Картографик методлардан географик тадқиқотлардан фойдаланиш масалалари - Geografiya - Diplom ishlar

Картографик методлардан географик тадқиқотлардан фойдаланиш масалалари

Yuklangan vaqt:

26.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

9646.5 KB

Ko'chirib olish

Картографик методлардан географик тадқиқотлардан фойдаланиш масалалари РЕЖА: I . БОБ. КАРТОГРАФИК УСУЛНИНГ ГЕОГРАФИЯДАГИ АҲАМИЯТИ 1.1.Ўзбекистонда картография шаклланиши ҳолатининг муаммолари ва истиқболлари. 1.2 Харитани таҳлил қилишнинг қисқа услуби ва тарихи 1.3. Xaritalar va atlaslar. II. БОБ. КАРТОГРАФИК ВА ГЕОГРАФИК ТАДҚИҚОТЛАРНИНГ АНИҚЛИГИ ВА РИВОЖЛАНИШДАГИ ЎРНИ. 2.1 Карталарда воқеа ва ҳодиса жараёнларнинг боғлиқлик динамикаси. 2.2. Географик карталарнинг илмий –амалий аҳамияти. 2.3. Matematik va kartografik modellashtirish usullari ning amalga oshishirilishi. ХУЛОСА ВА ТАВСИЯЛАР ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР.

КИРИШ. O‘zbeksiton Respublikasi Konustitutsiyasining qabul qilinganligining 20- yilligi munosabati bilan O‘zbeksiton Respublikasi Prezidenti so‘zlagan nutqida bugungi kunning eng dolzarb masalasi iqtisodiyotning rivojlanish sur’atlarini yanada oshirish, shu yo‘l bilan aholi turmush farovonligini ta’minlash ekanligini qayd qilib o‘tgan edi. Mavzuning dolzarbligi . Bugungi kunda yosh avlodni zamon ruhi va talabi hamda ishlab chiqarish extiyojlariga to`liq javob beradigan darajada o‘qitish va tarbiyalash Ta’lim to‘g‘risida"gi qonun va "Kadrlar tayyorlash milliy dasturi"ning asosiy talabi hisoblanadi. Belgilangan ushbu vazifalar ta’lim va tarbiya tizimidagi barcha bo`g‘inlarning o‘zaro hamkorligi asosida izchil amalga oshirilmoqda. Ta’lim-tarbiyaning mazmuni, maqsad va vazifalari davrlar o‘tishi bilan kengayib borishi natijasida uning shakl va usullari ham takomillashib, hozirda inson faoliyatining asosiy yo`nalishlari shu faoliyatdan ko`zda tutilgan maqsadlarni to`liq amalga oshirish imkoniyatini beruvchi yaxlit tizimga, yangi texnologiyalarga aylanib bormoqda. Keyingi yillarda Geografik axborot tizimidan (GAT, keyinchalik umumiy qabul qilingan iborada GIS so‘zi ishlatiladi) foydalangan holda kartalar yaratishning kompyuterli texnologiyasi jadal suratlar bilan rivojlanmoqda. GISga tabiat va jamiyat obyektlari va hodisalari haqidagi topografik, geodezik, yer, suv resurslari va boshqa kartografik axborotni yig‘ish, ularga ishlov berish, EHM xotirasida saqlash, yangilash, tahlil qilish, yana qayta ishlashni ta’minlovchi avtomatlashtirilgan apparat-dasturli kompleks, deb ta’rif bersa bo‘ladi. Barcha GISlarda ma’lumotlarni yig‘ish, qayta ishlash, xotirada saqlash, yangilash, tahlil qilish va ma’lumotlarni kompyuter yoki yetarli darajada tasvir xususiyatini qayta ishlay oladigan maxsus dasturli texnik vositalar orqali ushbu jarayonlarni bajarish usullari e’tiborga olingan. Demak, GIS — turli usullar bilan to‘plangan tabiiy tarmoqlar haqidagi keng mazmunli ma’lumotlar bazasiga tayangan mukammal rivojlangan tizim hisoblanadi.

Hozirgi paytda foydalanish sohalarining kengligi jihatidan GISning tengi yo‘q — u navigatsiya, transport, qurilish, geologiya, geografiya, harbiy ishlar, iqtisodiyot, ekologiya, mavzuli kartografiya va boshqa sohalarda keng qo‘llanilmoqda. Ana shunday usullar bilan yaqindan tanishish maqsadida tadqiqotimiz mavzusini “Tuproq meliorativ kartalarini GAT texnologiyasi asosida ishlash masalari” deb nomladik. Tadqiqotning o‘rganilganlik darajasi. Tuproq meliorativ kartalarini geografik axborot tizimi texnalogiyalariga asosan yaratish ko‘plab xorijlik va mahalliy olimlar tomonidan olib borilgan tatkikotlarda yoritilgan jumladan A.H., Robinson J.L., Morrison P.C., Muchrcke A.J., Kimerling S.C. Guptil. (1995), V Plewe ( 1997), A. M Berlyant (1997), M.N.De Mers M.N. (1999). MaplnfoProfessional (2000). V.P. Raklov (2003) Geoinformatika (2005). R.F.Tomlinson R.F. (2004) , S.A Kadnichanskiy (2005) I.K. Lurye I.K. (2008), E.Y. Safarov (2009-2010), L.X. G`ulomova (2002-2010) va boshqalar. Bitiruv malaka ishining maqsadi. Фанни ўқитилишдаги мақсади - картография ва топография асослари курсининг география фанини ўрганишдаги мақсади географ талабаларга географик картанинг асоси бўлган топографик картани яратиш асосида географик картани тузишни уни ўқиш ва ундан фойдаланишнинг ўргатишдир. Bitiruv malaka ishining obyekti. Mazkur ishning tadqiqot obyekti sifatida meliorativ kartani yaratish sohasida GAT texnologiya asosida yaratishning o‘ziga xos dasturiy tuzilmalari olindi. Bitiruv malaka ishining predmeti . Tuproq meliorativ kartasini bevosita yaratish bilan bog‘liq bo‘lgan Geografik axborot tizimining dasturiy ta’minotlaridan biri xisoblangan map info dasturi olindi . Bitiruv malaka ishining vazifalari. 1. Bitiruv malakaviy ishining mavzusiga doir ilmiy, didaktik metodik, dasturiy ta’minot manbalarni o‘rganish, tahlil qilish. 2. O‘rganilayotgan mavzu zamonaviy dasturlash tizimlari orqali meliorativ kartalarni yaratishning o‘ziga xos jihatlarini ko‘rsatib berish.

3. Bu soha bo‘yicha olingan ilmiy bilim va tajribalarni boshqa hududlar tuproq-meliorativ kartalarini tuzish jarayoniga tadbiq qilish yo‘llariga oid ilmiy- metodik tavsiyalar berish. Tadqiqot metodlari . Ilmiy va adabiy manbalarni tahlil etish, kompyuter texnologiyalarning zamonaviy dasturlash tizimlarini tahlil qilish, analitik tahlil, dala kuzatish ishlari, kartografik qiyoslash Tadqiqotning metodologik asosi. O‘zbekiston Respublikasi “Ta’lim to‘g‘risida” gi Qonuni, “Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi”, O‘zbekiston Respublikasi hukumatining umumiy o‘rta ta’limni rivojlantirishga qaratilgan qarorlari, Oliy va o‘rta maxsus hamda xalq ta’limi Vazirliklarining buyruqlari. Prezident I.A.Karimovning ta’lim tizimini takomillashtirishga yo‘naltirilgan nutqlari, unda bayon etilgan yondoshuvlari, tadqiqot mavzusiga oid ilmiy-metodik pedagogik adabiyotlarga tayanilgan. Bitiruv malaka ishining ilmiy yangiligi . Zamonoviy ta’limni tashkil etishga quyiladigan muhim talablardan biri o‘quvchilar dunyo qarashini kengaytirish va chuqurlashtirishdan iboratdir. Shu sababli kompyuterlarning dasturiy tizimlari bilan yaqindan tanishish asosida tuproq meliorativ kartalarni tuzishning o‘ziga xos texnologiyalari bilan yaqindan tanishtirish.. Bitiruv malaka ishining ilmiy-amaliy ahamiyati. 1. Bakalavriyat yo‘nalishlari uchun mo‘ljallangan “Kartografiya” fanidan talabalarga “Meliorativ kartalarni ” tuzish jarayonida MapInfo dasturi asoslaridan foydalanishning o‘ziga xos jihtlarini tadqiq etish muhim amaliy ahamiyat kasb etadi. 2. Mazkur tadqiqot mavzusiga oid ishlanmalardan Oliy ta’lim bakalaviriyat mutaxaisligining geografiya, agrokimyo, ekologiya yo‘nalishlari bo‘yicha kompyuter texnologiyalari asosida karta tuzish ishlarini muayyan mavzular bo‘yicha darslarni tashkil etish jarayonida foydalanish mumkin. Bitiruv malaka ishining mazmuni va hajmi. Bitiruv malakaviy ish kirish uch bob, xulos takliflar hamda foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat bo‘lib, 65 bet sahivada bajarilgan. Birinchi bobda Geografik axborot tizimi

va uning dasturlari haqida tushuncha bayon etilgan. Ikkinchi bobi kartalashtirishning geografik axbarot tizimi deb nomlanib, unda kartalarni yaratishni jihatlari, xaritalar tuzishda elektron o‘quv materiallarining o‘rni muhokama etiladi. Uchinchi bobda geografik axborot tizimi texnologiyalar asositda tuproq meliorativ kartalarni tuzishning o‘ziga xos jihatlari asoslab beriladi. Unda dastlab, O‘bekiston yangi tuproq kartasiga qo‘yiladigan talablar va meliorativ kartalarini yaratishning texnologlogiyalari to‘g‘risida ma’lumotlar keltiriladi. Xulosa va takliflar to‘g‘risida olib borgan tadqiqotlar asosiad o‘zining eng muhim xulosalarini va takliflarini bayon qilgan. Ishning oxiriga mazkur ishni bajarish jarayonida foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati keltirilgan. I . БОБ. КАРТОГРАФИК УСУЛНИНГ ГЕОГРАФИЯДАГИ АҲАМИЯТИ Keyingi yillarda tabiat va jamiyatning o‘zaro aloqalarini o‘rganishda – geogrofiya xaritalarining aerokosmofotosyemka materiallarining ahamiyati kun sayin oshib bormoqda. Ular territoriyani o‘rganishda asossiy qurollar bo‘lib, ayrim regionlarni tabiiy muhitni va jamiyatning rivojlanishini tahlil qilishda alohida ahamiyat kasb etadi. Xaritalar uzoq muddat ichida turli o‘zgarishlarga uchrab kelgan. geogrofiya xaritalarning taraqqiyotida fan va texnikaning rivojlanishi matematik hisoblash sistemalarining va avtomatik vositalarining keng qo‘llanilishi muhim o‘rin tutadi. Qo‘lda tuzilgan xaritalar qatorida yangi zamonaviy EHM va kosimik materiallari asosida yaratilgan xaritalar ishlatilmoqda. Murakkab avtomatik sistemalar xaritani chizishda insonga yordam berib, tabiat va jamiyatga sodir bo‘layotgan jarayonglar mohiyatini chuqurroq o‘rganish va tushunish qulayligini yaratdi. Geografik xaritalar va kosmik materiallarini birgalikda ishlatish “Geografiyaning jonini “ geografik muhitni komponentlararo aloqalarini fazoviy vaqt mobaynida o‘zgarishini

