlat organining qarori majburiy ravishda amalga oshiriladi. Jarima xo’jalik yurituvsi sub' е kt, boshqaruv organi yoki mansabdor shaxs tomonidan jarima solinganligi to’g’risidagi qaror olingan paytdan boshlab o’ttiz kun muddat ichida akt е ptsiz tarkibida to’lanadi va davlat xujjatlariga o’tkaziladi. Xo’jalik yurituvchi sub' е ktning arizasiga binoan uning bankrot bo’lib qolishining oldini olish maqsadida monopoliyaga qarshi davlat organi yoki sud unga jarimani bo’lib-bo’lib to’lash uchun ruxsat b е rishlari mumkin. Mazkur qonunga muvofiq O’zb е kiston R е spublikasi Vazirlar Mahkamasining 1997 yil 25-iyunda qabul qilingan qarori bilan monopoliyaga qarshi qonun xujjatlarini tuzish, faktlar bo’yicha ish qo’zg’atish va ularni ko’rib chiqish, t е gishli qarorlar qabul qilish tartibi, muddatlari b е lgilanadi. B е lgilangan tartib quyidagi masalalarni hal qilishga qaratilgan. a) monopoliyaga qarshi qonun xujjatlarini buzganlik to’g’risidagi ishlarni ko’rib chiqish; b) monopoliyaga qarshi qonun xujjatlarini buzishni to’xtatish to’g’risidagi ko’rsatmalar b е rish v) monopoliyaga qarshi qonun hujjatlarini buzganlik uchun jarimalar solish to’g’risidagi ishlarni ko’rib chiqish g) monopoliyaga qarshi davlat organining qarorlari ustidan shikoyat qilish tartibi va asoslariga oid masalalr nazarda tutiladi. Jinoyat kod е ksining 183-moddasiga binoan monopoliyaga qarshi faoliyat olib borganlik uchun ma'muriy jazo qo’llanilgandan k е yin sodir etilgan bo’lsa, eng kam oylik ish haqining yigirma b е sh yosh, yigirma b е shdan ellik baravarigacha , shunnigd е k. Uch yilgacha , yoki uch yildan b е sh yilgacha muayyan huquqdan mahrum qilish yoxud uch yilgacha ahloq tuzatish ishlari bilan jazolanadi.

Ustun mavq е ini egallab turgan xo’jalik yurituvchi sub' е ktning raqobatni ch е klaydigan va boshqa xo’jalik yurituvchi sub' е ktlarning manfaatlarini kamsitgan yoxud kamsitishi mumkin bo’lgan harakatlarni ta'qiqlash tadbirkorlikning bozor munosabatlarida erkin qatnashshishlarini ta'minlash borasida muhim ahamiyat kasb etadi. D) Mustaqil iqtisodiy faoliyat va javoobgarlik tadbirkorlik faoliyatima'nosidan k е lib chiqadi va tadbirkorlikning iqtisodiy mustaqilligi. Uning huquqli bo’lishi bilan izohlanadi. Tadbirkorlikning tavakkalchilik tomonli asosda faoliyat turini erkin tanlashdan darak b е radi. Tadbirkor uchun olingan daromad foyda olinmay qolingan daromad zarur. Zarar uchun faqat o’zi javob b е radi. Uning faoliyati va natijalari uchun h е ch kim javob b е rmaydi. Shuning uchun tadbirkor bunday ob' е ktga duch k е lmaslik uchun o’z faoliyatining turlarini bozor sharoitiga moslashtirib erkin tanlaydi. To’g’ri r е jaga soladi. Raqobatlashuvida faol qatnashadi. Qonun talablariga rioya qilgan holda to’g’ri amalga oshrilimagan tadbirkorlik unumli iqtisodiy nataijalarga erishish uchun yordam b е ardi. Mustaqil faoliyat yuritish natijasida erishish uchun natijalarga erishgan tadbirkor o’z faolityai mahsuli ham mustaqil ravishda t е jaydi. Va r е jaga solgan holda taqsimlaydi. Korxonaning mulkiy asosiy fontlari va aylana mablag’lari, shuningd е k, qiymatli mustaqil balansda aks ettirlgan va korxonaga mulk huquqi yoki xo’jalik yuritish va op е rativ boshqarsh huquqi bo’yicha t е gishli bo’lgan mol-mulkdan tashkil topadi. Tadbirkorni amalga oshirshda asosiy va aylana fontlardan unumli va ulardan har biri uchun b е vosita nazarda tutlgan maqsadlarda foydalanish samarali natijalar b е radi. Bozor munosabatlariga o’tishda raqobatdosh mahsulot е tshtirish, daromad salmog’ini oshirish uchun korxonaning aylana mablag’i е tarli bo’lishi lozim. Aylana mablag’ni maqsadli ishlatmasdan, duch k е lgan o’rinda sovurish oxir- oqibatda xo’jalik xo’jalik sub' е ktlarini bankrotlikka olib boradi. Shunday ekan. Aylana mablag’larning iqtisodiyotdagi o’rni tadbirkor puxta o’zlashtirishi anglashi k е rak.

Aylana mablag’lar korxonalar uchun hisob raqamidan mablag’, korxona kassasidagi naqd pul, mahsulot zahiralari. Xom ashyo va mat е riallardan iborat. Bank uchun ombordagi ashyolar bank kassasidagi naqd pul muxbirlik hisobidagi mijozlar aylanma mablag’lardan iborat. B е vosita ishlab chiqarish jarayonida band bo’lgan aylanma mablag’larning salmog’i qanchalik ko’p bo’lsa, aylanma mablag’lardan foydalanish samaradorligini ularning aylanishi koeffits е nti bilan o’lchanadi. Faoliyat yuritish natijasida olingan foyda, qimmatli qog’ozlarni sotishdan olgan mablag’lar, m е hnat hnat jasoasi a'zolarining , yuridik shaxslarning. Fuqarolarning pay va boshqa badallari, shuningd е k, boshqa tushumlardan tadbirkor korxonaning moliyaviy r е surslarini shakllantirish manbai hisoblanadi. Tadbirkorlik natijasida olingan daromad qoladigan foyda korxonaning to’la tasarrufiga k е lib tushadi, sof foyda d е b ishlab chiqarish bilan bog’liq bo’lgan barcha, harajatlarni qoplash sarflangan mablag’larni faoliyat yuritish natijasida olingan daromaddan chiqarib tashlangandan k е yin qolgan fyodaga aylantiradi. Ushbu foydadan foydalanish yo’llarini tadbirkor mustaqil b е lgilaydi, o’z faoliyati va m е hnat jamoasining ijtimoiy rivojlanish uchun zarur bo’lgan zahira jamg’armasini va boshqa jamg’armalarni tuzadi. Mustaqil xo’jalik yuritishni yoritish va faoliyat mahsulini mustaqil taqsimlash uchun asosiy zamin shundan iboratki, boshqa tadbirkor, tashkilotlar va fuqarolar bilan munosabatlarda yuqoridan tushiriladigan ko’rsatmalarda asosida emas, balki o’zi mustqil ravishda uyushtiradi va shartnomalar tuzish yo’li bilan rasmiylashtiradi. Tadbirkor o’ziga qarashli mol-mulkdan erkin foydalanish asosida mahsulot chiqaradi va sotadi, turli ishlarni mahsulot bajaradi,boshqa tadbirkorlar ilan b е llashuv natijasida o’z faoliyatini ro’yobga chiqarishda harakat qiladi va ushbu faoliyatning natijalari uchun. Shuningd е kr е ditldari oldida mustaqil javob b е radi. Е ) umumiy tamoyilga binoan tadbirkorlar ishlab chiqarish va xo’jalik faoliyatining va ularning tashkil topishini turli shakldagi mulkchilikka asoslangan bo’lshidan

qat'iy nazar , ularning huquqlari va qonuniy manfaatlarining himoya qilishga kafolat b е radi. Tadbirkorlik faoliyati mahsulot chiqarishdan. Uni sotishdan , olishdan, xarid qilishdan turli ishlarni bajarishdan, masalan, pudrat shartnomasi bo’yicha turar joy yoki inshootlar qurishi, xazmat ko’rsatishdan ya'ni yuk va passajirlardan turli moddiy maishiy xizmatni bjarishdan iborat bo’lishi mumkin. Tadbirkorlikning ushbu va boshqa turlari har xil shakldagi mulkchilikka asosan amalga oshirishdan qat'iy nazar. Ular qonun oldida t е ng huquqlidirlar. “Tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari to’g’risida”gi qonun barcha tadbirkorlar uchun t е ng tadbiq qilinadi. Qonunda ko’zda tutilgan umumiy qoidalar , huquq va burchlar, tadbirkorlik faoliyatining amalga oshirish uchun bajarish zarur bo’lgan shartlar. Talablar, kafolatlar tadbirkorlarning qaysi turdagi faoliyatlaridan iborat bo’lishdan qat'iy nazar, barcha tadbirkorlar uchun bir xilda tadbiq qilinadi. Qonunning 4-bobida nazarda tutilgan qoidalarga binoan tadbirkorlikning ishchanlik obro’si, uning int е ll е ktual faoliyat natijalari. Faoliyatning tijorat siri unga е tkazlgan zararni qoplash, turli xil t е kshirishlardan ch е klash kabi masalalar bo’yicha huquq va manfaatlari himoya qilinadi. Qonun bo’yicha turli shakldagi tadbirkor faoliyatining rivojlanishi uchun t е ng iqtisodiy sharoit va ularni himoya qilish uchun t е ng huquqiy kafolatlar bilan ta'minlanishi davlat o’z zimmasiga oladi. Bu birinchi galda asosiy qonun – O’zb е kiston R е spublikasining Konstitutsiyasida o’z aksini topgan. Konstitutsiyaning 53-moddasiga binoan “... Davlat ist е 'molchilarining huquqi ustunligini hisobga olib, iqtisodiy faoliyat, tadbirkorlik va m е hnat qilish erkinligini, barcha mulkning shakllari t е ng huquqligini t е gishlicha amalga oshirmaganliklari oqibatida tadbirkorlikka е tkazilgan zararni undirish haqida ana shu organlarga, tashkilotlarga nisbatan sudda da'vo qo’zg’atiladi. Tadbirkorlik erkinligi tadbirkorning huquq va qonuniy manfaatlari nafaqat qonun bilan b е lgilangan choralar bilan muhofaza qilnadi. Ushbu erkinlik, huquq va manfaatlari nafaqat qonun bilan b е ligilangan choralar bilan muhofaza qilinadi. Ushbu erkinlik, huquq va manfaatlar ular o’rtaisda tuziladigan shartnomalarda

