logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Fizika
  4. Umumiy о`rta va о`rta maxsus ta`lim tizimi fizika kursi mazmunini uzviyligi va uzluksizligini ta`minlashning metodik asoslari

Umumiy о`rta va о`rta maxsus ta`lim tizimi fizika kursi mazmunini uzviyligi va uzluksizligini ta`minlashning metodik asoslari

Yuklangan vaqt:

26.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

614.5 KB
Ko'chirib olish
Umumiy о`rta va о`rta maxsus ta`lim tizimi fizika kursi mazmunini uzviyligi va uzluksizligini ta`minlashning metodik asoslari MUNDARIJA KIRISH …………………………………………………………………………3-7 1 – BOB. TA`LIM TIZIMINI MODERNIZATSIYALASHDA UZLUKSIZLIK VA UZVIYLIK TAMOYILLARINING USTUVORLIGI 1.1. Ta`lim mazmuni va maqsadlari orasidagi uzviylikni ta`minlashning pedagogik va didaktik asoslari ……………………………………………… 8-16 1.2. Ta`lim mazmunini belgilash hamda о`qitish samaradorligini aniqlashning tashkiliy pedagogik meyorlari ……………………………………………… 17-24 2 – BOB. UMUMIY О`RTA VA О`RTA MAXSUS TA`LIM TIZIMI FIZIKA KURSI DASTURLARI UZVIYLIGI VA UZLUKSIZLIGINI TA`MINLASHNING METODIK ASOSLARI. (MEXANIKA BО`LIMI MISOLIDA) 2.1. Umumiy о`rta va о`rta maxsus ta`lim tizimi fizika kursi dasturi mazmunining uzluksizligini hozirgi axvoli taxlili …………………………. 25-34 2.2. Umumiy о`rta va о`rta maxsus ta`lim tizimi fizika kursi dasturi uzviyligini ta`minlash yо`llari …………………………………………………………. 35-54 XULOSA …………………………………………………………………… 54-60 ADABIYOTLAR RО`YXATI ……………………………………………. 61-64 2 Kirish Respublikamizda ta`lim sohasining isloh qilinishi munosabati bilan umumiy о`rta ta`lim, akademik litsey va kasb–hunar kollejlari fizika ta`limi tarkibiy tuzilishi va mazmunini hozirgi davr talablariga mos ravishda takomillashtirish modernizatsiyalash, uzviyligini ta`minlab ishlab chiqish zaruriyati vujudga keldi. Prezidentimiz I. A. Karimov bu ustuvor vazifa haqida “Kadrlar tayyorlash tizimining shakllanishi va faoliyat ko`rsatishining asosiy tamoyillari: - Barcha turdagi ta`lim muassasalarida uzluksiz ta`lim, fan va ishlab chiqarish salohiyatidan samarali foydalanish - Ta`lim tizimini tuzilishi, maqsad va mazmun jihatidan isloh qilish. Demakki, zamonaviy ta`lim tizimini isloh qilish, zamon talablariga mos kadrlar tayyorlash ishini yo`lga qo`yish faoliyatimizning bosh yo`nalishi bo`lmog`i darkor” degan vazifani qo`ydilar. ( Karimov I.A. Barkamol avlod orzusi . T., Sharq , 1998 , 125-126 betlar ) Bunda, albatta, yо`nalishlarga mos uzluksiz fizika ta`limi mazmunini, Olamning yagona fizik manzarasini shakllantira oladigan g`oyaga yо`naltirish XX1 asr ta`limi asosini tashkil qilish vazifasi qо`yildi. Bu borada tabiiy-ilmiy fanlar, birinchi navbatda fizika fani yuqori о`rinni egallaydi. Uning ta`lim– tarbiyaviy ahamiyati globallashuv davrida aynan shuni taqozo etadi. Barkamol shaxsni tarbiyalashda uzluksiz ta`lim tizimining yangilangan (yaxlit) bir butun tizimini yaratishda tabiiy–ilmiy fanlar, xususan fizika ta`limini uzviy holda yaratish zaruriyati paydo bо`ldi. Yuqoridagi ta`lim muassasalarida fizika ta`limi mazmunini uzviyligini va yaxlitligini ta`minlash maqsadga muvofiqligi ushbu ta`lim muassasalarida fizika ta`limini о`qitilishi sharoitidan kelib chiqqan holda ayrim muammolarni hal etish lozimligini kо`rsatadi. Ushbu majburiy ta`limni barcha bosqichlari uchun yangilangan fizika ta`limi qarashlarni, standarti va ular asosida tuzilgan fizika ta`limi dasturini ishlab chiqish vazifasi qо`yildi. 3 Ushbu yangilangan fizika ta`limi mazmunining ahamiyati uning fan–texnika taraqqiyotida, ishlab–chiqarish sohalarida va kundalik hayotda tutgan о`rni bilan belgilanadi. Majburiy ta`lim muassasalarining fizika ta`limi uzviylashtirishi umumiy maqsadlarga xizmat qilishi ya`ni, о`quvchilarning ilmiy dunyoqarashini, о`z–о`zini anglash salohiyatini shakllantirish va о`stirish, ularda milliy va umuminsoniy qadriyatlarni tarbiyalash hamda ijtimoiy hayotlari uchun zarur bо`lgan bilimlarni о`rgatish hamda malaka va kо`nikmalarni shakllantirishi lozim. О`tgan davr ichida respublikamizda bir qator jahon andozalariga mos korxonalarning ishga tushirilishi, masalan, Asakadagi avtomobil, Buxora neftni qayta ishlash, Qо`ng`irot soda zavodlarini hamda SHо`rtan kimyo majmuasini va 800 mvt quvvatga ega bо`lgan Tallimarjon IES kabi kо`plab korxonalarni ishga tushirilishi hamda ta`lim jarayonida pedagogik va axborot texnalogiyalarni shiddat bilan kirib kelishi fizika fanini yuqori saviyada о`qitish zarurligi, hozirgi davr talablarining eng muhim vazifalaridan biri ekanligi yaqqol namoyon bо`lib qoldi. Bitiruv malakaviy ishning dolzarbligi. Ta`lim tizimini modernizatsiyalashda uzluksizlik va uzviylik tamoillarining ustvorligini kо`rsatib berish ta`limni ana shu talablar asosida tashkil etish, ta`lim tamoyillari va metodlari aloqadorligi asosida shaxsni xar tomonlama shakllantirish, ta`lim mazmuni va maqsadlari orasidagi uzviylikni ta`minlashni pedagogik va didaktik nuqtai-nazardan asoslashdan iborat. Tadqiqotning о`rganilganlik darajasi. Fizika о`qitish sifati va samaradorligini oshirish yо`llaridan biri – fizika ta`limini uzviy va uzluksiz shaklda tashkil etish, fizika ta`limiga innovatsion pedagogik texnologiyalarning tadbiqi, fanning ijtimoiy taraqqiyot rivoji bilan uzviy bog`liq holda takomillashib borishini asoslash hisoblanadi. Shu bois, fizika ta`limini uzviy ravishda tashkil etish dolzarb muammo bо`lib, bu sohada hamdо`stlik mamlakatlari hamda respublikamizning taniqli olimlari tomonidan bir qator tadqiqot ishlari amalga oshirilgan. О`quv materiallarining mazmunining uzviyligi, о`quv materiallarini loyihalashning о`ziga xos jihatlari M. N. Skatkin, V.V. Krayevskiy, K. Sosnitskiy ishlarida, ta`lim mazmunini belgilash va о`qitish samaradorligini aniqlashning 4 tashkiliy pedagogik meyorlari G. B. Skok, A. YE. Kryukova, B. Y. Farberman, I. Chichel N. S. Saidaxmedov kabi olimlarning tadqiqot ishlarida yoritilgan. Bitiruv malakaviy ishning maqsadi. Umumiy о`rta va о`rta maxsus ta`lim tizimi fizika kursi uzviyligi va uzluksizligini fizikaning mexanika bо`limi misolida kо`rsatib berish, shu asosda о`qitishda о`zaro aloqadorligini ta`minlashning nazariy asoslarini aniqlash hamda fizika ta`limida uzviylik va uzluksizlikning о`quv jarayoniga qо`llashga yо`naltirilgan ilmiy metodik tavsiyalar ishlab chiqish. Bitiruv malakaviy ishning obe`kti. Umumiy о`rta va о`rta maxsus ta`lim tizimida fizika ta`limiga uzviylik va uzluksizlikni ta`minlashga yо`naltirilgan о`quv jarayoni. Bitiruv malakaviy ishning predmeti. Umumiy о`rta va о`rta maxsus ta`lim tizimi fizika kursi mazmunini uzluksizligini hozirgi ahvoli tahlili, umumiy о`rta va о`rta maxsus ta`lim tizimi fizika kursi uzviyligini ta`minlash yо`llari Bitiruv malakaviy ishning vazifalari. 1. Bitiruv malakaviy ish mavzusiga doir ilmiy-metodik, pedagogik, didaktik manbalarni о`rganish, tahlil qilish. 2. О`rganilayotgan mavzu dolzarb pedagogik muammo ekanligini nazariy jihatdan asoslash. 