o‘rganishda yordam beradi. Ma’lumot, manbalarining ko‘payib borirshi hamda ularning tez qayta ishlash va tahlil qilish zaruriyatini zamonaviy texnik vositalardan foydalanishni talab etadi. Geografik ma’lumot sistemalarining paydo bo‘lishini va ulardan idora qilish rejalashtirish ishlarida, o‘qitishda qo‘llanishni sonsiz ma’lumotlardan oqilona foydalanishga asosiy sababchi deb hisoblasa bo‘ladi. Dunyo va jamiyatni o‘rganishda xaritaning tarixini kuzatsak uning inson dunyo qarashini o‘zgarishiga bog‘liqligi ko‘zga tashlanadi. Dunyoni tushunish, tabiat va jamiyatni o‘zgarishini kuzatishda insonga ishonchli yordamchi bo‘lib, uning turli savollariga javob berishi mumkin. Yirik sovet geografiyachisini N.N. Baranskiy xaritaning noyob hususiyatlarini alohida ta’kidlab, “Xarita geografiyaning alfa va omegasi, geografiyani tadqiqotining boshlang‘ich va so‘nggi lahzasi“ deb ko‘rsatgan edi. N.N.Baranskiyni fikricha geografik fikrlashning rag‘batlantiruvchisi bo‘lib, geografik muhitinging rivojlanishi va tarqalishi qonuniyatlarini dunyodagi o‘rganilmagan, noma’lum hodisalarni aniqlashda uning ahamiyati katta. Ingliz kartografigi D.Robinson kartografiyada 3 inqilob bo‘lganini ko‘rsatadi. I/XVIII – XIX asrlarda timatik va topografik xaritalarning tuzilishi ikki II / XX asr boshida kartografiyaning paydo bo‘lishi va 3 / kartografiyada avtomizatsiyalashtirishni XX asr oxiri bilan bog‘laydi. Har bir inqilob kartografiyaning yangi bosqichi bo‘lib, o‘z davrida xarita tuzish va undan foydalanish muammosini yaratgan. XVIII- X1X asrlarda xaritalardan keng foydalana boshladi. Bu vaqtda xaritalar turli xil tadqiqotlarning muhim vositasi bo‘lib qoldi. Chunonchi yerni o‘rganishda, unga oid turli ma’lumotlarni to‘plashda, ularni kartografik jihatdan umumlashtirish va taqqoslashda katta ahamiyat kasb etib, shu bilan birga geografik tadqiqotlarni rivojlanishiga ham sababchi bo‘lgan. Hozirgi kunda xaritadan inson faoliyatining turli sohalarda foydalaniladi. Fandagi ko‘p nazariy va amaliy izlanishlar kartografik usul yordamida bajariladi. Yirik masshtabli topografik timatik xaritalar bilan bog‘langan fanlar – geologiya, geomorfologiya,

tuproqshunoslik, kompleks tabiiy - geografik landshaftshunoslik tadqiqotlari tabiiy geografiya va sayyorashunoslik kartografik usulining rivojlanishiga o‘z hissasini qo‘shgan. 1948-yilda sovet kartografigi K.A. Salishev kartografiyaning vazifalarini va mazmunini ko‘rib chiqib hodisalarining o‘zaro aloqadorligini aniqlashda xaritalar asosiy vosita bo‘lishini uqtirgan. Xalqaro kartografik uyushma “Xarita, plan va boshqa turli tasvirlarni yaratish hamda ulardan foydalanish maqsadi bilan bajariladigan turli ishlarini ilmiy, texnikaviy, badiiy “kartografiyaning asosiy vazifasi tushunadi. Bundan ma’lumki kartografik usul, A. N. Brilliant ta’riflab berganidek, xaritadagi tasvirlangan hodisalarni o‘rganish maqsadi bilan xaritadan foydalanish masalalarini o‘rganadigan kartografiyadagi qismidir. 1986 yil 17b. Atrof - muhitni muhofaza qilish va resurslardan samarali foydalanish, yangi yerlarni o‘zlashtirish, xalq xo‘jaligi rivojlanishini turli xaritalar bilan ta’minlash geografiyaga oid hamma tadqiqotlarni materiallardan foydalanishning asosiy maqsadi bo‘lib qoladi. Kartografik usul ta’rifi va ko‘rsatilgan vazifalarni e’tiborga olsak, uning asosiy maqsadi – xaritalarni o‘rganish asosida voqelikni bilish ekanligi namoyon bo‘ladi. Kartografik usuldan foydalanishda xarita mazmuni erkin o‘qish, uni tuzishning asosiy qoidalarini, tasvirlash usullarini va yaratish ususlini tushunish bilan birga maxsus geografik fanlarni chuqur bilash ham zarur. Kartografik tasvirni qayta ishlash usullarining ko‘pligi ularning imkoniyatlarini ham aniqligini bilish talab qilinadi. Ushbu o‘quv qo‘llanmada xaritalardan foydalanish usullari bilan qisqa tarzda tanishish mumkin. 1.1.O‘zbekistonda kartografiya shakllanishi holatining muammolari va istiqbollari. 1960 yillardan boshlab sohalar bo‘yicha mavzuli kartalar tuzishga kirishildi. 1961 yilda respublikamiz qishloq xo‘jalik vazirligiga qarashli “Uzgiprozem” (O‘zbekiston davlat yer loyihalash instituti)ning kartografiya fabrikasida

1:1000000 masshtabli “O‘zbekiston qishloq xo‘jalik” kartasi chop etilib mavzuli kartalar nashr qilish boshlab yuborildi. 1963-65 yillarda yana o‘sha “Uzgiprozem” instituti xodimlari tomonidan respublikamizning 21 ta devoriy kartalari (geologik, geomorfologik, landshaft, tuproq, geobatanik, gidrografiya, aholi, qishloq xzjaligi, paxtachilik, chorvachilik, sel va qor ko‘chkilari, yaylov, transport kartalari va boshqalar) chop etildi va O‘zbekiston bu sohada boshqa mamlakatlardan ilgarilab ketdi. 1963 yili respublikamizning birinchi ilmiy ma’lumotnomali atlasi chop etildi (prof.L.N.Babushkin tahriri ostida). Mazkur atlasda respublikamizning tabiiy sharoiti va resurslari to‘liq o‘z aksini topgan, natijada butun O‘zbekiston va ayrim hududlarning tabiiy sharoiti va resurslari o‘rganish va unda tasvirlangan tabiiy hodisalarning dinamikasi, rivojlanish jarayoni to‘g‘risida ma’lumotlar olish imkoniyati to‘g‘ildi. Yuqorida takidlab o‘tganimizdek, atlasda respublikamizning tabiiy sharoiti va resurslari aks ettirilgani, ijtimoiy-iqtisodiy kartalar berilmaganligi uchun uni respublikamizning tabiiy geografik atlasi desa ham bo‘ladi. Atlas kartalar orasida original ilmi va amaliy ahamiyatga ega kartalar juda ko‘p. Shunday kartalardan “Lyoss va lyossli jinslar cho‘kishi”, “Artezian havzalar, mineral va termal suvlar”, “Agroiqlim kartasi”, “Gidrografiya” va boshqalarni aytib o‘tish zarur 1980-1981 yillari Toshkent Davlat universitetining (hozirgi O‘zMU) geodeziya va kartografiya kafedrasi xodimlari geograflar bilan hamkorlikda O‘rta Osiyo respublikalari ichida birinchi bo‘lib o‘zbek va rus tillarida respublikamizning o‘quv geografik atlasini yaratdilar (Bosh muharrir T.Mirzaliyev). Mazkur atlas (asosiy karta masshtablari 1:3500000 1:5000000) umumta’lim maktab o‘quvchilarining o‘z respublikasining siyosiy-ma’muriy bo‘linishini, tabiatini, aholisini, xo‘jaligini, madaniyatini o‘rganishlari uchun mo‘ljallangandir. 1983-1985 yillarda Respublikamiz hukumatining maxsus qarori bilan O‘Zbekiston Fanlar akademiyasining Geografiya bo‘limi xodimlari va

respublikamiz olimlari ishtrokida 2 jilddan iborat yirik geografik ilmiy- ma’lumotnomali kompleks atlas (bosh muharrir Z.M.Akramov va ma’sul muharrirlar T.Mirzaliyev va A.Rafiqov) tuzilib chop etildi. Bu fundamental asar 300 dan ortiq kartani o‘z ichiga olgan. Atlasni tuzishda 30 dan ortiq tashkilotlar va 150 ko‘proq mualliflar ishtroq etgan. Atlasda respublikamizni tabiiy sharoiti va resurslariga, aholisiga, xo‘jaligiga, fan va madaniyatiga kartografik usulda yetarli darajada ma’lumot berilgan. 1984 yilda Toshkent shahrining 2500 yillik yubileyiga bag‘ishlangan “Toshkent shahrining geografik atlasi” yaratildi. Atlasda shahar vashahar atrofining tabiiy sharoiti, aholisiga, sanoati, qishloq xo‘jaligi, transporti, madaniyati va tarixi to‘liq o‘z aksini topgan. 1984 yili “Uzgiprozem” kartografiya fabrikasi tomonidan chop etilgan “O‘zbekiston agrosanoat kompleksining albomi” (atlas desa ham arzugulik) respublikamizning qishloq xo‘jaligi va agrosanoati to‘g‘risida har taraflama ma’lumot bera oladigan asardir. Shu bilan birga respublikamizda aerokosmik manbalardan foydalanib kartalar tuzishga kirishilib “Priroda” (Moskvadagi Butunittifoq institutining Toshkentdagi filiali) instituti tomonidan O‘zbekiston va O‘rta Osiyodagi boshqa respublikalar uchun har xil masshtabdagi tabiiy geografik sohalar bo‘yicha o‘rta masshtabli mavzuli kartalar tuzilib chop etildi. Respublikamizda kartografiya fanining ilmiy va o‘quv-uslubiy sohalariga bag‘ishlangan ilmiy asarlari yaratildi. Masalan, “O‘zbekistonda kompleks va tematik kartografiya”(1987), “O‘zbekistonda atlas kartografiyasi” (1990), “Kosmos xalq xizmatida” (1987) va boshqa monografiyalar hamda o‘quv qo‘llanmalari “Topografiya asoslari” (1964), “Geodeziya” (1975), “Topografiya asoslari va kartografiya” (1985), “Geografik kartalardan foydalanish” (1990) va boshqalar shular jumlasidandir. 1.2 Xaritalarni tahlil qilishning tarixi va uslullari Kartografik tasvir eramizdan avvalgi XIV asrda paydo bo`lib, u hozirgacha amaliy maqsadlar uchun ishlatilib kelinlpti. Qadimgi Misr, Yunon, Gretsiyada

oddiy masalalarni yechish-masofadarni o‘lchash, maydonlarni hisoblash, joyning katta-kichikligini taqqoslash, joyda oriyentirlash ishlarida xaritadan foydalanilgan edi. Qadimgi grek geogrofiyachisi Strabon "mamlakatni idora qilishda, uning kattaligini, xususiyatlarini, joylanishini" bilish zarurligini uqtiribgina qolmay» balki globus yaratib, uning tasvirini qog‘ozga tushirish yo`llarini aniqlagandi. Klavdiy Ptolemey “Geogrofiya” asarini yaratganda juda ko‘p xaritalardan foydalanib,shu davrdagi YER va unga tegishli xodisalar to`g‘risidagi bilimlarni sharhlab bergan edi. O‘rta Osiyoda ulug‘ riyoziyotchi va geografiyachi al- Xorazmiy esa 830 yilda "Yer tasvirlar kitob"ini yaratganda turli regionlarni, mamlakatlarni, shaharlarni iqlim nazariyasi bilan bog‘lab xaritalar asosida izohlagan edi. XVI asrning oxirida Yevropada paydo bo‘lgan astronomik kuzatishlar asosida yaratilgan xaritalar tasvirining riyoziyot qonunlarini e’tiborga olib tuza boshlagan. So`ng aniq va batafsil tuzilgan xaritalarni "kartograflar qiroli" Girard Merkator yaratgan edi. R.Merkator taklif qilgan proyeksiya dunyo - xaritalarida turli joylarni taqqoslash imkonini berar edi. Uning yordamida esa turli o‘lchashlar xatoliklarni e’tiborga olib bajarish yuli ma’lum bo‘ldi. Ushbu proyeksiyada hozirgi kunda xam foydalaniladi. Merkator yana xaritadan shunday qo‘llanma yaratdiki, unda masofalarni o‘lchash usullari va navigatsiya bilan bog‘liq masalalarni yechish yullari batafsil ko‘rsatiladi. X VIII asrda xaritalar mavqei ham o‘zgardi. Yer to‘g‘risidagi ma’lumotlar tobora ko‘payib borayotganini tufayli tabiiy hodisalarni tushunish harakati yanada avj oldi. Global qonuniyatlarini noma’lum tabiiy hodisalarni o‘rganish va o‘rganilmagan obyektlarni oldindan xabar qilishni faqat xarita orqli o‘rganish mumkinligi aniqlandi. Xarita tadqiqotlarning samarali vositasi sifatida qo‘llanishi A.Gumboldt va V.V.Dokuchayev ishlarida ko‘rish mumkin. Ular tabiiy muhitni zonalar fundemental qonuniyatlarni yaratishda turli xaritalarrni tuzib ularni taqqoslash natijasida yer yuzasida iqlim zonalarini o‘simliklar va tuproqlarni tarqatish qonuniyatlarini aniqlashdir. Xaritalardan foydalanib A.Vegenev qit’alarni dreyf qilish - mobilizm gipotezasini yaratgan. Bu fikr olimga Braziliya va Afrika