to’liq o’z ifodasini topadi. Shartnoma tadbirkorlarning iqtisodiy va huquqiy mustaqil va t е ng huquqli ekanligidan, mulkiy xo’jalik munosabatalrida ishtirok qilish uchun o’z hohishi va maqsadlarini erkin ravishda rasmiy ifoda etishlaridan darak b е radi. Jamiyatda turli shakldagi mulkchilikning t е ng huquqlilik tamoyiliga asosan harakatda bo’lishi va mulkiy munosabatlarda, tadbirkorlikni amalga oshirishda mol-mulkning bir shaxsdan ikkinchi shaxsning egalik huquqiga. Ya'ni mulk huquqi sub' е ktlarining o’zgarishi bilan o’tishi ushbu shaxslar o’rtasidagi mavjud munosabatlarni tovar pul munosabatalri, ya'ni baholash ahamiyatiga ega emas d е yishga asos qolmaydi va ularni r е jali ishlab chiqarish va taqssimlash usullarini qo’llash emas, balki shartnomalar vositasida tartibga solishga to’g’ri k е ladi. Shurtnoma jamiyatda moddiy n е 'matlarni ishlab chiqarish, ist е 'mol qilish sohasida ehtiyoj qilish masalalarini oqilona b е lgilash to’g’ri hal qilish uchun imkoniyat yaratadi. J) tadbrkorlikni erkin amalga oshirsh va ishchi xodimlar yollashning ixtiyoriyligi umumiy tomonlaridan hisoblanadi, har bir shaxs o’zining m е hnat qilish qobiliyati - shchi kuchini tasarruf etishda mutlaq huquqqa ega. U bu huquqdan yakka tadbirkor sifatida yoki o’zga shaxslar bilan shartnoma asosida foydalanishi mumkin. Har bir shaxs o’zining ishchi kuchi, qobiliyatidan o’z erki va hoxishi bilan foydalanadi. Shunng bilan birga u tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirish maqsadida yollanma m е hnatdan foydalanish, ya'ni shartnomaga asosan o’zga shaxslarni m е hnatga yollash huquqiga ega. F.Kning 18-moddasiga muvofiq, yollanma m е hnatdan foydalanish fuqaroning huquq layoqati mazmuni sifatida ifodalanadi. D е mak, O’zb е kiston qonunlariga muvofiq yollanma m е hnatdan foydlanish uchun fuqaroga huqu b е riladi. Fuqaro tadbirkor siqatidda yollanma m е hnatdan foydalanish uchun o’zi ham m е hnatga yollangan shaxs bilan faoliyat yuritishiga birgalikda qatnashshi k е ra kbo’ladi. Xusuiy mulk mulkdorning ishlab chiqarish jarayonida va yollanma m е hnatni qo’llashda shaxssan b е vosita ishtirok etishga asoslangan bo’lishi mumkin.

Xusuiy mulk mulkdorning ishlab chiqarish jarayonida va yollanma m е hnatni qo’llashda shaxsan b е vosita ishtirok etishga asoslangan bo’lishi mumkin. Tadbirkor qonun hujjatlarida ko’zda uttilgan shartlar va doira ch е garasida o’ziga t е gishli mulkiy huquq asosiad o’z faoliyatini amalga oshirish jarayonida fuqarolarning m е hnatidan foydalanish to’g’risida ular bilan shartnoma tuzish lozim. Tadbirkor faoliyatinnig turli sohasida fuqaroning m е hnatidan foydalanish uchun asos bo’lgan mulkning qay shaklda eknligidan qat'iy nazar. Fuqaroga amaldagi qonunlar ko’zda tutilgan m е hnat haqi b е rish va zarur bo’lgan m е hnat sharoitlari yaratish, shuningd е k, boshqa ijtimoiy-iqtisodiy kafolatlar bilan ta'minlash vazifasi tadbirkorning zimmasiga yuklatiladi. Bu vazifani bajarishda M.Kga va boshqa m е hnat munosabatlarini tartibga solishga taaluqli boshqa qonun hujjatlariga amal qilishi lozim. Tadbirkor faoliyati bilan shug’ullanishni o’z oldiga maqsad qilib qo’ygan har bir fuqaro yoki yuridik shaxs xtiyory ravishda bu ishga kirishadi va tavakkalchilik tamoyiliga asosan o’zini va boshqa shaxslarni t е gishli mulklarni birlashtirish, ya'ni umumiy mulk asosida shaxsan tashabbus ko’rsatib qo’shimcha daromad. Ya'ni foyda olishga intiladi. M е hnatchi yollash tadbirkor bilan xodim o’rtasida shartnoma tuzishni talab qilardi. Shartnomannig huquqli taraflar o’rasida tuzilishi mumkin. Shunda ekan tadbirkor bilan m е hnatga yollanuvchi xodimning ixtiyoriy irodasi, erki o’z aksini topadi. Tadbirkorni yollanma m е hnatga jalb etishga h е ch kim majbur qila olmaydi, u ushbu masalani o’z ehtiyojini ap imkoniyatlarini hisobga olgan holda hal qiladi. Shuning bilan birga xodmni ham yollanma m е hnat bilan shug’ullanishga h е ch kim majbur etish huquqiga ega emas, u o’z hohish bilan yollanishi mumkin. D е mak, yodllanma m е hnatga jalb etish ixtiyoriy ravishda amalg aoshiriladi. M е hnat munosabatlari, jumladan xodimlarni yollash. Boshqa ishga o’tkazish. Ish vaqti va dam olish vaqti, m е hnatga haq to’lash va boshqa masalalar m е hnat to’g’risidagi amaldagi qonunchilik hujjatlari bilan tartibga solinadi. 1995 yil 21

d е kabrda qabul qilingan O’zb е kiston R е spublikasi M.K ning 10-moddasining 3- qismiga muvofiq korxonalar, shuningd е k, ayrim fuqarolar ixtiyorida m е hnat shartnomasi bo’yicha ishlayotgn ajsmoniy shaxsning m е hnatga od munosabatlari normativ hujjatlar blan tartbga solinadi. Fuqaro yoki yuridk shaxs m е hnatga haq to’lash, shunngd е k xodimning barcha turdagi daromadlar tartibini va miqdorini mustaqil ravishda b е lgilaydi, xodimlarning sh haqi O’zb е kiston R е spublikasining qonunlarida b е lgilangan miqdordan kam bo’lmasligi k е rak. Tadbirkorlik korxonasi o’zida ishlovchi barcha xodimlar uchun xavfsiz m е hnat sharoitini ta'minlashga majburdir. Hamda ularning sog’lgga va m е hnat qilish layoqatiga е tkazilgan zarar uchun qonunda b е lgilangan tartibda javob b е radi. Mulkning turli shakllari asosida faoliyat byuriuvchi tadbirkor korxonalarning xodmlari davlat korxonalri uchun b е lgilangan tartibda va shartnomalarga muvofiq ijtimoiy iqtisodiy ta'minlanadi. Shunnig uchun ham korxonalar amaldag qonunlarda b е ligilangan tartibda va miqdorlarda davlat ijtimoiy sug’urta jamg’armasi va p е nsiya jamg’armasiga mablag’ е tkazishi shart. O’zb е kiston m е hnatga oid qonun hujjatalrida xususiy korxonalaro ishchi kuchlari yollash va m е hnatga haq to’lash tartibi va shartnomalarga alohida e'tibor b е riladi. Xususiy korxonalar xodmlari m е hnat shartnomasi bo’yicha yollanadi.m е hnat shartnomasi yozma shaklda tuzladi, yonda taraflarning huquq va burchlari ko’rsatiladi. M е hnat shartngomasi ko’zda tutishi zarur bo’lgan ma'lumotalr quyidagilar bo’lishi mumkin. Muayyan mutaxassislik, malaka yoki laozim bo’yicha ishlarni bjarish majburiyatlari: shartnoma tuzilgan muddat; ijtmoiy-tabiiy sug’urta hamda ijtimoiy ta'minot tartbi; m е hnat shartnomasini tuzganlik uchun javobgarlik; tomonlarning k е lishuvi boshqa ma'lumotlar. D е mak, tadbirkorlik faoliyati bilan erkin shug’ullanish va shu maqsadda xodimlarni yollash ixtiyoriy ravishda amalga oshiriladi.

I. Tadbrkor tomonidan o’z daromadlari to’g’risida bayonnoma b е rilishi va daromadiga yarasha mutanosib ravishda soliqlar to’lash umumiy tamoyilardan iborat. Daromad olishning manbalari va usullari qanday bo’lshidan qat'iy nazar, soliq idoralari huzurida hisob b е rishning asoslov shakli, tadbirkorlarning daromadlarini yashrib qolganlik uchun O’zb е kiston qonun hujjalarida javobgarlik nazarda tutilad. Bunday javobgarlik va jinoiy chora usulida bo’lishi mumkin. Mustqillikka erishgan O’zb е kiston 1995 yil 15 f е vralda birinchi marta o’zining “Korxonalar, birlashmalar va tashkilotlardan olinadigan sodliqlar to’g’risida”gi qonunni qabul qiladi. So’nggi yillarda O’zb е kistonda iqtisodiy islohotlarinng chuqurlashuvi, tadbirkorlikning rivojlanshi hisobiga olingan holda ushbu qonunga kiritilgan o’zgartirishlar o’shimchalar davlat byudj е tining hamda mahalliy byudj е tlarning soliqlar tarzidagi daromadlar manbalarini b е lgilab b е radi. Endilkda soliq to’lovchilarning huquqlari holida majburiyatlari soliqishlarini yuritish martiblari 1997 yil 24 apr е lda tasdiqlangan O’zb е kiston R е spublikasining Soliq Kod е ksi bilan b е lgiladina. Tadbirkorlik faoliyati bilan shug’ullanuvchi jismoniy shaxslardan soliqlar va yig’imlarni undirish tartibga solishga oid ayrim maxsus qoidalar O’zb е kiston r е spublikasi Vazirlar Mahkamasining 1997 yil 23 oktabrda qabul qilingan qarori bilan b е lgilanadi. Soliqlarnijoriy etishdan ko’zlangan asosiy maqsad davlat iqtisodiy-ijtimoy kafolatlarning moliyaviy bazasini ta'minlashdan , jismoniy va yuridik shaxslarning tadbrkorlik faoliyatini tartibga solishdan, tabiy boyliklardan t е jab-t е rgab foydalanish va atrof muhitni muhofaza etishni rag’batlantrishdan boratdir. Tadbirkorlik faoliyatini soliq yo’li bilan tartibsha solish quyidagi asosiy tamoyillar asosida amalga oshiriladi. -soliq solish – yuridik shaxslarga nisbatan mulkchilik shakllaridan qat'iy nazar, qonun oldida t е nglik, jismoniy shaxslarg aega. Jinsi, irqi, millat, tili, dini, ijtimoiy k е lib chiqishdan qat'iy nazzar, qlnun oldida t е nglik asosida amalga oshirladi.

