Islom dinida qasam tushunchasi - Huquqshunoslik - Diplom ishlar

Islom dinida qasam tushunchasi

Yuklangan vaqt:

26.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

442.5 KB

Ko'chirib olish

XADICHAI KUBRO AYOL QIZLAR O`RTA MAXSUS ISLOM BILIM YURTI G’oziyeva Odinaxon Xomidjon q izi ning Islom dinida qasam tushunchasi mavzusidagi Ilmiy rahbar: Kenjaboyeva D. Taqrizchi: Qutbiddinova M. TOSHKENT-201 4

MUNDARIJA Kirish …………………………………………………………………… . . . .3 I BOB. Shariatda qasam 1.1. Qasam to’g’risidagi oyatlar……………………………………………………...10 1.2. Hadislarda qasam mavzusi……………………………………………………....25 II. BOB 2.1. Iylo va uning hukmlari…………………………………….…………………….33 2.2. Qasamning turlari va uning kafforoti………………….………………………...39 X ulosa .............. ................................. .................................................................... .43 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati ……………………………….………………45 2

K irish Mavzuning dolzarbligi. Alloh taolo Moida surasining 3 - oyatida marhamat qilib aytadiki: ملاسلاا مكل تيضرو ىتمعن مكيلع تممتا و مكنيد مكل تلمكا مويلا انيد “Bugungi kunda Men sizlarninig diningizni mukammal qilib berdim, sizlar uchun ne’matimni to‘liq qildim va sizlar uchun islomni din deb rozi bo‘ldim”. Ushbu oyati karima Payg’ambarimiz Muhammad sollallohu alayhi vasallamning vidolashuv xajlari vaqtida nozil bo’ldi. Shu vaqtga qadar musulmonlarning shu h rati oshib, i slom chor-atrofga yoyilgan, hamma ularga havas va hurmat bilan qaraydigan bo’lgan edi. Payg’ambarimiz sollallohu alayhi vasallamning umrlari oxirlashib, vidolashuv hajini ado etar edilar. Bu haj Islom g’alabasining tantanasiga aylanib ketdi. O’sha paytda kofirlarning: Muhammad va unga ergashgan yalangoyoqlarni yer yuzidan yo’qotib yuboramiz, deyishga tillari bormasdi. Aksincha, ularning ko’plari musulmonlikni qabul qilgan yoki qabul qilish arafasida turardilar. Qolganlari esa, yangi din ravnaqiga xasad bilan qarab turishsa ham, Islomga zarar yetkazishdan umidlari batamom uzilgan edi. Bu oyat Qur ’o ni karimning oxirgi tushgan oyatlaridan biri h isoblanadi. Bu oyat nozil bo’lganda barcha musulmonlar, dinimiz mukammal bo’ldi, Alloh bizga bizga ne’matini batamom qilib berdi, deb xursand bo’lib bayram qildilar. Ammo iymon to’la qalbli inson, buyuk idrok va aql sohibi Umar ibn Xattob roziyallohu anhu yig’lagan edilar. Buni ko’rgan sahobalar tashvishga tushdilar va: Sizga nima bo’ldi, nima uchun yig’layapsiz, deb so’raganlarida, u zot: har bir narsa mukammal bo’lganidan so’ng unga nuqson yetish boshlanadi. Men bu oyatni Payg’ambarimiz sollallohu alayhi vasallamning vafotlari yaqinlashganligiga belgi deb bilmoqdaman, deb javob bergan ekanlar. Bu andisha haqiqat bo’lib chiqdi: Payg’ambarimiz sollallohu alayhi vasallam shu oyat nozil bo’lganidan sakson bir kun o’tganidan so’ng vafot etdilar. Bir guruh yahudiylar Umar roziyallohu anhu huzurlariga kelib: Sizlarning kitobingizda bir oyat bor, agar shu oyat biz yahudiylarga nozil bo’lganida edi, o’sha 3

oyat tushgan kunni o’zimiz uchun bayram qilib olar edik, deganlarida, hazrati Umar roziyallohu anhu: Qaysi oyatni aytmoqchisizlar,-deb so’rabdilar. Yahudiylar: Bugungi kunda sizlarning diningizni mukammal qilib berdim, oyatini, deyishibdi. Shunda hazrati Umar roziyallohu anhu: Biz u kunni bir emas, ikki bayram qilganmiz: ham juma – haftalik bayram, ham iydi Qurbon – yillik bayram, deb javob bergan ekanlar. Islom dinining mukammal qilingani, ne’matning batamom to’liq qilib berilganligi va Islomni din deb rozi bo’lganligi to’g’risidagi xabar faqatgina o’sha zamon musulmonlari yoki umuman musulmonlar uchungina emas, balki, butun insoniyat uchun katta xushxabar va bashorat edi. Bu ulkan shodlik xabari insoniyat o’zining uzoq tarixi davomida saodat izlab qilgan harakat va urinishlariga toj kiydirib, go’zal natija bergan edi 1 . Insoniyatni yaratgan Alloh taolo uni asta – sekin tarbiya qilib keldi. Hamma avlodlarga Islomni din qilib bergan bo’lsa ham, har zamon va har makonga o’ziga xos shariat berdi: اجاهنم و ةعرش مكنم انلعج لكل “ Sizlardan har bir ( ummat ) uchun ( alohida ) shariat va yo’l ( ta’yin ) qilib qo’ydik ” 2 . Birinchi Odam alayhissalomga berilgan shariat o’sha davrdagi sodda hayotga mos va o’sha vaqt voqehligini xisobga olgan sodda shariat edi. Keyingi davrlarda ham xuddi shu qoida asosida har zamon, makon va jamiyatning o’ziga xos holatlarini e’tiborga olib shariatlar yuborib turdi. Keyin kelgan shariat o’zidan avvalgisidan to’liqroq, mukammalroq bo’lardi. Avvalgi payg’ambarlar o’z qavmlarigagina yuborilardilar. Ularning payg’ambarliklari, shariatlari ma’lum muddatga, ma’lum makonga va ma’lum jamiat yoki qavmga xos edi. Shu tariqa ko’plab payg’ambarlar, shariatlar yuborildi. Nihoyat - insoniyat o’z kamoliga yetgan paytda, Alloh taolo payg’ambarlarning oxirgisi Muhammad sollallohu alayhi vasallamga samoviy kitoblarining so’nggisi Qur’oni karimni nozil qildi va u zot orqali jamiki insoniyat uchun, har zamon va har makonga salohiyati bor shariat-islom shariatini joriy qildi: 1 Tafsiri hilol (moida porasi) 18-bet 2 Moida surasi 48-oyat. 4

نيــملعلل ةمحر لاا كانلسرا ام و “ (Ey, Muhammad!) Biz S izni ( butun ) olamlarga ayni rahmat qilib yuborganmiz” 3 . Oyatdagi “rahmat” juda keng mahnoni anglatadi. ulari bilish uchun Muhammad sollallohu alayhi vasallamning ahloq-odoblari, siyrat va shamoillari, shariatlarining bag’rikengligi, xatto, kufr va shirk ahliga ham zulmni ravo ko’rmasliklari, mehr- oqibat, ezgulik kabi fazilatlar manbai ekanidan xabardor bo’lish darkor. Mukammal shariatning ta’limi va tatbiqi yigirma uch yil davom etdi. Boshlanishi Makkai Mukarrama yaqinidagi hiro g’orida bo’lgan bo’lsa, davomi Madinai munavvara va uning atroflarida, mukammal bo’lishi hajjatul vadoda bo’ldi. Payg’ambarimiz Muhammad sollallohu alayhi vasallamning shariatlari oxirgi shariat bo’lgani, u zotning risolasi qiyomatga qadar turishi lozimligi uchun Alloh taolo u zotning bosh mo’jizasini moddiy emas, balki ma’naviy qildi, muvaqqat emas, abadiy qildi. Qur’oni karim Payg’ambarimizning bosh mo’jizalirdir. Bu mo’jiza u zotning hayotlariga va shaxslariga bog’liq emas. U zotdan keyin ham qiyomatgacha abadiy mo’jiza bo’lib turaveradi. Lekin bu degani, Alloh taolo Muhammad sollallohu alayhi vasallamga boshqa mo’jiza bermagan, degani emas. Alloh o’zining payg’ambarlarining xotami Muhammad sollallohu alayhi vasallamga o’tgan payg’ambarlarga bergan mo’jizalarining ko’pini berdi. Lekin bu mo’jizalarga u zotning payg’ambarliklarini tasdiqlovchi dalil sifatida qaralgan emas. Payg’ambarimizga berilgan mo’jizalar haqida alohida kitoblar yozilgan. Masalan, Isro va Me’roj voqealari avvalgi payg’ambarlarga berilgan mo’jizalardan kam emas. Ammo bunga payg’ambarlikni tasdiqlovchi dalil-hujjat, mo’jiza deb emas, balki Muhammmad sollallohu alayhi vasallamning Allohga yaqinliklarini oddiy misoli sifatida qaralgan. Makka mushriklari mo’jiza talab qilgan bo’lsalar ham, ularni lol qoldiruvchi mo’jizalar keltirilsa ham, o’sha vaqtda ular iymonga kelmasdilar. Ikkinchidan, talabga binoan mo’jiza keltirilgandan keyin ham iymonga kelmagan qavmni Alloh taolo tag 3 Anbiyo surasi 107-oyat 5

tomiri bilan yo’q qilib yuborishi kerak. Muhammad sollallohu alayhi vasallamning ummatlari esa oxirgi ummat bo’lganliklari uchun ularni butunlay halok etishni Alloh iroda qilmagan. Alloh taolo Qur’oni karimni bir yo’la tugal bir kitob holatida emas, balki bo’lak-bo’lak, ya’ni bir oyat, ikki oyat qilib, undan oz, ba’zida undan ko’p qilib, yigirma uch yil mobaynida nozil qildi: هانل ّزن و ثكم ىلع سانلا ىلع هأرقتل هانقرف اناءرق و ً لايزنت “ Va Qur’onni insonlarga asta - sekin o’qib berishingiz uchun bo’lib qo’ydik va bo’lak - bo’lak qilib nozil qildik ” 4 . Buning hikmati behisobdir. Agar insonlarga Qur’oni karim bir yo’la tushsa, uni odamlarga o’qib berish qiyin bo’lar edi, o’qib berilganda ham odamlar uni qabul qilib olishlari oson bo’lmas edi. Asosan, Qur’oni karim Alloh tarafidan o’qish uchungina emas, muhimi o’qib amal qilishlik uchun nozil qilingan ilohiy dasturdir. Uni bir yo’la o’qib, bir yo’la amal qilishlik oson emas. Shuning uchun ham johiliyat botqog’iga botgan odamlarni asta- sekin tarbiyalab, islom nuriga olib chiqish uchun yigirma uch yil kerak bo’ldi. Shu davrda jahon tarixida misli ko’rilmagan ajoyib musulmon ummati tarbiyalanib voyaga yetdi. Sahobai kiromlar har bir oyatni nozil bo’lganidan keyin o’qib o’rganishar, yod olishar va unga amal qilishar edi. Ushbu shartlarni amalga oshirgunlaricha, boshqa oyatlar tushgan bo’lsa ham, ularni Payg’ambar sollallohu alayhi vasallamdan olmay turishar edi. Oqibatda sahobai kiromlarning har birlari ikki oyoqda yuradigan tirik Qur’onga aylandilar va bir oz muddatda yer yuziga Qur’on, islom ta’limotlarini tarqatdilar. Alloh Qur’onni bo’lak-bo’lak tushirib, insonlarga osonlik yaratdi. Endi bu uyog’i odamlarning o’zlariga havola, ikki dunyo saodatini xohlasalar. Ushbu Qur’onga ergashsinlar, ikki dunyo badbaxtligini xohlasalar, ergashmasinlar: 4 Isro surasi 106-oyat. 6

رفكي نمف ىغلا نم دشرلا نيبت دق نيدلا ىف هاركا لا ىقثولا ةورعلاب كسمتسا دقف هللاب نم <ؤْ ي و توغاطلاب ميلع عيمس هللاو اهل ماصفنلا “ Dinda majburlashlik yo’q, batahqiq , haq botildan ajradi. Kim tog’utga (shaytonga, tug’yonga) kufr keltirib, Allohga iymon keltirsa, batahqiq, uzilmaydigan mustahkam tutqichni ushlagan bo’ladi. Alloh eshituvchi va biluvchi zotdir” 5 . Bu oyat o’zga din vakillari uchun, ya’ni boshqa dindagilarni majburlab islomga kiritilmaydi. Lekin islomga kirgan, musulmon kishi uchun emas. Misol uchun namozni bepisandlik bilan mensimaydigan kishi gunohkor bo’ladi. Bu oyati karimani musulmonlar o’zaro bir-birlarini ibodatga, haqqa, insofga chaqirganlarida dalil qilib aytishlik durust emasdir. Din - degan tushuncha keng tushunchadir, hozirgi ba’zi bir gumrohlarning fikricha, har bir odamning qalbida qolishi lozim bo’lgan hayoli va fikri emas, balki inson hayotining barcha so’alarini qamrab oluvchi - shomil nizom ekanligini ko’rsatadi. Din o’zida e’tiqod masalalarini ham shu bilan birga, odob-axloq, muomila, ma’naviyatlar, ta’lim-tarbiya, iqtisod va boshqa masalalar, ibodatlar halol- harom va boshqa muammolarni ham o’z ichiga oladi. Shariatga amal qilganlar Allohning amriga itoat etgan, amal qilmaganlar esa, Allohning amriga qarshi isyon qilgan bo’ladilar. Dilda haqiqiy iymon bo’lsagina, shariat ahkomlariga to’liq amal qilinadi. haqiqiy iymon kishini shariat ko’rsatgan yaxshi amallarni qilishga chorlaydi. Iymonli kishi boshqalardan a x loqining go’zalligi va shar’iy amallarda amalining chiroyliligi bilan ajralib turishi lozim. Shariatga amal qilishning bir turi so’zining ustidan chiqmoqlikdir. Inson biror narsani bajarish uchun qasam ichsa, uni bajarishi shartmi yoki yo’q? 5 Baqara surasi 256-oyat. 7