qirg‘oqlari shaklini xarita orqali o‘rganganida keldi. A.Vegener qirg‘oqlar o‘xshashligini "qadimiy zamonlarda yaxlit Gondvana qismlarga bo‘linib ayrim qit’alar paydo bo‘lgan" - degan fikr bilan bog‘lagan bo`1sa, bu fikrning tarafdorlari aniq geologik va tektonik xaritalardan foydalanib yangi isbotlarini topishyapti. Geografiya olimlari tabiiy geogrofik hodisalarni tahlil qilishda qit’alar, okeanlar joylashishiga, shakllariga, o‘rtacha chuqurlik va balandliklarni hisoblashishiga, tog‘ sistemalarining taqsimlanishiga asosiy e’tibor bera boshlashdi. 1753 yili fransuz geografiyachisi F.Byuash Yerning asosiy tog‘ tizmalarini va daryolar o‘zanlarini, boshqacha aytganda, asosiy orografik chiziqlarini birinchi bo‘lib xaritalar orqali o‘rgangan edi. Rus kartografik va geodezisti A.A.Tillo /1839-1899 yy./ kartografik usulning paydo bo`lishiga o‘z xissasini qo‘shgan. Rossiyaning gipsometriya xaritalarini birinchi bo‘lib qit’alar markazlarining koordinatlarini hisoblab, natijada shu markazlarni simmetrik holatda joylanganligini aniqladi. Zamonaviy izlanishlar litosferaning siljish qonunlari shunday taqsimlanishining sababi deb topildi. Turli maqsadlar uchun xaritadan foydalashsh yo‘llarini A.A.Tillo birinchi bo‘lib ko‘rsatib bergan. U izogenik xaritalarni o‘rganib, magnit og‘ishini Rossiyaning Yevropa qismida aniqladi va turli davrdagi chop etilgan xaritalarni taqqoslash uslubiyatini taklif qildi. Gipsometrik xaritalarni tahlil qilib, dunyo suv ayirg‘ichini aniqladi, ekstremal chuqurlik va balandliklarni 20-30-40 parallellarda joylanishini ko‘rsatdi, shuningdek, "Uzluksiz ravishda joylashgan bir qator mamlakatlarni, otilib chiqqan tog‘ jinslari bilan qoplangan va uzunlik bo‘yicha joylashgan" rift zonasini ham birinchi bo‘lib xaritalarda ko‘rsatdi. Shunday ishlar asosida bir necha kartometrik ishlar, ya’ni maydon yoki koordinatlar hisoblantan edi va bir biri bilan taqqoslantan edi. XVIII asr oxirida Rossiyada xaritalardan foydalanish ko‘proq davlat maydonini hisoblash bilan bog‘liq bo‘ladi. 1787 yilda V.L.Kraft xarita orqali Rossiyaning maydonini xisoblagan bo‘lsa, F.I. Shubert, N.S.Zernov va

D.Prevoshikov mazkur ishlarni yanada aniqlashtirib, davom ettirgan va nihoyasiga yetkazgan edilar. Natijada bunday ishlar turli masshtabdagi xaritalardan foydalanishni kengaytirgan. A.P.Karpinskiy o‘z fundamental geologik tuzilishlarini va gipotezalarini kartografik ma’lumotni tahlil qilish asosida tuzgan. Qit’alar shaklini va tog‘ tizmalarini o‘xshashligini ko‘rib, noma’lum bo‘lgan Antarktitada tog‘ tiemalariga joylanishini oldindan aniq aytib berdi. 1895 yilda D.N.Anuchin A.A. Tilloning gipsometriya xaritalar»' dan foydalanib va A.II.Karpinskiy tuzgan geologik xaritalarni o‘rganib, asosiy orografik elementlar tuzilishida tektonik jarayonlar sabab bo‘lishni ko‘rsatdi. Bu fikr zamonaviy morfostrukturali geomorfologiyaning a s osi bo‘ldi. Sovet davrida xaritadan foydalanish kengayib bormoqda Y.M.Shokalskiy /1856-1940 yy/ A.A.Tillo ishlari asosida xaritada turli o‘lchashlarni bajarishshng riyoziyot nazariyasini yaratgan va kartometrik ishlarning aniqligini baholash yo`llarini taklif qildi. Y.M.Shokalskiy izlanishlari bir necha marta turli Akademiyalar mukofotlariga sazovor bo‘ldi. N.M.Volkov "Kartometriya prinsiplari va usullari"/1956 i./ kitobida turli o‘lchashlar yo`llarini va aniqligini ko‘rsatgan. S.D. Muraviyskiy daryo va ko‘llarning morfometriyasini matematik usullardan foydalanib o‘rgandi va kartografik hamda matematik usullarni birgalikda ishlatish yulini e’tirof etdi. N.N.Varanskiy iqtisodiy geografiyada xaritaning ahamiyatini va ishlatish yullarini o‘rgandi. A.V.Gedimin, A.F.Aslanikashvili, K.K.Markov va boshqa geografiyachilar, kartograflar xaritalardan turli amaliy va nazariy yechish yo`llarini topishdi. Xaritalardan keng foydalanishda, turli usullar yaratilishiga kartograflar hamda geograflar, geologlar, matematiklar, iqtisodiy fanlar bilan shug‘ullanuvchi olimlar o‘z xissasini qo‘shganlar. Texnik vositalardan foydalanish e’tiborga olib, usullar quyidagi gruppalarga ajratiladi: 1. vizual – ko‘z bilan chamalab tahlil qilish va izohlash;

2.instrumental tahlil qilish turli asboblardan foydalanib xaritada turli o‘lchov ishlari bajarilmoqda/.; 3 avtomatik tadqiqotlar /EXM va avtomatik vositalardan, foydalanib kartografik tasvirni o‘rganishda turli o‘lchov ishlari, hisoblashlari, baholashishlari avtomatik ravishda bajarilmoqda. A.M. Berlyant taklif qilganday kartografik tasvirni tahlillar asosiy 4 gruppaga ajratiladi: 1. Xaritaning izoxi - xaritadagi tasvirlangan xodisalarni obyektlarni sifat jihatidan ta’riflash usuli; 2. Grafik usullar - xarita aoosida turli grafiklar, promalar, diagrammalar, blok diagrammalarni tuzish usullari; 3. Grafoanalitik usullari – kartometrik va morfometriya xaritada turli o‘lchov ishlarini va xisoblashlarini bajarish uslubiyati; 4.Matematik kartografik modellashtirish-statistik, matematik ma’lumot va boshqa matematik apparatdan foydalanish, xarit opi-,--li olingan ma’lumotlar asosida matematik modellar yaratshi ь-ch i lil silip! usuli. Itona xarita yoki ular majmuinya Urganishda ushbu usullard-ui aloxida xamda birlashtirib foydalanish muglkin. Kuz -bilan chamgch'.~ izoxlashni kartometrii ishlar baksarishk bilan tuldirish mumkin. Kundan kunta yangi uoullar yaratilglokda va turli sohalardagi bilimlardan foydalanilmoqda. Shu sababli kitobda hozirgi kunlarda keng qo‘llaniladigan va tajribaga boy usullar to‘g‘risida ma’lumotlar qisqacha keltirilgan. Xaritani izohlash - an’anaviy usullardan biri bo‘lib, uning maqsadi xaritadagi tasvirlangan hodisalarning taksimlanishini o‘zaro aloqalarini faqat yaxshilanishini aniqlashdir. Izohlashning dastlabki bosqichda xaritaning sifatini baholash zarur, zamonaviyligi, aniqligini, kartografik proyeksiyalash xususiyatlarini va xatoliklarni e’tiborga olib, xaritaning oldiga qo‘yilgan vazifaga muvofiqligini aniqlash kerak. Xaritani izohlashdan avval unda tasvirlantan joyning umumiy va asosiy xususiyatlariga e’tibor beriladi. Ayrim xislatlarini tahlil qilish umumiy tomonlarishi o‘rganishdan keyin bajariladi. Xulosada aniq ravishda

izohlash natijalari keltiriladi. Izox, albatta qisqa, ravon, dalillarga asoslantan materiallarga boy bo‘lishi kerak. Shu maqsad bilan jadvallar grafiklar, turli sonli ma’lumotlar, hamda isbotlar keltiriladi, Baholash elementlari qanchalik ko‘p kiritilsa, izohning sifati shuncha oshadi. Xarita izohlashning asosiy prinsiplarini A.M.Berlyant shunday deb ko‘rsatadi: I/ mantiqiylik, barqarorlik, muntazamlik; 2/ dalillarni xarita orqali tanlab olishda muntazamlik srinsipi asosiy prinsip deb hisoblanadi; 3/ taqqoslash elementlarini ishlatish, sonli ko‘rsatkichlardan foydalanib solishtirish prinsipi; 4/ hodisalarni tadqiqot nuqtai nazaridan xolis baholash prinsipi; 5/ xulosalarni va takliflarni muntazam ravishda aniq yo‘l bilan keltirish prinsipi. Turli mavzuiy xaritalarni solishtirib kompleks profillarni ham tuzish mumkin va ular yordamida ayrim yo‘nalish bo‘yicha tabiiy komponentlarni hamda iktisodiy xodisalarni tarqalishini birlashtirib o‘rganish qulay Xaritadan o‘qib olingan ma’lumotlar turli xildagi diagrammalarni tuzish uchun asos qilib qabul qilinadi. Shunday diagrammalar hodisaning o`zgarishi, dinamikasini, o‘zaro alochalarni, o‘rganishdan tashqari fazoviy taqsimlashini kuzatish imkoniyatini yaratadi. Oqsoq-ota vodiysining orogidrografik elementlarini o‘rganilib ro za-diagramma tuzilgan va 2 -rasmda keltirilgan. Uning yordamida erozion shakllarni asosiy tarqalish yo‘nalishlarini o‘rganish lozim.

3-rasm. Oqsoq-ota vodiysining orogidrografik elementlari ni tahlil qilish asosida tuzilgan roza-diagramma. Xarita orqali orogidrografik elementlarining - gidrografik tur, jarliklar azimutlari haqida ueunliklari aniqlandi. Roza-diagrammaning nurlari tegishli azimutdagi elementlar uzunligiga proporsional qilib tuzilgan. Ushbu usulda tektonik yoriqlar roza-diagrammalari' bilan solishtirib orografiyaning va tektonik strukturasi orasidagi munosibligini o‘rganish qulayligi ko‘rinib turibdi. Roza- diagrammalarni tuzib turli dinamik jarayonlarni - oqimlarni, shamol yo‘nalishi, tezligini, migratsiya yullarini o‘rganish imkoniyati bor. Ko‘ndalang hamda bo‘ylama profillarni birlashtirish yo‘li bilan strukturasini o‘rganishda blok-diagraglmalar qo‘llanilmoqda. lokdiagramma joyning perspektiv 3 o‘lchovda bo‘lgan tasviri bo‘lib, turli mavzudagi xaritalarda ko‘rsatilgan xodisalarni yaqqol solishtirish imkoniyatini yaratadi.