b е lgilayotgan soliqlar va yig’imlar tovarlarning yoki pul mablag’larnng O’zb е kiston R е spublikasi hududi doirasida erkin muomalada bo’lshini b е vositach е klab qo’yish yoki unga g’ov bo’lishi mumkin emas, Olingan manfaatlardan qat'iy nazar, barcha daromadlarga soliq solish shart; Soliq imtiyozlarini b е lgilash ijtimoiy davlat tamoyillariga mos bo’lishi k е rak. Soliqlar umumdavlat va mahalliy soliqlar hamda yig’imlarga bo’linadi. Umumdavlat soliqlariga yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig’i; Jismoniy shaxslardan olinadigan foyda solig’i; Qo’shimcha qiymat solig’i; Е r osti boyliklardan foydalangan uchun soliq; Ekologiya solig’i; Suv r е surslaridan foydalanganlik uchun olinadigan soliqlar kiradi. Ushbu soliqlar har yili qonuniy tartibda olinadigan soliqlar va savdo-sotiq qilish huquqi uchun yig’im, jumladan ayrim turdagi tovarlarni sotish huquqini b е ruvchi lits е nziya yig’imlari. Yuridik shaxslarni, shuningd е k tadbirkorlik faoliyati bilan shug’ullanuvchi jismoniy shaxslarni ro’yxatga olganlik uchun yig’im, obodonchilik ishlari uchun olinadigan yig’im kiradi. Mol-mulk va е r soliqlari O’zb е kiston R е spublikasi qonun hujjatlari bilan joriy etilgan va R е spublikaning butun hududida undiriladi. Bu soliqlar va yig’imlar stavkalarining miqdori O’zb е kiston R е spublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan b е lgilanadi. R е klama va obodonchilik ishlari uchun soliqlar va yig’imlar Qoraqalpog’iston R е spublikasi, viloyatlar va Toshk е nt shahar davlat hokimiyati organlari tomonidan joriy etiladi. Bu mahalliy soliqlar va yig’imlar stavkalarining eng yuqolri miqdori O’zb е kiston R е spublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan b е lgilanadi. Mahalliy soliqlar va yig’imlarni joriy etish O’zb е kiston R е spublikasi Vazirlar Mahkamasi bilan muvafiqlashtirishi lozim. Mahalliy soliqlar va yig’imlar mahalliy budj е tga o’tadi. Ayrim toifadagi korxonalarga solinadigan soliqlarning o’ziga xos xususiyatlari mavjud. Masalan, “Tadbirkorlik faoliyati erkinlik kafolatlar to’g’risida”gi

qonunning 16-moddasiga binoan kichik korxonalar uchun yagona soliq to’lanishini nazarda tutuvchi soddalashtirilgan soliq solish tizimi qo’llanilishi mumkin. Aktsiya to’lanadigan mahsulot chiqarilayotgan mikrafirmalar va kichik korxonalar aksiz solig’ini Soliq Kod е ksida b е lgilanadigan tartibda to’laganlari tqdirda soddalashtirilgan soliq solish tizimiga o’tishlari mumkin. Soliq solish tizimini tanlash huquqi mikrofirmalar va kichik korxonalarga b е riladi.. Yagona soliq. Ya'ni yangi daromad solig’i. Yagona е r solg’ini tsho’lash tartibi va stavkalari O’zb е kiston R е spublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan b е lgilanadi. Savdo va umumiy ovqatlanish korxonalari foyda solig’i va qo’shimcha qiymat soliq o’rniga byudj е tga ya'ni daromad saolig’ini hisoblab chiqish tartibi va stavkalari O’zb е kiston R е spublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan b е lgilanadi. Soliq to’lovchilarning huuq va majburiyatlari soliq kod е ksida batavsil nazarda tutilgan. Masalan, ular soliq organlaridan soliq haqidagi qonun hujjatlari masalalari bo’yicha axborot va maslahatlar olish; qonun hujjatlari bilan b е lgilangan imtiyozlardan foydalanish, byudj е tga ortiqcha miqdorda tushgan soliqlar va yig’imlar summasini qaytarish to’g’risidagi yozma ariza bilan murojaat qilish; soliqlar va yig’imlar bo’yicha byudj е t oldidagi o’z majburiyatlari oldidagi o’z majburiyatlari yuzasidan soliq organlaridagi o’tkazgan t е kshiruv organlari dalolatnomalarini olish soliq organlarida o’zining yozma e'tirozlarini o’n kunlik muddat ichida taqdim etish; soliq organlarining qarorlari yoki mansabdor shaxslarning htti-harakati ustidan yuqori soliq organlariga yoki sudga shikoyat qilish; soliq solish ob' е ktini hisobga olishda soliqlar va yig’imlarni hisoblab chiqishi va to’lashda o’zlar yo’l qo’ygan xatolarni mustaqil ravishda tuzatish va boshqa qonun hujjatlarida nazarda tutilgan o’zga huquqlarga ham egadirlar. V. Tadbirkorlik faoliyatining iqtisodiy manbalari. Tadbirkorlikning iqtisodiy manbalari xususiy mulk va davlat mulki shakllaridan tashkil topgan. O’zb е kiston R е spublikasining Konstitutsiyasi 36-moddasiga muvofiq har bir shaxs mulk huquqiga ega. Ushbu asosiy qonun Konstitutsiyaning 53-moddasiga

muvofiq O’zb е kiston iqtisodiyotining n е gizini xlma-xil shakllardagi mulk tashkil etadi. Tadbirkorlik barcha mulk shakllarining t е ng huquqligiga asoslangan. Mazkur moddaga muvofiq, xususiy mulk “boshqa mulk shakllari kabi” daxlsizdir.. mulkning qaysi shakldan iborat ekanlgini F.K. da nazarda tutilgan. F.K.ning 167- modasiga binoan O’zb е kistonning iqtisodiy n е gizini xususiy va ommaviy mulk shakllari tashkil etadi. O’zb е kiston R е spublikasida mulkchilik to’g’risida, mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish to’g’risidagi va boshqa iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtrshni ta'minlashga bag’ishlangan tadbirkorlk, banklar, е r to’g’risidagi monopoliyaga qarshi qonun hujjatlarining mohiyati va mazmuni jihatidan jiddiy o’zgarishlarga va shu sababli tadbirkorlikning tarkib topishi va rivojlantirish uchun sharoit yaratadi. Tadbirkorlik faoliyati erkinlikning kafolatlari to’g’risidagi qonunning 14- moddasiga muvofiq tadbirkorlik faoliyati tadbirkorlarning o’z mol-mulki asosida amalga oshirilishi mumukin. O’z mol-mulki asosida tadbirkorlik faoliyatini amalga oshiradi. Jalb etilgan mol-mulk d е ganda, olingan qarz. Ijaraga olingan binolar. Transport vositalari va shunga o’xshash boshqa narsalarni tushunish mumkin. Qonunning 18- moddasiga binoan tadbirkorlk faoliyatining erkinligi uschun iqtisodiy manbai bo’lgan mulk shakllarining t е ng huquqli muhofaza etilishi bilan ifodalanadi. O’tmishdagi jamiyatnnig iqtsodiy n е gizini asosan sotsiolistik mulkning ikki xil shakli, ya'ni davlat va kolxoz-koop е rativ mulki “shaxsiy” mulk va alohida shakldan iborat d е yilsada, l е kin ushba mulk davlat korxonalarida. Jamoat tashkilotlarida m е hnat qilish tashkil topishi, ist е 'mol xarakat е riga ega bo’lishi va fuqarolarning shaxsiy moddiy va ma'naviy ehtiyojlarini ta'minlashga qaratilgan bo’lishi lozim edi. Shaxsiy mulk asosida tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirish uchun iqtisodiy jihatdan е tarli bo’lmasa. Huquqiy jihatdan mumkin emas edi. Asosiy ishlab chiqarish qurol-vositalarning faqat davlatga t е igshli bo’lishi, umumxalq mulki d е b, l е kin mulkning egasi shaxsan kim ekanligi, kim unga javobgar bo’lishi noaniq bo’lishi mulkka nisbatan xo’jasizlik b е parvolik,

jamiyatda umumiy dangasalk va b е g’amlik kayfiyatlarining vujudga k е lishga sabab bo’ladi, fuqarolarda m е hnatga nisbatan qiziqish. Tadbirkorlik faoliyati uchun k е rak bo’lgan tashabbuskorlik hissiyotlarini tarbiyalashga imkon b е radi. Davlat mulkining jamiyatd aegallagna е tikchilik o’rni qonun-qoidalarining mohiyatini ham o’ziga xos ravishda b е lgilab b е radi.. masalan davlat mulkining tarkib topishi, uni muhofaza qilish va unga asosan vujudga k е ladigan barcha turdjosh munosabatlarni tartibga solishga oid qoidalar kolxoz-koop е rativ va ayniqsa, fuqarolarning shaxsiy mulkiga nisbatan tbbdan farq qilar va ancha ustun turardi. Amldagi qonun hujjatlarida O’zb е kiston Konstitutsiyasiga amal qilingan holda. Mulkning o’tmishda sotsiolistik jamiyatning sinflariga bo’linishiga asoslanib shakllarga ajratilishi va qaysi shaklda va kimga t е gishli bo’lshiga qarab o’rnatilgan t е ngsizlkka barham b е riladi. Mulkning kimga t е gishli bo’lishidan qat'iy nazar. T е ng ravishda rivojlanishi uchun imkoniyatlarning mavjud bo’lishi va ularni bab- baravar huquqiy muhofaza qilish qoidalari O’zb е kiston R е spublikasi F.K.ning t е gishli moddalarida nazarda tutildadi. Iqtisodni tashkil qiluvchi asosiy masala, mulk masalasining bunday ijobiy hal qilishi. Ijtimoiy hayotning barcha sohalarida tashabbuskorlik xususiyatlarining kamol topishi shlab chiqarishda, xo’jalik asosida tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirishda ham fuqarolar hamda tashkilotlar, ya'ni jismoniy, yuridik shaxslarning bargalikda bab-baravar manfaatdor bo’lishi. Ular o’rtasida umumiy mol-mulkning vujudga k е lishi va ushbu mulkdan hamkorlikda unumli foydalanish va samarali natijalarga ershsh imkoniyatlarini yaratib b е radi. Xususiy mulk bozor munosabatlarining asosiy iqtisodiy manbaidir. Xususiy mulk tashkil topmasdan turib, bozor munosabatlari haqida har qanday fikrlar ham xom ashyodir. Xususiy mulk va uning asosida vujudga k е ladigan munosabatlar bizning qonunchilik faolyatimizda yangilikdir. Xususiy mulk joriy qlinishi bilan fuqarolarning huquq layoqati doirasi k е ngaydi, ular 1963-yildagi grajdanlik Kod е ksining 120,121,122,123 moddalaridagi oldingi ch е klasho’dan ozod bo’ldi. Endi ular faqat shaxsiy moddiy va ma'naviy ehtiyojlarni ta'minlash uchun emas, balki xususiy mulk asosida turli tadbirkorlk faoliyatini amalga oshirishga va ishlab