Biz “Qasamning xukmlari” nomli diplom ishimizda asosan shu mavzuga urg’u qaratmoqchimiz. Shuningdek, unda qasamning turlari, uning kafforati, nazr, shartlari, oyat va H adislardan misollar keltirildi. Shariatda qasam faqatgina yolg ’ iz Allohning nomigagina ichiladi, undan boshqaning nomiga ichilsa gunohkor bo’ladi. Bugungi kunda bo’lar-bo’lmas narsalarga ham Allohning nomini o’rtaga qo’yib qasam ichuvchilar, qasam ichilgandan so’ng bu qasamni umuman buzib bo’lmaydi deb o’lsa o’ladi lekin ichgan qasamidan voz kechmaydiganlar ko’pdir, aynan shu tushuncha tufayli anchagina noqulayliklar kelib chiqayotganligi ham sir emas. Odamlarni aldash uchun qasam ichish naqadar katta gunoh. Bu ish hayoti dunyoning ba’zi manfaatlariga erishish yo’lida, kishilar qalbiga yolg’on hotirjamlik solishdan iboratdir. Qasamxo’r faqat o’zining besh kunlik dunyodagi ozgina manfaatini o’ylaydi. Ammo qilmishi tufayli ruhiy va ijtimoiy hayotni aloqa va munosabatlarni larzaga soladi. Odamlar ishonchini qozonish, ularni hotirjam qilib qo’yib maqsadiga erishishini ko’zlab, ularga o’zini yaxshi ko’rsatish niyatida aldov uchun qasam ichishi zarracha iymoni bor odam uchun juda ham og’ir gunohdir. Bu ish juda xatar bo’lib, yomon oqibatlarga olib keladi. Bugun jamiyatimizda qasam to’g’risida bilimlarimiz sayozligi sababli shunday muammolarga duch kelmoqdamiz. Agar shu kabi masalalarning sharoiy hukmlarini to’g’ri va aniq bilib olsak, mazkur noqulayliklar o’z vaqtida bartaraf qilingan va o’zimiz qiynalmagan bo’lar edik. Yuqoridagi muammolar jamiyatga ta’sirini ko’rsatar ekan bu mavzu doimo dolzarblikni taqazo etadi. Muammoning o’rganilganlik darajasi . Bugungi kunda ushbu mavzu yuzasidan bir qator ilmiy ishlar, tarjimonlik ishlari, maqolalar qilingan jumladan Shayx Muhammad Sodiq Muhammad Yusufning hadis va hayot nomli kitobining 14-15 “qasamlar va nazrlar” juzlari ham aynan shu mavzuga bag’ishlangan 6 . Bu mavzu ijtimoiy hayotimizda muhim muammolardan hisoblanadi, shu sabali ham o’rganib ijtimoiy hayotga taqdim etishlik, zarurdir. 6 Hadis va hayot 17-18-juz B.: 37 8

Shuningdek, biz ham bitiruv malakaviy ishimizda ko’plab allomalar, islomshunos olimlarning ilmiy asarlari, turli lug’atlar va adabiy-ilmiy jurnallar, ro’znomalardan hamda shu sohada faoliyat yuritayotgan mutaxassislarning fikrlaridan foydalandik . Bitiruv malakaviy ishda ham dunyoviy, ham diniy adabiyotlardan umuminsoniy tamoyillarga asoslangan holda, ularni bir-biriga qarama-qarshi qo’ymasdan foydalanishga harakat qilindi. Bitiruv malakaviy ishining maqsadi. Bugungi kunda jamiyatda qasamning o’rni va ro’li qay darajada ekanini o’rganish va tahlil qilish . Bitiruv malakaviy ishining vazifasi : - qasam mavzusidagi Oyat va hadislar bilan tanishish; - qasamning turlarini ochib berish; - qasamni buzganlar nima qilishlari kerakligini o’rganish; - iylo masalalari va ularning kafforotlarini o’rganish. Bitiruv malakaviy ishi mavzusining ilmiy yangiligi. Bitiruv malakaviy ishining tarkibi. Kirish, ikki bob, to ’ rtta band, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro’y x atidan iborat. 9

I. BOB. Shariatda qasam 1.1. Qasam to’g’risidagi oyatlar Qasam - lug’atda: “qo’l”, “bitim” degan ma ’ nolarda keladi. Arablar biror narsaning ustida bitim tuzishsalar o’z sheriklarining qo’llarini ushlashgan. Qo’lning ushlanmog’i shu narsaning saqlanishi va bajarilishiga kafil qilingan. نيمي - qo’l, ناميأ - qasam. Qasam - shariatda: biror narsani Allohning ismi yoki sifati bilan ta’kidlamoqdir. Qasam - arab tilida olti xil ishlatiladi: 1. Qasam. 2. Yamin. 3. Xalf. 4. Ahd. 5. Miysoq. 6. Iylo. Ma’lumki, Qur’oni karimda Alloh taolo insonlar ibrat olib, tafakkur qilishlari uchun o’zi xohlagan yaratib qo’ygan narsalari bilan qasam ichadi. Odatda gapni ta’kidlash uchun, unga e’tiborni qaratish, tortish uchun qasam ichiladi. Alloh taolo ham eshituvchilarning e’tiborini jalb qilish uchun eng muhim masalalarni bayon qilishdan avval qasam ichadi. Alloh o’zi yaratgan narsalardan ba’zilarini tilga olishi bilan o’sha narsalarning ahamiyatini oshiradi. Alloh taolo xohlagan narsasi bilan qasam ichaveradi, bu o’zining ishi. Lekin bandalar Allohdan boshqa bilan qasam ichishga haqlari yo’q. 10

Masalan: Alloh taolo anjir, choshgoh, quyosh, kunduz va kechqurun, yulduz, tong vaqti, yeru-osmon, farishtalar va o’z nafsi bilan ham qasam ichadi: نوــقطنت مكنأ ام لثم ٌقح َل هنإ ضرلااو ءآمسلا بروف Bas, osmon va Yerning Parvardigoriga qasamki, albatta, u (va’da) xuddi sizlarning so’zlashlaringiz kabi (haq va rost)dir”. Haqiqatni isbotlashlik uchun Alloh taolo nutqni misol keltira d i. Insonning eng avvalgi va zohiriy xususiyati-so’zlashlik, nutqdir. Insonga Alloh taolo ko’rish, eshitish, gapirish, hid va ta’m bilish va sezish kabi xususiyatlarni bergan. Bu xususiyatlarning ichida faqat nutq inson iroda bilan boshqa narsaning ta ’ sirisiz yuzaga keladi. Bunday oyatlarni o’qib, eshitib, ma’nosini sharhlab yurilaveradi-yu, qalb bilan his etib, aqldan o’tkazish hollari kam bo’ladi. Agar haqiqiy ma’nolari chuqur anglab yetilsa, qalbga to’liq borib yetsa, ta’siri boshqacha bo’lardi. Bunga misol qilib Imom Jorulloh Zamaxshariy o’zlarining “Kashshof” tafsirlarida buyuk Arab adibi Asmahiydan bir rivoyat keltiradilar. U kishi bunday hikoya qilibdilar: “Bir kuni Basraning jome’ masjididan chiqib ketayotgan edim, bir a’robiy (sahrolik arab) o’tirgan joyidan turib keldi-da, qaysi qabiladansan, deb so’radi. M en Bani Asma’danman, dedim. U qayerdan kelayapsan, dedi. Men Allohning kalomi tilovot qilinayotgan joydan, dedim. U, Menga h am tilovat q ilib ber, dedi. Men “Zoriat” surasini tilovat q ilib, “Va fissamai riz q ukum vama tuadun” (“Osmonda esa, sizlarning riz q laringiz (yom g’ ir)va sizlarga va’da q ilinayotgan narsa (jannat) bordir”) oyatini o’ q ishim bilan: Bas, yetadi!!!, dedi-da, o’rnidan turib, tuyasini so’yib, kelgan-ketga barchaga x udoyi q ilib tar q atdi. Borib q ilichi bilan kamonini olib, sindirib tashlab, boshini olib chi q ib ketdi. H orun Ar-Rashid bilan h ajga borganimda, tavof q ilib yursam, mayin ovoz meni 11

cha q irayotganini eshitib q oldim, q arasam o’sha a’robiy. Ozib-to’zib rangi sar g’ ayib ketibdi. Menga salom berib, yana o’sha surani o’ q ib ber, dedi. Tilovat q ilib, yana o’sha oyatga yetganimda, Robbimiz va’da q ilgan h a q ni topdik, deb q ich q irdi-da, yana o’ q i, dedi. Men “Fava robbis samai valarzi iinna h u la h a qq un”ni o’ q igan edim, “Yo Sub h onallo h ! Kim Ulu g’ Allo h ning g’ azabini q o’z g’ atib, unga q asam ichirdi?! oddiy gapga ishonmay, q asam ichishga majbur q ildilarmi?!” deb uch marta aytdi-da, jon taslim q ildi”. Asmahiyning bu rivoyatini shu ma’noda keltirdikki, Allo h taolo q udratiga h ujjat q ilib, O’zi yaratgan narsalar bilan q asam ichadi. Endi Allohning yordami bilan Qur’oni karimda bandalarning qasamlari to’g’risida nozil bo’lgan oyatlarni ko’rib chiqamiz: و اوقتت و اوربت نا مكناميلأ ةضرع هللا اولعجت لاو * هللا مكذخا ؤْ ي لا ميلع عيمس هللا و سانلا نيب اوحلصت و مكبولق تبسك امب مكذخا ؤْ ي نكل و مكناميأ ىف وغللاب ميلح هللا * “Ezgu ish qilishingiz, taqvoda bo’lishingiz va odamlar o’rtasini islo h etishingiz borasidagi qasamlaringiz uchun Alloh (nomi)ni ko’ndalang qilavermangiz! Alloh eshituvchi va biluvchi zotdir. Alloh sizlarni (faqat tilingiz uchida aytgan) behuda qasamlaringiz uchun javobgar qilmaydi. Balki, dillaringiz kasb etgan narsa (qasamlaringiz) uchun javobgar qilur. Alloh kechirimli va rahmli zotdir” 7 . “Behuda qasam” deganda o’ylab - o’ylamay, til o’rganib qolganidan ichiladigan qasamga aytiladi. Ayniqsa arablarda qasam lafzi oson chiqadi va ko’p ishlatilinadi. B iz turkiy x alqlarda har narsaga “Xudo ursin”, deyaverishga o’xshaydi. Bir kuni Payg’ambarimiz sollallohu alayhi vasallam sahobalardan birlari bilan birga yo’lda yurib borar edilar. Ov qilayotgan kishilar oldilaridan o’tib qolishdi. Shunda: “Allohga qasamki, urdim”, “Allohga qasamki, xato qildim”, degan ovozlar 7 Baqara surasi 224-225 oyatlar. 12

eshitildi. Payg’ambar (a.s.) bilan ketayotgan kishi: “Qasamxo’r bo’lishdimi?”, deb so’radi. Payg’ambarimiz sollallohu alayhi vasallam: “Yo’q, ovchilarning qasami behuda bo’ladi. Kafforat ham, uqubat ham yo’q”, dedilar 8 . Bu oyatda ko’p qasam ichishdan va har bir bo’lgan va bo’lmagan ishlarga Allohni ismini, haybatini va mo’minlar o’rtasida tutgan o’rnini ketkazadi. Alloh ismini behurmat qilish kufrdir. Xuddi shuningdek yaxshiliklardan, savobdan qaytish uchun, uni qilmaslik uchun Allohni ismi bilan qasam ichish ham bexurmatlikdir. Ya’ni, biror yaxshi ishni qilmaslik uchun Xudo nomiga qasam ichilmasin. Masalan, ota-onam bilan gaplashmayman, g’aribga ehson qilmayman, urishganlarni yarashtirmayman, deyilmasin. Bu suratlarda Xudo nomini yomon narsalar uchun olingan bo’lur. Biror kishi mana shunday qasam ichgan bo’lsa, kafforat berish vojibdir 9 . Asbobi nuzul: Abdulloh ibn Rovaha roziyallohu anhu bir kuni kuyovlari bilan tortishib qoldilar va qasam ichib aytdilarki: “Men sening oldinga ham bormayman, senga gapirmayman ham, sen bilan urishgan odamlar orasini isloh qilmayman ham”. Ba’zi sahobai kiromlar u zotga: “Bunday qilmang!”, - deb nasihat qildilar. U kishi esa, men qasam ichganman va men qasamimni ustidan chiqishim kerak, deb aytardilar. Bu oyati karima nozil bo’ldi 10 . Ibni Jarir aytadilar: Bu oyati karima hazrati Abu Bakr Siddiq haqlari Mistoh sha’nlarida nozil bo’ldi; “Ifk voqeasi”da munofiqlar Oisha onamiz haqlarida yolg’on - tuhmat, bo’hton tarqatib yurganlarida, Mistoh roziyallohu anhu ham munofiqlarga aralashib qoladilar. U kishi Abu Bakr Siddi q roziyallohu anhuga qarindosh edilar. Abu Bakr roziyallohu anhu unga nafaqa berib, oilasiga yordam berib turardilar. Misto h ni munofiqlarni gaplariga aralashib qolganini eshitib. Unga umuman yordam qilmaslikka qasam ichadilar. Shunda bu oyat nozil bo’ladi) 11 . 8 Tafsiri hilol . Baqara porasi 276-bet. 9 Tafsiri Oltinxon To’ra 35-bet. 10 Ravoiul bayon. Qasam. 11 Tafsiri jalolayn 139-bet. 13