4 -rasm. Joyning relyefi /a/ va geologik /b/ xaritalari, tatskoslash asosida tuzilgan aksonometrik blok-diagrammasi /v/ /Berlyant, 1988/. turli yo`nalishlarda har xil o‘lchash ishlarini bajarish mumkin. Blok- diagrammalarni tuzish uchun aksonometrik perspektiv proyeksiyalardan foydalaniladi. Koordinatalar sistemasini tekislikda ko‘rsatish uchun bitta yoki ikkita nuqtadan nurlar o‘tkaziladi. Nuqtalar joylanishini o‘zgartirib, blok- diagrammalarni o‘z o‘qi atrofida "aylantirish" yoki "egish" mumkin. Zamonaviy avtomatik grafopostroitellar ishlatilishi bilan murakkab grafiklarni tuzish ishlarini osonlashtirish imkoniyati yaratildi. Joy relyefining raqamli modelini tuzish maqsadi bilan xaritadan balandliklar tanlanadi va EHMga kirgiziladi. Maxsus dasturlar yordamida turli masshtabdagi, proyeksiyadagi blok-diagrammalar tuziladi. Grafik usullar yordamida joyning turli hodisalar yig‘indisini Yoki ayirmasini xarita orqali hisoblash mumkin. Shu vazifani yechish uchun izoliniya usulidan tuzilgan xaritalardan foydalaniladi, bunring uchun ular ustma –ust tushirilib, izoliniyalar tutashgan joylarda ko‘rsatgichlar yig‘indisi yoki ayirmasi hisoblangan holda yangi yakunlovchi izoliniyalar tuziladi. 1.3. Xaritalar va atlaslar xususiyatlari Geografiyada va Yer hamda jamiyatni o‘rganadigan boshqa fanlarda turli manbalardan va tadqiqot usullaridan foydalaniladi geografiya, sotsiologiya izohlashlar, nazariyalar va gipotezalar va atlaslar, aero va kosmik sur’atlar, turli jadvallar, diagrammalar, profillar, kesmalar, matematik va tenglamalar ishlatiladi. Ular yordamida haqiqat va tabiatni o‘rganishda ushbu medallarga haqiqat bilan ayrim munosabatda bo‘lishlik sharti qo‘yilgan. Xaritalar va atlaslarning

xususiyatlarini o‘rganib ularning iikoniyatlarini, nuqsonlarini va fazilatlarini aniqlash kerak. Xarita haqiqatning modeli bo‘lib, fazoviy va vaqt o‘xshashligi xususiyatiga ega. Haqiqiy obyekt va xarita oralig`idagi maskanlik shunday namoyon bo‘ladi: u orqali aniq ravish" '/o‘lchash mumkin. O‘lchashlarning aniqligi -,.- xaritaning masshtabiga, qabul qilingan shkalalariga bog‘liq; 2. Bant o‘xshashligi yoki ayrim davrga tegishli obyektlarning xaritalarini, rivojlanishini aniq ravishda kursatilishini kuzatishimiz mumkin. Xaritaning mavhumligi ham generalizatsiyaga bog‘lik va bu xususiyati turli ma’lumotlarni xarita orqali sistemali ravishdir, yagona geografik obrazi sifatida o‘rganish imkoniyatini yaratadi. Xaritadagi mavhumlik darajasi boshqa modellardagi erokosmik rasmlarda, jadvallarda» grafiklarda kuzatilmaydi. Kartografik tasvirning tanlab ko‘rsatish qobiliyati tabiat va jamiyatning turli tomonlarini bir-biridan ajratib aloida ko‘rsatish imkoniyatini beradi. Ayniqsa analitik xaritalar shunday qobiliyatga ega. Misol uchun, izoterma xaritalar iqlimning ayrim tomonini ko‘rsatishadi; lekin xaritalar majmui orqali zotan murakkab hodisalarni taxlil qilish qulayligini ko‘rishimiz mumkin, Xaritalarda aksincha, turli xodisalarni yagona ravishda tasvirlsh ham mumkin va umumlashtirilgan ma’nolarni, ko‘rsatkichlarni kiritib haqiqatdagi alohida kuzatiladigan xodisalarni yaxlit tasvirini yaratish, tushuniladi. Ushbu xususiyat kartografik nushaligi deb nomlanadi . Tanlab olish kobiliyatini va sintezligini turli modellarda ham kuzatish mumkin: izohlashlarda, tenglamalarda,sxemalarda va profillarda. Xaritaning metrik xususiyati uning eng ravshan xususiyatlaridan biri. Xaritaning masshtabi turli belgilar shkalalari, turkumlari turli xil o‘lchashlarni va yerga hisoblashlarni bajarish imkoniyatini beriladi. Boqacha aytganda sonli va sifatli kursatkichlarni o‘rganishni, o‘lchashlarni absolyut yoka nisbiy o‘lchovlarni bajarishda, bandliklar asosida-baxolanada namoyon bo‘ladi. Metrik xususiyatlariga unga xarita matematik modellar yaratish asosi sifatida qabul qilinmoqda. Ushbu

xususiyatlarni rasmlarda, fotogrammetrik modellar, grafik va sxemalarda kuzatishimiz mumkin. Kartografik tasvirning bir ma’noligi xaritadan va joydagi nuqta joylashishining munosibligi deb tushuniladi. Demak, xaritada nuqta, belgi, chiziq joydagi faqat bitta nuqta, belgi, chiziqqa tegishli. Tasvirning uzluksizligi xaritaning boshqa modellardan nuqtalik xususiyati hisoblanadi. To‘la bo‘lmagan ma’lumotlar asosida to‘g‘ri xaritani yaratib bo‘lmaydi. Joylarni yaxshi o‘rganilmganda xaritaning bu xususiyati fazilatga aylanib ketadi» joy notekis ravishda yoki yetarli darajada o‘rganilmaganda esa, aksincha bu xususiyat nuqsonga aylanadi. Matematik tenglama, joy izoh tuzilishi to‘liq bo‘lmagan ma’lumotlar asosida ham yaratiladi. Kartografik tasvirning yaqqolligi uning fazilatlaridan biridir, xarita matematik modellardan shu tufayli ajralib turibdi. Bu xususiyat joyning taksgomanshpshi, uning yaxlitlagini, murakkab-litiyey, ayrim elementlarini kuzatish imkoniyatini beradi. Turli tadqiqotlarda muxandislik ruxiyoti ko‘rsatganday, haqiqatni vizual, ya’ni ko‘z orqali yakkol kurib kabul kilinishi eng samarali yul deb hisoblanadi. Inson dunyo to‘g‘risidagi ma’lumotlarning 90% ini ko`z orqali qabul qiladi. Xaritaning obzorligi spetsifik xususiyatlaridan biri va shu tufayli fazo va aloqalarni o‘rganishda eng katta qulaylikni yaratadi. Boshqa modellar bu xususiyatga ega emas, kosmik rasmlarning bu xususiyati xaritalarga nisbatan pastroq deb hisoblanadi. Xaritaning legendasi logik xususiyatiga ega va A.M.Berlyant ta’riflaganday, "legenda-xaritaning kaliti" bulib tasvirni tushunishga yordam beradi, hamda harakatda tasvirlangan hodisalarni sis tematik ravishda o‘rganish imkoniyatini yaratadi. Ushbu xususiyatlar xaritaning fazilatlarini boshqa modellarga nisbatan ancha qulay ekanligini ko‘rsatadi. Lekin, xarita nuqsonlarga xam ega. Shaklning o‘xshashligi yordamida turli ma’nodagi obyektlarni xaritada ko‘rsatish tasvirning rasmiylashishiga olib keladi. Misol uchun, bir xil shakldagi belgi yordamida turli

ma’no dagi obyektlarni tasvirlash mumkin va xaritani uqish paytida tu - shunmovchilikka olib kelishi mumkin. Shu sababli EHMning xarita o‘qish, o‘rgatish ishlarida qiyinchilik paydo bo‘lmoqda. Yagona xaritada turla xodisalarni birlashtirib tasvirlash imkoniyati ham iqlim, tuproqlar, o‘simliklarni, suvlarni bitta xaritada tasvirlaganda umumiy tasvirni o‘qib bo‘lmaydi. Dinamik jarayonlarni ham xarita orqali tasvirlash yo‘li yo‘q natijada xodisaning o‘zgarmasligi to‘g‘risida fikr paydo bo‘lipsh mumkin, ayniqsa, quyidagi dinamak jarayonlar - shamol» harorat, havo oqimlari va tabiiy ofatlar xaritada faqat bitta davrga tegishli mo‘ljallab ko‘rsatiladi. Shu nuqsonni yo‘qotish maqsadida xaritalardan iborat filmlar yaratsh yo‘li bilan xodisaning o‘zgarib turishini kuzatish va baxolash mumkin. Atlaslar va xaritalar majmuasi K.A.Salishev ko‘rsatganiday, yagona xaritalardan iborat bo`lib, geografik sistemalarning modellari sifatida qabul qilinadi. Uning ayrim komponentlarini boblarga ajratilgan analitik xaritalar yordamida o‘rganish mumkin. Komponentlar o‘zaro munosibiligi turli kompleks xaritadarda tasvirlanadi. Muhandislik geografik iqtisodiy-geologik, landshaftlarni baholash, aholini xalq xo‘jaligida ish bilan shug‘ullanayotishi to‘g‘risidagi xaritalar turli geografik sistemalarning elementlarini o‘zaro aloqadorini va munosibligi aniqlashda ahamiyati katta. Turli davrda yaratilgan xaritalar maxsus dinamik jarayonlarni tasvirlaydigan xaritalar ularnshg dinamisini ko‘rsatadi. Oldindan aytib beruvchi va baholash xaritalarida esa tabiat yoki jamiyat: rivojlanishi extimoliy yo`llari ko‘rsatiladi. Xulosa qilib aytganda, atlasdagi xaritalar geografik sistemalarning asosiy xususiyatlarini tasvirlab, boshqa modellarni yaratishda asos qilib qo‘llanilmoqda. Xaritalarni boshqa modellar bilan birgalikda ishlatish hozirgi kunda murakkab masalalarni yechishda keng qo‘llanilmoqda. Xarita mavhumligining turli gipotezalar va ilmiy izlanishlar uslubiyatini takomillashtirish yo`llarini aniqlashda qulayligi ma’lum. Xaritalarda nazariy modellarni ishlatish natijasida turli vazifalarni yechish mumkin: I/ haqiqiy obyektlarni tahlil qilish va ularning xususiyatlarini tartibga keltirib o‘rganish imkoniyati yaratildi;

2/ nazariy jihatdan maxsus xususiyatlarni ajratib, shu maqsadga muvofiq modellarni tuzish mumkin; 3/ ideal kazachiy modellarni va haqiqatni solishtirib asosiy ta’sir qiluvchi omillarni taqqoslab tahlil qilish lozim; 4/ nazariy qonuniyatlarni yaratish va aniqlab o‘zlashtirish mumkin. Xaritalarni va fizik modellarni birlashtirib ishalatish tajriba natijalarini chuqur o‘rganish imkoniyati paydo bo‘ldi. Misol uchun, jarlik, terrasalar, tektonik xarakatlarni o‘zgarishini va dinamikasini o‘rganishda xarita turli o‘lchashlarni va baholashlarni bajarish uchun nihoyatda qulay. Keng qo‘llanilgan matematik - kartografiya modellashtirish mate matik hisoblarni kartografik jihatdan joyni o‘rganishda yordam beradi. Natijada matematik modellashtirishniig xato va nuqsonlarini kuzatib, yuuqotish yullari paydo buladi. Xaritalardan va aerokosmik materiallardan foydalanib, joyning umumiy va ayrim maxsus xususiyatlarini o‘rganish imkoniyati yaratilmoqda. Rasmlarni va xaritalarni o‘qish usullari, xususiyatlash bir-biriga o‘xshashligi tufayli kartografik- aerokosmik usul rivojlanishini kuzatish mumkin. XII bob, KARTALAKDAN FOYDALANISH USULIARI 12.1. Kartalardan foydalanish tarixida Kartalardan foydalanish — kartografiyaning alohida bo'limi bo'lib, kartografik asarlarni ilmiy, amaliy, o 'quv va boshqa sohalarda qollash masalalarini, kartalar bilan ishlash usullari va uslublarini, olingan natijalarni baholash va ularning samaradorligini oshirishni o'rganadi. Inson kartografik tasvirdan qadimdan foydalanib kelgan: kartada oriyentir obektlari, dastlabki qabilalar joyiashgan yerlar, ov qilinadigan va mol boqish joylari tasvirlangan. Qadimgi Misrda, antik Gretsiyada va Rimda kartalar orqali masofalar va maydonlar o'lchangan. O'rta asrlarda esa kanalardan dengizda suzishda foydalanishgan. O'rta asrning mashhur kartografi Gerard Merkator (1512)