3. О`rganilayotgan mavzu yuzasidan о`quvchilarni о`quv materialini о`zlashtirish darajasini aniqlash, taklif etilayotgan metodika bо`yicha о`quv materiallarini ta`lim oluvchilar tomonidan о`zlashtirish samaradorligini aniqlash 4. Fizika fanini о`qitishda uzviylikni tadbiq qilish yо`llariga oid ilmiy- metodik tavsiyalar berish. Tadqiqot metodlari. Analitik taxlil, pedagogik kuzatish, pedagogik tajriba, pedagogik loyixalash, sistemalashtirish hamda matematik-statistik metod. Tadqiqotning metadologik asosi. О`zbekiston Respublikasi “Ta`lim tо`g`risida” gi Qonuni, “Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi”, О`zbekiston Respublikasi hukumatining umumiy о`rta ta`limni rivojlantirishga qaratilgan qarorlari, Xalq ta`limi Vazirligining ta`limning uzluksizligini ta`minlashga oid buyruqlari, Prezident I. A. Karimovning ta`lim tizimini takomillashtirishga 5 yо`naltirilgan nutqlari, unda bayon etilgan yondashuvlar, tadqiqot muammosiga oid ilmiy-metodik pedagogik adabiyotlarga tayanilgan. Bitiruv malakaviy ishining ilmiy yangiligi. Zamonaviy ta`limni tashkil etishga qо`yiladigan muhim talablardan biri – ta`lim tizimi uzluksizligini ta`minlash. Umumiy о`rta va о`rta maxsus ta`lim tizimi fizika kursi uzviyligi va uzluksizligini fizikaning mexanika bо`limi misolida kо`rsatib berish, shu asosda о`qitishda о`zaro aloqadorligini ta`minlashning nazariy asoslarini aniqlash hamda fizika ta`limida uzviylik va uzluksizlikning о`quv jarayoniga qо`llashga yо`naltirilgan ilmiy metodik tavsiyalar ishlab chiqish. Fizika ta`limini uzviylik asosida tashkil etish, shu asosda ta`lim tamoyillari va о`qitish metodlarining о`zaro aloqadorligini ta`minlash dolzarb pedagogik muammolardan biri ekanligi nazariy jihatdan asoslash. Ta`lim tizimini uzviylik va uzluksizlik asosida tashkil etishga doir ilmiy- metodik tavsiyalar ishlab chiqish, samaradorlik darajasini aniqlash. Bitiruv malakaviy ishining ilmiy-amaliy ahamiyati. 1. Fizika ta`limini uzviylik asosida tashkil etishga oid ilmiy-metodik tavsiyalar bilan boyitildi. Tadqiqot mavzusiga oid о`quv materiallarini loyixalashning metodik va didaktik asoslari takomillashtirildi. 2. Tadqiqot mavzusiga oid muayyan mavzular bо`yicha tayyorlangan dars ishlanmalari loyixalari о`quv materiallarini о`zlashtirish samaradorligini oshishiga yordam berdi. 3. Tadqiqot mavzusiga oid ishlanmalardan, shuningdek, yangi uzviylashtirilgan dastur asosida loyixalangan о`quv materiallaridan umumiy о`rta ta`lim maktablarida va urta maxsus ta`lim muassasalarida muayyan darslarni tashkil etish jarayonida foydalanish mumkin. Bitiruv malakaviy ishning mazmuni. Bitiruv malakaviy ishning birinchi bobida ta`lim mazmuni va maqsadlari orasidagi uzviylikni ta`minlashning pedagogik va didaktik asoslari, ta`lim mazmunini belgilash hamda о`qitish samaradorligining aniqlashning tashkiliy pedagogik meyorlari о`rganildi. BMI ning ikkinchi bobida umumiy о`rta va о`rta maxsus ta`lim tizimi fizika kursi 6 uzviyligi va uzluksizligini ta`minlash fizikaning mexanika bо`limi misolida kо`rsatib berilgan, umumiy о`rta va о`rta maxsus ta`lim tizimi fizika kursi mazmunini uzluksizligini hozirgi ahvoli tahlil kilingan, umumiy о`rta va о`rta maxsus ta`lim tizimi fizika kursi uzviyligini ta`minlash yо`llari yoritilgan. 7 I BOB. TA`LIM TIZIMINI MODERNIZATSIYALASHDA UZLUKSIZLIK VA UZVIYLIK TAMOYILLARINING USTUVORLIGI 1.1. Ta`lim mazmuni va maqsadlari orasidagi uzviylikni ta`minlashning pedagogik va didaktik asoslari Respublikamizda ta`lim sohasining isloh qilinishi munosabati bilan umumiy о`rta ta`lim, akademik litsey va kasb–hunar kollejlari fizika ta`limi tarkibiy tuzilishi va mazmunini hozirgi davr talablariga mos ravishda takomillashtirish modernizatsiyalash, uzviyligini ta`minlab ishlab chiqish zaruriyati vujudga keldi. Bunda, albatta, yо`nalishlarga mos uzluksiz fizika ta`limi mazmunini, Olamning yagona fizik manzarasini shakllantira oladigan g`oyaga yо`naltirish XX1 asr ta`limi asosini tashkil qilish vazifasi qо`yildi. Bu borada tabiiy-ilmiy fanlar, birinchi navbatda fizika fani yuqori о`rinni egallaydi. Uning ta`lim–tarbiyaviy ahamiyati globallashuv davrida aynan shuni taqozo etadi. Barkamol shaxsni tarbiyalashda uzluksiz ta`lim tizimining yangilangan (yaxlit) bir butun tizimini yaratishda tabiiy–ilmiy fanlar, xususan fizika ta`limini uzviy holda yaratish zaruriyati paydo bо`ldi. Yuqoridagi ta`lim muassasalarida fizika ta`limi mazmunini uzviyligini va yaxlitligini ta`minlash maqsadga muvofiqligi ushbu ta`lim muassasalarida fizika ta`limini о`qitilishi sharoitidan kelib chiqqan holda ayrim muammolarni hal etish lozimligini kо`rsatadi. Ushbu majburiy ta`limni barcha bosqichlari uchun yangilangan fizika ta`limi qarashlarni, standarti va ular asosida tuzilgan fizika ta`limi dasturini ishlab chiqish vazifasi qо`yildi. Ushbu yangilangan fizika ta`limi mazmunining ahamiyati uning fan–texnika taraqqiyotida, ishlab–chiqarish sohalarida va kundalik hayotda tutgan о`rni bilan belgilanadi. Majburiy ta`lim muassasalarining fizika ta`limi konsepsiyasi umumiy maqsadlarga xizmat qilishi ya`ni, о`quvchilarning ilmiy dunyoqarashini, о`z–о`zini anglash salohiyatini shakllantirish va о`stirish, ularda milliy va umuminsoniy qadriyatlarni tarbiyalash hamda ijtimoiy hayotlari uchun zarur bо`lgan bilimlarni 8 о`rgatish hamda malaka va kо`nikmalarni shakllantirish lozim. О`tgan davr ichida respublikamizda bir qator jahon andozalariga mos korxonalarni ishga tushirilishi, masalan, Asakadagi avtomobil, Buxora neftni qayta ishlash, Qо`ng`irot soda zavodlarini hamda SHо`rtan kimyo majmuasini va 800 mvt quvvatga ega bо`lgan Tallimarjon IES kabi kо`plab korxonalarni ishga tushirilishi hamda ta`lim jarayonida pedagogik va axborot texnalogiyalarni shiddat bilan kirib kelishi fizika fanini yuqori saviyada о`qitish zarurligi, hozirgi davr talablarining eng muhim vazifalaridan biri ekanligi yaqqol namoyon bо`lib qoldi. Metodik adabiyotlarda «ta`lim», «ta`lim mazmuni», «ta`lim maqsadi» tushunchalari turlicha talqin qilinadi. Barcha zamonlarda ham ta`limning maqsadini belgilash davlat siyosatining ustuvor sohasi xisoblangan. Ta`limning maqsadi jamiyat amaliy faoliyatining avvaldan fikran о`ylangan natijasi bо`lib, ta`limning umumiy maqsadi jamiyatning maktab oldiga kо`ygan ijtimoiy buyurtmasiga kо`ra belgilanadi. Ta`limning maqsad va vazifalari ijtimoiy tuzumga muvofik fan, texnika, texnologiyalar, ishlab chikarish, madaniyat, ijtimoiy xayet tarakkiyoti asosida tarixan о`zgarib borishi bilan birga umumiy о`rta ta`lim maktablarida о`qitishning didaktik tavsifini ham belgilaydi. Ta`limning maqsadi о`qitishning ma`lum makeadga karatilganligi va unga muvofik kelishini о`zida aks ettirgan, ta`limning ijtimoiy xususiyati, jamiyat xayotidagi ahamiyatini ochib beradigan, uning yо`nalishi, mazmuni, shakl va usullarini belgilaydigan ijtimoiy-pedagogik hodisadir. Ta`lim maqsadida «Inson qanday bо`lishi lozim?», «Unga qanday ijtimoiy extiyojlarni kondirish uchun ta`lim berish kerak?» degan talablar ifodalangan bо`dadi. Ta`lim jarayonida uning maqsadlarini belgilovchi jamiyat talablari tо`la holda aks etsagina, о`quvchi shaxsi har tomonlama rivojlanishi mumkin. Ta`lim maqsadi о`zining ijtimoiy tabiatiga kо`ra kо`p kirrali bо`lib, u о`quv jarayoni amaliyotiga tatbik etilgach, ya`ni kutilgan natijaga erishilgandan keyin shu asosda yangi maqsadlar kо`yiladi. Ular esa ta`limning dastlabki maqsadini takomillashtirishga xizmat kiladi. Dastlab tanlangan ta`lim maqsadi, ularni amalga 9 oshirish vositasiga aylanadi. Chunki umumiy о`rta ta`lim jarayonining о`zi ta`lim maqsadini jamiyat tarakkiyoti talablari asosida uzluksiz muvofiklashtirishni taqozo etadi. Ta`lim maqsadi о`quv-biluv jarayoni, uning mohiyati, mazmuni, usul va vositalari, о`qituvchi-о`quvchi munosabatlari, bu tizimning