Abu Bakr Siddiq roziyallohu anhu o’z qarindoshlari Mistohga yordam bermaslikka qasam ichganlarida u zot haqida Nur surasining 22-oyati nozil bo’lgan: اولوا اوت <ؤْ ي نا ةعسلا و مكنم لضفلا اولوا لت <أْي لاو اوفعيلا و هللا ليبس ىف نيرجاهملاو نيكاسملا و ىبرقلا ميحر روفغ هللا و مكل هللا رفغي نا نوبحت لاأ اوحفصي <لاو “Sizlardan fazilat va keng mol – mulk egalari qarindoshlarga, miskinlarga va muhojirlarga Alloh taolo yo’lida ehson qilmaslikka qasam ichmasinlar, balki ularni afv qilib kechirsinlar! Alloh sizlarni mag’firat qilishini istamaysizlarmi?! Alloh mag’firatli va rahmli zotdir” 12 . Bu oyati karima nozil bo’lganidan so’ng Abu Bakr Siddiq roziyallohu anhu: “Alloh taologa qasamki, Alloh meni kechirishini yaxshi ko’raman (xo h layman)”, - dedilar va Mistohga oldin nafaqa qilganidek qaytadan nafaqa qila boshladilar va dedilarki: “Allohga qasamki, endi xech qachon undan nafaqani uzib-kesib qo’ymayman” 13 . Ushbu oyatning tafsirida Abdullo h ibn Abbos roziyallohu anhu va boshqa sahobalar : “Qasamingni yaxshilik qilishinga to’siq qilma, qasamingni kafforatini berginda, yaxshilikni qilaver 14 ” - deganlar. كئلؤا ًلايلق ًانمث مهنامياو هللا دهعب نورتشي نيذلا نا مهيلا رظني لا و هللا مهملكي لا و ةرخلأا ىف مهل قلاخ لا ميلا باذع مهل و مهي ّكزي لا و ةمايقلا موي “Allohga bergan ahdlari va qasamlarini ozgina bahoga almashtiradigan kimsalar uchun oxiratda hech qanday nasiba yo’qdir. (Qiyomat kunida) Alloh ularga gapirmaydi, (rahmat nazari bilan) qaramaydi va ularni oqlamaydi ham. Ular uchun alamli azoblar bordir” 15 . Bu umumiy qoida bo’lib, mazkur sifatdagi kishilarga ular kim bo’lishidan qat’iy nazar, joriy etiladi. Allohga bergan ahdlarini va sadoqat uchun ichgan 12 Nurul yaqin 124-bet. 13 Tafsiri Tabariy 325-bet. 14 Tafsiri hilol 276-bet. 15 Oli Imron surasi 77-oyat. 14

qasamlarini bu dunyoni mato’larini deb buzganlar pastkash odamlar hisoblanadilar. Bu dunyoni deb oxiratni sotganlari uchun ularga oxiratda hech qanday nasiba qolmaydi. Allohning rahmatidan zarracha ham bahramand bo’la olmaydilar. Qiyomat kunida xoru zor bo’lib turganida, Allohdan unga ko’ngil ko’taruvchi gap ham bo’lmaydi, rahmat nazarini solmaydi. Gunoh lardan ham poklamaydi. Balki, ularni alamli azoblar bilan azoblaydi. Sababi nuzul: Ashhas roziyallohu anhu aytadilar: Yahudiylardan bir kishi va mening oramizda yer bor edi. U men bilan tortishdi. Uni Payg’ambar sollallohu alayhi vasallam oldilariga olib bordim. Rasululloh sollallohu alayhi vasallam mendan: Daliling bormi?, dedilar. Men: Yo’q, dedim. Yahudiy uchun: Qasam ich, dedilar. Men: Yo, Rasululloh, u qasam ichadigan bo’lsa, mening molim ketadi, dedim. Shunda mazkur oyatlar nozil bo’ldi 16 . Abdulloh ibn Abu Avfo roziyallohu anhu rivoyat qiladilar: Bir odam bozorda bir matoni o’lchatib olib, pulini berdim, deb Alloh nomi bilan qasam ichdi. Vaholanki, u matoni pulini to’lamagan edi. Bu bilan bir musulmonni chuv tushurmoqchi bo’ldi. Shu vaqtda mana shu oyatlar nozil bo’ldi 17 . Abdulloh ibn Mas’ud roziyallohu anhudan rivoyat qilinadi: Rasululloh sollallohu alayhi vasallam: “Kimiki musulmon kishining molini tortib olishlik xususida no’aq qasam ichsa, Allohga yo’liqqanida, U zot undan darg’azab bo’lib qarshi oladi”,- dedilar. Rasululloh sollallohu alayhi vasallam aytdilar: Kimiki yolg’on qasam ichib, bir musulmon kishining haqqini o’zlashtirsa, Alloh unga jannatni harom etib, do’zaxni vojib qilib qo’yadi. Shunda bir kishi u zot janobdan so’radi: “Agarda ozgina narsani olsa hammi yo Rasululloh?” Payg’ambarimiz sollallohu alayhi vasallam: “Daraxtning shoxidek narsasini olsa ham”,- deb javob berdilar. 16 Tafsiri Jalolayn. (Asbobun nuzul) . 17 Sah ihul Buxoriy (o’zb). 4- juz. 15

Hafs ibn Maysaraga: “Bu hadis naqadar shiddatli bo’lmasa?” degan edilar, u kishi: Alloh taoloning kitobida: “Allohga bergan ahdu paymon va qasamlarini ozgina qiymatga sotib yuboradigan kimsalar..” degan oyat bor emasmi? - dedilar 18 . دعب ناميلاا اوضقنت لا و متدهاع اذا هللا دهعب اوفوا و ام ملعي هللا نا لايفك مكيلع هللا متلعج دق و اهديكوت * ٍة َّوق دعب نم اهلزغ تضقن ىتلاك اونوكت لا و نولعفت ىبرا ىه ةما نوكت نا مكنيب لاخد مكناميا نوذختت اثاكنا ام ةمايقلا موي مكل َّنن ِّيب ُيَلو هب هللا مكولبي امنإ ةما نم * و ةدحاو ةما مكلعجل هللا ءاش ول و نوفلتخت هيف متنك متنك امع َّنلئست و ءاشي نم ىدهي و ءاشي نم ّلضي نكل * دعب ٌمدق ّلزتف مكنيب لاخد مكناميا اوذختت لا و نولمعت مكل و هللا ليبس نع متددص امب َءوسلا اوقوذت و اهتوبث * امنا لايلق انمث هللا دهعب اورتشت لاو ميـظع باذع * دفني مكدنع ام نوملعت متنك نا مكل ٌريخ وه هللا دنع ام نسح أْب مهرجا اوربص نيذلا ّنيزجنلو ٍقاب هللا دنع ام و نوملعت متنك * “ Ahdlashganningizda, Allohga bergan ahdingizga vafo qilingiz! Allohni kafil qilib ichgan qasamlaringizni ( Alloh nomi bilan ) mustahkam qilganingizdan keyin buzmangiz! Albatta, Alloh qilayotgan ishingizni bilur. Va sizlar bir millat boshqa bir millatdan (son yoki boylik jihatidan) ortiqroq bo’lgani uchun qasamlaringizni (buzib) aldov vositasi qilishingiz bilan (ya’ni boshqa boyroq va kuchliroq qavmni topsangiz, avvalgi qasamingizdan kechib ketaverishingiz bilan) xuddi o’zi to’qigan narassini pishiq- puxta bo’lganidan keyin parcha-parcha qilib buzib- chuvab tashlagan xotinga o’xshab qolmangiz! Albatta, Alloh bu (ahdga vafo qilishga buyurish) bilan sizlarni imtihon qilur va albatta qiyomat kunida sizlarga ixtilof qilib o’tgan narsalaringizni bayon qilib berur. 18 Gunohi kabiralar 204-bet. 16

Agar Alloh xohlaganida albatta sizlarni bir ummat qilgan bo’lur edi. Lekin U Zot O’zi xohlagan kimsalarni yo’ldan ozdirur va O’zi xohlagan kimsalarni (to’g’ri yo’lga) hidoyat qilur va albatta qilib o’tgan amallaringizgi mashul bo’lursizlar. Qasamlaringizni aldov vositasi qilib olmangizlar! U holda (Islom yo’lida) mahkam o’rnashgan oyoq toyib ketur va Alloh yo’lidan toyganlaringiz sababli (chunki sizlarni qasamxo’rlik qilganingizni ko’rib, ayrim kishilar Islomga intilish o’rniga undan yiroqlashib keturlar va bunga sizlarning qilmishingiz sabab bo’lur) yomonlik (balo va musibatlar)ni totib qolursizlar hamda (oxiratda) sizlar uchun ulug’ azob bo’lur. Allohga berilgan ahdu paymonni ozginagina qiymatga almashtirib yubormangizlar! Agar bilsangizlar albatta Alloh dargo’idagi narsa (ajru savob) sizlar uchun (dunyo matolaridan) yaxshiroqdir, sizlarning huzurlaringizdagi narsalar yo’q bo’lur. Alloh dargo’idagi narsalar esa boqiydir. Biz albatta sabr- qanoat etgan zotlarni o’zlarin qilib o’tgan amallaridan chiroyliroq ajr-savoblar bilan mukofotlaymiz” 19 . Sababi nuzul: Burayda roziyallohu anhu aytadilar: 91-oyat: “Ahdlashganingizda Allohga bergan ahdingizga vafo qilingizlar…” oyati Payg’ambarimiz sollallohu alayhi vasallamga berilgan bay’at to’g’risida nozil bo’lgan. 92-oyat: “Va sizlar bir millat boshqa bir millatdan…” oyati haqida Abu Bakr ibn Ab u H afs aytadilar: Makkada Sa ’ diyai Asadiyya degan bir telba ayol bor edi. U ayol kun bo’yi turli narsalarni to’qib, kechga yaqin o’sha ertalabdan kechgacha qiynalib to’qigan narsalarini buzib-chuvab tashlar edi 20 . Mazkur oyatda birov bilan ahdlashib, so’ngra ahdlarini buzib qasamxo’rlik qiladigan kimsalarni o’sha telba ayolga tashbeh qilinyapti. Ya ’ ni, qachon Allohning nomini tilga olib qasam ichsangizlar, Xudoning muborak nomini, h urmatini saqlanglar. Qaysi bir shaxs bilan ahd qilinsa, agar o’sha ahd xilofi shar bo’lmasa, musulmonni zimmasiga farzdir, qanchalik mashaqqat va 19 Nahl surasi 91-96 oyatlar. 20 Tafsiri Jalolayn ( Asbobun nuzul ). 400-bet. 17

mushkul bo’lsa ham mukammal qilsin. Chunki Xudoning nomini o’rtaga qo’yib qasam ichish Xudoning kafil va zomin qilishlikdir. Alloh insonning qasdini va niyatini bilib turadi, nojoiz qasam ichib, so’ngra uni buzgan odamning jazosini beradi 21 . Oyatdagi “Allohning ahdi” birikmasi Rasululloh sollallohu alayhi vasallamga qilingan bay’atni o’z ichiga oladi. U Alloh buyurgan har bir yaxshi amalni qilish uchun berilgan ahdni ifoda qiladi. Bu haqda, ya’ni ahdga vafo qilish ayrim shaxslar, turli jamoalar, davlatlar va nihoyat insoniyat bilan jamiat orasidagi o’zaro ishonchni ushlab turadi. Bu orqali ular o’zaro birlashib turadi. Agar ahdga vafo qilish yo’qolsa, ishonch ketadi. Shuning uchun ham Qur’oni karimda bunga alohida ahamiyat berilgan. Siz ahdlashayotganingizda, uni ta’kidlash uchun Allohning nomi bilan qasam ichsangiz, siz qasamxo’r bo’lib qolmangiz. O’sha bay’atga, ahdnomaga,o’zingiz tuzgan hujjatga ta’kid bo’lishi uchun Allohni nomini qo’shib qasam ichish ila o’zingizga Allohni kafil, sho’id-guvoh qilib olasiz. Siz qasam ichib, ahdlashib qo’yib, yana bilganimni qilaveraman, kim bilib o’tiribdi, deb o’ylamang. “albatta, Alloh nima qilayotganingizni bilur” oyatini unutmang. Ahdga vafo qilish juda muhim masala bo’lganidan uni kishilarga yanada chuqurroq tushintirish maqsadida Alloh taolo bir telba xotinni zarbul masal qilib keltirdi. Ahdlashib, so’ngra ahdini buzgan odamlar ip bilan bir narsani mustahkam to’qib bo’lib, keyin so’kib-tarqatib yuborgan esi past xotinga o’xshatilmoqda. Oyatda misol qilingan telba xotin oddiy ipdan o’ziga ham boshqalarga ham foyda keltiradigan narsasini chiroyli qilib bitiradi. Ammo undan o’zi ham, o’zgalarga ham foyda olmasdan turib darhol so’kib-tarqatib yuboradi. Payg’ambarimiz sollallohu alayhi vasallamga bay’at qilib, so’ngra uni buzgan yoki ahdnomani tuzib, unga amal qilmagan odamlar ham xuddi o’sha aqli past xotinga o’xshaydilar. Ular yaxshi niyat bilan bay’at qiladilar. Ahdnomani tuzib, uni ta’kidlash, quvvatli qilish Allohning nomi bilan qasam ham ichadilar. Ammo biroz o’tmasdan ahdlarini buzadilar. Ularning foydali ishi parokanda bo’lib, ahd tuzilishidan oldingi holga qaytadi. Ahdni 21 Taf . Oltinxon To’ra. Nahl surasi 92-oyat izohi. 18