o'zining kartalari, atlaslari va globuslaridan foydalanish uchun ko'rsatmalar yozib qoldirgan. Merkator nomini jahonga mashhur etgan 18 varaqdan iborat silindrik proyeksiyali «Dunyo kartasi»da maxsus ko'rsatma keltirgan bo'lib, unda masofalarni joyda o'lchash usullari va matnda u qanday joylar uchun loksodromiyani ortodromiyaga qaraganda qo'llash ma'qulligini tushuntirgan (12.1- rasm). Ushbu kartaning boshqa varaqlarida Merkator navigatsiya masalarini yechish bo'yicha ko'rsatmalar bergan. Bu bilan mashhur kartograf kartalarni yaratish va ulardan foydalanish uslublarini bir-biriga bog'lagan. Kartalardan foydalanishning ilmiy izlanishlarda qo`llanilishi XVIII-XIX asrlarga oid bo'lib, bu vaqtga kelib Yer haqidagi fanlarda juda ko'plab mavzuli kartalar tuzilgan, ularni tartibga solish jarayonida yangi mavzuli kartalar tuzila boshlandi. Kartalar boshqa ilmiy izlanishlar uchun asos bo'lib xizmat qildi. kartalar orqali global qonuniyatlar, voqea va hodisaiar orasidagi bog'liqliklar va hali kashf etilmagan obektlar oldindan aytib berildi. Kartalardan foydalanish ma'lum darajada geografik zonallik fundamental qonuniyatlarini ochishga imkon yaratdi. 1817-yili A. Gumboldt teng chiziqlar usulini qo'llab birinchilardan bo'lib, Shimoliy yarim sharlar «izotermik chiziqlar»

12.1-rasm. G. Merkatorning 18 varaqli dunyo kartasi. Harflar bilan vrezkalar ajratgan, ularda kartadan foydalanish yo'llari berilgan. A — kartada masofalarni o'lchash izohi; B — yo'naiishlar diagrammalafidan foydalanish uchun qisqacha ko'rsatmalar; ff — navigatsiya masalalarini yechish uchun chizma.

12.2- rasm . 1817- yilda A . ( Gumboldt tomonida nashr etilgan « Izotermik chiziqtar » kartasi . kartasini tuzdi (12.2- rasrm Tuzilgan kartani tahlil qildi , ularni iqlim ko ' rsatkichlari hamda bosh tabiiy geografik ma ' lumotlar bilan taqqoslab , global iqlim qonuniylarini , materiklarning sharqiy va g ' arbiy qismlaridagi harorat okean qirg ' oqlari va kontinentlar ichkarisidagi haroratdan farqlanishini va natijada — iqlim zonalarini kashf etdi . KeyinclialikV.V. Dokuchayev janub cho'l tuproqlarini kartalashtirish bilan shug'ullanish jarayonida «izotermik chiziqlar»ning o'simliklar va iqlim kichik zonalariga to'g'ri kelishini aniqladi. Shu bilan u geografik zonallik qonuniyatining ochilishiga asos soldi . Quyidagi 12.3- rasmda V . V . Dokuchayev tomonidan bu « Shimoliy yarim shar tuproq zonalari » kartasi keltirilgan , o ` z qonuniyatini to ' liq ko ' rsatadi .

12.3-rasm. 1899-yilda V.V. Dokuchayev tuzgan Shimoliy yarim shar tuproq zonalari kartasida Tuproq zonalari: I - boreal (arktik); 2 - o'rmon; 3 ~ dashf 4 - a& (a toshloq; b - qum; d - sho 'rlangan; e - less); 5 - latent tuproq, altyuvial tuproqlar; 7 - tog' tuproqlari; 8 - toshloq o 'rmon Yana bir yorqin misol A. Vegener Janubiy Amerikaning g'arbiy qirg'oq chiziqlari Afrikaning sharqiy qirg'oq chiziqlari bilan juda mos kelishini karta orqali isbotladi. bu qit'alar ko'chib yurishi, tektonik plitalarning globallik nazariyasiga asos bo'ldi (12.4-rasm). Kana orqali yirik kartometrik ishlarni ko'plab olimlar olib borgan: V.L. Kraft, F.I. Shubert, N.E. Zernov, G. Shveyser, I. A. Stielbiskiy, Yu.M. Shokalskiy va boshqalar.

Kartalardan foydalanish tarixida asosiy o'rinlardan birini yetuk jug`rof, geograf, gipsometrik kanallarni yaratgan rus olimi A.A. Tillo (1839-1899) egallaydi. Kartalarni tahlil qilish natijasida A. Tillo relyefning geologik tuzilishi va muzliklar tarqalishi o'rtasidagi bog'liqlikni topdi va bu ishi bilan u geomorfologiyadagi zamonaviy morfotarkibli tahlil uslubiga asos soldi, u birinchi bo'lib 3 mingdan ko'p daryoning uzunligini va ularning suv havzasini hisoblab chiqdi. Kartalardan foydalanish nazariyasi 1955-yildan boshlab K.A. Salishchev tomonidan ishlab chiqila boshlandi. U voqea va hodisalarni o'rganishda borliqning modeli bo'lgan geografik kartalarni kiritishni taklif etdi. Karta lardan foydalanish usullarini takomillashtirishda kartograflardan tashqari ko'plab geograflar ham ishtirok etgan, masalan, S.D. Muraveyskiy, N.N. Baranskiy, K.K. Markov, Yu.A. Meshcheryakov va boshqalar. . !2.4-rasm. Janubiy Amerika va Afrika materiklari chegaralarini 200 m izobata bo'yicha birlashtirish . 12.2. Tadqiqotlarning kartografik usuli Tadqiqotlarning kartografik usuli — bu kartalarda tasvirlangan hodisalarni kartalardan foydalanib bilish usulidir. Kartalarda tasvirlangan hodisalarni bilish bu yerda keng ma'noda tushuniladi va kartalar orqali hodisalarning tarkibini, bir-biri bilan bog'liqligini, bamikasini va evolyusiyasini vaqt va makonda o'rganish, rivojlanishini qilish, ular haqida turli miqdor va sifat ko'rsatkichli ma'lumotlar

anglatadi. Tadqiqotlarning kartografik usuli fanda va amaliyotda qo'llanilishi xilma-xil. Har bir fan sohasida borliqni tushunishda, amaliy ishlarda, loyihalashda, yerlarni o'zlashtirishda, aholishunoslikda, tabiatni muhofaza qilishda va boshqa turli masalalarni yechishda kartografik usul qaror qabul qilish vositasi sifatida xizmat qiladi. Kartalardan foydalanish ularni tuzish bilan chambarchas bog`liq. Bu «kartani tuzish — undan foydalanish» chizmasida yaqqol ko'rinadi (12.5-rasm). Kartalarni tuzishda ma'lumotlar manbasi sifatida atrof-muhit olinadi, kartalashtirishda kuzatishlar natijasi ma'lumotlarini tanlab kartaga aylantiriladi va borliqning modeli tuziladi. Kartografik modellashtirishda ma'lumotlarni qayta ishlash bo'yicha murakkab ilmiy ishlar bajariladi, u yaqinlashtirish, tahlil va sintez qilishlar bilan bog'liq. Bunday ishlar kartaning maqsadiga va kimlarga mo'ljallanganligiga, tadqiqotchining bilim darajasiga, obyektning o'rganilganligiga, karta-lashtirishning ilmiy metodologiyasiga, tasniflashning mantiqan to'g'riligiga, generalizatsiya darajasiga va h.k. bog'liq. Kartalardan tadqiqot usuli sifatida foydalanish jarayonida ma'lu motlar qaytadan ishlanib, ishning maqsadiga, tadqiqotchining saviyasiga, tajribasiga va bir qancha boshqa ko'rsatkichlarga bog'liq. Shuni aytish kerakki, olib borilayotgan tadqiqotlar jarayonlari ma'lum darajada xatoliklarga ega. Shuning uchun olingan ma'lumotlar va xulosalar albatta real borliq bilan tekshirib ko'rilishi kerak, zarur bo'lganda ularga o'zgartirishlar kiritiladi. Kartalarni yaratish va ulardan foydalanish tizimida bir-biriga bog'liq ikkita usul mavjud: 1. Kartalashtirish yoki kartografik tasvirlash usuli - uning maqsadi real borliqdan kartaga o'tish demakdir (voqea va hodisalar modelini hosil qilish). 2. Tadqiqotlarning kartografik usuli - tayyor kartadan foydalanib borliqni bilish.

Yuqorida nomlari keltirilgan usullar bir-biri bilan chambarchas bog'liq. Kartalardan foydalanish imkoniyati boshqa kartalarni tuzish tartibining ketma- ketligini belgilaydi. Tadqiqot natijasida yangi kartalar tuziladi, ular yana o'z navbatida tadqiqotga jalb qilinadi, masalan, gipsometrik karta joyning nishabligini aniqlash uchun qayta ishlanadi, undan esa o'z navbatida yuzaning yuvilish intensivligi darajasini tasvirlovchi karta keltirib chiqariladi va h.k. Bundan tashqari, tuzilgan kartalar o'z navbatida boshqa kartalarni tuzishda manbaa sifatida ishlatiladi, masalan, baholash va bashoratlash 12.5-rasm. «Kartalarni yaratish va ulardan foydalanishli» tizimi. kartalarini tuzishda bir qancha analitik kartalar manbaa sifatida jalb qilinadi. Kartalardan foydalanishning yana bir tomoni - kartograf bo'lmagan tadqiqotchilar yuqorida nomlari keltirilgan ikkita usuldan alohida-alohida foydalanishadi, masalan, tuproqshunos geomorfologik va geobotanik kartalardan ularni tuzish jarayoni bilan bog'liq bo'lmagan holda foydalanadi. II. БОБ. КАРТОГРАФИК ВА ГЕОГРАФИК ТАДҚИҚОТЛАРНИНГ АНИҚЛИГИ ВА РИВОЖЛАНИШДАГИ ЎРНИ.

Kartalar bilan ishlash usullarining quyidagi ikki yo'nalishini ajratish mumkin: 1. Alohida olingan bitta kartaning tahlili 2. Kartalar seriyasi tizimini tahlili. 1. Alohida olingan bitta kartani tahlil qilishning quyidagi bo'limlari ajratiladi: — kartadagi tasvirni o'zgartirmasdan, qanday bo'lsa shundayligicha o'rganish va tahlil qilish; — kartadagi tasvirni aniq bir tadqiqot maqsadida qayta ishlab tahlil qilish; — kartografik tasvirni tashkil etuvchilarga ajratish ~ bu alohida, o'ziga xos qayta ishlash bo'lib, normal va anomal tarkibli rivojlanishni, hodisalar va jarayonlarning rivojlanishi va joylashishini ajratib ko'rsatishdir. 2. Kartalar seriyasini tahlil qilishning quyidagi ko'rinishlari mayjud: — har xil mavzuli kartalarni tasvirlangan hodisalari o'rtasidagi o'zaro bog'liqlikni va hodisalar tabaqalanishini aniqlash maqsadida taqqoslash; — turli vaqtda tuzilgan kartalarni voqea va hodisalar dinamikasini va evolyusiyasini aniqlash maqsadida taqqoslash, vaqt o'tishi bilan ular rivojlanishni bashoratlash; — hududlardagi voqea, hodisa va jarayonlar tarqalishining umumiy qonuniyatlarini bilish uchun mavzusi o'xshash kartalarni tahlil qilish. Kartalardan tadqiqot quroli sifatida foydalanish ishlari quyidagi bosqichlarda olib boriladi: — vazifani aniq qo'yish — maqsadni ifodalash, vazifani yechish uchun topshiriqni tashkil etuvchilarga ajratish, aniqlik talabini b e) ~ gilash; — tadqiqotga tayyorgarlik - kartografik manbalarni, uslublami-texnik vositalarni, algoritm va boshqalarni tanlash; — tadqiqotni olib borish — dastlabki va so'nggi natijalarni olish, ularni baholash, yangi kartalarni yaratish; — natijalarni talqin qilish — mazmunan tahlil, tavsiya va xulosalarni ishlab chiqish, ularning ishonchliligini baholash.