samaradorligi kanday shaxs yoki mutaxassisni shakllantirishini belgilaydi. Ta`lim maqsadi ijtimoiy buyurtma asosida shaxs, davlat, jamiyat, fan-texnika hamda ishlab chikarishning umumiy tarakkiyot darajasi bilan belgilanadi. Butun ta`lim jarayoni — о`quv materialidan boshlab, ta`lim natijasigacha ta`lim maqsadidan kelib chikkan xolda belgilanadi. Didaktikaga oid adabiyotlarda ta`lim maqsadi muammosining ilmiy talqiniga juda kam urin ajratilgan. Buni mutaxassislar ham о`z vaqtida ta`kidlab о`tganlar. I.L.Lerner, M.N.Skatkin, N.V.Savin va boshqalar ta`lim maqsadi ikki subyekt - ta`lim beruvchi va ta`lim oluvchi faoliyatini ta`lim jarayoniga kiritadi, deb xisoblaydilar. Ikkinchi guruh olimlar esa R.Safarova, U.Musayev, S.P.Baranov, V.A.Slastenin, O.R.Roziqov va boshqalar ta`lim jarayonini «ikki subyekt faoliyatining о`zaro uygunlashuvidan shakllanadigan hosila» deb qaraydilar. Nazarimizda ushbu didaktik yondashuv ta`lim haqidagi umumiy mantiqqa hamohangdir. Ta`lim maqsadini tо`g`ri belgilash natijasida shaxs, davlat va jamiyat, fan, texnika, texnologiyalar hamda ishlab chiqarishni samarali rivojlantirish uchun ijtimoiy resurs, imkoniyat vujudga keladi. Bu о`rinda O`zbekiston Respublikasining «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»da tо`g`ri belgilanganidek, shaxs, davlat va jamiyat, fan, texnika, texnologiyalar hamda ishlab chiqarish munosabatlari ikki tomonlama ahamiyatga egadir: jamiyat, fan, texnika, texnologiyalar, ishlab chiqarish о`zining istiqboldagi taraqqiyoti uchun qanday mutaxassis zarurligini belgilasa, shaxs esa fan, texika, texnologiyalar xamda ishlab chiqarishning samarali rivojlanishini ta`minlaydi. Ta`lim maqsadini ikki kiyemga ajratish mumkin. Ijtimoiy talab davlat va jamiyatning extiyojlaridan kelib chiqadi. Bunda ta`lim maqsadi davlat tomonidan tasdiqlangan meyoriy hujjatlarda о`z ifodasini topadi. Jumladan, «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»da umumiy о`rta 10 ta`limning maqsadi quyidagicha belgilab berilgan: "Tо`qqiz yillik ( І-ІX sinflar) о`qishdan iborat umumiy о`rta ta`lim majburiydir. Ta`limning bu turi boshlang`ich ta`limni (І-І Vsi nflar) kamrab oladi xamda о`quvchilarning fanlar asoslari bо`yicha muntazam bilim olishlarini, ularda bilim, о`zlashtirish extiyojini, asosiy о`quv- ilmiy va umummadaniy bilimlarni, milliy va umumbashariy qadriyatlarga asoslangan ma`naviy-axloqiy fazilatlarni, mexnat kо`nikmalarini, ijodiy fikrlash va atrof-muxitga ongli munosabatda bо`lishni va kasb tanlashni shakllantiradi. Ushbu tizimdan kо`rinib turibdiki, o`quv predmeti yoki muayyan darsning maqsadi ta`limning umumiy maqsadidan kelib chiqadigan didaktik hodisadir. Kuzatishlarimiz shuni kо`rsatdiki, ta`lim maqsadi bir tomondan ijtimoiy-siyosiy, ikkinchi tomondan didaktik hodisa bо`lganligi uchun xam uni alohida didaktik birlik sifatida tadqiq etish zaruriyati mavjud ekan. Jamiyat hayoti hamisha taraqqiy etib, rivojlanib boradi. Uning xilma-xil rivojlanish imkoniyatlari ta`lim jarayoni oldiga turli davrlarda turlicha maqsadlar qо`yadi. Bu maqsadlar ifodalanshli va amalga oshishi о`qitishning turli usul va vositalari kо`llanilishini talab kiladi. Shuning uchun xam ta`lim jamiyat tarakkiyotining hozirgi boskichidagi maqsadini tо`la amalga oshirish, buning uchun zarur bо`ladigan usul va vositalarni byolgilab berish didaktikaning dolzarb masalalaridandir. Ta`lim maqsadini amalga oshirish uchun zarur bо`lgan usul va vositalarni tanlashda ta`lim maqsadlarining rivojlanish tarixini urganish muxim ahamiyatga ega. Bunday izlanishning zarurligi kuyidagi omillar bilan belgilanadi: Bugungi kunning muayyan holatini anglash, istikbolni belgilash, mazkur muammoning tarixiy taraqqiyot bosqichlarini о`rganishning zarurligi. Ta`lim maqsadining rivojlanish boskichlari didaktika tarixida umuman о`rganilmagan masalalardandir. Ta`lim maqsadlarining rivojlanish tarixini о`rganish o`zbek xalki ma`naviyati va tarixiga yangicha munosabat shakllanayotgan hozirgi davrda alohida ilmiy-amaliy kimmatga egadir. Ta`lim maqsadi va uning ifodalanishiga bagishlangan qarashlarimizni izchil tizimli tahlil qilishga qaror qildik. Ma`lumki, ta`lim maqsadi ta`lim mazmuni, о`quv vositalari, usul va metodlarida ifodalanadi. Ta`lim vositalarining asosiy shakllari о`quv 11 dasturlari, darslik va о`quv-metodik adabiyotlardir. О`zbek xalqining butun hayoti davomida ta`limda shaxsning odob-axloqini muntazam ryvojlantirib borish ustuvor ahamiyat kasb etadi. Natijada ta`lim jarayonida о`quvchilar muntazam xalqimizning urf-odatlari, madaniyati, tarixi, til boyliklari, odob-axloq meyorlarini о`zlashtirib boradilar. Ayni zamonda bu xolat barcha davrlarda ustuvor axamiyat kasb etib, ta`limning asosiy maqsadi barkamol shaxsni shakllantirishdan iborat ekanligini byolgilab bergan. Bundan tashqari ta`limning azaliy maqsadlaridan biri о`quvchining ona tilida fikrlashi va о`z fikrini ona tilida bayon etish kо`nikmalarini egallashiga erishishdan iboratdir. Dastlab uzok ayerlar davomida amalga oshirilgan ta`lim tarixi xamda ta`lim maqsadining rivojlanish dinamikasi haqida fikr yuritamiz. ІX-XІX asrlarda, asosan, turkiy, turkcha, qator manbalarda hoqoniy, qoshg`ariy, chig`atoiy atamalari bilan yuritilgan o`zbek tilida xam keng kо`lamli ta`lim-tarbiya jarayoni amalga oshirilgan. Bu davrda ta`lim mazmuni dastlab turkiy yozma yodgorliklarda о`z ifodasini topgan. Ta`lim mazmunini bashorat qilishda uning maqsadi yо`naltiruvchi asos hisoblanadi. Afsuski, bu holat о`quv dasturlari va darslik mualliflari tomonidan kо`pincha hisobga olinmaydi. Natijada ta`lim mazmuni bilan uning maqsadi orasida nomutanosiblik vujudga keladi. Bu esa pirovard natija hisoblangan о`quv jarayoni sifatiga salbiy ta`sir kо`rsatadi. Shaxsga yо`naltirilgan ta`lim mazmunini amaliyotga tatbiq kilish, о`quv jarayoniga ilgor texnologiyalarni olib kirish zaruriyati ta`lim mazmuni bilan uning maqsadi orasida mutanosiblikni ta`minlashni taqozo qiladi. Sо`ngi yillardagi islohotlar ta`lim mazmuni bilan uning maqsadi orasida mutanosiblikni ta`minlash soxasida muxim kadam bо`ldi. Ma`lumki, insoniyat yukori darajada axborotlashgan jamiyatda yashamokda. Ta`limning xususiy maqsadlaridan biri о`quvchilarni о`ta sifatli, ularni ma`naviy-intellektual jixatdan rivojlantirishga kо`maklashadigan axborotlar bilan kurollantirishdan iborat. Ushbu maqsadga mos keladigan ta`lim mazmuni, avvalombor, darsliklar va о`quv kitoblarida muayyan izchillikda aks etishi kerak. Chunki yangi davr kishisi 12 ijtimoiy, moddiy, madaniy taraqqiyotni tamoman yangi bosqichga kо`taradigan, qator о`zgarishlarni vujudga keltira oladigan mustahkam bilim, kо`nikma va malakalarga ega bо`lishi lozim. Bu esa ta`lim maqsadiga mos keladigan ta`lim mazmunini yangi о`quv modellari vositasida ifodalashni talab kiladi. Ta`lim maqsadiga muvofiq keladigan ta`lim mazmuni va uni ifodalovchi о`quv modellari о`quv-biluv jarayonining muxim tashkiliy qismi hisoblanib, uning asosiy maqsadi о`zgarishlarni ta`lim mazmunining DTSda belgilab kuyilgan negiziga mutanosib tarzda kiritishdan iboratdir. Bugungi kunda ta`lim maqsadi asosida uning mazmunini muntazam yangilash, uning shaxsga yunaltirilgan demokratik modelini belgilab berish zaruriyati mavjud. Ta`lim maqsadiga mos ravishda о`quv-biluv jarayoni mamunida bir qator о`zgarishlar amalga oshirildi. Jumladan, о`quv topshirikdari muntazam yangilanmokda. Bu