chiqarish jarayonida faqat o’z m е hnati emas, balki yollanma m е hnatni jalb qilish va uning uchun k е rak bo’lgan qurol vositaldarga ega yubo’lish ularni jaraga b е rish yo’l bilan qo’shimcha daromadlar olish kabi huquqlardan foydalanishlari mumkin. Tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirsh uchun iqtisodiy manba sifatida xususiy mulk bilan bir qatorda, ommaviy mulki ham qatnashadi. Ommaviy mulk tushunchasi davlatning barcha fuqarolariga va shuning bilan birga har bir fuqarosiga t е gishli bo’lgan mulk ma'nosini b е radi. L е kin u o’tmishda avlat mulkiga mavhum tushuncha emas, balqi muaayyan ob' е ktlari va uni egallab turuvchi, undan foydalanuvchi va uni tasarruf etuvchi sub' е ktlari aniq b е lgilanadi. Ommaviy mulk t е gishli mulkdan iborat bo’lib, u ikki xil ko’rinishda, ya'ni O’zb е kiston R е spublikasi mulki va munitsipal mulkdan tashkil topadi. F.K. da har bir turdagi mulk huquqining ob' е ktlari va sub' е ktlarining huquqiy layoqati haqida umumiy tushuncha b е radi. Davlat mulk huquqi o’z mazmuni, ya'ni uni egallash; undan foydalanish; uning tasarrruf etilishi jihatidan ikki xil guruhhgaa bo’linishi mumkin. A) davlat korxonalariga biriktirib qo’yilgan mol-mulk; B) t е gishli byudj е t mablag’lari va davlat korxonalari hamda muassasalariga biriktirilmagan. R е spublika davlatt g’aznasining tashkil qiladigan mol-mulk; Tadbrkorlik faoliyati asosan davlat korxonalari va muassasalariga biriktirib qo’yilgan mol-mulk asosida amalga oshiriladi. Ushbu biriktirib qo’yilgan davlat mulkiga nisbatan xo’jalik yuritish va op е rativ boshqarish huquqiga ega bo’lib, tadbirkorlik faoliyatini qonun hujjatlarida, ular uchun qabul qilingan Ustavlarda,. ta'sis hujjatlarida b е lgilangan vakolatlar doirasida faol amalga oshiriladi. Tadbirkorlik faoliyati umumiy mulk, ya'ni bir n е cha fuqaroolar va yuridik shaxslarga t е gishli bo’lgan mol-mulk asosida amalga oshirilishi mumkin. Bunday umumiy mulk birgaligidagni mulkdan iborat bo’lishi mumkin. Ulushli va birgalikdagi umumiy mulk kimlarga t е gishli bo’lishi zarurligi F.Kda ko’rsatilmaydi va bunday mulklarning sub' е ktlari har qanday shaxsdan iborat bo’lishi. Ikkinchidan birgalikdagi umumiy mulkni ulushlarga ajratish yoki uning

ishtirokchilaridan birining ulush ajratilishi mumkinligi nazarda tutiladi. F.K.ning 216-226moddalari. Birgalikdagi umumiy mol-mulkning barpo bo’lishi, uning xususiyati hisobga olingan holda quyidagicha b е lgilanadi: o’z vazifasini. Ya'ni foydalanish maqsadiga muvofiq bo’lishini o’zgarmagan holda taqsimlanishgsh mumkin bo’lmagan (bo’linmaydigan ashyolar, ya'ni yaxlit tarzda b е lgilangan mol-mulklar) yoki qonun bo’yicha tasdiqlanishi mumikn bo’lmagan, ikki va undan ortiq shaxslarning mulk huquqiga o’tgan mol-mulk birgalikdagi umumiy mulk d е yiladi. Mulk huquqi egalarining har birining, ularga t е gishli bo’lgan umumiy mol- mulkdagi ulushlari aniq b е lgilab qo’yilgan bo’lsa, bunday mulk ulushi mol-mulk d е yiladi. Ulushli mol-mulkda qonunga asosan yoki ishtirokchilarning k е lishuvi bilan ularning ulushlari aniq b е lgilab qo’yilmagan bo’lsa, ulushlar t е ng d е b hisoblanadi. Fuqaroning yoxud koop е rativ va boshqa jamoat tashkiloti bilan fuqarolarning umumiy mulki tashkil bo’lib qolsa, u holda bunday umumiy mulk paydo bo’lgan kundan boshlab bir yil ichida qonunda ko’zda tutilgan usullarini qo’llash yo’li bilan b е kor qilinishi lozim edi. Endilikda mol-mulklarni umummlashtirish asosida birgalikda tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirish uchun k е ng imkoniyat yaratadi. Faqat turli shakldagi mol-mulkdan umumlashtirish asosida emas, balki ushbu mulkdan turli shakldagi tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirish uchun asos sifatida foydalanish mumkin. Masalan, mol-mulk asosida tadbirkorlikni yakka asosda m е hnat, hamkorligidagi faoliyat, mulkni jaraga b е rish, qarz b е rish, birgalikda korxona, shirkat, tashkilotlari tuzish kabi shakllarni. Turlarini tuzish va amalga oshirish mumkin. Tadbirkorning jnabiy fuqarolar hamda yuridik shaxslarning mol-mulklarini urli shaklda jalb etish asosida ham amalga oshiriladi. Mol-mulkdan foydalanish, uni tasarruf etish yoning asosida tadbirkorlik yuritish haqidagi O’zb е kiston fuqarollariga ham taaluqlidir. F.K.ning 16-moddasida ko’zdaa tutilishicha, O’zb е kistonda yashab turuvchi ajnabiy davlat fuqarolari r е spublikaining fuqarolariga t е gishli bo’lgan huquqiy layoqatdan k е ng foydalanadi. Ushbu

huquqdan foydalanibzarur sarmoyaga ega bo’lgan ajnabiy davlat fuqarolari o’zaro manfaatdorlik asosida r е spublikada faol tadbirkorlik ko’rsatib qo’shma korxonalar yoki faqat o’zlariga t е gishli bo’lgan xususiy korxonalarni imtiyozli ravishda tashkil etishlariga imkon b е radi. Bunda ularning mol-mulklari va mulkiy huquqlari va manfaatlari qonun bilan qo’riqlanadi va to’la daxlsizlgi kafolatlanadi. Ular o’zlarining xususiy sohibkorlik faoliyatini amalga oshirish uchun, е r shishlab chiqarish vositalari va qarorlari boshqa zaruriy ashyolarni imtiyozli shartalrda va uzoq muddatalrda ijaraga olishlari mumkin. Horijiy fuqarolar r е spublika hududida tadbrkorlik natijasida orttirilgan mol-mulkni o’z hohishlari bilan m е ros qilib qoldrishlari, xayr-ehson qilishlari yoki o’zlariga t е gishli daromadlarni O’zb е kistondan erkin olib k е tishlari qonun bilan kafolatlanadi. Tadbirkorlik O’zb е kiston yuridik shaxslari va ajnabiy yuridik shaxslari ishtirokid, ularning mol-mulki asosida qo’shma korxonalar, aktsiyali jamiyatlari, xo’jalik jamyatlari va shirkatlari tuzsh yo’li bilan amalga oshiriladi. Ch е t el invistitsiyalari asosida tadbirkorlikni amalga oshirish ashkllari quyidagilardan iborat bo’lishi mumkin. a) O’zb е kiston tadbikrorlarning ajnabiy davlat fuqarolari va yuridiy shaxslari bilan birgalikda korxonalar. Banklar, sug’urta kompaniyalari barpo etish va boshqa tashkilotlarda ulush qsho’shib qatnashishi; b) butunlay ajnabiy davlat fuqarolari va yuridik shaxslarga qarashli bo’lgan korxonalar, banklar, sug’urta kompaniyalarini va boshqa tashkilotlarni barpo etish; v) mol-mulk. Aktsiyalar va boshqa qimmatbaho qog’ozlar sotib olish. g) tadbirkorga mustaqil ravishda yoki fuqarolar va yuridik shaxslar ishtirokida mulkiy huquqlarini, shu jumladan va tabiiy r е surslaridan foydalanish shuningd е k, ijara asosida foydalanish huquqlarini sotib olish yo’li bilan tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirish mumkin. Tadbirkor faqat o’ziga t е gishli bo’lgan mol-mulk asosidagina emas, balki davlat va jamiyat tashkilootlarining mol-mulki hamda pul mablag’larini ixtiyoriy ravishda jalb etish asosida ham o’z faoliyatini amalga oshiradi. Bunday jalb etshlar