Tadqiqotning barcha bosqichlarida olingan natijalaming geografik tahlili namoyon bo'lishi, joydagi tafsilotlar bilan taqqoslanishi kerak, zarur bo'lganda, tadqiqotni olib borish ketma-ketligiga o'zgartirishlar kiritish ham mumkin. 2.1 Карталарда воқеа ва ҳодиса жараёнларнинг боғлиқлик динамикаси. Kartadan foydalanib hodisa va jarayonlarning tuzilishini o'rganish - bu ularning elementlari zamon va makonda joylashishini, ko'rinishini, shaklini, tabaqalanishini aniqlash va tahlil qilishdir. 13. l-rasm. Tabiiy geografik kartalardagi obyektlaraing tipik shakllari. Karta orqali olib boriladigan tadqiqot maqsadilarning makonda tuzilishini aniqlash, kelib chiqishini va dinamik holatini ochib berishdan iboratdir.

Hodisa va jarayonlarning tuzilishini o'rganishda eng ko'p ma'lumot beradigan usul — bu kartografik tasvirning shaklini tahlil qi l ishdir ya'ni tasvirning geometrik shaklini o'rganishdir. O'rganilayotgan obyektning tashqi — geometrik tasviri uning morfologiyasini, kelib chiqishini (genezisini) va uni yuzaga keltirgan omillar haqida tasavvurga ega bo'lishni ta'minlaydi. Geografik obyektlarning o'ziga xos shakli 13.1-rasmda ko'rsatilgan bo'lib, ularning kelib chiqishi (geriezisi) to'g'risida filer yuritish imkonini beradi. Gidrografiya tarmoqlarning parallel ko'rinishi — daryo vodiysining tektonik yoriqlar tizimi bo'yicha tarqalishini, suv tarmoqlarining radial quyilishi esa gumbazsimon tektonik ko'tarilish mavjudligini anglatadi (13.2-rasm). 13.2-rasm. Nuqtalar bilan daryo o'zanlarining cho'zilishi berilgan. Tuproq turlari konturlarining daraxt shoxlari kabi (shoxsimon) ko'rinishi ularning daryo vodiysida joylashganligidan, yelpig'ichsimon ko'rinishi esa, tabiiy obyektlarning daryo deltasiga xosligini bildiradi (13.2-rasm). Kartografik usul atrofimizni o'rab turgan borliqning qonuniyatlar, turg`unligi, tuzilishi yoki undagi anomaliyalarni yaqqol tasvirlab beradi. Katta obzorli kartalar global va regional miqyosdagi umumiy qonuniyatlarni ochib berish uchun maxsus tuziladi. Karta orqali tadqiqot olib borishga ma'lum darajada generalizatsiya metodi ham yordam beradi, u tasvirni mayda, ikkinchi darajali elementlarda ajratib, asosiylarini yaqqol ko'rsatib beradi. Mayda masshtabli karta keng, katta hududni qamrab olishi tufayli ular yordamida asosiy

geografik qonuniyatlar ochilgan, masalan, zonaliik, plitalararo yoriqlar tizimi, o'rta okean tog ` tizmalari va rift zonalari, markaziy hududlar tuzilishi va boshqalar. 13.3-msm. Yuzani qismlarga bo'lishning grafikli usuli. Hodisalar tarkibini o'rganishda ulardagi asosiy va ikkilamchi ahamiyatga ega komponentlar aniqlanadi. Bunday komponentlarni ajratishda (asosiy fondan anomaliyani farqlash uchun) kartografik tasvir taskkil etuvchilarga ajratiladi, bu ishni bajarishda o'rtacha qiymatni hisoblash, «approksimasiya» va «filtrlash» metodlari ancha yordam beradi. Kartada tasvirlangan hodisani Z deb olsak, uni tashkil etuvchi asosiy ahamiyatli fon omili Z f bo'lsa, undan regional, hattoki , global miqyosda bog'liq bo'lgan asosiy fonni to'liruvchi anomal yoki qoldiq omil Zo bo'ladi, unda Z = Z f +Z o bunda Z f »Z 0 Bunga ayrim ifloslangan hududlarda yuqori darajada radiasion ifloslangan areallarning mavjudligi, regional tektonik harakatlar fonida mahalliy ko'tarilish va tushishlar, zonal iqlim qominiyatlarida mahalliy iqlimning o'ziga xos xususiyatlarini keltirish mumkin. Qismlarga bo'lish usulining eng oddiy ko'rinishi - bu o'rtacha qiymatli grafiklarni tuzishdir. Buning uchun manba kartaga doimiy d

13.4-msm. Issiq davrda yog'in-sochin miqdori kartasi; (a), approksimasiyadan keyingi fonli (b) va qoldiq (d) yuzalar nuqtalar to'ri joylashtiriladi, 13.3-rasmdagi har bir olti burchakli shaklda o'zgaruvchan o'rtacha Z f hisoblangani. 13. 3-d rasmdagi teng chiziqlar (izoliniyalar) kartasida Z f qiymatlari bilan qurilgan shaklda hodisaning eng yirik tuzilishini o'rtacha fonli yuza orqali tasvirlash natijasi berilgan. So'ngra har bir nuqtadan haqiqiy va o'rtacha qiymatfar farqi aniqlab, teng chiziqlar (izoliniya) o'tkazilsa, qoldiqli yuza hosil bo'ladi, anomaliya esa asosiydan chetga chiqishlarni va ikkinchi darajali bo'laklar joylashishini ko'rsatadi. Х uddi shu kabi natijaga tashkil etuvchilarni bo'laklarga ajratib approksimasiyalovchi yuzani hisoblashda va uning haqiqiy yuzadan chetlashgan holatni aniqlashda harn erishish murnkin. odisalaming tuzilishini chuqurroq o'rganish uchun kartografik tasvirni qayta qurish ya'ni, yangi keltirib chiqarish kartasini yaratish maqsadida uni o'zgartirish (transshaklsiya qilish) kerak. Bu o'z navbatida tadqiqot uchun yangi

ma'lumotni olish imkonini beradi. Kartografik tasvirni o'zgartirishning bir necha turlari mavjud. Bo'laklarga ajratish ~ bu geotizirnni murakkab qismlarga ajratish va tadqiqotchini qiziqtirgan ma'lumotlardan zarurini ajratib olishdir. Ajratib olingan elementlarning ko'rinishi tadqiqotning maqsadiga mos shaklga keltiriladi, 13.2- rasmda relyef va gidrografiyaning to'g'rilangan chiziqli elementlari tizimi berilgan. 13.5-rasm. Soddalashtirish. Zamo n aviy rel y ef kartasini morfo-izogips kartasiga aylantirish: a — zwnonaviy relef; b — umumlashgan gorizontallar yordamida relefni tasvirlash. Soddalashtirish — kartografik tasvirni sodda ko'rinishga keltirib, ikkinchi darajali elementlardan xolis qilish. Gipsometrik tasvirni soddalashtirish va ikkinchi darajali elementlarni olib tashlash natijasida relyefining asosiy, birlamchi tektonik tuzilishi hosil bo'ladi (13.5-rasm). Detallashtirish — soddalashtirishga qarama-qarshi usul bo'lib, kartografik tasvirni to'laroq, batafsilroq tasvirlashdan iborat. Masalan, topografik kartada mavsumiy soy, daryo va boshqa o'zanlardan gorizontallarni o'tkazish orqali erozion jarayonlar tasvirini detallashtirish. Kontinualizatsiya — diskret kartografik tasvirni uzluksiz shakllar bilan almashtirish, masalan aholi kartasidan aholi zichligi kartasini, o'rmonlar kartasidan hududning o'rmon bilan qoplanganlik darajasi kartasini keltirib chiqarish (13.6- rasm).

Diskretlask — uzluksiz tasvirdan diskretli sbaklga o'tish. Kartalardagi kartogramma va teng chiziqlardan foydalanib, raqamli model tuzish, unda nuqtali to'r orqali interpolyatsiyani olib borish (13.7-rasm). O'zgartirish birlamchi va ko'p marotabali, u esa o'z navbatida parallel va ketma-ket bo'lishi mumkin. Parallel o'zgartirishda manba «A» kartadan bir necha hosila A karta (B,C,.......N) olinadi. masalan,

13.7-rasm. Karfografik tasviri qayta o'zgartirish uchun ishlatiladigan to'rlar. topograflk kartadan relyefning qiyrnalanishi, yonbag'rning ekspozisiyasi va boshqa kartalari keltirib chiqariladi. Boshqa holatda «A» kartani ketma-ket «B» kartaga, undan «C» kartaga o'zgartirish mumkin. Masalan, relyef kartasidan relyefning vertikal qiyalanishi, so'ngra yonbag'rning yuvilish tezligi, keyin eroziya xavfi, tuproqni muhofaza qilish chora-tadbirlari kartalarini tuzish mumkin. Juda murakkab tuzilishga ega voqea-hodisalarni o'rganishda daraxtsimon o'zgarishdan uning parallel va ketma-ketli variantlarini birgalikda qo' l lab foydalanish kerak. Geotizimlar va alohida tabiat komponentlari orasidagi o'zaro bog'liqlik yoki qaramlikni, ichki va tashqi aloqalarni tahlil qilish, ularni miqdor jihatdan baholash Yer to'g'risidagi fanlarning asosiy vazifalaridan biridir. Bu vazifani yechishda kartograflk usulning ahamiyati beqiyos hisoblanadi. Mavzuli kartalar orqali vaqt va makonda o'zgaruvchan aloqalarni baholash, asosiy va ikkinchi darajali elementlarni ajratib ko'rsatish, ma'lum bir hodisaning joylashishini boshqa biri orqali bashorat qilish kabi masalalarni y echish kartografl i k metod orqali bajarish ancha qulay. O'zaro bog' l iqlikni o'rganishda b i r xil texnikaviy usullardan foydalanish mu m kin, ularning eng oddiysi - ko'z bilan ko'rib tahlil qilish, so'ngra o'zaro bog'liq haqida bayon yozish. Grafikli usullarda tahlil qilinayotgan hodisani konturlari ustma-ust qo'yilib tahlil qilinadi.

13.8-rasm. B ir-biriga bog'liq bo'lmagan hodisalaming kartograflk tasvirini o'xshashligi: a — qishloq ahoilisi zichligi; b - kartoshkani gullash vaqti.

13.12-rasm. Landshaftlar o'zgarishi kartasini turli vaqtga t egishli kartatar asosida ishlab chiqish. Ko'pchilik Yevropa davlatlari o'rta asrlarda yaratilgan joy tafsilotlari ko'rsatilgan eski, lekin aniq topografik plan va kartalarga egadirlar. 13.12-rasm. Landshaftlar o'zgarishi kartasini turli vaqtga t egishli kartatar asosida ishfab chiqish.