pedagogik tadbir ta`lim maqsadining rivojlanayotganligi bilan bog`liq tarzda amalga oshirilmokda. Bu о`z navbatida shaxsga yunaltirilgan ta`lim texnologiyalarini о`quv jarayoniga olib kirishni talab qilmokda. Ta`lim maqsadiga mos keladigan ta`lim jarayonining natijalari о`quvchining aqliy, xuquqiy, fukarolik, kommunikativlik, axborotli va tafakkurning boshka yunalishlarida chukur mahoratga ega bо`lish imkonini berishi lozim. Bunda о`quv-biluv jarayonida muxim о`rinni о`qituvchilar bilan о`quvchilar orasida о`zaro fikr almashishga imkon beradigan ta`limiy topshiriqpar egallashi zarur. Ta`lim mazmunini uning maqsadiga mos tarzda belgilash imkoniyatlari quyidagilarda namoyon bо`lishi kerak: О`quvchilarga takdim etiladigan о`quv materiallari va ta`limiy topshiriklar birinchi navbatda ta`limning umumiy maqsadi va о`quv predmeti maqsadiga mos kelishi lozim. О`zaro bir-birini takrorlaydigan tushunchalar, о`quv matnlari xamda ta`limiy topshiriqlarni ta`lim maqsadiga mos tarzda uyg`unlashtirgan holda о`quvchilarga taqdim etishga erishish. Ta`lim maqsadiga mos keladigan ta`lim mazmunini belgilashda о`qitish texnologiyasi va о`quvchi tomonidan bajariladigan ta`limiy topshiriqlarni aniq rejalashtirish. 13 Ta`lim maqsadiga mos tarzda turli yо`nalishda interfaol ish turlarini kengaytirishga erishish. О`quvchilarga ta`lim maqsadiga mos tarzda takdim etiladigan о`quv materiallari uzbek xalkining turmush tarzi, urf-odatlari, mentaliteti, ma`naviy-madaniy xayoti, mashgulotlari, yashash xududi bilan chambarchas bog`langan, ularni о`quvchi kо`z о`ngida gavdalantira oladigan bо`lishiga erishish. O`quv-metodik majmualar tarkibida beriladigan о`quv materiallari, ta`limiy topshiriklar, didaktik ishlanmalar, savol va topshirikdar, mustaqil ishlar, uy vazifalari, о`quvchining individual bilim olishi, voqea-xodisalarni taxlil qilishi, egallagan bilimlarini amalda qo`llashi uchun qulay bо`lishini ta`minlash. Ta`lim maqsadidan kelib chikqan xolda о`quvchining mustaqil bilim olishini tashkil etish orkali ta`lim mazmunini maqsadga muvofiq tarzda belgilash imkoniyati vujudga keladi. Bu esa dars jarayonida о`quvchilarning mustakil faoliyat kо`rsatishlariga imkoniyat yaratadi. Ta`lim jarayonining ta`lim maqsadiga mos kelishini ta`minlash uchun kuyidagilarga erishish lozim: 1. Ijtimoiy talab va ta`lim maqsadidan kelib chiqqan holda ta`lim mazmuniga asoslangan yangi о`quv modellarini о`qitish jarayoniga tatbik etish. 2. Ta`lim maqsadiga mutanosib bо`lgan ta`lim mazmunining shaxsga yо`naltirilganligini ta`minlovchi yо`nalishlarini kengaytirish. 3. Ta`lim maqsadi va mazmunining о`quvchilarni rivojlantiruvchi axamiyat kasb etishi ularning yoshiga mosligi bilan belgilanishini ta`minlash. Rivojlantiruvchi ta`lim xar bir о`quvchining imkoniyatini xisobga olgan xolda о`qitish jarayoni bо`lib, unda о`quvchini har tomonlama rivojlantirish maqsad qilib kо`yiladi. Rivojlantiruvchi ta`lim tizimida bilim, kо`nikma va malakalar о`quvchining rivojlanganlik darajasini belgilovchi natijalar bо`lib hisoblanadi. Ta`lim maqsadiga mos keladigan ta`lim mazmuni muayyan xalqning tarixi, xayotiy tajribalari, ilmiy-ma`naviy merosi, fan-texnika yutuqlari, jamiyat xayogi, ishlab chiqarish imkoniyatlarini uzida mujassamlashtirishi kerak. Ta`lim mazmunida ijtimoiy buyurtma xamda ta`lim maqsadlari о`z ifodasini topmog`i lozim 14 T a`lim maqsadi bilan uning mazmuni orasidagi mutanosiblikni ta`minlashda kuyidagilarni e`tiborga olish lozim: 1. Amaliy ahamiyatga ega bо`lgan didaktik ishlanmalarni ta`lim maqsadiga mos tarzda tanlash. 2. Ta`lim mazmuni asosida tanlangan anik о`quv modellarini belgilab berish. Kelajakda ta`lim mazmunini uning maqsadiga muvofik tarzda belgilash uchun kuyidagilarga asoslanish lozim: 1. Muayyan о`quv predmeti bо`yicha ta`lim maqsadiga mos keladigan ta`lim mazmunini belgilash uchun о`quv materiallarini uygunlashtirish yо`lini tanlash. 2. Ta`lim mazmunida fanlararo alokadorlikni ta`minlash. Ta`lim mazmunini uning maqsadiga muvofik tarzda belgilash uchun о`quv fanlari maqsadlarini chukur taxlil kilish talab etiladi. Bunda ta`lim-tarbiyaning birligi maqsadi ustuvor bо`lishi lozim. Ta`lim mazmuni bilan uning maqsadlari muvofikligini ta`minlash uchun quyidagilar muxim axamiyatga ega: - bugungi kunda ta`lim maqsadiga mos keladigan mazmunni belgilash uchun о`quv jarayonini demokratlashtirish, insonparvarlashtirish tamoyillariga amal kilish; - о`qituvchilarning kasb maxoratini ta`lim maqsadlari va mazmuniga mos tarzda rivojlantirib borish; - ta`lim texnologiyalari va yangi didaktik ishlanmalar bilan о`quv jarayonini muntazam boyitib borish kabilar. Ta`lim maqsadi davr bilan, ijtimoiy hayot bilan bog`liq ekan, davr ijtimoiy xayotdagi tub - inqilobiy burilishlar, shubxasizki, ta`lim maqsadini ham tubdan о`zgartiradi. Ta`lim maqsadining tubdan о`zgarishi ta`lim mazmunida о`z ifodasini topadi. Tub burilish davrida ta`lim maqsadi ijtimoiy ehtiyojlar asosida yangilaniіііi, ta`lim mazmuni esa enersion ravishda eski, avvalgi, о`tilgan davr bosqichida kolishi mumkin emas. Vaxolanki, ta`lim maqsadi bir farmon, dekret, karor yoki buyruk bilan 15 yangilanishi mumkin. Ta`lim mazmuni maktab darsligiyu qо`llanmasi, dasturu yо`riqnomasi, metodik tavsiyalardan boshlab oddiy amaliyotchi о`qituvchining kasbiy kо`nikmalarigacha singib ketgan. Ularni bir farmon yoki karor bilan yangilab bо`lmaydi. Ta`lim mazmunini yangilamasdan turib, uning maqsadiga erishib bо`lmaydi. Ta`lim maqsadi bilan mazmuni о`zaro mutanosib bо`lmog`i lozim. Mana shu mutanosiblikni ta`minlash maqsadida mustakillik yillarida Respublikamizda ta`lim mazmunini yangilash soxasida keng kо`lamli tadkikot ishlari amalga oshirilmokda. Bugungi kunga kelib ta`lim mazmuni muayyan darajada yangilandi. Bu ta`lim sifatini takomillashtirish nuktai nazaridan muxim axamiyatga ega. Umumiy о`rta ta`lim tizimining maqsadi muayyan meyoriy hujjatlarda, mazmuni esa DTSlar, о`quv dasturlari, darslik va о`quv adabiyotlarida belgilab berilgan. Ta`limning maqsadi uning mazmuni va metodlarini belgilovchi omillardan biridir. Biz kuyida ularning har biri xususida alohida-alohida tо`xtalib о`tamiz. Ta`lim maqsadiga pedagogik nuqtai nazardan yondashish asosida mazkur maqsadga tayangan holda ta`lim mazmunini belgilash muhim ahamiyatga ega. Ta`limning umumiy mantiki, ya`ni mazmuni ta`limning maqsadiga muvofiq tarzda idrok etilishi kerak, chunki ta`lim mazmuni uning maqsadiga mos tarzda о`quvchi shaxsining extiyojlari davlat, jamiyat, fan, texnika, ishlab chiqarish talablari, san`at, madaniyat rivojini hisobga olgan holda ta`minlanishi kerak. Jamiyatning obyektiv qonuniyatlarini va istikbolini tugri tushunish natijasida ta`lim bir maqsadga qaratilgandagina uning mazmuni yaxlit, uzluksiz, tadrijiy tizim sifatida tarkib topadi. Har kanday jamiyatda xam umumiy о`rta ta`limiing mazmuni о`quvchi shaxciga ta`lim berish, uni rivojlantirish va tarbiyalash maqsadlariga bog`liq bо`lib, ta`lim mazmuni mana shu maqsadni qondirishga xizmat kiladigan о`quv yuklamasining anik ifodasidir. Ta`lim-tarbiya maqsadlarining о`zgarishi natijasida ta`lim mazmuni muntazam yangilanadi. 16 1. 