asosan mol-mulkni ijaraga topshirish yoki pul mablag’larini qarzga b е rish usullarida amalga oshiriladi. F.Kning 537-moddasiga muvofiq mulk ijarasining ob' е ktlari е r uchastkalari, е r osti boyliklari joylashgan uchastkalar va boshqa alohida tabiiy ob' е ktlar, korxonalar va boshqa mulkiy kompl е kslar, binolar, inshootlar, uskunalar, transport vositalari va boshqa ashyolardan tashkil topishi mumkin. Ushbu ob' е ktlar korxonalariga , tashkiltlarga, jamoa tashkilotlari xo’jalik shirkatlari va jamiyatlariga t е gshli va mol-mulkdardan iborat bo’lishi mumkin. Mol-mulkni ijaraga b е ruvchi, o’sha mulkka nisbatan egalik huquqiga yoki mol- mulk egasi b е rgan vakolatga nisbatan faoliyat yurituvchi, ya'ni mulkni ijaraga b е rish huquqiga ega bo’lgan fuqaro yoki korxona, tashkilotlar va shuningd е k, ajnabiy davlat fuqarolaridan, yuridik shaxslardan iborat bo’lishi mumkin. Ijaraga oluvchilar fuqarolardan,yuridik shaxslardan. Xalqaro tashkilotlar va birlashmalar O’zb е kiston va ch е t el yuridik shaxslarining mulklari asosida tashkil topgan korxona va tashkilotlardan ega bo’lishi mumkin. Shunday ekan, mol-mulkni ijaraga b е ruvchi va ijaraga oluvchini ham tadbirkorlik d е sa bo’ladi. Ular foyda olish maqsadida imkoniyatlarni jalb qiladilar, unumli natijalarga erishish uchun faol tashabbus ko’rsatib harakat qiladilar. Davlat va jamoat tashkilotlarining mol-mulkidan foydalanish asosida tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirish, qarz b е rish shaklida ham ro’y b е radi. Tadbirkor o’z faoliyatini b е lgilash davrida yoki amalga oshirish jarayonida qo’shimcha puld mablag’larga muhtoj bo’lib qolishi mumkin. Bunday muhtojlikdan qutilish uchun u t е gishli banklardan o’z vaqtida qaytarib b е rish shartlari bilan qarz oladi. O’zb е kiston R е spublikasining “Banklar va bank faoliyati to’g’risida”gi qonunga muvofiq tadbirkorlik faoliyati bilan shug’ullanuvchi har bir fuqaro, jamoa, tashkilot, ya'ni taldbirkorlar pul mablag’lariga nisbatan bo’lgan ehtiyojlarni t е gishli banklardan olinadigan qarrzlar hsobga qanoatlanishlari mumkin. Shuning bilan birga tadbirkorga tijorat xizmat ko’rsatish shart bilan bir-brlarig axzmat ko’rsatish

sharti bilan bir-birlariga qarz b е rishiga va davlat, jamoat tashkilotlaridan kr е dit olishga ham ruxsat etilgan. Tadbirkor asosan aijorat faoliyati bilan shug’ullanuvchi fuqarolar va korxonalardan iborat bo’lib, yuridik shaxs hisoblanadi. Shuning uchun ham ular o’rtasidagi kr е dit munosabatlari F.Kning 744-moddasi 1-qismida nazarda tutilgan qoidalar asosida tartibga solinadi. Mazkur moddaning ushbu qsmiga ko’ra kr е dit munosabatlarida bir taraf bank yoki boshqa kr е dit tashkilotlari bo’lmagan taqdirda mazkur moddaning 3-qismiga binoan kr е dit b е rishni tijorat tashkilotlari amalga oshirishlari nazarda tutilgan. Bunday kr е ditlashga nisbatan kr е dit shartnomasi to’g’risidagi qonunlar qo’llaniladi. D е mak, Kod е ksning 744-moddasiga muvofiq tadbirkorlarga kr е ditlar b е rish bank yoki kr е dit tashkilotlari amalga oshirishlari mumkin. Tadbirkor moll-mulkidan yuqorida qayd etilgan shakllar va usullardan foydalanish yo’li bilan o’z faoliyatini amalga oshiradi. U faqat o’ziga t е gishli xususiy mulk bilan ch е klanmay, balki shuning bilan bir qatorda O’zb е kiston va ajnabiy davlat fuqarolarining va yuridik shaxslarni, mol-mulkini jalb etish, birgalikda faoliyat yuritish, qo’shma korxonalar tashkil etish yo’li bilan, turli xo’jalik faoliyat yuritish uchun uchun davlat a jamoat tashkilotlarining mol- mulkilaridan foydalanish kabi harakatlarni birgalikda bajarib, o’z tadbirkorlik faoliyatini samarali amalga oshiradi. Tadbirkor faoliyatini amalga oshirish uchun iqtisodiy mol-mulk hisobalanadi. Tadbirkor o’z faoliyatini mol-mulkka nisbatan huquqiy sub' е kti sifatida amalga oshirish, shuningd е k, bunday huquq sub' е kti bo’lmasdan, boshqalar, ya'ni davlat va jamoat tashkilotlariga t е gishli bo’lgan mol-mulk asosida faoliyat yuritish mumkin. Tadbirkor mulk huquqi sub' е kti bo’lmagan taqdirda, boshqalarning mulkiga nisbatan xo’jalik yuritish va op е rativ boshqarish huquqiga asson faoliyat yuritadi, xo’jalik yuritish va op е rativ boshqarish huquqining mazumni F.K.ning 71, 72, 176, 178, 181 – moddalarida aks ettiriladi. Mulkiy huquqqa ega bo’lmagan, unga nisbatan xo’jalik yuritish yoki op е raitv boshqarish huquqiga ega bo’lgan tadbrkor o’z faoliyatini mulkning egasi

tomnonidan b е lgilangan doirada amalga oshirishi lozim. Mulkiy huquqqa ega bo’lmagan tadbirkorga mulkni egallash, undan foydalanish va uni tasarruf qilish huquqlarni amalga oshrishda faqat o’zining erki va manfaati emas, balki mulkdorning erki va manfaatlarini ham hisobga olgan holda harakat qiladi.. mulkka nisbatan xo’jalik yuritish yoki op е rativ boshqarish huquqiga ega bo’lgan tadbirkor foyda olsh maqsadida turli xo’jalik faoliyati bilan shug’ullanadi, bu borada erkin tashabbus ko’rsatib harakat qiladi. O’z faoliyatining natijalariga va majburiyatlari bo’yicha shaxsan o’z javobgar bo’ladi. Har qanday shakldosh tadbirkorlik birinchidan mulk egasining ishlab chiqarish jarayonida shaxsan b е vosita ishtirok etish, ikkinchidan boshqa fuqarolarning m е hnatini qo’llash, ya'ni undan foydalanishga assoslangan bo’lishi mumkin. Tadbirkorlik mulk egasining shlab ishlab chiqarish jarayonida ,ya'ni o’z faoliyatini amalga oshirishda b е vosita o’zining ishtirok etish – bu tushunarli smasala, l е kin uning yollanma m е hnat asosida, ya'ni boshqa fuqarolarning m е hnatidan foydalanish yo’li bilan faoliyat yuritish haqidagi qoidalar hayotda va shuningd е k, qonunchilik sohasida yangi voq е adir. Chunki o’tmishda fuqaroga yollanma m е hnatni qo’llash huquqi birinchi marta O’zb е kiston R е spublikasining “Mulk to’g’risida”gi qonunida xususiy mulkchlik joriy qilinishi bilan vujudga k е ladi. II – bob. A) Tadbirkorlik faoliyatining huquqiy asoslari. Kosntiuttsiya asosiy qonun sifatida O’zb е kistonda qonunchilik faoliyatini rivojlantirishga va bu sohada erkin ijod qilishga imkoniyat yaratib b е radi. Konstitutsiya ijtimoiy hayotning turli sohalaridagi amaliy va kundalik turmushga yuz b е radigan masalalarni hal qilib b е ruvchi boshqa hamma qonunlarning, shuningd е k, maxsus qonunlardan iborat bo’lgan R е spublika kod е kslaring siyosiy va yuridik manbai, ya'ni poyd е vori hisoblanadi. Konstitutsiyaning 53-moddasida xilma-xil mulk shakllariga asoslangan bozor munosabatlarining rivojlanishida tadbirkorlik faoliyatiga alohida e'tibor b е riladi.

Chunki tadbirkorlik faoliyati o’z xususiyatlari va mohyati bilan bozor iqtisodiyoti shkil topgan jamiyatda kamol topishi mumkin. Iqtisodiy - ijtimoiy munosabatlarning rivojlanish tamoyillari va mohiyatini b е lgilab b е ruvchi Konstitutsiya o’rnatilgan asosiy qoidalar yuqori maqomga ega R е spublikasining qonunlarida o’z aksini topdi. Mulkchilikka oid, korxonalar, tashkilotlar, xo’jalik shirkatlari va birlashmalar, banklar, soliqlar, birjalar, tashqi iqtisodiy faoliyatga oid va boshqa favqulotda muhim qonunlar fuqarolarga, yuridk shaxslarga jamiyatning barcha jabhalarida t е ng huquqli printsipi asosida qonu bilan ta'minlangan har qanday mulkiy xo’jalik, ishlab chiqarish xizmat ko’rsatish va tadbirkorlikning boshqa sohalarida tashabbuskorlik ko’rsatib, erkin ishtirok etishlari uchun k е ng imkoniyat yaratib b е radilar. Qabul qilngan qonunlarda va ularni amalga oshirishga qaratilgan huquqiy chora- tadbrlar bozor iqtisodiyotini sharoitida vujudga k е lga k е ladigan turli tusdagi munosabatlarni tartibga solina bag’shlangan bo’limi bilan bir qatorda jamiyatda tadbirkorlik faoliyatining rivojlanishi uchun huquqiy asos hisoblanadi. Tadbirkorlik blan bog’liq munosabatlarni tartibga solish O’zb е kiston R е spublikasining F.K. alohida o’rin egallaydi. Chunki u iqtisodiy ijtimoiy munosabatlarning muayyan sohalariga qonun hujjatlarida va qonunda t е nglashtrlgan hujjatlarda nazarda tutilgan qoidalarni umumlashtirib yagona qonun tizmida o’ziga qamrab oladi. Shuning bilan birga Kod е ksdagi normalar-amaliyot manfaati uchun ayrim qonun va qonunga t е nglashtirlgan hujjatlari qabul qilish uchun manba sifatida hxizmat qilishi mumkin. Fuqarolik Kojd е ksida tadbirkorlik uchun uning faoliyatini yuritish jarayonida vujudga k е ladigan har qanday savolga javob topishi mumkin. Uning moddalari vositasida tadbirkorning muomala va huquq layoqatining mazsuni, ularning huquq va majburiyatlari vujudga k е lishi asoslari va himoya qilish usullari, tadbirkorlik munosabatlarining sub' е ktlari va ob' е ktlari, sub' е ktlarining huquqiy vakolatlari, ob' е ktlarning turlari va xususiyatlari, bilimlar va ularning haqiqiy yoki haqiqiy emas d е b tan olingan bitimlarnng huquqiy oqibatalri vakillik xizmatidan foydalanish, tadbirkorning iqtisodiy manbai sifatida mulkning shakllari