Ko'pchilik Yevropa davlatlari o'rta asrlarda yaratilgan joy tafsilotlari ko'rsatilgan eski, lekin aniq topografik plan va kartalarga egadirlar. Turli vaqtda chop etilgan karta va planlar yordamida quyidagi o'zgarishlarni aniqlash mumkin: 1. Tabiatda bo'layotgan notekis o'zgarishlarni, masalan, tektonik harakatlarni, daryo o'zanlaridagi va qirg'oq chiziqlaridagi o'zgarishlarni va h.k. (13.11-rasm). 2. Tabiatda bo'layotgan tez-tez o'zgarishlarni, masalan, ob-havo, ekologik sharoitdagi o'zgarishlar va h.k. 3. Tabiatdagi muntazam va siklik o ' zgarishlarni ( mavsumiy va fenologik jarayonlarni ). 4. Epizodik va favqulodda o ' zgarishlarni ( zilzilalar , sel , toshqin , qor ko ' chkilari , har xil surilmalar , o ' rmon yog ' inlari va h . k .). Turli vaqtlarda bir xil ma ' noni ifodalagan konturlarni bir - biri bilan solishtirilish orqali dinamik holat aniqlanadi , masalan , Orol dengizining o ' zgarishini bundan 30-40 yil oldin tuzilgan karta orqali aniqlangan (13.11- rasm ). Bu karta bilan kartometrik usullarni qo ' llab dengiz suvining o ' rtacha yillik kamayishi va boshqa ko ' rsatkichlarini hisoblash mumkin . Voqea va hodisalarning dinamikasini aniqlashning yana bir usuli - bu hodisaning turli davrlardagi holati orasidagi farqlari tasvirlangan kartalarni tuzish ( masalan . 10- may 1970- yil , 10- iyun 1975- yil , 10- iyul 1980 va h . k .) va ularni bir - biri bilan taqqoslash . Masalan , aholining rayonlar bo ' yicha o ' sishi ; qishloq xo ' jalik ekinlari hosildorligining o ' zgarishi va h . k . Har xil manbalardan olingan ma ' lumotlar tahlili natijalarini yaqqol ko ' rsatishning yana bir usuli ~ bu jarayonlar o ' zgarishi areallari kartasini tuzishdir . Bu eski va yangi tuzilgan ikkita karta konturlarini umumiy geograflk asosda bir - biri bilan grafikli taqqoslash yoki grafikli overley yo ' lini qo ' llash orqali amalga oshiriladi . 13.12- rasmda uchta turli vaqtlarda bitta geografik hudud uchun tuzilgan kartalar berilgan ; birinchi kartada tabiiy landshaftlar ko ' rsatilgan , ikkinchisida shu geograflk hududda tabiiy landshaftlarning 25 yil o ' tgandan so ' ng paydo bo ' lganlari keltirilgan , uchinchi

kartada esa ushbu tabiiy landshaftlarga bo ' lgan antropogen ta ' sir va uning oqibatlari berilgan . Karta legendasi matrisa ( jadval ) shaklda tuzilgan bo ' lib , unda har bir landshaft turi , landshaft turining hozirgi holati va undagi o ' zgarishlar hamda o ' zgarmay qolganlari o ' z ifodasini topgan . Bunday kartalar landshaftlarda bo ' layotgan o ' zgarishlarning miqdor va sifat ko ' rsatkichlarini baholashda , inson tomonidan ta ' sir darajalarini o ' rganishda , ularning salbiy va ijobiy oqibatlarini hisoblashda qulaydir . 2.2. Географик карталарнинг илмий –амалий аҳамияти. Шубҳасиз картографик асарлар (план, географик карта, атлас, глобус ва бошқалар) инсониятнинг буюк ижод маҳсули қаторига киради. Зеро улар табиатни билиш ва ўзгартиришнинг ажойиб воситаси бўлиб хизмат қилади. Уларга муҳандислар ва тадқиқотчилар, геологлар, агрономлар, олимлар ва ҳарбийлар мурожаат этадилар ва уларнинг ҳар бири ўзининг қизиқтирган саволларига керакли жавобларни ундан топа оладилар. Географик карта ва атласлар бугун бизнинг ҳаётимиздан мустаҳкам ўрин олган. Карталарни ҳар куни газеталарда, журналларда, ойнаи жаҳон экранларида кўрмиз. Чунончи, хорж хабарлари, ҳафтанинг муҳим воқеалари, об-ҳаво башорати, мамлакат ичидаги ҳолат ҳақидаги хабарлар, дала ишлари ва ўлкан қурилишларнинг бориши ҳақидаги масалалар ва бошқа шу каби маълумотларни картасиз тушуниш қийин. Шу сабабли бундай хабарлар картасиз берилмайди. Тарих айниқса география фанини ўқитишда картанинг аҳамияти ниҳоятда катта. Бу ўқув предметларини картасиз ўрганишни ҳатто тасаввур ҳам қила олмаймиз. Улар нафақат кўргазмали қурол, балки жой тўғрисидаги билимларнинг китоби каби бой манба ҳамдир. Зеро карталар билан ишлаш ўқувчиларга ижодий тасаввур қилишни, ёдда сақлашни, мантиқан фикрлашни, таҳлил қилишни, таққослашни, ўзаро боғлиқликни ўрганишни,

хулоса қилиш йўлларини ўргатади. Картографик асарлардан мактабда ўқувчиларнинг фаоллигини оширишда, географияни кундалик ҳаёт билан боғлашда, уларни ватанпарварлик руҳида тарбиялашда асосий қурол сифатида фойдаланиш мумкин. Ҳар қандай географик тадқиқот карта билан бошланиб карта билан тугалланади. 2.3. Matematik va kartografik modellashtirish usullari ning amalga oshishirilishi. Kartalarda tasvirlangan obyektlar va hodisalarni real borliq bog'liqligini, ular orasidagi munosobatlarni o'rganish, natijani qayta ishlash uchun matematik usullardan keng foydalanilmoqda. Bu esa kartografik tadqiqotlar uchun aniq matematik model tanlash va eng asosiysi, bunday matematik modellashtirishning natijalarini mazmunli tushuntirish imkonini beradi. Approksimasiya. Matematikada approksimasiyani murakkab yoki noma'lum hamda qiyin yechimga ega funksiyalarni xususiyati ma'lum bo'lgan oddiy funksiyalarga almashtirish yoki shu oddiy funksiyaga yaqinlashtirish, deb tushuniladi (12.15-rasm). Xohlagan teng chiziqlar yordamida tasvirlangan yuzani quyidagicha approksimasiyalash yoki joyda ko'rinishiga yaqinlashtirishni quyidagicha ifodalash mumkin: f(x,y) — yaqinlashtirilayotgan funksiya, e — qoldiq, approksimasiyalanishi mumkin bo'lmagan qoldiq. Agar funksiyani f(x,y) bir necha yuza tenglamasi qatoriga ajratsak, unda

Qatorlarni tashkil etuvchilarni//x,>y+y/x,_y > ) ...... fa(x,y) aniqlash zarur bo'ladi. Buning uchun z ning qiymatini kartadan topish va kvadrat tenglamani yechish kerak: Matematik apparatning xususiyatlariga e'tibor bermasdan, shuni ta'kidlash joizki, barcha hollarda ham approksimasiya tenglamasi tekislikni iloji boricha o'xshashroq tasvirlashni o'z oldiga maqsad qilib qo'yadi. Matematik statistika usullarining bir qancha turlari mavjud bo'lib, ular karta orqali fazoda va makonda tarqalgan statistik ko'plikni va ular hosil qilgan statistik yuzalarni o'rganishga bag'ishlangan (12.16-rasm). Bu usullar quyidagi hollarda ishlatiladi: 1 . Voqea va hodisalaming tarqalish funksiyalarini va xususiyatlarini o'rganish; 12.15-rasm. Yuzalarni approksimasiyalash (yaqinlashtirish).

a — dastlahki yuzaning blok-diagrammasi: b, d, e - I, 2 va 3 darajali yaqinlashtirish bo'yicha tuzilgan blok-diagrammalar. 2. Voqea va hodisalar orasidagi bog'liqliknirig mohiyati va yaqinlik darajasini o'rganish; 3. Voqea va hodisalaming alohida faktorlari ta'sir doirasini ajratish. Voqea va hodisalaming tarqalishini tadqiq qilish asosida statistik terma yotadi, ya'ni bir xil qiymatga ega bo'lgan ko'plik. Ular tasodifiy, ma'lum bir tizim asosida, ayrim kalitli (tayanch nuqtalar, hududlar) Joylardan yoki rayonlardan tanlab olinadi. Termalar intervaliga qarab guruhlanadi, so'ngra tarqahsh gistogrammasi tuziladi, keyin har xil statistika hisoblanadi, masalan, o'rganilayotgan hodisaning fazoda tarqalishi haqidagi miqdorli ko'rsatkichlar statistikasi (12.17-rasrn).

12.16-rasm. Ustki o'lchamli sinusiodal to'lqinlari bir-biriga ketma-ket joytashtirish yordamida hosil bo'lgan yozaning trigosiometrik approksimasiyasi chizmasi. Eng ko'p ishlatiladigan statistikalar - o'rtacha arifmetik, o'rtacha kvadratik, dispersiya, variasiya va h.k. Bundan tashqari, maxsus ko'rsatkichlar asosida (muvofiqlik kriteriyalari) voqea va hodisalar tarqalishini biror qonunga mos kelishini ham baholash mumkin.

12,17-rasm. Joyning topografik karlasi va u asosida tuzilgan gistogramma. Ko'rinib (uribdiki, asosiy takrorlaaadigan balandliklar 180-185 m ga teng. Voqea va hodisalar orasidagi bog'liqlikni o'rganish uchun matematik statistikaning korrefyatsiya metodidan foydalanish mumkin. Buning uchun har xil mavzudagi kartalardan o'rganilayotgan obyektlar haqida termalar tayyorlanadi. Kartadan A va B laming qiymatlari o'xshash joylardan koordinatalariga qarab olinadi va shunga qarab kon'elyasiya maydoni grafigi tuziladi. Gistogrammaning ko'rinishiga qarab hodisalar orasidagi aloqaning borligi va bunday aloqaning yaqinligi yoki uzoqligi haqida xulosa qilinadi (12.18- rasm). Agar korrelyatsion maydon grafigi to'g'ri chiziq bo'yicha approk- simasiyalansa, unda regressiya chizig'i hosil bo'ladi, buning uchun juftlik korrelyasiya koeffitsienti hisoblanadi va u quyidagicha aniqlanadi:

a. va). — tenna ma'lumotlari, « — tenna hajmi, M a va M h — o'rtacha qiymatlar, a a va o b — o'rtacha qiymatlar kvadrati. 12 . 18-rasm. Voqea va hodisaning korrelyatsiya maydoni karta l ari. Uning qiymati +l>r> -1 orasida bo'lishi mumkin. Agar r +1 yoki - 1 ga teng bo'lsa to'g'ri yoki teskari bog'liqilik mavjud, agar 0 ga yaqin bo'lsa bog'liqilik umuman yo'q. Korrelyatsiya koeffitsienti aniqligi baholash koeffitsienti quyidagicha aniqlanadi: I-r 2 m =

Bunga asosan terma hajmi oshgan sari aniqlik shunchalik boradi. Lekin terma hajmini o'rnatish korrelyasiya koeffitsientini hisoblashda muhim o'rin tutadi, shu sababli terma hajmi 30-50 ta qiymat orasida bo'lishi kerak. Amaliyotda ba'zan dastlabki tajriban qiymatli korrelyasiya koeffitsientlari bahosi tezda kerak, Buning oddiy usuli — statistik yuzalami hisoblashdir. Ikkita o'rganilayotgan yuzaning eng ko'p takrorlanadigan og'ish burchagi kosinusi taxminan korrelya-siya koeffitsientiga tengligi aniqlangan, ya'ni r = cosa u cos 0° > r > cos 180° qiymatlarni oladi. Agar a = 0" bo'lsa yuzalar og'ish burchaklari ustma-ust tushadi, unda r = cos 0° =1, ya'ni hodisalar o'rtasida to'g'ri bog'liqiik mavjud. Agar /•=-! bo'lsa, bog'liqilik teskari. Bunday taqriban hisoblashlar izoliniyali kartalarni taqqoslashda juda qo'l keladi. Hodisalar bog'liqligini baholashda katta hajmdagi termalarni to'plash va ularni qayta ishlash zarur bo'ladi, bu masala ancha qiyin, unda darajali (rang) korrelyasiya koeffitsientidan y foydalaniladi, u quyidagicha aniqlanadi: bunda p ai va p bi A va B kartadan olingan daraja (rang) qiymati. n ~ terma hajmi. Korrelyatsiya koeffitsientlari yordamida juda murakkab bo'lgan tahlil ishlarini ham olib borish mumkin, masalan, regressiyali, dispersiyali, faktorli, tarmoqli va h.k. (12.19-rasrn). Turli tadqiqotlarda ba'zan biror bir hodisaning rivojlanishiga, taraqiyotiga ta'sir etuvchi asosiy omillarni aniqlashga to'g'ri keladi. Bunday vaqtda faktorli tahlil ishlari bajariladi, uning tenglamasi kuyidagicha: bunda a — dastlabki ma ' lumotlar ;

f r — o ' rganilayotgan hodisaga sintetik baho beruvchi asosiy faktorlar; l pr sintetik baho beruvchi faktorlar vaznij e — qoldiq. Ma'lumotlar nazariyasi usuilan. Bu usullardan karta orqali J| r §aniiayotgan hodisalarning yoki obyektiarning bir-biriga munosib-ini va bir xildagi darajada ekanligini baholash uchun foydalaniladi. yerda so'z ma'lumotlar nazariyasi asosiy funksiyasi — entropiya ketmoqda. 12. 19-rasm. Yuzalarning eng katta qiyaligi kosinus burchagi bo'yicha taqribiy korrleyasiya koeffitsientini aniqlash. Termodinamikada entropiya tartibsizlik darajasini, bog'liqlik nazariyasida - ma'lumotlar noaniqligini bildiradi, kartografik tahlilda esa bu funksiya kartografik tasvirning bir xil yoki ko'p xilligini baholashda juda qo'l keladi (12.20-rasm).