buzuvchi odamning bu ishi xuddi o’zi to’qigan narsani o’zi tarqatib yuborgan tentak ayolning ishiga o’xshaydi. Ahdni buzish, asosan, o’z manfaatlarini ko’zlab, ko’proq kuchli tomonga yaltoqlanish maqsadida bo’lgani uchun oyatda: “Bir ummat boshqa ummatdan ziyodroq bo’lgani uchun qasamlaringizni orangizda aldov vositasi qilib olmang”, - deyilmoqda. Ahdiga bevafo, subutsiz shaxslar bir narsaga qasam ichib qo’yib, keyin qasamxo’r bo’lib ketaveradi. Qasamini odamlarni aldash vositasi qilib oladi. Aslida u odam subutsiz bo’lgani uchun hech kim uning gapiga ishonmay qo’ygan bo’ladi. U aldoviga odamlarni ishontirish maqsadida qasam ichadi. Ammo qasamxo’r so’zini ahdu paymon, quvvatlangan muqaddas va’da emas, balki kishilarni aldash vositasi deb biladi. Bugun birov bilan bir narsani ahdlashgan bo’lsa, ertasiga kuchliroq boshqasini ko’rib qolsa, kechagi ahdini buzib, kuchli bilan ahdnoma tuzaveradi. O’sha vaqtda Payg’ambarimiz sollallohu alayhi vasallamga bay’at bergan ba’zi kishilar musulmonlar oz, kofirlar ko’p va kuchli bo’lganlari uchun ham bay’atlarini buzgan ekanlar. Alloh taolo kimning va’dasiga vafoli, qasamiga sodiq, ahdida mustahkamligini ham, yana birovning bevafo, qasamxo’r, aldoqchi ekanini ham shuningdek, yana boshqa turli ixtilofli masalalarning hammasini birma-bir aytib beradi. Agar Alloh xohlaganida, hamma odamlarni bir xil iste’dodga ega qilib yaratar edi. Dunyoda hamma bir xil bo’lib yurar edi. Lekin Alloh buni xolamadi. Odamlarni turli saviyada, turli iste’dodga ega qilib yaratdi. har birining o’ziga xos xususiyatlari bor. Shu bilan birga hidoyat va zalolat yo’lini ko’rsatib ham qo’ydi. Kishilarni hidoyatga boshlab, zalolatdan qaytaradigan ta’limotlarni tushirib, payg’ambarlarni yubordi. Shuningdek, Alloh taolo bandalarni majburlamaslikni ham iroda etdi. Bandalardan Kim zalolatni ixtiyor qilsa, uni zalolatga ketkazdi. Kim hidoyatni ixtiyor etsa, uni hidoyatga yetkazadi. Ahdu paymon masalasida e’tiqodga qaramaydi. Ya’ni, turli e’tiqoddagi odamlarga ham vafo qilinishi lozim. Odamlarni aldash uchun qasam ichish naqadar katta gunoh ekanligi oyatlarda ko’rinib turibdi. Bu ish hayoti dunyoning ba’zi manfaatlariga erishish yo’lida, kishilar 19

qalbiga yolg’on hotirjamlik solishdan iboratdir. Qasamxo’r faqat o’zining besh kunlik dunyodagi ozgina manfaatini o’ylaydi. Ammo qilishi tufayli ruhiy va ijtimoiy hayotni larzaga soladi. Aqidi, aloqa va munosabatlarni larzaga keltiradi. Odamlar ishonchini qozonish, ularni hotirjam qilib qo’yib maqsadiga erishishini ko’zlab, ularga o’zini yaxshi ko’rsatish niyatida aldov uchun qasam ichishi zarracha iymoni bor odam uchun juda ham og’ir gunohdir. Bu ish juda hatar bo’lib, yomon oqibatlarga olib keladi. Qadami sobitlik mustahkam aqida ila bo’ladi. Odamlarni aldash uchun qasam ichgan odamning qadami toygan, aqidasi buzilgan xisoblanadi. Chunki aqidasi sobit odam bila turib yolg’on qasam ichmaydi. Qasamxo’r bo’lishning o’z aqidasiga putur yetgani va qadami toyganining alomatidir. Qasamxo’r qilmishi va zarali ishlari bilan dini Islomga ham zarar yetkazadi. Musulmonlar shunday bo’lar ekan deb Islom to’g’risida boshqalar nazarida noto’g’ri tasavvur paydo qiladi. Natijada odamlarning ko’ngli i slomdan soviydi. Bu esa, odamlarni Allohning yo’lidan to’sishdir. Bu katta jinoyatni o’ziga yarasha jazo beriladi. Yomonlik tottiriladi. Oxiratda esa ulkan azob bor. Musulmon odam tomonidan berilgan ahd “Allohning ahdi”, deb atalmoqda. Allohning ahdi darajasiga ko’tarilgan ahdni buzish, “uni oz bahoga sotish”, deb nomlanmoqda. Bu dunyoning arzimagan mato’ini deb, Allohning ahdini buzish katta zarar keltirishini ta’kidlab, Allohning huzuridagi savobdan mahrum bo’lib qolishdan qo’rqitmoqda. Bu dunyoning mato’i mansabi, moli-mulki yoki siz qiziqib, unga erishish uchun ahdingizni buzib, qasamxo’r bo’layotgan narsalarning hammasi bebaqo narsalardir. Ular qancha ko’p bo’lmasin, tezda tugaydi. Agarki, dunyodagi hamma narsa bir kishiga mulk qilib berilsa tugamaydi. Allohning huzuridagi narsalar xech qachon tugamaydi. Ahdiga vafo qilib, qasamiga rioya etish yo’lidagi mashaqqatlarga chidab, sabr qilgan odamlar eng yaxshi ajrlar bilan mukofotlanadi. Eng yaxshi amaliga tegishli ajru savobni umumlashtirib, hamma ishlariga beradi 22 . 22 Tafsiri hilol Nahl surasi. 94-99 betlar. 20

تاضرم ىغتبت كل هللا ّلحأ ام مرحت مل ىبنلا اهيأ اي * ةلحت مكل هللا ضرف دق ميحر روفغ هللا و كجاوزا ميكحلا ميلعلا وه و مكئلوم هللا و مكناميا * “ Ey, Payg’ambar! Nega xotinlaringizning roziligini istab, Alloh Siz uchun halol qilgan narsani ( asalni ) harom qilib olursiz! Alloh mag’firatli va rahmlidir. Darvoqe, Alloh sizlar uchun (ma’lum miqdorda kafforat-jarima to’lab) qasamlaringizni halollab olishni farz qilgan. Alloh xojalaringizdir. U (barcha narsalarni) biluvchi, ( y etuk) hikmat so h ibidir” 23 . Sababi nuzul: Oisha onamiz rivoyat qiladilar: Rasululloh sollallohu alayhi vasallam (xotinlaridan biri bo’lmish) Zaynab binti Jahshning huzurida asal tanavvul qilib, uzoq vaqt ketadigan odat chiqardilar. Shunda men va Xafsa roziyallohu anhu ikkimiz qaysi birimizning huzurimizga kirsalar -“Nima balo, qandaydir yelim yedingizmi?, sizdan sassiq yelim xidi kelyapti, deb aytamiz”,- kelishib oldik. Rasululloh sollallohu alayhi vasallam ikkimizdan birimizning huzurimizga kirganlarida o’sha kelishib olingan gapni aytdik. Rasululloh sollallohu alayhi vasallam: Yo’q, Men Zaynab binti Jahshning huzurida asal tanavvul qilgan edim, endi sira ham asal yemayman”- dedilar. Shunda shu oyat nozil bo’ldi 24 . Abdulloh ibn Abbosdan qilingan rivoyatda aytiladiki: Umar bin Xattobga: - Bu ikki ayol kimlar?, dedim. U kishi: Oisha bilan Xafsa, dedilar. Gapning boshi Moriya (r oziyallohu anho)ga H afsaning uyida yaqinlik qilgan ekanlar. Buni Hafsa (roziyallohu anho) bilib qolib, : “Ey Allohning payg’ambari, menga nisbatan xech bir xotiningizga qilmagan ishni qildingiz, navbat kunimda, uyimda, to’shagimda shu ish bo’ldi”, dedi. Payg’ambar sollallohu alayhi vasallam: - uni o’zimga harom qilsam, yaqinlashmasam, rozi bo’lasanmi?, dedilar. Xafsa: - ha, dedi. U zot Moriyani o’zlariga harom qildilar va H afsaga: - Bu gapni hech kimga aytmagin, dedilar. Lekin Hafsa bu sirni Oishaga aytib qo’ydi va Alloh quyidagi oyatlarni nozil qildi. 23 Tahrim surasi 1-2 oyatlar. 24 Sahihul Buxoriy ( o’zb ). 4-juz. 21

Bu ikki rivoyat va shunga o’xshash boshqa rivoyatlarni sinchiklab o’rgangan ulamolarimiz, rivoyatdagi qissalar ikki xil bo’lishida hech qanday ajablanarli joyi yo’q, dedilar. Payg’ambar sollallohu alayhi vasallamning shaxsiy - oilaviy hayotlari xususidadir. Unda xatto xotinlari bilan bo’lib, o’tgan xissiy tuyg’ular ham tilga olinadi. Bularning Qur’onda zikr qilinishining nima foydasi bor, degan savol tug’ilishi mumkin. Javob shuki, Muhammad sollallohu alayhi vasallam payg’ambar bo’lganlaridan so’ng u kishining hayotlari faqat o’zlari uchungina emas, balki barcha ummatlarga mulk bo’lib qoldi. U Zotning hayotlari Qur’oni karimning hayotga jonli tatbiqiga aylandi. Bu ulkan hayotning har bir lahzasi Qiyomat kunigacha mo’min- musulmonlar uchun yaxshi o’rnakdir. Payg’ambar sollallohu alayhi vasallamning hayotlaridagi nozik va daqiq holatlarini ham kafsh etishsin. hikmati katta. Eng muhimi bu ajoyib, beqiyos va ulkan hayotning birovdan berkitadigan joyi yo’q. har bir lahzasi va har bir harakati hidoyat va barakaga to’la. O’zga yo’lboshchilar, doxiylar, rahbarlar hayotiy yo’llarini buncha daqiq joylarigacha kashf eta olmaydilar. Chunki bunday qilsalar, barchalarining kamchiliklari, ayblari ochilib, “Do h iylar” dahvolari chilparchin bo’ladi. Bizlar shuning uchun ham Muhammad sollallohu alayhi vasallamning siyratlarini, ya’ni, hayotiy yo’llarini puxtaroq o’rganishga harakat qilishimiz kerak. Raqiblarga ularning “Dohiylar”i hayoti va qilgan ishlarini payg’ambarimizning hayotlari va qilgan ishlariga solishtirib ko’rishni taklif qilmog’imiz lozim. O’shanda hamma narsa o’z o’rnini topadi. O’shandagina ko’ringan aroqxo’rni, hayolparast va boshqalarni “do’iy” deb yurganlarning xushi joyiga keladi 25 . مه ام مهيلع هللا بضغ اموق ا <و ّلوت نيذلا ىلا رت ملا * ّدعا نوملعي مه و بذكلا ىلع نوفلحي و مهنم لا و مكنم * اوذختا نولمعي اوناك ام ءآس مهنإ اديدش اباذع مهل هللا * نل نيهم باذع مهلف هللا ليبس نع او ّدصف ةنج مهناميا كئلؤا ائيش هللا نم مهدلاوا لا و مهلاوما مهنع ينغت * اعيمج هللا مهثعبي موي نودلاخ اهيف مه رانلا باحصا 25 Tafsiri hilol. 28-pora. 98-bet. 22

ءيش ىلع مهنأ نوبسحي و مكل نوفلحي امك هل نوفلحيف * مهاسن أْف ناطيشلا مهيلع ذوحتسا نوبذاكلا مه مهنإ لآأ مه ناطيشلا بزح نإ لآأ ناطيشلا بزح كئلؤا هللا ركذ نورساخلا * “(Ey, Muhammad!) Allohning g’azabiga uchragan qavmni (yahudiylarni) do’st tutgan (munofiq)larni ko’rmaysizmi?! U (munofiq)lar sizlardan (musulmonlardan) ham, ulardan (yahudiylardan) ham emasdir. Yana ular bilib turib (Biz musulmonmiz, deb) qasam ham ichurlar. Alloh ular uchun ashaddiy azobni tayyorlab qo’ygandir, Darhaqiqat ularning qilgan ishlari naqadar yomondir! Ular o’zlarining (yolg’on) qasamlarini qalqon qilib olishib, (odamlarni) Allohning yo’lidan to’sdilar. Bas, ular uchun xor qiluvchi azob bordir. Ularning mollari ham, bolalari ham Alloh tomonidan (bo’ladigan) narsalarni (azobni) ulardan daf qila olmaslar. Ular do’zah ahlidirlar. Ular o’sha joyda mangu qoluvchidirlar. U Kunda (Qiyomatda) Alloh ularning barchalarini qayta tiriltirganda, ular xuddi sizlarga qasam ichayotganlaridek U Zotga ham qasam ichurlar va o’zlariga (qasamlari sababli) biror narsa (foyda) bo’ladi deb hisoblaydilar. Ogo h bo’lingizkim, albatta, ular ayni yolg’onchidirlar. Ularni shayton egallab olib, ularga Alloh zikrini unittirdi. Ana o’shalar, shayton xizbi (guruhi) dirlar. Ogo h bo’lingizkim, shayton xizbi ziyon ko’ruvchilardir”. Sababi nuzul: Abdulloh ibn Nabtal hususida nozil bo’lgandir 26 . Abdulloh ibn Abbos roziyallohu anhu aytadilar: Payg’ambar sollallohu alayhi vasallam hujralaridan birining soyasida musulmonlar bilan birgalikda gaplashib o’tirgan edilar. Soya kamaygan vaqtda dedilarki: 26 Tafsiri Jalolayn (Asbobun nuzul) . 23