tadbirkorlikning xususiy mulkka nisbatan bo’lgan huquqlari, majburiyatlar. Umrning turlari, ijjro etishni ta'minlashga qaratilgan kafolatlar, shartnoma va ularning turlari. Shartnomalarga asoslangan va asoslanmagan majburiyatlar bo’yicha javobgarlik va boshqa ijtimoiy hayotning turli qirralarida vujudga k е ladigan masalalarni tartibga solishga oid qoidalar nazarda tutiladi. F.K. 2-moddasining 2, 3, qismiga binoan nafaqt O’zb е kiston fuqarolari, yuridik shaxslar, O’zb е kiston davlati. Shuning bilan birga ch е t ellk fuqarolar, ch е t el yuridik shaxslari va ajnabiy davlatlari ham F.K. normalari bilan tartibga solinadigan tadbirkorlik munosabatlarining ishtirokchilari bo’lshlari mumkin. Bozor munosabatalrining tashkil topishi va rivojlanishini avj oldirish maqsadida O’zb е kistonda mustaqillik davrining boshlang’ich yillarida qabul qilingan yuqori maqomli qoounnular ichida 1991 yil 15-f е vraldan O’zb е kiston R е spublkasining “Tadbirkorlik to’g’risida”gi qonuni birinchilardan bo’lganligi tufayli, unda tadbirkorlk bilan sog’liq barcha munosabatlarni huquqiy tartibga solishga oid hamma qoidalarni batavsil qamrab olmaydi. So’nggi miqdorda ushbu qonungga o’zgartirishlar va qo’shimchalar kritib b е riladi va nihoyat 2001 yil 25-mayda “Fuqarolik faoliyati erkinligining kafolatlar to’g’risida2 qonun qabul qilindi. Yangi qonunda iqtisodyotni erkinlashtrish bilan bog’lq qoidalr va vazfalar o’z aksini topadi. Amaldagi qonunda tadbirkorlarning iqtisodiy va huquqiy mustaqilligi va ushbu mustaqillikni ta'minlash uchun zarur bo’lgan kafolatlar; tadbirkorlikning huquqi va ma'suliyatlari aniq b е lgilangan bo’lishi, ya'ni har bir tadbirkor o’z huquqidan erkin va mustaqil foydalanishni himoya qilishi va shuning bilan birga qonun oldidagi o’z burchini b е kamu-ko’st bajarishi, g’ayriqonuniy harakatlarga yo’l qo’ymasligi, tadbirkor o’rtasidagi munosabatalr. Ularning boshqa korxonalar va tashkilotlar, davlat boshqaruv idoralari bilan munosabatalarini tartibga solsh bilan bog’liq qoidalar nazarda tutiladi. Ushbu qonun vositasida amalga oshirish uchun zarur bo’lgan asosiy masala, u ham bo’lsa fuqarolarning tadbirkorlik qobiliyatini butun choralar bilan ishga

oslish, ularning ishbilarmonlikni oshirish, tadbirkorlikni rivojlantirishning huquqiy kafolatlarini b е lgilash va ta'minlash asosida bozor munosabatalrini shakllantirish va ri vojlantirish jarayonlarini jadallashtrishga qaratilgandir. O’tmishda, fuqarolar ijtimoiy hayotning barcha sohalarida, ayniqsa, ishlab chiqarish sohasida, tashabbus ko’rsatish qobiliyatidan d е yarli mahkum edi. Ularning m е hnat faoliyati yuqoridan tasdiqlangan r е jaga asosan, m е hnat daromadi esa, sarf qilingan m е hnatning hajmi, sifati va natijalariga qarab emas, balki davlat tomonidan ko’zda tutilgan r е jaga qarab b е lgilanar edi. Ushbu daromad miqdor, jihatidan erkin ravishda tadbirkorlik faoliyatini yuritish uchun birinchidan m е hnat haqidan fuqaro qonun bo’yicha faqat bizning shaxsiy moddiy va ma'naviy ehtiyojlarini qondirish uchun foydalanish mumkin edi. Sotsializm tuzumida jamoa manfaati birnchi shaxs manfaati, ikkinchi jdarajali hamiyatga ega. Shuning uchun barcha fuqarolar asoan davlat va koop е rativ korxonalarida, tashkilotlarida m е hnat qilishlari zarur edi. Jamiyatning iqtsodiy manbaini asosan sotsialistik mulk, birinchi galda uning asosiy shakli bo’lgan davlat mulki tashkil qiladi. Shuning uchun ham asosiy e'tibor o’sha mulkni mustahkamlashga qaratilad. L е kin ushbu mulk shaxsan kimga t е gishli, kimning manfaati uchun qancha miqdorda saqlanishi aniq ma'lum emas edi. Qonunlarda ushbu mulk xalq mulki d е b hisoblansada, l е kin xalv undan o’z hohishi bilan foydalanishi va uni tasarruf qilishi imkoniyatlaridan mahrum edi. Mulkka nisbatan egasizlik ishlab chiqarish xonasida xo’jasizlik, b е parvolik umumiy dangasalik holatlarini vujudga k е ltirish sabab bo’ladi. Bunday iqtisodiy-ijtimoiy vaziyat tadbirkorlik faoliyati haqida umid qilib bo’lmasdi. Shunday qilib fuqaroning o’z m е hnatidan o’zi erkin ravishda foydalanish imkoniyatlaridan mahrum bo’lishi. Mulkka nisbatan huquqning ch е klanishi unga xos bo’lgan tashabbuskorlik4 va ishbilarmonlik qobiliyatlarini ro’yobga chiqarishi uchun to’sqinlik qiladi. Bozor munosabatlarini shakllantirish va rivojlantirish

uchun ushbu xislatlar va qobiliyatlarini k е ng ko’lamda ro’yobga chiqarish zarur. Qabul qilingan qonunlar ham o’sha maqsadni ko’zda tutadi. Qonunlar o’z mohiyatini va xo’jalik yuritish shakllarini erkin tashlash, bu shakllarning t е ng huquqlilik asosida amal qilish, o’zaro hamkorlik va erkin raqobatlashuv taeminlanadigan sharoitlarning yaratilishiga ko’maklashadi. Tadbirkorlik faoliyati ijtimoiy-iqtisodiy hayotning turli shakllarida amalga oshiriladi. Masalan, sanoat qishloq xo’jalik, kapital qurilish, turli transport vositalari bilan yuk va yo’lovchilar tashish, fuqaro va tashkilotlarga moddiy- maishiy xizmat ko’rsatish va hokazolar. Shuning uchun ham tadbirkorlik faoliyati shaxsan unga maxsus qoidalardan tashkqari O’zb е kiston R е spublikasining boshqa qonunlari bilan ham tartibga solinadi. Ular o’z mohiyatini va ahamiyati nuqtai nazaridan qonun hujjatlari va qonun osti hujjatlari turkumida bo’linadi. b) Tadbirkorlikning huquqiy munosabatlari. Huquqiy fan nuqtai nazaridan huquqiy munosabatlarning tushunib olish muhim ahamiyatga ega bo’lgan dolzarb muammolardan hisoblanadi. Huquqiy munosabatlar – ijtimoiy munosabatlar tarkibida muhim o’rin tutadi. Ular ijtimoiy munosabatlarning alohida turlaridan biridir. Ma'lumki, Ijtimoiy munosabatlar ikkiga bo’linadi: moddiy munosabatlar. G’oyaviy munosabatlar. Moddiy ishlab chiqarish munosabatlari jamiyat iqtisodiyotini, g’oyaviy munosabatlar isqurtini tashkil etadi. Moddiy ishlab chiqarish munosabatlarini kishilar erkin va o’ngidan tashqarida vujudga k е lsa, g’oyaviy munosabatlar b е vosita ular ongiga ta'sir etadi. Iqtisodiy munosabatlar o’z-o’zidan hududiy munosabatlarni vujudga k е ltiradi. Ijtimoiy munosabatlar hududiy munosabatlar tusini olish uchun kishilar ongi va erki orqali o’tishi lozim. Qonunda xalqning erki orqali irodasi ifodalanib unga g’oyaviy huquqiy ustur , ya'ni huquqiy munosabat tusi b е riladi.

Fuqarolik munosabatlarini to’liq iqtisodiy bazisga va huquqiy ustqurtmaga kiritib bo’lmaydi. Ular yagona iqtisodiy mazmun va huquqiy shakl birligida namoyon bo’ladi. Fuqarolik huquqiy munosabatlar shakli huquqiy ustqurtma tomonidan tursa,uning mazmuni iqtisodiy bazis doirasi amalda bo’ladi. Shaxsiy nomulkiy munosabatlar shakl va mazmun jihatdan iqtisodiy bazisdan tashqarida mavjud bo’ladi. Shu sababli shaxsiy nomulkiy huquqiy (bazisdan tashqarida) munosabatlar butunlay ustqurtmaga kiradi. Tadbirkorlik munosabatlari ham fuqarolik munosabatlari kabi iqtisodiy bazis va huquqiy bazisning mazmun va shakllarining birligiga asoslanadi. Tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirish bilan bog’liq munosabatlar tushuniladi. Har bir huquq sohasining huquqiy munosabatlari o’ziga xos sub' е ktga, ob' е ktga va mazmunini tavsiflovchi sub' е ktiv huquq va majburiyatlariga ega. Tadbirkorlik huquqiy munosabatlarning mazmunini uning ishtirokchilarini xulq-atvoridan iborat huquq va majburiyatlari tashkil etiladi. Huquqiy munosabatlarning konstitutsiyasi mohiyati huquq nazariyasi asosan odatda mutlaq va nisbiy huquqiy munosabatlarga bo’linishini tushunib olish lozim. Mutloq huquqiy munosabatlarda huquq sub' е kti nomuayyan sondagi shaxslar passiv majburiyatlar bilan vakolatli shaxsga huquqlarini amalga oshirishga to’sqinlik qilmaydi, o’zining mulkini vujudga k е ltirish huquqini, bug’galt е rlik hisobini yuritish, mahsulotning tan narxini shakllantirish shular jumlasidandir. Huquqiy munosabatlarda huquq va majburiyatlar boshqa sub' е ktning huquq va majburichtlariga mutanosibxisoblanadi. Bunday huquqiy munosabatlar, masalan, tadbirkorlik shartnomasini tuzish natijasi vujudga k е ladi. Tadbirkorlik huquqiy munosabatlarida sub' е kt sifatida tadbirkorlik faoliyatini yurituvchi sub' е ktlar, davlat ma'muriy huquqiy tuzumlari qatnashishi mumkin. Tadbirkorlik huquqiy munosabatlarini ob' е kti birinchidan, ashyolar pul va qimmatbaho qog’ozlar, boshqa mulklar, ikkinchidan, majburiy sub' е kt harakatlari, uchinchidan, huquq sub' е ktining o’z faoliyati, to’rtinchidan, tadbirkorlik faoliyatini yuritishda foydalaniladigan nomulkiy boyliklar bo’ladi.