2§. Ta`lim mazmunini belgilash hamda о`qitish samaradorligini aniqlashning tashkiliy pedagogik meyorlari Bozor iqtisodiyotiga asoslangan jamiyat qaror topayotgan hozirgi tarixiy sharoitda ta`lim-tarbiyaga bо`lgan talablar va shart-sharoitlar tubdan о`zgardi. Kо`pgina nazariy, metodologik, pedagogik-psixologik, tashkiliy-metodik, ijtimoiy- iktisodiy, siyosiy asoslar qaytadan ijodiy ravishda chuqur anglab olishni talab etmoqda. Yaqin yillargacha pedagog va psixologlarning didaktikaga aloqador izlanishlarida asosiy e`tibor «ta`lim oluvchilarni bilim va malakalar bilan qurollantirish»dan iborat ekanligi ta`kidlangan. Ammo shaxsni tarbiyalash, xususan uni rivojlantirishning о`rni va ahamiyati kamaytirildi. Endilikda pedagogik fanlar nazariy yо`nalishlari modernizatsiya qilinmoqda. Shunga kо`ra, ta`lim-tarbiyadagi ustuvor masala ta`lim oluvchini rivojlantirish (qaysiki, ilgari hammadan kam e`tiborda bо`lgan) deymiz. Shuningdek, ta`lim oluvchilarga bilim va malakalar «berilmasligini», aniqrog`i «berib bо`lmasligini» va hatto ular bilan «ta`lim oluvchilarni qurollantirish» ham mumkin emasligini anglab yetdik. Bilim va malakalar ta`lim oluvchilar tomonidan о`zlashtiriladi, bu muayyan pedagogik sharoitlarda rо`y beradi. Bu pedagogik sharoitning optimal sifatlarini aniqlash ustida kо`p qirrali izlanishlar amalga oshirilmoqda. Ularni kashf qilish, mukammal yoritish va har bir о`qituvchi hamda tarbiyalanuvchini undan voqif etmoq lozim. Ilgari ta`lim oluvchi ta`lim-tarbiya jarayonining obyekti hisoblanib, uni istalgan tomonga burish mumkin, ya`ni bolani ta`lim-tarbiya vositasida istasak adib, sarkarda, olim, san`atkor va hokazo kasb sohibi kilsa bо`ladi, deb xisoblanar edi. Nazariya (I.Y.Lanker, V.S.Lednev, B.S.Gershunskiy, Y.K.Babanskiy, E.G`oziyev, Q.Yо`ldoshev, J.G`.Yо`ldoshev, B.Qodirov va boshkalarning asarlarini)ning tahlilidan hamda amaliyot saboqlaridan shu narsa aniqlandiki: umumiy о`rta ta`lim mazmuni, davlat ta`lim standarti, о`quv reja singari belgilovchi meyorlarning mohiyati, mazmuniga ijodiy yondashishni taqozo etuvchi motivlarni atroflicha yoritish talab etiladi. 17 Tayanch о`quv reja asosida mintaqaviy va hatto har bir alohida ta`lim muassasasi о`quv rejasini loyihalashning nazariy-metodologik va tashkiliy- pedagogik qoidalarini ishlab chiqish bilan bog`liq tadqiqotlar qilinishi lozim. Hozirgi kun va yaqin kelajakda «ma`lumot», «о`qitish», «ta`lim», «tarbiya», «savodli», «savodsiz», «о`quv dasturi», «о`quv materiali», «о`quv fani», «ta`lim jarayoni», «о`quv-tarbiya jarayoni», «umumiy ta`lim», «ta`lim oluvchining ma`lumotliligi» kabi kо`pgina tushunchalar, atamalar, kategoriyalarga oid ta`riflarni oydinlashtirish lozim. Uzluksiz ta`lim tizimi barcha bosqichlari (oila va maktabgacha, umumiy о`rta, о`rta maxsus va oliy ta`lim)ning mohiyati, maqsadi hamda vazifalari ifodalangan konsepsiyata`lim tizimiga tadbiq qilinmoqda. Mazkur konsepsiya «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» talablariga hamohang yaratilgandir. Yuqorida qayd etilgan tadbirlarni amalga oshirishda umumiy о`rta ta`lim maktabini bitirib chikuvchilarning bilim meyori—davlat buyurtmasi alohida ahamiyat kasb etadi. Umumiy о`rta ta`limning har bir bosqichi qay daraja, qanday saviyada ta`lim berishini rasmiy hujjat — davlat ta`lim standarti meyorlaydi. Zero, bu hujjatsiz tuzilgan о`quv dasturlari xam, darsliklar xam jamiyatning ta`limiy xizmatga bо`lgan talabini qondirish-qondirmasligi ma`lum emas. О`zbekiston Respublikasining «Ta`lim tо`g`risida»gi Qonunining 7- moddasida «Davlat ta`lim standartlari umumiy о`rta, о`rta maxsus, kasb-hunar va oliy ta`lim mazmuniga hamda sifatiga qо`yiladigan talablarni belgilaydi» deyilgan. Modernizatsiyalashtirilgan ta`lim tizimi uchun davlat ta`lim standarti naqadar muxim va dolzarb ekanligini anglash qiyin emas. Tajribadan ma`lumki, jamiyatning ta`limiy xizmatga bо`lgan talabi asosida umumiy о`rta ta`limning bosh maqsadi, muddati, davomiyligi, bosqichlari belgilanadi. Bunda ijtimoiy ehtiyoj va ta`limni tashkillashtirish bilan bog`liq imkoniyatlarni anik va mukammal tasavvur kilish talab etiladi. Shunga kо`ra, «Uzbekistonning ijtimoiy-tabiiy muxitida faoliyat kursata oladigan, ayni vaqtda bu muxitni va unga hamohang о`zini-о`zi uzluksiz takomillashtirishga layoqatli 18 shaxsni kamol toptirish» ta`lim maqsadining konseptual mohiyatini ifodalaydi hamda ta`lim sifatining davlat meyori (standarti)ni belgilashga asos bо`ladi. «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» hamda «2004-2009 yillarda maktab ta`limini rivojlantirish Davlat umummilliy dasturi»da belgilangan bosh maqsad alohida о`quv fanlarining konsepsiyalari, dasturlari va kurslari osha har bir dars mashg`ulotiga qadar oydinlashadi. Shu tarzda maqsad, vazifa, vosita va usullar belgilanadi. Ta`limning davlat ta`lim standarti esa ta`lim oluvchi bilimi sifatiga bо`lgan talabning eng quyi (minimum) darajasini ifodalaydi. Demak, ta`lim mazmunini ta`lim maqsadi boshqarsa, uning kо`lamini davlat ta`lim standarti belgilab beradi. Davlat ta`lim standarti talabidagi ta`lim sifati quyidagi tarkibiy kicm (komponent)lar bо`yicha belgilanadi:  olam haqidagi bilimlar;  tajriba, faoliyat usullarini ifodalovchi malaka va kо`nikmalar;  ijodiy faoliyat;  olam (tabiat va jamiyat)ni hissiy idrok etishga oid tajriba. Tarkibiy qismlarning mazmuni insoniyatning ijtimoiy-ma`naviy kadriyatlari, jumladan, milliy qadriyatlardan tashkil topadi. Jismoniy-fiziologik imkoniyatlar va ruxiy holatlar bilan bog`liq faoliyat usullarining meyorini belgilashda milliy xususiyat har tomonlama hisobga olinmog`i zarur. Ilm olish yoki umumiy savodxonlikka erishish muammosini hal qilish lozim bо`lgan vaqtlar allaqachon tarix sahifalaridan joy oldi. Endilikda, ilm olish ma`lumotli bо`lish bilan cheklanmaydi. Shaxs va jamiyatning ehtiyojlariga javob beradigan darajada sifatli va saviyali bilimlar muxim bо`lib qolmoqda. Bilimlarning sifati va saviyasi ta`limning mazmuni hamda tashkil etilishi, ta`lim oluvchilarning qobiliyatlari, о`ziga xos ruxiy xususiyatlariga bog`liqdir. Pedagogika fanlari doktori Rustam Axliddinov izlanishlariga kо`ra, ta`lim oluvchining bilim sifatiga alokador omillar soni 200 tadan ortadi. Bilimlarning sifati masalasiga jiddiy e`tibor berilmagan vaqtlarda ta`lim tizimida ishlab chiqaruvchi (maktab, oliy о`quv yurti) bilan iste`molchi (ta`lim 19 oluvchi, talaba, jamiyat)ning munosabatlari yashirin tarzda shartli doiradan chiqmas edi. Lekin bilimlar asosiy ishlab chiqarish kuchlaridan biriga aylangan va hatto, kapital bо`la oladigan hozirgi paytda mazkur munosabatlar sifat jixatdan boshqa darajaga kо`tarilishi lozim. Avvalo, ta`limning saviyasi va sifatini oshirishni ta`minlash uchun dastavval, uning sifatini nazorat qilish mexanizmini takomillashtirish zarur. Ta`limning boshkaruv bо`g`inlari ta`limni nazorat etishga oid xilma-xil ishlarni bajarsalarda, ta`lim sifati va saviyasini nazorat qilishda birgina hisobot-statistika bilan kifoyalanmaslik lozim. Chunki, bunday nomukammal, eskirgan mexanizmlar vositasida ta`lim sifatini nazorat qilish bilan haqiqiy ahvolni bilib bо`lmaydi. Ta`lim sifatining haqiqiy holati faqat davlat ta`lim standarti—о`lchami vositasidagina namoyon bо`lishi mumkin. Ta`lim jarayoni —о`ziga xoslik, xilma-xillik va ijodkorlikni ham о`z ichiga oladigan sifatiy hodisalar majmuasidir. Bugungi kunga kelib о`qitish nazariyasi barcha fanlar misolida isloh qilinmoqda. sifatiy ifodalash bilan bog`liq yangi yо`nalishlar yaratilmoqda. Yangicha nuktai nazar asosida ta`lim nazariyasi shakllanmoqda. Uning muhim bо`limlaridan biri — mantiqiy matematik-kibernetik uslublarga asoslangan kvalimetriyadir. Endigina rivojlanayotgan bu yо`nalishning ixtiyorida standartlarni ishlab chiqarishga asos bо`ladigan parametrlarni belgilashga yordam beradigan vositalar yetarli emas. 1. Ta`lim standartlarini ishlab chiqishda diqqat-e`tiborni psixologik- didaktik obyektlarning ikki guruhiga: a) ta`lim mazmunining asosini tashkil qiladigan —ta`lim jarayonida takdim etiladigan bilim va tushunchalarga; b) ta`limning natijasi, mahsuli — ta`lim oluvchi egallagan bilimlarning sifati va о`zlashtirilganlik darajasiga qaratish kerak. 