“ H ozir bir kishi kelib sizlarga shayton ko’zi bilan qaraydi. Kelganida u bilan gaplashmanglar”. Ozgina vaqtdan keyin rangi ko’kroq, xunuk bir kishi keldi. Payg’ambarimiz sollallohu alayhi vasallam uni o’zlari chaqirdilar va: “Nima uchun sen falonchi va falonchilar meni so’kdilaring”- deb ularning ham ismlarini aytdilar. O’sha odam qaytib ketdi va sheriklarini chaqirib olib keldi. Ular sizlarni so’kkanimiz yo’q, deb qasam ichdilar va kechirim so’radilar. Alloh ularning yolg’on qasamlarini fosh qilib ushbu oyatlarni nozil qildi 27 . Ushbu oyati karimalar asosan Madinaning munofiq yahudiylari haqida nozil bo’lgan. Ular ichlari kofirlarni yaxshi ko’rardilar. Agar ular musulmonlarning oldilari kelsalar: biz musulmonlardanmiz, deb qasam ichardilar. Bu haqda Alloh taolo Niso surasida ham xuddi shu oyatdagidek yahudiylar musulmonlardan ham, kofirlardan ham emasliklarini ta’kidlab marhamat qilagan. Odatda, munofiqlar ikkiyuzlamachi bo’lganliklari uchun ham birovga bir so’zni aytib. boshqaga uning teskarisini so’zlaydilar. Agar haqiqat ayon bo’lib, yolg’on gaplari yuziga solinsa, o’zini qutqarishlik uchun yolg’ondan qasam icha boshlaydilar. Oqibatda ularga bu dunyoyu u dunyo xorlovchi azoblar tayyor ekanligini ushbu oyatlardan bilib olamiz. Shuningdek ko’p yolg’on qasam ichishga o’rgangan kishilar bu dunyoda munofiqlardek insonlarni aldab, yolg’on qasam ichib aldaganlaridek qiyomatda ham o’rganib qolgan odatlarini ishga solib, butun mavjudotni yaratgan Zot huzurida ham azobdan qutilish uchun yolg’on qasam ichadilar. Lekin u yerda yolg’iz Parvardigor hokimdir. U Kunda Qiyomat kuni podsho’ini aldab bo’lmas. Shu sababli ular o’sha vaqtda sharmandai - sharmisor bo’ladilar. Ulamolarimizdan Sho h Kirmaniy bandani shayton egallab olishi qanday bo’lishligini bunday tahriflaydilar: “ Bandani shayton egallab olishining alomati shulki, uni sirtini yaltiroq qilish bilan mashg’ul qilib qo’yadi. Yaxshi yeyish, yaxshi ichimliklar ichish, yaxshi liboslar kiyishga urintirib, Allohning ne’matlariga shukr keltirishdan chalg’itadi. Tilida 27 Taf. Ibni Kasir 3-juz. 466-bet. 24

yolg’on, bo’xton va g’iybatni gapirtiradiyu, Allohning zikrini unitadi. Aqlini dunyoni jamlashga va uning tadbirini qilishga ishlatadi-yu, tafakkurni unitadi” 28 . I.2. H adislarda qasam mavzusi Payg’ambarimiz sollallohu alayhi vasallam ko’p vaqt to’rt xil qasamni ko’proq ishlatardilar: 1. اذك و ، هديب ىسفن ىذلاو : هديب دمحم سفن ىذلا و “ Nafsim ( jonim ) qo’lida bo’lgan zotga qasamki, shunga o’xshash : Muhammadning joni qo’lida bo’lgan zotga qasamki, ”. Qasam boshida ba’zida امأ (ammo) va ba’zida لا (yo’q,) va ba’zida esa ميا (haqqi) ishlatardilar. 28 Tafsiri hilol 28-pora. 19-bet. 25

Ibni Shayba Abu Sahid roziyallohu anhu dan rivoyat qiladilar: “Rasululloh sollallohu alayhi vasallam qasam ichishga kirishsalar: سفن ىذلا و لاُ مساق ىبا هديب . (Qosimning otasini joni qo’lida bo’lgan zotga qasamki,) ”, - deb qasam boshlar edilar. 2. بولقلا ِبلقم و ، لا) ( بولقلا فرصم و “Yo’q, qalblarni o’zgartiruvchi zotga qasamki,”. 3. هللا وِ “Allohga qasamki, (Alloh haqqi,).” 4. بر وِ ةبعكلا “Ka ’ baning Parvardigoriga qasamki,” 29 . Abu hurayra roziyallohu anhudan rivoyat qilingan hadisda Rasululloh sollallohu alayhi vasallam: هللا رفغتسا و لا (Yo’q, Men istig’for ayt a digan zotga qasamki,) ,- deb ham qasam ichgan ekanlar 30 . لاق هنأ ملس و هيلع هللا ىلص يبنلا نع اهنع هللا ىضر ةشئاع نع : هللا و دمحم ةمأ اي ) : ُسفن ىذلا و ملس و هيلع هللا ىلص مساق وبا لاق لاق ةريره ىبا ةياور ىف و هديب دمحم ( لايلق متكحضل و اريثك متيكبل ملعا ام نوملعتول . 31 Oisha onamizdan rivoyat qilingan hadisda Rasululloh sollallohu alayhi vasallam aytadilar: “ Ey ummati Muhammad! Allohga qasamki, (yoki Muhammadning joni qo’lida bo’lgan zotga qasamki, ) agar sizlar men bilgan narsalarni bilganlaringizda edi, ko’proq yig’lab kamroq kulgan bo’lardingizlar” . Abdulloh ibni H ishom aytadilar: Biz Rasululloh sollallohu alayhi vasallam bilan birga edik. U Zot Umar roziyallohu anhu ni qo’llarini ushlab o’tirgan edilar. Umar roziyallohu anhu U Zotga: Yo Rasululloh, Men o’z nafsimdan boshqa hamma narsadan ko’ra sizni yaxshi 29 Fathul b o riy 15- j . 78- bet . 30 Sunani Ibni Mojja 1-j. 676-bet. 31 Sahihul Buxoriy 6631-6637 hadislar. 26

ko’raman, deganlarida U Zot: Yo’q, nafsim qo’lida bo’lgan zotga qasamki, to o’z nafsingdan ko’ra meni yaxshi ko’rmaguningacha (ya’ni, agar halokat kelganda ham o’z havoyi nafsinga mening roziligimni ustun qo’ymaguninggacha senga oliy martabaga (mukammal iymonga) yetishishliging uchun kifoya qilmaydi) - dedilar. Umar roziyallohu anhu aytdilarki: - Albatta, hozir yo Rasululloh siz menga o’z nafsimdan ham suyukliroqdirsiz. Rasululloh sollallohu alayhi vasallam: Mana endi (vojib bo’lgan narsani nutq qilding), - dedilar 32 . Abi Burda roziyallohu anhu aytadilar: Men Ash ’ ariylardan bir jamoasi bilan birga Rasululloh sollallohu alayhi vasallam oldilariga ulov so’rab kelganimizda u Zot: -Allohga qasamki, Men hozir sizlarni ulovga mindirib yubora olmayman , dedilar. So’ngra biz Alloh xohlaganicha turib qoldik. Keyin o’rkachi katta uchta tuya keldi, Rasululloh sollallohu alayhi vasallam bizlarni o’sha tuyalarga mindirib yubordilar. Qaytayotganimizda ba’zilarimiz: -Allohga qasamki, bu biz uchun muborakli bo’lmadi, bizlar kelib ulov so’raganimizda u zot ulovga mindira olmaslikka qasam ichgan edilar, so’ngra bizlarni mindirib yubordilar, - dedik. Rasululloh sollallohu alayhi vasallam oldilariga qaytib kelib aytganimizda u zot: هللا ءاش نا هللا و ىنإ و مكلمح هللا لب مكتلمح انا ام نع ترفك لاا اهنم اريخ اهريغ ىر أْف نيمي ىلع فلحا لا ريخ وه ىذلا تيتا و ىنيمي 33 “ Sizlarini men emas , balki Alloh mindirib qo’ydi. Allohga qasamki, insha a lloh qasam ustiga qasam ichmayman. Bas, o’sha qasamimdan yaxshirog’ini ko’rsam (avvalgi) qasamimga kafforat berib, yaxshiroq qasamni keltiraman”, - deb marhamat qildilar. Rasululloh sollallohu alayhi vasallam yuqoridagi hadisda o’zlari qilganlaridek, ya’ni bir narsaga qasam ichib, so’ngra undan yaxshirog’ini topsa oldingi ichgan qasamiga kafforat to’lab, so’ng yaxshirog’ini olganlaridek, Abdulloh ibn Samura roziyallohu anhuga qilgan nasihatlarida ham, mana shunday qilishga, bir narsaga 32 Fathul Boriy 15-j. 81-bet. 33 Sahihul Buxoriy 6623-hadis. 27

qasam ichilgan bo’lsa, so’ngra oldingi qasamidan yaxshirog’ini topilsa, oldingisiga kafforat berib, yaxshi narsa uchungina qasam ichishga buyurganlar. Sahd roziyallohu anhuning otalari imon keltirgan, lekin onasi mushrika bo’lib, o’g’li islomdan shirkka qaytmaguncha o’lsam ham yemayman va ichmayman, o’lsam seni odamlar onasining qotili, deb malomat qilishadi, deb hech narsa yeb-ichmaslikka qasam ichdi va ikki kunni ochlikda o’tkazadi. Sahd roziyallohu anhu aytadi: “Ey, ona! agar yuzta joningiz bo’lib, yuz marta o’lsangiz ham islomdan voz kechib shirkka qaytmayman”,- degach, onasi undan hafsalasi sovib, ochlikni tark etgan. Abdulloh ibn Umar roziyallohu anhu aytadilar: Bir g’azotda Umar roziyallohu anhu ulov ustida insonlarga gapirayotganlarida, otalari nomi bilan qasam ichayotganlarini Rasululloh sollallohu alayhi vasallam ko’rdilar va dedilarki: افلاح ناك نم ، مكئابآب اوفلحت نأ مكاهني هللا نإ لاأ تمصيل وا هللاب ـفلحيلف . “ Ogoh bo’lingizlar, Alloh sizlarni otalaringiz nomlari bilan qasam ichishlikdan qaytardi. Kimiki qasam ichmoqchi bo’lsa Alloh nomi bilan qasam ichsin yoki jim tursin 34 ”. Umar roziyallohu anhu: - Allohga qasamki, Rasululloh sollallohu alayhi vasallamdan bu so’zni eshitganimdan beri (otam nomi bilan) bilib turib qasddan yoki bilmasdan qasam ichmadim, deb aytgan ekanlar. Ibni Umar roziyallohu anhu aytadilar: - Umar roziyallohu anhuni gaplarini Rasululloh sollallohu alayhi vasallam eshitdilar 35 . Oisha onamiz aytdilar: Abu Bakr roziyallohu anhu kafforat oyati nozil bo’lgunicha hech qasamlarini buzmas edilar. (Kafforat oyati nozil bo’lgandan keyin ya’ni ifk voqeasida Mistohga yordam qilmaslikka ichgan qasamlari haqida) aytdilarki: - Men qasam ustiga qasam ichmayman, bas undan boshqasini yaxshiroq deb bilsam, oldingi qasamimga kafforat to’lab yaxshisini keltiraman 36 . 34 Sunani Dorimiy, 2-jild, B.: 185 35 Fathul Boriy.15-j. 88-bet. 36 Sahihul Buxoriy. 6621-hadis. 28

Payg’ambarimiz sollallohu alayhi vasallam faqatgina Alloh nomi bilangina qasam ichishga buyuradilar. هللا ىلص هللا لوسر لاق لاق هنع هللا ىضر ةريره ىبا نع ملس و هيلع : . هللا لاا هلا لا لقيلف ىزعلا و تلالاب فلح نمهاور ىراخبلا Rasululloh sollallohu alayhi vasallam: -“Kimiki Lot va Uzzo bilan qasam ichgan bo’lsa, (darhol) La ilaha illalloh desin”, dedilar 37 . Sahd roziyallohu anhu aytdilar: - Men Lot va Uzzo bilan qasam ichganimda Rasululloh sollallohu alayhi vasallam: هل كيرش لا هدحو هللا لاا هلا لا deb aytgin, so’ngra chap tarafingga uch marta tuflab, Allohdan panoh so’ra va (bu gapni) qaytarmagin, deb aytdilar 38 . Ayrim sahobalar i slomga endi kirgan vaqtlarida, tillari o’rganib qolganligi uchun shunday qasam ichib yuborar edilar. Payg’ambarimiz sollallohu alayhi vasallam ularga o’zlari bilmagan holda a ytib yuborgan so’zlariga kafforat bo’lishligi uchun darhol: “ La ilaha illalloh ” deyishni buyurar edilar. و هيلع هللا ىلص هللا لوسر لاق لاق كاحض نب تباث نع ملس : . لاق امك وهف ادمعتم ابذاك ملاسلاا ىوس ةلمب فلح نم هيلع قفتم Rasululloh sollallohu alayhi vasallam aytdilar: Kimiki islomdan boshqa uchun qasddan yolg’on qasam ichsa, bas (xukm) aytganidekdir. Rasululloh sollallohu alayhi vasallam: Kimki qasam ichib: “Men islomdan begonaman”, desa va u agar yolg’on gapirgan bo’lsa ham, rost gapirgan bo’lsa ham, aytganidekdir. Agar gapi rost bo’lsa, u i slomga sira salomat ho lida qayt maydi , dedilar . (Abu Dovud va Nasoiy rivoyati). 37 Mushkotul masobeh 2-jild, B.:1018 38 Sunani ibni Mojja 2097-hadis. 29