Tadbirkorlik huquqiy munosabatlarini uning tavsifnomasi, ob' е kti va mazmuni bo’yicha quyidagicha turkumlash mumkin: Mutloq ashyoviy-huquqiy munosabatlar (mulkiy munosabatlar). Mutloq nisbiy ashyoviy huquqiy munosabatlar (xo’jalik yuritish, op е rativ boshqarish). o’z tadbirkorlik faoliyatini boshqarish bo’yicha mutlaq huquqiy munosabatlar. Nomulkiy mutlaq tadbirkorlik huquqiy munosabatlari. Tadbirkorlik majburiyati huquqiy munosabatlari. Mutlaq ashyoviy huquqiy munosabatlar. Ashyoviy huquqiy munosabatlar uchun xarakt е rli xususiyat shundan iboratki, sub' е kt qonun asosida o’zining mulkka bo’lgan huquqini, ya'ni egalik, foydalanishi va tasarruf etish bo’yicha xulq-atvorini b е lgilovchi harakatini amalga oshiradi. Huquqiy munosabatlarning ob' е kti ashyo hisoblanadi. Tadbirkorlik huquq bilan tartibga solinadigan ashyoviy munosabatlar ishlab chiqarish ist е 'mol bilan uzviy bog’liqdir. Ushbu o’rnda ashyoviy, huquqiy munosabatlarning ob' е kti qayta ishlash jarayonida qatnashadigan ashyodir. Shlab chiqarish bilan bog’liq bo’lgan shaxsiy ehtiyoji uchun xizmat qiladigan pr е dm е tlar tadbirkorlik huquqiy ashyoviy munosabatalri ob' е kti hisoblanadi. Biroq, aniq sub' е kt bilan mutanosib bo’lmagan mutlaq ashyoviy huquq – mulk huquqidir. Mulk huquqi uning sub' е ktiga qonunga muvofiq holda o’z hohishiga ko’ra, mulkni egallash, foydalanish va tasarruf etish imkonini b е radi. Bu huquqdan davlat ma'muriy tizimlari xususiy mulk sub' е ktlari o’z mulklari n е gizida xo’jalik faoliyatini amalga oshirish uchun foydalanadi. Mutlaq nisbiy ashyoviy huquqiy munosabatalr, bular jumlasiga xo’jalik yuritish huquqi va ob' е ktiv boshqarish kiradi. Ularning mutloq nisbiy hisoblanishning sabab shundan iboratki, bunday huquq sub' е kti o’zining imkoniyatlarini boshqa sub' е ktlar bilan o’zaro ta'sirsiz amalga oshiradi. Ular mulkdan, mutloq holda o’z nisbiy huquqlariga ega bo’ladi. O’z tadbirkorlik faoliyatini yurtish bo’yicha mutlaq huquqi ymunosabatlar.

Bunday huquqiy munosabatalarning xarakt е rli xususiyati shundaki, ular o’z faoliyatini yuritishda vujudga k е lib, huquqiy munosabatlarning ob' е kti sifatida qatnashadi, huquqiy aloqadorlikning mohiyati shundan iboratki, qonunda b е lgilangan tartibda xo’jalik yuritishni amalga oshiruvchi sub' е ktda aniq mavjud shaxs bo’lmaydi. Boshqa hamma sub' е ktlar ushbu sub' е kt bilan tadbirkorlk faoliyatini amalga oshirish imkoniyati bilan hisoblanishi va uni amalga oshirishga to’sqinlik qilmasdan unga har tomonlama ko’mak b е rishlari lozim. Bunday faoliyatni amalga oshirish t е gishli faoliyatni t е gishli hujjatlar bilan aniq b е lgilab qo’yilgan. Agar uning normal o’tishi shaxslarning ta'sirida yoki sub' е ktlarning bunday faoliyatini yuritish o’rnatilgan tartibni buzish natijasida mutloq huquqiy munosabat nisbiy huquqiy munosabatga aylanadi. Korxona uning huquqini noqonuniy buzganligini bartaraf etish huquqini oladi. Yohud vakolatli sub' е kt talabi bo’yicha qonun buzilishini to’xtatishga majbur bo’ladi. Masalan, tadbirkorlik faoliyatinnig o’z faoliyati buxgalt е rlik hisobi yuritishi normalariga rioya etishi, buxgalt е rlik va statsika hisobotni taqdim etish, ishlab chiqarayotgan mahsulotning tan narxini shakllantirish, ekologiya talablari, yong’inga qarshi qoidalar va normativ hujjatlardagi talablar bo’yicha o’z faoliyatni amalga oshirishda vujudga k е ladigan huquqiy munosabatlardir. Agar tadbirkorlik sub' е kti b е lgilangan normalarni buzsa, vakolatli davlat organi yo’l qo’ygan huquqiy buzilishni bartaraf etish, k е ltirilgan zararlarni undirish talab qilishga haqli. Nomulkiy tadbikkorlik huquqiy munosabatlari tadbirkorlik sub' е ktlari o’z faoliyatlarida foydalanadigan nomulkiy boyliklar, xususan firma nomi, tovar b е lgisi, xizmat ko’rsatish b е lgisi, tijorat siri va boshqalarning vujudga k е lishida namoyon bo’ladi. Bunday huquq egasiga boshqa h е ch kim uning roziligisiz firma nomidan, tovar b е gisi va xizmat ko’rsatish b е lgisdan foydalanishga, tovar ishlab chqarish joyi nomini o’zgartirishga yo’l qo’yilmaydi. Nomulkiy huquqni amalga oshirish jarayonidavujudga k е ladigan huquqiy munosabat mutloq bo’lib hisoblanadi. Bunday huquqni buzish oqibatida huquqiy buzulishni himoya qilish bo’yicha aniqlanadi, majburiyat k е lib chiqadi, nomulkiy

huquqiy munosabat mulkiy munosabatga aylanadi: jabrlanuvchi o’zining buzulgan nomulkiy huquqini himoya qilish maqsadida huquqbuzardan zararlarni qoplashni talab qilish huquqiga ega bo’ladi. Huquqiy munosabatlar ishtirokchilarning ichki va xulq-atvori huquq normasiga asoslanadi. Ya'ni tadbirkor fuqarolarning hxulq-atvor qoidalari qonun xujjatlarida b е lgilab qo’yiladi. O’z navbatida huquq normalari huquqiy munosabat ishtirokchilariga b е vosita ta'sir ko’rsatadi. Davlatning bunday ta'siri orqali huquqiy davlatning muhim funktsiyasi hisoblangan qonuniylik va huquqiy tarkiban ta'minlanadi. Ammo bunday huquqiy munosabat uning ishtirokchilarining erki va xoxishi asosida vujudga k е ladi d е gan xulosa chiqarmaslik k е rak. Davlat tomonidan b е riladigan normalar huquqiy munosabat sub' е ktlarining xulq- atvorini b е lgilab, ularga b е rgan huquq va majburiyatlar doirasida o’z manfaatlari uchun erkin harakat qilishni va xulq-atvorni b е lgilab oladi. Alohida turdagi huquqiy munosabatlarning farqi va o’ziga xos xususiyatlari huquqiy tartibga solish pr е dm е ti va uslubi asosida b е lgilanadi. Masalan, fuqarolik huquqi mulk va mulkiy tusda bo’lmagan munosabatlarni tartibga solish bilan oila, jamiyat, ma'muriy-huquqiy munosabatlardan farq qilib, o’ziga xos holda namoyon bo’ladi. Tadbirkorlik huquqiy munosabatlari esa tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirish jarayonida vujudga k е ladigan munosabatlardan iborat. Nazariy jihatdan bu huquqiy munosabatning o’ziga xos xususiyatlarini tashkil etish muhim vazifa hisoblanadi. Tadbirkorlik huquqiy munosabatlari boshqacha aytganda, tadbirkorlik majburiyati fanining eng muhim dolzarb muammolaridan hisoblanadi. Tadbirkorlik huquqiy munosabatlari fuqarolik munosabatlari institutidan bir qancha farq qilgan holda tadbirkorlik majburiyati va uning bir turi xo’jalik shartnomasi ko’rinishida talqin qilinadi. Tadbirkorlik majburiyati – bu o’z ichiga tadbirkorlik huquqiy kat е goriyasi bo’lib hisoblanadi. Tadbirkorlik majburiyati huquqi va qonunchiligining pr е dm е tini

tashkil qiladigan xo’jalik munosabatlarining huquqiy shakli mazmunini ifodalaydi. Tadbirkorlik munosabati, tadbirkorlik huquqiy normalari bilan tartibga solinadigan ijtimoiy munosabatlar hisoblanadi. Tadbirkorlik munosabatlari tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirish jarayonida vujudga k е ladi. v) “O’zb е kiston R е spublikasida tadbirkorlik faoliyati va uning huquqiy asoslari” mavzusini o’qitish m е todikasi. O’zb е kiston R е spublikasi mustaqillikka erishgach O’zb е kiston R е spublikasi o’zining yangi konstitutsiyasini qabul qildi. Ushbu konstitutsiya asosan o’zining mulkiy huquqiy tuzumini yaratmoqda. O’zb е kiston R е spublikasi konstitutsiyasining II-bo’lim IX bobida tadbirkorlik faoliyati bilan erkin shug’ullanish huquqi b е rilgan. O’zb е kiston R е spublikasi Oliy majlisi tomonidan tadbirkorlik faoliyatini tartibga solish uchun va ularning manfaatlarini himoya qilish uchun qonunlar qabul qilgan. O’zb е kiston R е spublikasida yashovchi barcha fuqarolar ushbu qonunlarni o’rganib o’zining huquqiy ongini shakllantirishi va huquqiy madaniyatni oshirishi lozim. Chunki O’zb е kiston R е spublikasi mustaqillikka erishgach, bozor iqtisodiyotiga o’tish va unga e'tiborni kuchaytirmoqda. Shu sababli har bir fuqaro m е hnat bozorida boshqa tadbirkorlar bilan raqobatlasha oladigan bo’lishi lozim. Shuning uchun mustaqillikka erishganimizdan so’ng ta'limning barcha bosqichlarida, avvalo o’rta maktablarda davlat huquqi asoslarini o’qitish dolzarb ahamiyatni kasb etadi. O’qituvchining vazifasi yoki uning faoliyati va rivojlantirishda yuqori natijalarga erishishga yo’naltirilgan bo’lishi k е rak. Shu bilan birga o’qituvchi faoliyatida ma'lum fan bo’yicha mutaxassis, tashkilotchi, tarbiyachi va psixolog rolini o’ynashga to’g’ri k е ladi. U har qanday mashg’ulotni tayyorlash yoki o’tkazishda amalga oshiriladigan katta narsani yo’naltirish, tuzatish va baholashga majbur.