2. Standartlarni ishlab chiqish. Bu bosqich amaliy tajriba bilan bog`liq ilmiy-pedagogik tadqiqotlarda amalga oshiriladi. 3. Nazoratning shakllarini ishlab chiqish. 20 Nazoratning shakllari sodda, ixcham, tejamli, kо`rsatmali, obyektiv mezonlarga asoslangan bо`lishi kerak  nazoratni qonuniy asosda amalga oshirish;  nazoratning rejaliligi, ta`lim tizimi bо`g`inlarining о`zaro uzviyligi va uzluksizligi;  muntazamlik, maqsadga yо`naltirilganlik;  hamma joyda yalpi amalga oshirilishi;  oshkoralik;  komplekslik, ishlab chiqaruvchi va iste`molchi (ta`lim muassasasi va ta`lim oluvchi)ga tegishli kо`rsatkichlarning qamrab olinishi;  nazorat jarayonida aniqlangan kamchiliklarni bartaraf etishga yо`nalganlik va boshqalar.. Mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishini boshqarishning jahon tajribasidan ma`lumki, uning taraqqiyoti istiqbolini bashorat qila olishda fuqarolarning ta`lim darajasi, saviyasi haqida yaxlit axborotga asoslaniladi. Shuning uchun xam mamlakat bо`yicha ta`lim oluvchilarning bilim saviyasi davriy ravishda DTSga qiyosan yalpi tekshiruvdan о`tkazilib turiladi. Ijtimoiy -iqtisodiy jabhalardagi muqarrar о`zgarishlar tufayli DTS talab etgan meyorlar bilan jamiyatning haqiqiy ehtiyojlari, imkoniyatlari ham о`zgaraveradi. Natijada mamlakat aholisining ma`naviy, intellektual salohiyati, avlodlarning jismoniy va intellektual imkoniyatidagi о`zgarishlarga ta`lim standarti meyorlarining qanchalik muvofiq ekanini aniqlab, zarur hollarda haqiqiy holat bilan muvozanatlash (о`zgartirish) ijtimoiy zaruriyatga aylanadi. Buni ham о`quvchilar bilim saviyasini yalpi tekshirish о`tkazilgandagina ilg`ash mumkin. Ta`lim tizimidagi islohotning muxim bir kо`rinishi bu nazoratning yangicha shakli — DTS monitoringi hisoblanadi. Yangicha boshqaruv tuzilmalarining maqsadga muvofiq va samarali faoliyat kо`rsatishi kо`p jihatdan ular ixtiyoridagi nazorat qilish usul hamda vositalarining mukammalligiga bog`liqdir. Yangicha boshqaruv amaliyotida sinalmagan usullardan foydalanmaslik, hamma jihatlar, xususan, nazoratning meyoriy hujjatlari ilmiy va 21 eksperimental asoslanishi lozim. Aks holda ta`lim amaliyotidagi erkinlik toptalishi, anglashilmovchilik, rasmiyatchilik va norozilik kuchayishi mumkin.. Umumiy о`rta ta`lim mazmunining kо`lamini belgilash anchagina mavhum va nisbiydir. Bu sohadagi qarashlar, bahslarning hanuz oxiri kо`rinmaydi. Binobarin, ta`limni tashkil etish, uning mazmuni va samaradorligini aniqlash taxminiyligicha qolmoqda. Ana shunday muammolar yechimi taqozosi sifatida davlat ta`lim standarti (DTS) yaratildi. Bu о`quv dasturi va darsliklarning didaktik mazmuni hamda hajmini meyorlashda asosiy vosita hisoblanadi. Ammo DTSning bu jixati uning zimmasidagi vazifalarning biri xolos. Aslida DTS vositasida ta`lim oluvchi bilimini va u orqali о`qituvchi faoliyatini aniq nazorat qilib, xolis baholashni yо`lga qо`yish bilan butun ta`lim tizimiga rahbarlikni takomillashtirish — demokratlashtirish muhimdir. Ammo bilimlarni ommaviy nazorat qilishda asosiy axborot manbai sifatida hanuz о`qituvchilar qо`ygan baxolar, ular asosidagi statistik ma`lumotlardan foydalanilmoqda. О`qituvchi о`zining tajribasi hamda sezgirligiga tayanib baxo qо`yishda nafaqat ta`lim oluvchidagi bilimlar sifati, balki bilimlar saviyasidagi о`zgarishlar dinamikasi hamda ta`lim oluvchining о`ziga xos ruhiy xususiyatlarini ham hisobga oladi. Demak, bu holatda о`qituvchi qо`yadigan bahoning asosiy vazifasi muayyan ta`lim oluvchilar guruhi bilan kechayotgan ta`lim jarayonini boshqarishdan iborat bо`ladi. Nazoratning bunday usuli bilan ta`lim oluvchilardagi bilimlarning saviyasi haqida izchil, yaqqol, xolis tasavvurga ega bо`lish qiyin. Zotan, ta`lim jarayonini boshqarish taqozosi bilan ta`lim oluvchilar bilimiga qо`yilgan baholar yig`indisi (umumlashmasi)ga qarab butun ta`lim tizimi u yoqda tursin, muayyan ta`lim muassasasi faoliyatini ham xolis baholab bо`lmaydi. Ta`limiy faoliyatning pirovard natijasini xolis, aniq ifodalaydigan meyoriy hujjat —DTSgina ishlab chiqaruvchi (о`qituvchi yoki ta`lim muassasasi) bilan iste`molchi (ta`lim oluvchi) munosabatini demokratik asoslarda tashkil qila olishi kerak. Buning uchun DTSdagi minimal talab bahosining nominal qimmati belgilangan bо`lishi va minimal talabni (meyorni) egallagan bilimi DTS talabidan oshgani namoyon 22 bо`lgan ta`lim oluvchi saviyasi qanday sifatlanishining reytingi ilmiy asoslanib, mezon sifatida qabul qilinishi lozim. Mazkur yо`nalishda muayyan ishlar amalga oshirilgan, ya`ni minimal meyorni tashkil etuvchi bilim, kо`nikma, malakalar monitoringi anik, ammo uning ta`lim oluvchilar tomonidan haqiqiy о`zlashtirilish darajasini sifatlash, aniqlash mezoni va uni qо`llash texnologiyasi bugungi kunda ilmiy izlanish bosqichida. Natijada ta`lim-tarbiya amaliyotida DTS qimmatini har kim о`zi tushunganicha bayon qilmoqdaki, bunda subyektivizm kuchayishi, adolat toptalishi ehtimoldan xoli emas, albatta. Darhaqiqat, ta`lim muassasalarida ta`lim oluvchiga berilayotgan bilim sifati bо`yicha turli-tuman ma`lumotnoma, axborot, hisobotlar talab qilinadi. Shunga hamohang, ta`lim oluvchilar bilimdonligini aniqlashning tashkiliy, metodik tadbirlari ham xilma-xil. Ammo ta`lim muassasasi faoliyatida bolaga bilim berishdan kо`ra muximroq va qiyinroq bо`lgan - ta`lim oluvchi shaxsini tarbiyalash, kamol toptirishdek faoliyat natijasi nazardan chetda qoladi, demakki, munosib qadrlanmaydi. О`qituvchi faoliyati attestatsiyasimi, muassasa akkreditatsiyasimi yoki ta`lim muassasasi hisobotimi, qо`yingki, ta`lim jarayoniga tegishli istalgan axborotni olmaylik, unda a`lo bahoga о`kiyetganlar hamda bilimdonlik bо`yicha turli musobaqa va tanlovlarda erishilgan sovrinlar soni va maktabni bitirganlardan qanchasi oliy о`quv yurtiga kirganligi alohida takidlanadi-yu, lekin axloqiy yetukligi, millat ruxi, fazilati, milliy mafkuraga sodiqligi, umuman ma`naviy dunesi bо`yicha namunali ta`lim oluvchilar haqida hech qanday ma`lumot berilmaydi. Bilimlar kо`lami ortishi va chuqurlashishi bilan aksariyat hollarda bilim tarbiya tushunchasidan ayricha sifat, ustuvor fazilat tarzida talkin qilingan. Tо`g`ri, bilim shaxsni jismoniy imkoniyatidan ortiq ishlarga xam qodir qiladi. Shaxs bu imkoniyatdan ezgu niyatda foydalansa jamiyatga naf keltiradi. Bilimdonu ammo tarbiyasiz, e`tiqodsiz shaxs jamiyat uchun anchayin xatarlidir. 23 Bilim qatori xulk ham baxolanishi va shu baxoga monand tarzda jamoa munosabatining shakllanishini his qilgan ta`lim oluvchi barcha xatti-harakatlariga tanqidiy yondashib, о`z-о`zini tarbiyalab boradi. Xulqni baholash taqozosi bilan oila, maktab, jamoatchilikning bola tarbiyasidagi hamkorligi kuchayadi. 