Ibni Umar roziyallohu anhu bir kishining: Ka’baga qasamki, deganini eshitib qolib: Allohdan boshqaning nomi bilan qasam ichma. Men Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning: Kim Allohdan boshqaning nomi bilan qasam ichsa, kufr yoki shirk keltiribdi, deganlarini eshitganman, dedilar. Ayrim ulamolar mazkur hadisdagi: “Kufr yoki shirk keltiribdi” jumlasini mubolag’a deb tafsir qilishgan. Bu Payg’ambarimiz sollallohu alayhi vasallamning: “Riyoning ozginasi ham shirkdir” hadisi shariflariga monandir. Abdulloh ibn Amr roziyallohu anhu aytadilar: Payg’ambarimiz sollallohu alayhi vasallam dedilar: - Gunohi kabiralar (ushbulardir): Allohga shirk keltirishlik, ota-onaga oq bo’lish va yolg’on qasam ichishlik . (Buxoriy rivoyati). Abu Zarr roziyallohu anhu aytadilar: Rasululloh sollallohu alayhi vasallam: Uch toifa odamga qiyomat kuni Alloh gapirmas, (rahmat) nazari bilan boqmas, ularni (gunohlaridan) poklamas va ular uchun alamli azob bo’lur , dedilar. – Yo Rasululloh, kim ular – ziyonkor bechoralar?, degan edim, Rasululloh sollallohu alayhi vasallam bu so’zni uch bora takrorladilar-da: Kiyimini uzunligidan yerga sudrab yuruvchi kimsa, yolg’on qasam bilan molini o’tqazuvchi, minnat qiluvchi kishi , deya javob berdilar 39 . (Ahmad rivoyati) Ibni Abbos roziyallohu anhu aytdilar: Bir kishi Rasululloh sollallohu alayhi vasallam oldilariga kelib: Kechqurun tushimda yog’ va asaldan iborat bir soya men tomonga bostirib kelardi, dedi. Uning tushini Abu Bakr Siddiq roziyallohu anhu ta’bir qildilar, so’ngra Rasululloh sollallohu alayhi vasallamga: Men tushni to’g’ri ta’bir qildimi yoki xato qildimmi?- deganlarida Rasululloh sollallohu alayhi vasallam: Ba’zida to’g’ri aytasan, ba’zida xato qilasan (va lekin) qasam ichmagin, dedilar 40 . Abdulloh ibn Mas’ud roziyallohu anhu aytdilar: Rasululloh sollallohu alayhi vasallam insonlarning qaysilari yaxshi ekanligi xususida so’ralindilar. U zot: Mening zamonimdagilar, so’ng ulardan keyin keladiganlar, so’ngra ulardan keyin keladiganlar. So’ng avval qasam ichib, keyin undan tonib guvo h lik beradigan qavm keladi, deb aytdilar. 39 Gunohi kabiralar 205-206 betlar. 40 Fathul Boriy 103-bet. 30

Ya’ni unday kishilar har bir narsa to’g’risida qasam ichadilar, xattoki qasam ichishlik ular uchun oddiy bir odatga aylanib qoladi. Shu sababli unday kishilar o’z manfaatlari yo’lida musulmon birodarlariga zulm qilishga, nohaq yolg’on qasam va guvohlik berishlik bilan ularning haqlarini yeyishga odatlanadilar. Rasululloh sollallohu alayhi vasallam hadislarida bir musulmonni molini o’zlashtarib olishlik uchun yolg’on guvohlik berib qasam ichadigan kishini Alloh darg’azab bo’lib qarshi olishligini aytib, buning tasdig’i uchun “Allohni ahdini (nomini) sotib qasam ichuvchilar uchun oxiratda nasiba yo’q”, degan oyatni dalil qilib aytib o’tganlar. Boshqa bir hadisda Rasululloh sollallohu alayhi vasallam mo’min kishini har qanday hislatga tabiati moyil bo’lishi mumkin, lekin xiyonat va yolg’on moyil bo’lmasligini ta’kidlaganlar. Inson bir narsaga guvohlik berib qasam ichgan bo’lsa, uni unitib buzib qo’ysa, unga kafforat shart emas. Chunki Alloh taolo Qur’oni karimda aytadiki: “Sizlarga xato qilganlaringiz uchun gunoh bo’lmaydi ”. Rasululloh sollallohu alayhi vasallam hadislarida: مل ام انسفنا هب تسوسو ام ىتمأ نع زواجت هللا نإ ملكتت وا هب لمعت . “Alloh nafs vasvasa qilgan narsani uni qilgan yoki gapirgan bo’lmasa ham uni (gunohidan) o’tadi”, deb aytganlar. Ya’ni vasvasa bo’lsa inson unitadi va esdan chiqarib, o’zi bilmagan holda qasamiga teskari ish qilib qo’yadi. Iso alayhissalom o’g’rilik qilayotgan bir kishini ko’rib qolib: O’g’rilik qilyapsanmi? - deganlarida, u kishi: O’zidan boshqa iloh yo’q zotga qasamki, o’g’rilik qilayotganim yo’q, dedi. Iso alayhissalom unga: Allohga iymon keltirdim, (unday bo’lsa) meni ko’zim aldabdi, deb aytgan ekanlar. Rasululloh sollallohu alayhi vasallam bizlarni qasamga vafo qilishlik, uni ado qilishlikka buyuradilar. Ibni Umar roziyallohu anhudan rivoyat qilinadi: Rasululloh sollallohu alayhi vasallam dedilar: و َض <ر َيلف هللاب هل َف ِلُح نم و <قد <ص َيلف هللاب فلح نم هللا نم سيلف هللاب ضر َي مل ن َم . 31

“ Kimiki Alloh nomi bilan qasam ichsa, unga sodiq bo’lsin. Kimiki Alloh nomi bilan qasam ich ishligi talab qilinsa rozi bo’lsin. Kimiki Alloh nomi bilan qasam ichishga rozi bo’lmasa, Allohdan emas”. Bu hadisdan ko’rinib turibdiki, agar kishi shariatga muvofiq biror narsa to’g’risida qasam ichgan bo’lsa, o’sha qasamini ustidan chiqishligi lozimdir. Insondan agarda bir masala xususida qasam ichishlik talab qilinsa, u inson to’g’ri so’z bilan qasam ichishi iymonining alomatidir. Qorun bir fo h ishani Muso alayhissalom ga tuhmat qilgin, nomini badnom etgin, deb pul beradi. U shunday qiladi. Muso alayhissalom undan Allohdan qo’rqadigan bo’lsa aytgan gapi to’g’riligiga qasam ichishini talab qiladi. U Allohdan qo’rqib, Qorun bilan o’rtalarida bo’lib o’tgan gapni so’zlab beradi. Muso alayhissalom Qorunni bu ishidan darg’azab bo’ldilar va uni duoibad qildilar. U Zotning duoibad Alloh taolo Qorunni molu dunyosi bilan birga yerga yuttirdi. Agar inson qasam ichganda ortidan istisno qilsa (ya’ni inshaalloh, agar Alloh xohlasa desa) u uchun dunyo (ya’ni o’zi uchun foyda beradigan bo’lsa buzmaydi, foydasi bo’lsa buzadi). ملس و هيلع هللا ىلص هللا لوسر لاق لاق رمع نبا نع : ريغ كرت ءاش نإ و عجر ءاش نإ ـىنثتسا و فلح نم . ثناح ىئاسنلا هاور Ibni Umar roziyallohu anhu rivoyat qiladilar: Rasululloh sollallohu alayhi vasallam de dilar: “ Kimiki qasam ichgan istisno qilsa (ya’ni inshaallohni aytsa) , xohlasa qasamiga qaytadi, xohlasa uni buzuvchi bo’lmasdan tark qiladi” 41 . Rasululloh sollallohu alayhi vasallam insonlar orasini isloh qilmaslik yoki silai rahmni buzishdagi qasamdan ham qaytarganlar: ملس و هيلع هللا ىلص هللا لوسر لاق تلاق ةشئاع نع : 41 Sunani ibn Mojja 1-jild 32

لا <نأ ه ّربف ح ُلص َي لا اميف وا محر ةعيطق ىف فلح نم كلذ ىلع ّم ِتَي Oisha onamiz rivoyat qiladilar: Rasululloh sollallohu alayhi vasallam aytdilar : “Kimiki isloh qilmaslik yoki silai rahm qilmaslikka qasam ichsa, bas qasamini bajarmasligi uning yaxshiligidir” 42 . Abu Hurayra roziyallohu anhudan rivoyat qilinadi, Rasululloh sollallohu alayhi vasallam: “Uch guruh odamlarga qiyomat kunida Alloh rahmat nazari bilan qaramaydi va ularning gunohlarini kechmaydi, ularga alamli azob bo’lg’usidir: bir kishini safardalik chog’ida ortiqcha suvi bo’la turib, suv so’ragan yo’lovchilarga suvidan bermasa; bir kishi podshohga faqat g’araz uchun bay’at qilgan bo’lsa, ya’ni, agarda podshoh unga in’om bersa, undan rozi bo’lib, moboda bermasa, undan darg’azab bo’lsa; bir kishi narsasini asrdan so’ng bozorda qo’yib olib, Allohning nomiga qasam ichib, bu narsamni shuncha pulga berishgan edi, deb yolg’ondan qasam ichsa va unga ishonib haridor shu narsani olsa” dedilar va quyidagi oyatni o’qidilar: «Allohga bergan ahdu paymon va qasamlarini ozgina qiymatga sotib yuboradigan kimsalar uchun oxiratda hech qanday nasiba yo’q” 43 . II. BOB. 42 Sahihul Buxoriy 6664-hadis 43 Til ofatlari 70-bet. 33

1.1. Iylo va uning hukmi Iylo – lug’atda: qasam ichmoq. shariatda: er o’z xotiniga: - Senga yaqinlik qilmayman, deb qasam ichishiga aytiladi. نإف رهشا ةعبرا ص ّبرت مهءآسن نم نول ؤْ ي نيذلا و ميحر روفغ هللا نإف اوءآف ميلع عيمس هللا نإف قلاطلا اومزع نإ و * “Xotinlaridan iylo qilganlar uchun kutish (muddati) to’rt oydir. Agar qaytsalar, bas, albatta, Alloh mag’firatli va rahmli zotdir. Va agar taloqni qasd qilsalar, bas, albatta, Alloh eshituvchi va biluvchi zotdir”. هللا ىلص هللا لوسر لاق لاق هنع هللا ىضر ةريره ىبا نع ملس و هيلع : او هللا دنع هل ُمثآ هلها ىف هنيميب مكدحا َّج ِلَي <ن ََلا هلل هيلع هللا ضرتفا ىتلا هترافك ىطعي نأ نم. هيلع قفتم Abu H urayra roziyallohu anhu dan rivoyat qilinadi: Rasululloh sollallohu alayhi vasallam dedilar: “Alloh taolo haqqi, birontangiz xotiningizga yotmayman deb qasam ichgach, kafforat bermay turib qasamingizni buzsangiz, buning uchun siz Alloh taolo dargohida Alloh taolo kafforat bermoqni farz qilgan qasamni ichib, gunohkor bo’lgandan ham og’irroq gunohkor bo’lgaysiz!”. Johiliyat davrida odamlar xotinidan achchig’i chiqsa yoki uni jazolamoqchi bo’lsa, iylo qilib, unga jinsiy yaqinlik qilmaslikka qasam ichar edilar. Shu sababli bir- ikki yil yoki undan ham ko’proq beparvo yuraverar ekanlar. Ayol bechora azobda xotin bo’lib xotin emas yoki boshi ochiq ham emas. Bu ish ayol uchun ruhiy, ma’naviy va asabiy tarafdan azobdir. Uning ayollik hurmatin oyoq osti qilish, er- xotinlik hayotini buzish, oilani parchalashdan iboratdir. Shu bilan birga bunda ba’zi bir xatolarni to’g’irlashga, har kim o’zini-o’zi sinab olishiga fursat ham bor. Shuning uchun ham i slomda iyloni butunlay bekor qilmasdan, balki ma’lum doirada chegaralab qo’yilgan. Bunda ham erkakning, ham 34

ayolning haq-xuquqlari e’tiborga olingan. Shu bilan erkaklarning qasam tufayli ayoliga yaqinlik qilmay yurishining eng uzun muddati to’rt oy qilib chegaralandi. Iyloning uzoq muddati aynan to’rt oy bo’lishining hikmati shuki, ayol kishi ersiz shu muddatga sabr qila oladi. Er ham to’rt oy ichida o’ylaydiganini o’ylab bir qarorga keladi. Agar er xotiniga qaytib, oilaviy hayotlarini davom ettirib ketsa, Alloh xatolarini kechiradi. Agar to’rt oy o’tgandan keyin qaytishni emas, taloqni iroda qilsalar, taloq tushadi. Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning iylolari. Oisha onamiz rivoyat qiladilar: Rasululloh sollallohu alayhi vasallam bizlarga tanlash ixtiyorini berdilar. Bizlar Alloh taolo va uning rasulini tanladik va Rasululloh sollallohu alayhi vasallam buni bizga taloq, deb hisoblamadilar. (Ya’ni, Madinani zabt etish, musulmonlarni asir qilib, islom dinini poymol etish umidida kelgan kofirlarni Alloh taoloning o’zi daf qildi, musulmonlarini kofirlar ro’baro’ qilmadi. Janob Rasulullloh sollallohu alayhi vasallamning xotinlari, dushman daf qilinib, halq biroz osuda va orom olganini ko’rishgach, Rasulullloh sollallohu alayhi vasallamdan o’zlarini ta’minotlarini ko’paytirishni talab qilmoqchi bo’ldilar. Janob Rasululloh sollallohu alayhi vasallam ularning bu niyatlaridan xabar topib, xafa bo’ldilar-da, bir oygacha ularning huzurlariga kirmaslikka ont ichdilar va masjidga yaqin bir boloxonada tanho turdilar. Abu Bakr roziyallohu anhu va Umar roziyallohu anhu bu voqeani eshitishib, ranjishdi-da, o’z farzandlari Oisha bilan Xafsa onalarimizga tanbeh berdilar, so’ng Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning huzurlariga kirishib, u zoti muborak qalblarini shirin so’zlar bilan yozishdi. Bir oydan Alloh taoloning taxyir oyati nozil bo’ldi: و ايندلا ةايحلا ندرت نتنك نا كجاوزلا لق يبنلا اهيا اي لايمج احارس نكحرسا و نكعتما نيلعتف اهتنيز نتنك نا و تانصحملل دعا هللا ناف ةرخلاا رادلا و هلوسر و هللا ندرت اميظع ارجا نكنم “ Ey, Payg’ambar, xotinlaringizga ayting: “Agar sizlar dunyo hayotini va uning zebu-ziynatlarini istaydigan bo’lsangizlar, u holda kelinglar, men sizlarni 35