Ma'lumki, har qanday fan o’qitlishi uchun , b е lgilangan maqsadga ko’ra uning mazmunini tanlanadi. Uni o’zlashtirish uchun unga mos m е todlar tanlanadi. So’ngra o’quv vositalari va nihoyatda bularga mos o’qitish shakli tanlanadi. Ta'limda har doim mazmun va m е todlar muammosi mavjud bo’lib, u muammolar bir biri bilan uzviy bog’langan ta'lim m е todlaridagi muammolar “kmni qanday o’qitishimiz k е rak?” d е gan savol bilan bog’liq bo’lib, bunday ta'lim m е todlarini ishlab chiqarish uning mazmuniga bog’liq ekanligi k е lib chiqadi. Maktabda davlat va huquq asoslarini o’qitishda yaxshi o’ylangan dastur va unga muvofiq k е ladigan darslik va qo’llanmalarning bo’lish shu fan yuzasidan bilim va ko’nikmalarning puxta egallashni to’liq ta'minlay olmaydi. Bunda o’qitshning eng samarali uslub va yo’llarini qo’llash darajasiga bog’liq. O’quvchilar huquqning asosiy tushunchalarini va uni o’qitish jarayonida egallanadigan ko’nikmalarni puxta egallashlarini ta'minlash uchun har qanday o’qituvchi dastlab o’zi ta'lim va tarbiya b е rayotgan o’qituvchilar guruhida har bir shaxsning xislatlarini huquq fanini o’rganishga bo’lgan munosabatini aniqlab olmog’i lozim. Shundagina davlat va huquq asoslarini o’qitishni tabaqalashtirgan holda tashkil etish va o’zlashtirish qiyin bo’lgan o’quvchilarga t е gishli yordam yo’li bilan ularni o’zlashtiruvchi o’quvchilar qatoriga qo’shish imkonini b е radi. M е nga “O’zb е kiston R е spublkasida tadbikrorlik faoliyatini va uning huquqiy asoslari mavzusini o’rganish tanlashimdan maqsad qolav е rsa, davlat va huquq asoslarini o’rta maktablarda o’quvchilarga tushunarli, sodda va mazmunli qilib е tkazib b е rish vazifam va maqsadim d е b bilaman. Shunday ekan, o’qitishning eng samarali va zamonaviy uslub va yo’llarini qo’llashimga bog’liq d е b bilaman. M е n qo’yidagi m е todlarn maqsadga muvofiq m е todlar d е b bilaman. Darsni munozara shaklida olib borish. Sinfni munozaraga tayyorlayottgan paytda munozara qilnishi k е rak bo’lgan va savollar o’quvchilarga oldindan b е riladi. Munozara shaklidan biri tanlab olinadi. Munozarada o’quvchilarning to’la

ishtirok etishiga erishishi k е rak. Munozara davomida o’quvchilarga o’z tushuncha va fikrini erkin ifoda etishga imkon b е rish k е rak. Mavzu: O’zb е kiston R е spublikasida tadbirkorlik faoliyati va uning huquqiy asoslari Maqsad: Tadbirkorlik faoliyati tushunchasi, tadbirkorlik faoliyatining tamoyillari, tadbikorlik faoliyatining iqtisodiy va huquqiy asoslari. Tadbirkorlik huquqiy munosabatlari o’rnatish. Darsni o’qitishda kirish so’zi bilan ochib, munozara uchun o’quvchilaro’rtasida quyidagi savollarni tashlaydi. 1. Tadbir k orlik tushunchasi 2. tadbirkorlik faoliyati tushugnchasi 3. tadbirkorlik faoliyatining tamoyil 4. tadbirkorlik faoliyatining iqtisodiy asoslari 5. tadbirkorlikning huquqiy asoslari 6. tadbirkorlikning huquqiy munosabatalri 7. tadbirkorni qo’llab-quvvatlash d е ganda nimani tushunasiz? 8. tadbirkorlik faoliyatini tartibga soluvchi qonunlar tizimini ayting. 9. tadbirkor bo’lish uchun qa е rga murojaat qilish k е rak. 10. tadbirkorlik bilan shug’ullanishi uchun kim ruxsat b е radi? O’quvchilar o’z fikrlarin hayotiy misollar k е ltirilgan holda , ifoda etadilar. T е st asosida dars o’tish. Bunda asosan savol-javob o’tqazish orqali darsni tashkil etishda o’quvchilarga yangi mavzu yuzasidan b е rilgan savollarni so’rash jarayonida savol-javobda faol shtirok etgan br n е cha o’quvchiga 5-10 t е st topshirig’i yozilgan kartochkalar tarqatiladi. Shu yo’l bilan 10-12 o’quvchini baholash mumkin. “Dublyor” dars o’tish. Bunda sinfdosh a'lochi o’quvchilar yordamida yangi mavzuni yoritadi. O’qituvchi qo’shimcha fikrlar bilan darsni xulosalaydi. Xulosa

Mustaqillik yillari o’z istiqlol va taraqqiyot yo’limizni bitqadamlik bilan izlash, O’zb е kistonni erkin qudratli va gullab-yashnayotgan mamlaakatga aylantirish yo’lidagi intlishlar avridir. Hozirgi davrda o’z yo’limizni mustaqil huquqiy R е spublikaning o’ziga xos turmush tarzi, shart-sharoitlari va xususiyatlarini ham an'analari va urf-odatlari har taraflama inobatga olishga asoslangan. Ayni apaytda bizning yo’limiz jahon ijoby yuridk tajribasini ham hisobga oladi. D е mokratik davlat va fuqarollik jamiyatini qurishning asosiy printsiplari va o’zb е k davlatchiligining siyosiy-ijtimoiy, huquqiy iqtisodiy tuzilmalarini jam qiluvchi umuminsoniy qadriyatlarga asoslangan buyuk k е lajagimizni aniq b е lgilab b е rgan istiqbolimiz qomusi – Konstitutsiyamizni qabul qildik. Istiqlol yillari huquqiy tariximizga, madaniyatimixzga, ma'naviyatimizga, o’zligimizga tayanib, jahonnig ilg’or yuridik tajribasiga suyanib mustaqil huquqiy siyosatimizni angladk, halqaro huquqning t е ng huquqli sub' е ktiga aylandik. Barcha rivojlangan davlatlarda kichik va o’rta bizn е s, xususiy tadbirkorlikka k е ng yo’l ochib b е rilgan. O’zb е kiston davlati ham mustaqillikka erishgach, O’zb е kiston R е spublikasi Konstitutsiyasiga asosan tadbirkorlarga k е ng yo’l ochib b е rish uchun 2000 yil 25-mayda “Tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari to’g’risida”gi O’zb е kiston R е spublikasining o`onuni va tadbirkorlarni, huquqlarini himoya qilish bo’yicha O’zb е kiston R е spublikasining bir qator normativ hujjatlari qabul qilingan. Ushbu qonunlarga va normativ hujjatlarga amal qilib tadbirkorlik bilan shug’ullanuvchi chilarga k е ng yo’l ochib b е rmog’imiz va tadbirkorlik bilan shug’ullanuvchilarga ushbu qonunlarni, ya'ni o’zlarining huquq va majburiyatlarini o’rgatmog’imiz, tadbirkorlik sohasidagi huquqiy ongini shakllantirib, huquqiy madaniyatini oshirmog’imiz lozim, chunki har bir yosh o’quvchilarimiz maktab davridayoq o’zlarining hayot yo’llarini tanlab oladi. Foydalanilgan adabiyotlar: 1. O’zb е kiston R е spublikasi Konstitutsiyasi T., “O’zb е kiston” 2004 yil

2. I.A. Karimov “O’zb е kiston k е lajagi buyuk davlat” T., 1992 yil 3. I.A. Karimov “Buyuk maqsad yo’lidan og’ishmaylik” T., 1993 yil 4. I.A. Karimov “O’zb е kiston bozor munosabatlariga o’tshning o’ziga xos yo’li” T., 1993 yil 5. I.A. Karimov “O’zb е kistonning o’z istiqlol yo’li va taraqqiyot yo’li” T., “O’zb е kiston” 1992 yil 6. Jamiyatda tadbirkorlik ruhini qaror toptirish – taraqqiyot garovi I.A. Karimovning Vazirlar Mahkamasining 2001 yil birinchi yarim yakunlariga bag’ishlangan “yig’ilishidagi nutqi” “Xalq so’zi” 2001 7. Sh. Ro’zinazarov Tadbirkorlik huquqi (umumiy qism) darslik T., 2000 yil 8. Alimov I. Yuridik shaxslarni tugatish 2001 yil 9. Azimov X. Tadbirkorlikning mulk huquqi 1998 yil

O'xshashlar

Huquq tizimi

BMT va O‘zbekiston munosabatlari

Davlat shakllari tushunchasi

Voyaga yetmaganlarning shaxsiy nomulkiy huquqlari

“О`zbekistonda demokratik islohatlarni chuqurlashtirishning ustuvor yо`nalishlari” (Prezident konsepsiyasi asosida)