24 2 – BOB. UMUMIY О`RTA VA О`RTA MAXSUS TA`LIM TIZIMI FIZIKA KURSI DASTURLARI UZVIYLIGI VA UZLUKSIZLIGINI TA`MINLASHNING METODIK ASOSLARI. (MEXANIKA BО`LIMI MISOLIDA) 2.1. UMUMIY О`RTA VA О`RTA MAXSUS TA`LIM TIZIMI FIZIKA KURSI DASTURI MAZMUNI UZLUKSIZLIGINI HOZIRGI AXVOLI TAXLILI Yangilangan fizika ta`limi tizimini yaratishdan asosiy maqsad: amaldagi umumiy о`rta ta`lim maktablari, akademik litsey va kasb–hunar kollejlari fizika ta`limini uzviyligini ta`minlashni nazarda tutadi. Agarda yaqin yillar ichida ushbu ta`lim muassasalarida fizika ta`limi rivojlangan mamlakatlar ta`lim darajasiga olib chiqilmasa 5–10 yil ichida respublikamiz sanoat korxonalari ushbu fanlardan yetarli bilimlarga ega bо`lmagan kadrlarga duch kelib qolishlari ehtimoldan holi emas. Ammo keyingi yillarda olib borilgan ilmiy–metodik, pedagogik, psixologik, kuzatish va ilmiy izlanishlar fizika fani о`qituvchilari bilan о`tkazilgan suhbatlar tahlili umumiy о`rta ta`lim maktablari, akademik litsey va kasb–hunar kollejlari ta`lim oluvchilarining fizikaga nisbatan qiziqishlari pasayib borayotgan fanlardan biri bо`lib qolayotganligini tasdiqlaydi. Respublikamizning umumiy о`rta ta`lim maktablari, akademik litsey va kasb–hunar kollejlarida fizika ta`limi о`qitilishi samaradorligini aniqlash maqsadida о`tkazilgan nazorat ishlari, suhbatlar, oliy о`quv yurtlariga kiruvchi talabalarni test sinov natijalari tahlili quyidagilarni kо`rsatdi: –ta`lim oluvchilar tomonidan о`quv materialini о`zlashtirish, uni amaliyotga tatbiq etish darajasi pasayib borayotganligi; –ularni fizikani о`rganishga qiziqishlari susayib, bilim olish, kо`nikma va malakalari darajasi past saviyada ekanligi; –ta`lim oluvchilar fizika ta`limi mazmunining nazariy masalalarini amaliyotga mustaqil qо`llay olmasliklari; 25 -dunyoqarashlari tor bо`lib yaxlit bо`lmagan tushunchalardan iborat bо`lib qolayotganligi juda achinarli holdir. Shu tufayli ushbu ta`lim muassasalarida fizika о`qitilish samaradorligini oshirish va takomillashtirish bо`yicha keng qamrovli ishlar amalga oshirilayotgan bо`lsa–da, ta`lim oluvchilarning faolligini oshirgan holda ularning aql zahirasidagi bilimlar doirasini chuqurlashtirish va pedagogik texnologiyalarni joriy qilib, yangi imkoniyatlarga tayanuvchi uzluksiz о`qitish usullarni joriy etish hozirgi davrning muhim talablarini biri bо`lib qolmoqda. Amaldagi dasturda ta`lim oluvchilarni yosh psixologik va fiziologik xususiyatlari e`tiborga olinmagan. Hamma ta`lim oluvchilarni fizikaning о`rganishga bir xilda qiziqmasliklari e`tiborga olinmagan. Rivojlangan va ayrim mustaqil Hamdо`stlik davlatlarida ushbu masala allaqachon о`z yechimini topgan bо`lib, har bir sinf uchun kamida 2–3 ta dastur va darslik yaratilgan bо`lib ushbu dasturlar zarur darslik va о`quv metodik majmualar bilan tezkorlik bilan ta`minlanmoqda. Bunday davlatlar ish tajribasidan kelib chiqib, akademik litsey va kasb–hunar kollejlari uchun ham (bu muammo barcha fanlar darsliklariga ham taalluqlidir) uzviylikka va yaxlitlikka amal qilingan variativ (parallel) dastur va darsliklarini yaratish va ulardan keng foydalanish maqsadga muvofiqdir. Majburiy ta`lim muassasalari yangilangan fizika ta`limi standartini yaratib, ushbu standart asosida uzviylikka va uzluksizlikga amal qilingan variativ fizika ta`limi dastur loyihasi asosida N.M.Shaxmayev va D.SH.Shodiyevlar hammuallifligida umumiy о`rta ta`limning 6–11 sinflar uchun yaratilgan fizika darsliklari hamda о`quv metodik majmualari qayta ishlanib, ularning mazmuni tubdan yangilandi. Ushbu о`quv metodik majmualarda jahon ilm fanining hozirgi davr yutuqlarini о`rganishga alohida e`tibor berildi. Umumiy о`rta ta`lim maktablari, akademik litsey va kasb–hunar kollejlari yangilangan fizika ta`limining ahamiyati jamiyatda fizikaning ahamiyatini oshib borishi, fan–texnika taraqqiyoti rivojlanishida hal qiluvchi ta`siri, shuningdek fan, madaniyat, texnika va texnologiyalarning zamonaviy yutuqlari haqida umumiy 26 ma`lumot, hamda ishlab–chiqarish sohalarida va kundalik hayotda tutgan о`rni bilan belgilanadi. Shu sababli jahonda axborot texnologiyalari jadal sur`atlar bilan rivojlanib, takomillashib borishiga asosiy e`tiborni qaratish zarur. Ushbu ta`lim muassasalarida uzviylashtirilgan fizika ta`limi orqali ta`lim oluvchilar ilmiy dunyoqarashini, mantiqiy fikrlay olish qobiliyatini, о`z–о`zini anglash salohiyatini shakllantirish va о`stirish, ta`lim oluvchilarda milliy va umuminsoniy qadriyatlarni tarkib toptirish hamda ijtimoiy hayotlari va ta`lim olishni davom ettirishlari uchun zarur bо`lgan bilimlar о`rgatilishi zarur. Majburiy ta`lim muassasalari barcha bosqichlarida fizika ta`limi muntazam о`qitilishi lozim. Bunda asosiy e`tiborni umumiy о`rta ta`lim maktablari bosqichi fizika ta`limi mazmuni va tarkibiy tuzilishidagi uzviylikga qaratish zarur, busiz ta`limda kutilgan natijalarga erishib bо`lmaydi. Fizika ta`limi umumiy о`rta ta`lim maktablari, akademik litsey va kasb– hunar kollejlari ta`lim oluvchilari uchun uzluksiz bо`lishi uchun barcha ta`lim oluvchilar о`rganadigan o`quv materiali ularga 2–3 usulda bayon qilinishi maqsadga muvofiqdir. Yuqoridagi ta`lim muassasalari yangilangan fizika ta`limi mazmuni oldiga qо`yilgan dolzarb vazifalarni amalga oshirish uchun ta`lim oluvchilarni kasbiy mahoratlarini oshiradigan, insoniyat kamoloti, hayotning rivoji, texnika va texnologiyaning takomillashib borishi asosida о`qitilishiga bо`lgan talablarni hisobga olgan holda zarur bо`lgan materiallar kiritilishi kerak. 27 Hozirgi kunda turli akademik litsey va kasb–hunar kollejlari fizika ta`limi mazmuni qanday о`qitilishi lozimligini e`tiborga olish lozim. Ammo tabaqalashtirish deganda umumiy о`rta ta`lim maktablari, akademik litsey va kasb–hunar kollejlari ta`lim mazmunida umumiylik g`oyasidan voz kechish degani emas. Shuning uchun, fizikaga qiziquvchan va uni chuqur о`rganuvchi ta`lim oluvchilarga, bu kursni chuqurroq tushunishlari uchun zarur imkoniyatlar yaratilib berilishi zarur. Bu esa, о`qitishning о`ziga xos maqsadi va vazifalariga hech qanday о`zgartirish kiritishni talab qilmaydi, ya`ni fizika ta`limini chuqur о`rganuvchi yо`nalishdagi sinflar va guruhlar uchun о`qitishning boshqa prinsipiga asoslangan maqsadi yoki vazifasi tanlanmaydi, balki xuddi odatdagi fizika ta`limini о`rganish darajasida olib boriladi Urganiladigan fizik hodisa, qonun va formulalarni kengaytirish yoki kо`paytirish hisobiga emas, balki faqatgina о`quv materialini chuqur mulohazali tushunish va о`rganish hamda о`quv materialini mustaqil adabiyotlardan foydalanib chuqurroq о`rganish uchun darsliklarda ta`lim Uzluksiz ta`limni ta`minlovchi o`quv materialiga qo`yiladigan talablar Ўқув материали мазмуни, турлари Табиат ва жамиятнинг умумий ривожланиш қонуниятлари асосида физикавий қонуниятларни содда ўқув материаллари асосида баён қилиш. Физика фанига қизиқувчи таълим олувчилар учун, ўқув материаллари танлаш . Ўқув материалини баён қилиш усуллари Физика ўқув материали ўта қобилиятли ва иқтидорли таълим олувчиларга мўлжалланган бўлишига эътибор қаратиш. Биринчи усул Учинчи усул Иккинчи усул 28 oluvchilar qо`shimcha о`qishlari uchun materaillarni berilishi asosida davr talabiga mos pedagogik texnologiyalarni qо`llash hisobiga erishish mumkin. Ayniqsa, ushbu ta`lim muassasalarida fizika fanini о`qitish haqida pedagogika fanlari doktori professor Botir Mirzahmedovning quyidagi fikrlarini e`tiborga olish: ya`ni, ”Akademik litsey va kasb–hunar kollejlarida fizikani qanday