(o’sha narsalar bilan) bahramand qilay va yahshilab kuzatay (taloq qilay) . Agar Allohni, Uning payg’ambarini va oxirat diyorini istaydigan bo’lsangiz, u holda Alloh sizlarning orangizdagi chiroyli amal qiluvchilar uchun ulkan mukofot (jannatni) tayyorlab qo’ygandir”. Rasululloh sollallohu alayhi vasallam bu oyatni avval Oisha onamizga o’qib eshittirdilar, shunda Oisha onamiz Alloh taolo bilan uning rasulini tanladilar, boshqa onalarimiz ham Oisha onamizdek ish tutdilar 44 . Umar roziyallohu anhu rivoyat qiladilar: Mening ansoriylardan bir qo’shnim bor edi. Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning huzurlariga navbat bilan tushardik. U menga vahiy va boshqa xabarlarni keltirardi. Men ham unga shundoq xabarlarni keltirardim. O’sha kunlari G’asson qabilasi bizga g’azot qilish uchun otlarini tayyorlayotganligini o’zaro gaplashib yurardik. Qo’shnim bir kuni kechasi kelib eshigimni taqillatdi va meni chaqirdi. Uning oldiga chiqdim. U: Katta ish sodir bo’ldi, dedi. Men: Nima bo’ldi, G’asson qabilasi keldimi?, dedim. U bo’lsa: Yo’q, undan ham ulkanroq ish bo’ldi: Rasululloh sollallohu alayhi vasallam xotinlarini taloq qildilar, dedi. Men: Xafsa noumid bo’libdi va yutqazibdi, shundoq bo’lib qolmasaydi, deb yurgan edim, dedim. Ertalab bomdod namozini o’qib, kiyim-boshimni kiyib, Xafsanikiga borsam, yig’lab o’tirgan ekan. Men: Rasululloh sollallohu alayhi vasallam sizlarni taloq qildilarmi?, dedim. U: Bilmayman mana shu joyda hammadan ajrab olganlar, dedi. Qora tanli g’ulomning oldiga bordim-da, Umarga izn so’rab b er, dedim. U ichkariga kirib ketdi. Bir ozdan keyin chiqib: - Seni eslatsam, indamadilar, dedi. Minbar tomon bordim. U yerda bir to’p odam o’tiribdi, ba’zilari yig’lashyapti. Biroz o’sha yerda o’tirdim. Keyin chiday olmadim-da, g’ulomning oldiga borib, Umar uchun izn so’rab ko’r, dedim. U ichkariga kirib ketdi. Bir ozdan so’ng chiqib: Seni eslatdim, indamadilar , dedi. Chiqib yana minbar yonida o’tirdim. Chiday olmay yana g’ulomning yoniga keldim va Umar uchun izn so’rab ko’r, dedim. U ichkariga kirib, qaytib chiqdi-da: Seni eslatuvdim, indamadilar, dedi. Orqamga qaytib ketayotgan edim, birdan g’ulom chaqirib qoldi: Kiraver, senga izn berdilar, dedi. Kirib, Rasulullohga salom berdim. 44 Sahihul Buxoriy 3-j. 446-bet. 36

Bo’yraga yonboshlab olgan ekanlar, yonlariga botib izi chiqib qolibdi. Men: Xotinlaringizni taloq qildingizmi, Ey, Allohning Rasuli, dedim. U zot boshlarini ko’tarib, menga qaradilar-da: Yo’q, dedilar. Men: O’zingiz bilasiz, Ey Rasululloh biz Qurayshliklar ayollarga ustin keladigan qavm edik, Madinaga kelsak, ularning xotinlari ustun kelar ekan. Biznig xotinlar ham ularning xotinlaridan o’rgana boshladilar. Bir kuni qarasam, xotinim menga gap qaytaryapti. Men buni inkor qilsam, Payg’ambar sollallohu alayhi vasallamning xotinlari ham u zotga gap qaytarganda, xatto ba’zilari bir kun-yarim kun gaplashmay yurganda, men gap qaytarsam nima bo’pti, dedi. Men: Bu ishni kim qilsa, noumid bo’libdi va yutqazibdi, sizdan kimingiz Rasulning g’azabi sababli Allohning g’azabiga uchrashdan omon qolishi mumkin, dedim. Rasululloh sollallohu alayhi vasallam tabassum qildilar. Men: Ey Allohning Rasuli, men Xafsaning oldiga kirdim va unga: Qo’shning sendan chiroyliroq va Rasululloh sollallohu alayhi vasallamga mahbubroq bo’lishi ko’nglingni buzmasin, dedim. U zot yana tabassum qildilar. Men: O’tirsam maylimi, Ey Rusululloh, dedim. U zot: ha, dedilar. O’tirib, boshimni ko’tarib, uyga nazar soldim va Allohga qasamki, u zotning hay b atlaridan o’zga ko’zga ilinadigan narsa topolmadim. So’ng: Ey Allohning rasuli, ummatingizga duo qiling, rizqi keng bo’lsin Allohga ibodat qilmaydigan fors va rumliklarning ham rizq keng-ku, dedim. U zot turib, o’tirdilar va: E y ibn Xattob, sen shakdamisan, dedilar. Men: Gunohimni Alloh kechirishini so’rang, dedim. U zot xotinlaridan ko’rgan holatlarning shiddatidan bir oygacha ularning oldilariga kirmaslikka qasam ichgan ekanlar. Alloh u zotni itob qildi. Yuqorida zikr qilingan holatlarda xech qanday g’ayri tabiiylik yo’q. Payg’ambar sollallohu alayhi vasallamning xotinlari pok ayollar dunyodagi eng baxtli xotinlar mo’minlarning onasi degan yuksak unvonga munosib bo’lgan onalarimizdir. Ularning fe’llari juda ham ulkan. Lekin shu bilan birga islom - voqe’lik dini, loy va ruxdan bo’lgan insonlarga o’z ta’limotlarini joriy qiladi, ya’ni, onalarimizda g’am boshqalardagi kabi inson tabiatiga xos bo’lgan rashk, boshqalardan ko’ra afzalroq bo’lishga urinish kabi tuyg’ular bor. Bu esa ayb emas, balki keyinchalik ummatlarga shariat bo’lib qoladigan ishlarga sabab bo’lganlar. O’z navbatida Payg’ambarimiz 37

sollallohu alayhi vasallam ular bilan juda yaxshi muomalada bo’lar edilar. Oisha onamiz: -U zot ayollari bilan holi qolganlarida eng muloyim, karamli, serkulgi va sertabassum kishi bo’lardilar, deb rivoyat qilganlar 45 . Anas ibn Molik rivoyat qiladilar: Rasululloh sollallohu alayhi vasallam xotinlarini iylo qildilar, ya’ni bir oy birga turmayman, deb ont ichdilar. Oyoqlari yorilib ketgan bo’lib, boloxonalarida yolg’iz o’zlari yigirma to’qqiz kun turdilar, so’ng xotinlari huzurlariga kirdilar, shunda ular: Yo Rasululloh, bir oyga qasam ichgan edingiz-ku?-deyishdi. U zot: Bu oy yigirma to’qqiz kundir, dedilar 46 . Iylo masalalari . Xur ayolning iylosi to’rt oy va cho’ri uchun ikki oydir. Xotiniga to’rt oygacha yaqinlik qilmayman deb qasam ichgan kishi shu muddat ichida xotiniga yaqinlik qilsa iylosi bekor bo’ladi. Agar to’rt oydan keyin xotiniga yaqinlik qilsa hech narsa lozim bo’lmaydi (buni fay deyiladi). To’rt oydan kamiga iylo tushmaydi. Alloh nomi bilan qasam ichib, so’ng to’rt oydan ilgari yaqinlik qilib qo’ysa, kafforat vojib bo’ladi. Agar qasamiga taloqni bog’lasa, bir boin taloq tushadi va iylo buziladi. Vaqtni ta’yin qilib qasam ichgan muddatida xotiniga yaqinlik qilmasa bir boin taloq tushadi, agar vaqtni ta’yin qilmasdan qasam ichgan bo’lsa, nikohdan keyin yana qasam qaytadi, shu to’rt oy ichida yaqinlik qilsa qasamiga kafforat vojib bo’ladi, agar yaqinlik qilmasa ikkinchi boin taloq tushadi. Yana nikohdan keyin to’rt oy ichida yaqinlik qilsa kafforat vojib, yaqinlik qilmasa yana bir boin taloq tushadi. Boshqa erga tegib qaytganda ham, to to’rt oy ichida vatiy qilguncha qasam boqiy qoladi, yaqinlik qilsa kafforat vojib. Taloq qilingan xotinga iylo bo’lmaydi, balki qasam xisoblanadi. Xotiniga iylo qilgandan keyin pushaymon bo’lib, shu muddat ichida xotinga qaytishni xohlasa, lekin o’zi yoki xotini sohibi uzr bo’lib qolgan bo’lsa yoki masofa uzoq bo’lsa, yaqinlik qilishga imkoniyat bo’lmasa erning qaytishligi so’z bilan bo’ladi. Agar uzr ko’tarilsa, shu muddatda uning qaytishligi faqatgina jimo’ bilan bo’ladi. Agar er xotiniga “Sen menga haromsan” desa, bu so’zida nimani niyat qilgan bo’lsa o’sha xisoblanadi, ya’ni, yolg’onni yoki zihorni yoki uch taloqni niyat qilgan 45 Tafsiri hilol 28-pora. 46 Sahihul Buxoriy 3-j. 456-bet. 38

bo’lsa, shu uchalasidan qaysi bir niyatida bo’lsa, niyatidagi xisoblanadi. Agar xaromlikni niyat qilgan bo’lsa, iylo bo’ladi. Agar xech narsani niyat qilmagan bo’lsa, bir boin taloq tushadi. 39

1.2. Qasamning turlari va kafforotlari Alloh taoloning ismlari, sifatlari bilan qasam ichiladi, ya’ni Allohning zotiga xos bo’lgan ismlari, masalan: qudrati, ulug’ligi, azizligi buyukligi bilan. Lekin, Allohning qasam ichilmaydigan sifatlari ham bordir, ular: rahmati, ilmi, g’azabi, azobi bilan qasam ichilsa, qasamga o’tmaydi. Va yana Allohdan boshqa bilan: Payg’ambar, Ka’ba, Qur’on bilan ham qasam o’tmaydi. Ont ichib va’da qilinganda Allohning ismi qo’shilmasa ham qasamga o’tadi. Arab tilida qasam ichilganda Alloh nomi bilan vov, be, te harflari qo’shib: هللاتِ هللاب ،ِ هللا و ،ِ - deb aytiladi. Agar harfi qasam hazf qilinib: ِ هللا - deb aytilsa ham qasamga hisoblanadi. Shariatda qasam uch xil bo’ladi : 1 ( Ya minul lag’v. ) Behuda qasam ( Bir kishi bir narsani to’g’ri deb gumon qilib, uning aniq o’shqnday ekanligiga ishonib qasam ichadi, so’ngra o’sha narsa qasam ichuvchining aytganiga teskari bo’lib chiqadi. Mana shunday qasamga yaminul lag’v (behuda qasam) deyiladi. Bunday qasam uchun kafforat ham, gunoh ham yo’qdir: * مكناميأ ىف وغللاب هللا مكذخا ؤْ ي لا * “ Alloh taolo sizlarni (faqat tilingiz uchida aytgan) behuda qasamlaringiz uchun javobgar qilmaydi ” 47 . Oisha onamiz aytdilarki: Bu oyat (kishilarning tillari o’rganib qolgan) لا و هللا و لا ، هللاب Yo’q, Allohga qasamki, degan qasam turlari haqida nozil bo’lgandir 48 . Behuda qasam bilan inson gunohkor bo’lmaydi, lekin “ Qasamlaringizda Alloh nominib (haq va botil o’rtasida arzimagan narsalar uchun ham) ko’ndalang qilavermangizlar ” oyatiga amal qilib, behuda qasam ichishdan saqlanish kerak, behuda qasam ichaverishlik insonni qasamxo’rlikka olib boradi. 2 ( Yaminul g’amus. ) Yolg’on qasam ( 47 Baqara surasi 224-oyat 48 Mishkotul masobeh 1020-bet. 40