Biror tizimning entropiyasi E(A) - ushbu tizimning turli holatlari ehtimollari to'plamining manfiy belgida olingan ehtimollar logarifmi ko'paytmasiga teng. Entropiya funksiyasi uchun kartada bitta obyekt tanlansa, u 0 ga teng bo'ladi, bu tasvirning bir xilligini bildiradi. Funksiyaning bundagi xususiyati kartografik tasvir har xilligi rniqdor ko'rsatkichlai" ir! ta'riflaydi. Bu bilan konturlar turli- tumanligi va maydonda notekis tarqalganligini tushunish mumkin. 12.20-rasm. Areallar egallagan maydonlar sonini o'zgarib borisbi bilan entropiyaning o'zgarishi. Bundan tashqari turli kartalardagi konturlarni o'zaro bir-biriga mos tushishini baholash uchun ham axborotli funksiyalar ishlatiladi. Shunday holatda ular korrelyatsiya koeffitsientlariga o'xshash hodisalar bog'iliqligi ko'rsatkichlarini baholash rolini bajaradi.

ХУЛОСА ВА ТАВСИЯЛАР Xaritalardan foydalanish tarixini o‘rganib shunday xulosa qilish mumkin: kartografik usulning rivojlanishi turli sohadagi bajarilgan izlanish turli sohadagi bajarilgan izlanishlarning birgalikda olib borilishi tufayli xaritani kompleks geografiyaviy jihatidan foydalanish va tahlil qilish usullari turli fanlarning o‘zaro to‘qnashishiga sabab bo‘lgan. Hozirgi kunda kartografik izlanishlar dunyo, okeanlar, ulakaning geomorfologik tuzilishini, erozion jarayonlarni, turli havzalar va daryo sistemalarini, daryo o‘zanlarining morfologiyasini va dinamikasini, shaharlarning joylanish qonunlarini aniqlashga yo‘naltirilgan». Matematik usullar keng qo‘llanilmoqda. Biogeograflar, tibbiy geografiyachilarning ma’lumotlar nazariyasidan foydalangan holda hodisalar o‘zaro munosibligini aniqlamoqda. Iqtisodiy geografiyada turli ob’oktlarni joylanishini maydon nazariyasi yordamida aholi xizmat ko‘rsatish sistemalari, yullarning territoriyada «joylanshini "graf" nazariyasi orqali baholash usullari yaratilgan. Iqtisodiy markazlar qo‘shniligini va ularning bir-biriga bog‘liqligini kartografik usul yordamida o`rganish qulayligi isbotlangan. Tarixiy- geografik, tarixiy-sotsial tadqiqotlarda ham xaritalardan juda keng foydalanilmoqda.

Kartografik usulning ilmiy usul sifatida paydo bo`lishi va rivojlanishiga asosiy sabablar quyidagilardan iborat bo‘lgan: a/ yirik masshtabli topografik va mavzuiy xaritalarning fondlari yaratilishi, aerokosmik usulning rivojlanishi; b/ xarita tahlil qilish usullarining paydo bo‘lishi va takomillashtrilishi, avtomatik vositalardan keng foydalanish va mavzuiy xaritaning tahlil qilish imkoniyatlarini kengayib borishi; e/ kartografik usul nazariyasining yaratilishi Xaritalardan foydalanish yo‘llari Turli fanlarda xaritadan foydalanishni o‘rganish natijasida tadqiqotlarning bir necha darajalarini ajratish mumkin. Masalan, xaritani izohlash sonli va usullarni ishlatish, matematik modellashtirish hamda oldindan aytib berish. Xaritaning obzorligi uning muhim xususiyatidan biri bo‘lib, geografik bilimlarni sistemali ravishda tasvirlash imkoniyatini yaratib, fazoviy qonunlarini aniqlashda yordam beradni. A.Gumboldt, V.V.Dokuchayev, A.A.Tillo va D.N.Anuchin ishlarida ushbu xususiyat alohida e’tiborga olishgai. Ular aniqlagan qonunklar sifatli harakterga ega b o` lgan, territoriya sifat jihatidan o‘rga n ilgan. Xaritani tahlil qilishda asosan ko‘z bilan chamalab tahlil qilishdan, xaritani izohlashdan va grafik usullardan taqqoslab geografik usuldan foydalanilgan edi. Kartografik tasvirni sifat va son jihatidan tahlil qilish yullari, matematik modellashgirish, sistemali-strukturali usullari bir - biriga bog‘lanib ishlatiladi. Ulardan foydalanish esa qo`yilgan vazifalarning murakkabligiga, hududning katta- kichikligiga, tadqiqotning aniqligiga bog‘liq. Sonli usullardan foydalanib natijada xaritaning metrik xususiyatlari muhimligi yo`nalishidir. Shunday qilib matematik apparatdan keng foydalanish yo`llari o‘rganildi. Bundan tashqari shu darajadagi matematik statistika, matematik tahlil apparati kabi asosiy qo‘llaniladigan usullari bor. Sonli matematik modellashtirish usullariga o`tish sari xaritani model sifatida ishlatish yo`llari aniqlandi: xaritanning mavhumligi va rasmiylashtirish xususiyatlari, kuzga tashlandi va ularining matematik modellar qatorida ishlatish sari o‘rganildi.

Natijada kartografik usul prinsiplari asosida zamonaviy matematik apparatdan foydalangan holda avtomatik vositalar qo‘llanilmoqda. Turli mavzuiy xaritalar va atlaslardan foydalanish orqali geografik sistemalarni har tomonlama o‘rganish yuli topildi. Xari talar orqali geografik sistemalarning elementlarini, ularning strukturasini hamda ta’sir qiluvchi omillarni aniqlash lozim. Sistemalarning harakat qilishini kuzatish mumkin. Xarita orqali kartografiik ekstrapolyatsiyani bajarib, fazo va vaqt mobaynida o‘zgarishlar, o‘rganilmagan obyektlar, territoriyalar uchun hamda noaniq jarayonlar uchun oldindan aytib berish imkoni papdo buldi. Kartografik usul boshqa fanlar uoyapari - geografiya, kartograprinsiplari va g‘oyalari ta’sirida rivojlanib kelmokda. Geografiya nuqtai nazaridan qaraganda xaritadan foydalanish quyidagi hususiyatlarga ega: a/ dialektik materializm nazariyasi asosida xarita xaqiqatni obrazli-belgili nushasi deb tushuniladi va haqiqatni o‘rganish vositasi sifatida qabul qilinadi; b/ xarita orqali o`rganiladigan xodisalar, va obyektlar sistemalar sifatida chuqur o`rganiladi; v/ kartografii usuldan hamda boshna .usullardan, turli ma’lumotlardan keng foydalaniladi; g/ asosiy e’tibor xaritaning tahlil qilish natijalarini mazmunli, izohlashiga ularning ishonchligiga va amal qilish ahamiyatiga qaramoqda.

ХУЛОСА ВА ТАКЛИФЛАР. Юқорида географик картага берилган стилистик бенуқсон деб бўлмаган таърифда карталарни тушуниш учун муҳим ҳисобланган учта асосий хусусият – математик жиҳатдан аниқ тузиш; алоҳида белгилар – картографик символлар (шартли белгилар) системасини қўллаш; тасвирланаётган ҳодисаларни (объектлар) ни саралаб олиш ва умумлаштириб кўрсатиш алоҳида таъкидланган. Лекин картографиянинг бугунги ривожланиш даражаси карта тўғрисидаги тасаввурга яна 2 та биринчи даражали аҳамиятга молик бўлган тамойилни киритишни тақозо этади - борлиқни тизимли (системали) ёндошув асосида тасвирлаш - аниқ бир мақсадни кўзда тутиб моделлаштириш. Карталар ҳақидаги тасаввур, борлиқни (воқейликни) образли белгили моделлар сифатида илмий картографиянинг предмети – бу табиат ва жамият объектларини, уларни жойланиши, хусусиятлари, ўзаро алоқадорликлари ва вақт мобайнида ўзгаришларини карталар ва бошқа картографик моделлар воситасида акс эттириш ва тадқиқи қилишдан иборат деб ҳисоблашга имкон беради. “Карта географиянинг “иккинчи тили” . географик тадқиқотлар карта билан бошланади ва карта билан якунланади” деб таъкидлаган Н.Н.Баранский.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР 1. Каримов И.А. Жаҳон молиявий – иқтисодий инқирози, Ўзбекистон шароитида уни бартараф этишнинг йўллари ва чоралари. – Тошкент., “Ўзбекистон“, 2009. 2. Баранский Н.Н.., Преображенский А.И. Экономическая картография. – М., Географгиз, 1962. 3. Берлянт А.М. Картографический метод исследования. – М., Изд – во Мск, ун-та, 1988.

4. Берлянт А.М. Картография – М.: Ачпккт – Пресс, 2002. 5. Бугаевский Л.М. Математическая картография. .- М.: Златоус, 1988. 6.Галков Ч.В., Раҳимбеков Р.Й., Югай Р.Л. ЎЗбекистон карталари. – Тошкент., Ўқитувчи, 1975 . 7. Географик тадқиқотларда картографик методлардан фойдаланиш // Республика илмий – амалий конференсия материаллари.- Тошкент., Университет, 2011. 8. Евтеев О.А. Проектирование и составление социально – экономических карт..- М.: Изд – во МГУ, 1999. 9. Ғуломова Л.Н. Географияда аэрокосмик услублар .- Тошкент., ТошДУ, 1994. 10. Картография . Термин ы и опрекделения. ГОСТ 21667-76. Издание официальное.-М., Изд – во стандартов, 1978. 11. Берлянт А.М. Образ пространства: карта и информация. М. М ысл, 1986. 12. М ирзалиев Т., Қ орабоев Ж. Карталарни лойиҳалаш ва тузиш. – Тошкент., “Талқин”, 20076. 13. Мирзалиев Картография. – Тошкент., Университет, 2006. 14. М ирзалиев Т., Мухитдинов Ш.М., Базарбаев А. Атласное картографинирование в Ўзбекской ССР. – Тошкент. Фан, 1990. 15. Сали щев К.А. Картоведение, Учебник.: Изд – во МГУ, 1990 16. Сафаров Е. Ю., Пренов Ш.М. Табиий карталарни лойи ҳ алаш ва тузиш. 2010. 17. Эгамбердиева А. Щзбекистонда комплекс харитага олиш: унниг ривожланиши, ҳ олати, иытиыболлари, муаммолари. – Тошкент., Картография ИИЧ ДК, 2011. 18. Ўзбек миллий атласини яратишнинг илмий - услубий асослари // Республика илмий – амалий коеференция материаллари . – Тошкент., Картография ИИЧ ДК, 2009.

O'xshashlar

О‘zbekistonning sug‘oriladigan hududlarida eroziya jarayonlarining yuzaga kelishi Qashqadaryo misolida

Жиззах вилояти Сангзор дарёси ихтиофаунаси

Деҳқонобод тумани табиий флорасининг геофитлари

Janubiy-G`arbiy Osiyo davlatlari iqtisodiyotining rivojlanish xususiyatlari

Hisor tizmasining janubi – g`arbiy tarmoqlarining tabiiy geografik ta`rifi