Bir narsani (ya’ni, o’tgan zamonda bo’lib o’tgan bir ishni) yolg’onligini bila turib, unga rost deb yoki rostligini bila turib, unga yolg’on deb qasam ichishga yaminul g’omus (yolg’on qasam) deyiladi. G’amus - arab tilida cho’kmoq, botmoq ma ’ nolarida ishlatiladi. Yolg’on qasamni bunday nom bilan atalishiga sabab u o’z egasini gunohga botiradi, gunohlar esa do’zaxga cho’ktiradi. Bunday qasamga kafforat berilmaydi. Ya’ni, uning gunohini gunohi kabira bo’lganligi uchun kafforat bilan poklab bo’lmaydi, chunki kafforat bunday gunohni yuva olmaydi: مكبولق تبسك امب مكذخا ؤْ ي نكل و “ Balki, dillaringiz kasb etgan narsa (qasamlaringiz) uchun javobgar qilur ” 49 . Abdulloh ibn Amr roziyallohu anhu aytadilar: Payg’ambarimiz sollallohu alayhi vasallam dedilar: - Gunohi kabiralar (ushbulardir): Allohga shirk keltirishlik, ota-onaga oq bo’lish va yolg’on qasam ichishlik . 3 ( Yaminul munhaqid. ) bir narsaga bog’langan qasam ( Kelajakda bir narsani qilishlik yoki qilmaslik uchun qasam ichishga yaminul munhaqid (bog’langan qasam) deb aytiladi. Bunday qasam ichgan kishi agar buzsa, kafforat to’lashligi vojib bo’ladi. * نميلأا متدقع امب مكذخا ؤْ ي نكل و * “ Balki, Alloh sizlarni sidqidildan bog’langan qasamlar (buzilganligi) uchun javobgarlikka tortadi 50 ”. Payg’ambarimiz sollallohu alayhi vasallam: - Kimiki Alloh nomi bilan qasam ichsa, unga sodiq bo’lib uni bajarsin , deb buyurganlar. Agar inson bu qasamni yomon ishlar uchun ichgan bo’lsa, qasamini buzib, kafforat berishligi vojib bo’ladi. Payg’ambarimiz sollallohu alayhi vasallam inson agar bir narsani qilish yoki qilmaslikka qasam ichgach, so’ngra undan boshqa ishni qasam ichgan ishidan 49 Moida surasi 89-oyat 50 Moida surasi 89-oyat 41

yaxshiroq deb bilsa oldingi qasamiga kafforat berib, yaxshirog’ini bajarishlikka targ’ib qilganlar. Nazr - lug’atda: ogohlantirmoq, qo’rqitmoq. shariatda : bir ishni bajarishlikda o’ziga vojib bo’lmagan narsani o’ziga vojib qilib olishlik. * اريطتسم هرش ناك اموي نوفاخي و رذنلاب نوفوي * “Ular (yaxshilar dunyoda o’z zimmalariga olgan) nazrlarini ado qilurlar va yomonligi (dahshatlari) keng yoyiluvchi Kundan qo’rqurlar” 51 . هللا ىلص يبنلا نإ لاق هنع هللا ىضر ثراحلا نب ديعس نع لاق ملس و هيلع : رذنلاب جرختسي امنإ ر ّخ ؤْ ي لا و ائيش م ّدقتي لا رذنلا نإ . ليخبلا هيلع قفتم Rasululloh sollallohu alayhi vasallam dedilar: “ Albatta, nazr (taqdirdan) biror narsani avval qilolmaydi va kechiktirolmaydi ham. Albatta nazr sababli baxildan biror narsa chiqariladi ”. Nazr ham qasamdekdir, ya’ni gunoh ishga nazr qilingan bo’lsa, xuddi gunoh ishga qasam ilganidek uni bajarilmaydi. Bir kishi nazr qilsa, so’ngra vafot etsa, uning nazrini merosxo’rlari ado etadilar. Nazrning kafforati ham qasam kafforati kabi bo’ladi. Kafforat – lug’atda: berkitish, yopish . shariatda: gunohga to’lanadigan to’lov, jarima. * وه و مكئلوم هللا و مكناميا ةلحت مكل هللا ضرف دق ميكحلا ميلعلا * “ Darvoqe, Alloh sizlar uchun (buzib qo’ygan qasamlaringiz uchun ma’lum miqdorda kafforat –jarima to’lab) qasamlaringizni halollab olishni farz qilgan” 52 . 51 Inson surasi 8-oyat 52 52 Tahrim surasi 1-oyat 42

* مكذخا ؤْ ي نكل و مكـناميأ ىف وغللاب هللا مكذخا ؤْ ي لا ام طـسوأ نيـكاسم ماعطإ هترافكف نامـيلأا متدقع امب دجي مل نمف ةبقر ريرحت وأ مهتوسك وأ مكيلهأ نومعطت اوظفحا و متفلح اذا مكناميأ ةراـفك كلذ مايأ ةثلاث مايصف نورـكشت مكلعل هتايآ مكل هللا نيبي كلذك مكناميأ * “Qasamlaringizdagi behuda so’zlar uchun Alloh taolo sizlarni javobgar qilmaydi. Balki sidqidildan bog’lagan qasamlaringiz (buzilganiligi) uchun sizlarni javobgarlikka tortadi. Buning kafforati (to’lovi, jarimasi): Oilangizni oziqlantirish uchun lozim taomlarning o’rtacha miqdorida o’nta miskinga taom berish; yoki ularni kiyintirish; yohud bir qul ozod qilishdir. Kimiki (bular) topa olmasa uch kun ro’za tutishi ana shu ichgan (va buzgan) qasamlaringizni kafforatidir. Qasamlaringizni muhofaza qiling (asrang, qasam ichganingizdan keyin uni bajaring). Alloh shukr qilishlaringiz uchun sizlarga o’z oyatlarini ana shunda bayon qiladi” 53 . Kafforat to’lovchi kishi mana shu uch narsani qaysi biriga qodir bo’lsa o’shanisini tanlaydi. Taomni ixtiyor qilsa, beradigan taomi o’nta musulmon miskin uchun bo’lishi va u taom o’z oilasida qanday taom yesa o’shanday bo’lishi kerak. Xohlasa bir vaqtda o’nta miskinga taom beradi, xohlasa bir miskinni o’n to’yqizsa ham joiz. Agar kiyim berishni ixtiyor qilsa, butun badanni to’sib turadigan kiyim bo’lishi lozim. Ishtonni yoki ko’ylakni o’zini berishlik bilan kafforatga o’tmaydi. Bularga qodir bo’lmagan kishi uch kun ro’za tutadi, ro’zani paydar-pay bo’lishi faqatgina Imom Abu Xanifa nazdlaridagina shart, boshqa ulamolar nazdlarida emas. Kafforat qasami mun ’ aqid va nazr buzilgandan keyin buzilganligi uchun beriladi. 53 Moida surasi 89-oyat 43

X ULOSA Abu Hurayra roziyallohu anhudan rivoyat qilinadi, Rasululloh sollallohu alayhi vasallam aytdilar: “Qasam matolarni o’tkazuvchi va barakani ketkazuvchidir”. Kunlardan bir kuni Abdulloh ibn Mas’ud roziyallohu anhu bir majlisda o’tirganlarida u zotning huzurlariga bir kishi kelib: Ey Abdulloh! Qarzingizni bering, - deb aytadi. Vaholanki, u zot avvalda qarzlarini guvohlar bilan birgalikda bergan edilar. Shunday bo’lsa ham, u zot qarz miqdorini berib, o’sha kishini jo’natib yubordilar. Shunda o’sha majlisda hozir bo’lgan kishilar u zotga: Ey Shayx! Siz qarzingizni ikki martadan to’laysizmi? Shuning o’rniga qarzni to’laganingiz haqida qasam ichib, guvohlaringizni chaqirtirganingizda bo’lardi-ku? - deganlarida, u zot: Mening qasam ichib, barakani ketkazganimdan ko’ra. O’sha mablag’ni hadya qilib berganim afzaldir - deb javob bergan ekanlar. Demak, inson o’z tilini behuda, arzimas narsalar uchun qasam ichishdan, yolg’on guvohlik berib yolg’on gapirishlikdan saqlashi lozimdir. Sahl ibn Sahd roziyallohu anhudan rivoyat qilinadi: Rasululloh sollallohu alayhi vasallam marhamat qildilarki: “ Kimki ikki jag’i, hamda ikki oyog’i orasidagi narsani (ya’ni tilini va avratini) saqlashga kafolat bersa, men u kishini jannatga kirishining kafolatini beraman”. Bizda boshqa islomiy ta’limotlardan ham ko’ra qasam, iylo va nazr masalalarida shariat ahkomlarini bilishdan, ularga amal qilishdan juda ham uzoqlashib ketilgan. Bu boradagi shariat ahkomlarini yaxshilab o’rganishimiz va ularga amal qilishimiz zarurdir. 44

Xozirda o’z shaxsiy manfaatlarini ko’zlab, shariatning hech qaysi ahkomlari bilan ishi bo’lmasa ham, qasam ichishni ishga solib, shariatni o’rtaga qo’shadiganlar yo’q emas. Ammo o’sha kimsalar qasam ichganlaridan keyin qasamga sodiq qolish islom shariati qoidalari ekenligini hayollariga ham keltirmaydilar. Shuningdek, qasamni buzganligi uchun kafforot ado etadiganlar ham mutlaqo yo’q desak, mubolag’a qilmagan bo’lamiz. Bu masaladagi eng yomon holat Alloh taolodan boshqa bilan qasam ichishning keng tarqalganligidir. Johil kishilarning shariatimiz man qilgan ishni qilib qo’yib, huddi shariat ko’rsatmasi bo’yicha ish qilganidek gerdayib yuradiganlar ham bordir. Modomiki musulmonlik davosini qilar ekanmiz, dinimizning boshqa ahkomlari qatori, qasam, nazr va iyloga oid taolimotlarni ham yaxshilab o’rganib, ularga to’laligicha amal qilmog’imiz shartdir. 45

Foydalanilgan adabiyotlar 1. Abdul Azim Badaviy. Al Vajiz. Misr - 2001 y. “ Doru Ibni Rajab ”. 2. Abdulaziz Mansur. Qur’oni karim. Toshkent - 2004 y. “Toshkent islom universiteti”nashriyoti . 3. Abu Abdulloh Muhammad ibn Yazid Qazviniy. Sunani Ibni Mojja. Bayrut - 1975 y. “ Doru ixyo ut - turos ul-arabiya”. 4. Abu Muhammad Abdulloh ibn Bahrom Dorimiy. Sunani Dorimiy. Bayrut - 1978 y. Qo’ira. 5. Abu Yahyo Muhammad ibn Simodih Tujibiy. . Tafsiri Tabariy. Bayrut – 1402 h. 6. Abul Fido Ismoil ibn Kasir. Tafsiri Ibni Kasir. Bayrut – 1992 y. 7. Alouddin Mansur. Qur’oni karim. Toshkent – 1994 y. “Cho’lpon”. 8. Jaloliddin Suyutiy va J. Maxalliy. Tafsiri Jalolayn. Bayrut – 1402 h. “Dorul mahrifa”. 9. Zokirjon Ismoil tarjimasi. Sahihul Buxoriy. ( o’zbekcha ). Toshkent - 1997 y. “Qomuslar bosh taxririyati”. 10 Ibni Xajar Asqaloniy. Fathul boriy. Qo h ira - 1996 y.“Doru Abi hayyon” 11 . Imom Shamsuddin Zahabiy. Gunohi kabiralar. Toshkent – 1998 y. “Movarounnahr”. 12. Q odirov Zoxidxon. Til ofatlari. Toshkent – 1998 y. “Movarounnahr”. 13. Mansurxo’ja o’g’li Maqsudxo’ja. Majmaul maqsud. Toshkent – 1996 y. “Adolat”. 14. Muhammad Ali Sobuniy. Rovaiul bayon. Bayrut. 15. Muhammad ibn Abdulloh al-xatib at-Tabriziy. Mishkotul masobeh. Bayrut - 1985 y. “ al - maktab al-islomiy” . 46

16. Muhammad ibn Ismoil al-Buxoriy. Sahihul Buxoriy. Bayrut. “Dorul kutubul ilmiya”. 17 . Muhammad Sodiq Muhammad Yusuf. Tafsiri hilol. 18. Muhammad Xuzariy. Nurul yaqin. Toshkent - 1996 y. “Movarounnahr” . 19. Oltinxon To’ra. Qur’oni karim. Toshkent – 1994 y. “G’afur G’ulom” nashriyoti. 20. U baydullo’ ibn Mas’ud. Muxtasar. Toshkent – 1991 y. “Movarounnahr”.. 21. An naym ) lug’at ( . T oshkent – 2003 y. “ Abdulla Qodiriy ”. 47

O'xshashlar

Davlat shakllari tushunchasi

Afg‘on muammosini bartaraf etishda AQSh yondashuvi

Yuridik tashkilot xodimlari shaxsining psixologik tuzilishi

BMT va O‘zbekiston munosabatlari

Shaxsga qarshi jinoyatlarni yuridik jihatdan baholash (tahlil etish)