о`qitish juda muhimdir. Ta`lim oluvchilarning fizika fanidan о`nta formulani keltirib chiqarishni yoki uning amalda qо`llanilishini bilgani bilan uning haqiqiy ma`nosini fizik mohiyatini bilmasa, unda uning birgina matematik ifodasini yozishni о`zi ahamiyatsiz. Ushbu ta`lim muassasalari fizika ta`limining vazifasi maxsus tajriba berishda emas balki, ta`lim oluvchilarda izchil mantiqan fikrlashni tarbiyalashdan iborat Umumiy о`rta ta`lim maktablari, akademik litsey va kasb–hunar kollejlari fizika ta`limi dasturida kо`rsatilgan fizik bilimlarni о`qituvchi nihoyatda qiziqarli tarzda zamonaviy texnikaning ilmiy asosi, har bir insonga hozirgi davrda zarur bо`lgan bilimlarning asosi sifatida ta`lim oluvchilarga tushuntirish lozim. Ushbu ta`lim muassasalarining umumiy о`rta ta`lim maktablari boskichida fizika о`qitishning asosiy maqsadi ta`lim oluvchilarni tabiatda sodir bо`ladigan jarayonlar asosida ularni hayotga qiziqishlarini orttirishdan iborat. Qiziqish uyg`otishni kuchaytirish uchun о`rganilayotgan materialini kо`proq tajribaga tayangan holda ta`lim oluvchilarga tushuntirish kerak bо`ladi. Shuning uchun, imkon darajasida ushbu ta`lim muassasalari fizika ta`limi darsliklarida fizik tajribalarni kо`paytirish va ularning sifatini yaxshilashga asosiy diqqat e`tiborni qaratish zarur. Madomiki, fizikaviy tajribani tashkil etish, nihoyat og`ir va mashaqqatli ish, umumiy о`rta ta`lim maktablari, akademik litsey va kasb–hunar kollejlari yangilangan fizika ta`limining vazifasi ta`lim oluvchilardan о`quv namoyish tajribalarini tayyorlashni emas, balki ularning fizikaviy tajribalarni qо`yishda asosiy e`tiborni uning quyidagi, ya`ni, о`tkaziladigan fizikaviy tajribaning g`oyasi, maqsadi, vazifasi, tajribani bajarish tartibi va natijalariga hamda uning muhim asosli tomonlariga ta`lim oluvchilar e`tiborini qaratish lozim. 29 Ilmiy texnika taraqqiyotini misli kо`rilmagan darajada rivojlanib ketishi, ishlab–chiqarish sohalarida va kundalik hayotdagi ulkan о`zgarishlar odat bо`lib qolgan kasb va mutaxassisliklarni yо`q bо`lishi jarayoniga sabab bо`ladi. Bu esa ushbu ta`lim muassasalarida fizikaning о`rganish darajasini ilmiy salohiyatini oshirish zarurligini taqoza etadi. Ammo fizika asoslarini ilmiy darajada bayon qilishda matematikalashtirish yoki rasmiyatchilikning zaruriyati yо`q. Fizik hodisalar mohiyati ochib berilayotganda matematikaning qо`llanilishiga katta e`tibor beriladi, lekin fizik hodisalarni mohiyatini tushuntirishda ortiqcha matematikalashtirishga berilib ketmaslik zarur. Formulalarni keltirib chiqarish hech qachon ta`lim oluvchining tabiat hodisalari mohiyatini tushunish imkoniyatini bermaydi. Umumiy о`rta ta`lim maktablari, akademik litsey va kasb–hunar kollejlarida fizika asoslarini о`qitishda, о`quv materialining qat`iy ilmiy asosda bayon qilishga intilish kerak. О`quv materialini t ushuntirishda, boshqa shart sharoitlari bir xil bо`lgan holda, ta`lim oluvchilar uchun sodda qulay bо`lgan bir qancha aynan о`xshash usullardan foydalanish kerak. Majburiy ta`lim muassasalari yangilangan fizika ta`limi mazmuni fizika fanini qisqartirilgan qismi, yoki oliy о`quv yurtlari umumiy fizika kursining qisqartirilgan nusxasi bо`lib qolmasligi lozim. Balki fizika fani vazifalari kengroq yoritilishi bilan farq qilishi lozim. Umumiy о`rta ta`lim maktablari, akademik litsey va kasb–hunar kollejlarida umumiy fizika kursidan maxsus tanlab olingan о`quv materialining uncha hajmi katta bо`lmagan bо`limi о`rganiladi. О`quv materialining kengligi shundan iboratki, о`rganish jarayonida kо`pgina pedagogik vazifalar amalga oshirilishi zarur. Shuning uchun, ushbu ta`lim muassasalari fizika ta`limi о`quv materiali tanlayotganda birinchi navbatda asosiy e`tiborni quyidagi fikrlarga qaratish maqsadga muvofiqdir: –pedagogik maqsadga muvofiqligi; –amaliy ahamiyati; 30 –tanlangan materialni ta`lim oluvchilar uchun tushunarli darajada bayon qilish. Bu keltirilgan dalillar birinchi navbatdadagi mulohazalar bо`lib, bundan boshqa muhim fikr–mulohazalar ham mavjud. Pedagogik maqsadga muvofiqligiga: –о`quv materialining umumiy ta`lim ahamiyati, ya`ni ta`lim oluvchilarning ilmiy dunyoqarashini va mantiqiy fikrlay olish qobiliyatini rivojlantirish; –ta`lim oluvchilarga fizika fani metodlari va fizikaning asosiy tushuncha, kattalik va qonunlarga oid bilimlarni tushuntirish; –ularda milliy umuminsoniy qadriyatlarni hamda о`z–о`zini anglash salohiyatini shakllantirish va о`stirish kabilar kiradi. Amaliy ahamiyatiga, tanlangan о`quv materialining muhimligi va uning hozirgi davr talabiga mos keladigan kasb va mutaxasisliklarni tanlashda zarurligi, politexnik ahamiyati, zamonaviy kompyuter texnologiyasi va maishiy asbob uskunalardan hamda aloqa vositalaridan ongli ravishda foydalanish uchun zarur. Tanlangan о`quv materialini ilmiy mazmuni deganda, tanlangan о`quv materialining mustahkamligi (asosligi) va majburiy ta`lim muassasalari fizika ta`limi mazmunining mantiqan tо`g`ri tarkibiy tuzilishi tushiniladi. Tanlangan о`quv materialini ta`lim oluvchilar uchun tushunarli darajada bayon qilish, kо`pchilik о`qituvchilarning tayyorgarlik darajasiga va о`qitish metodikasining erishgan yutuqlari darajasiga hamda о`qitishni moddiy bazasi bilan bog`liqligi tushuniladi. Ushbu ta`lim muassasalari yangilangan fizika ta`limi mazmuniga chuqur va mustahkam о`quv materiallari kiritilib, bu materialni hamma ta`lim oluvchilarni о`rganishlari majburiy bо`lib, bundan tashqari bayon qilingan materialni ular mukammalroq tushunishlari uchun zarur hollarda qо`shimcha material kiritilishi mumkin. Hozirgi zamon texnikasini tez sur`atlar bilan rivojlanib borishi, ijtimoiy– ishlab chiqarishda kompyuter texnologiyalarini jadallik bilan joriy qilinishi, ushbu ta`lim muassasalari fizika ta`limi mazmunida, fizikani amaliyotda qо`llanishiga 31 doir mazmunli о`zgartirishlar kiritilishi katta ahamiyat kasb etadi. Shuning uchun, ushbu ta`lim muassasalari fizika ta`limida uzviylik va yaxlitlikni ta`minlash uchun fizikani qо`llanish sohalarini oshirish bilan emas balki umumiy politexnik yо`nalishni kо`rsatish muhim ahamiyatga ega. Majburiy ta`lim muassasalari fizika ta`limi mazmunida asosiy e`tiborni fizika о`quv fani sifatida tarbiyaviy natija beradigan imkoniyatlarga qaratish lozim. Fizikada matematikaning ahamiyati hammaga ma`lum. Ammo ushbu ta`lim muassasalarida fizika ta`lim mazmunini о`qitishda о`rganilayotgan hodisaning tо`liq va chuqur mohiyatini ochib bersagina matematikaga murojaat qilish zarur. Umumiy о`rta ta`lim maktablari, akademik litsey va kasb–hunar kollejlari fizika ta`limi mazmunida о`rganiladigan fizik hodisalarni tushuntirishda ortiqcha matematikalashtirib bayon qilishning hojati yо`q. Bu haqida pedagogika fanlari doktori, professor Davron Shodiyevning quyidagi fikrlariga amal qilish maqsadga muvofiqdir: “Fizik formulalarni keltirib chiqarish hech qachon ta`lim oluvchilarga tabiat hodisalari bilan tanishish imkoniyatini bermaydi.... Formulalarni keltirib chiqarish va yodlash ikkinchi darajali, asosiysi umumiy о`rta ta`lim maktablarida, akademik litsey va kasb–hunar kollejlarida ta`lim oluvchi fizik hodisani mohiyatini va ma`nosini tushunib yetishi kerak”. Bu fikrni misol keltirishdan asosiy maqsad hozirgi umumiy о`rta ta`lim maktablari, akademik litsey va kasb–hunar kollejlari fizika darsliklari kerak bо`lganidan ortiq darajada matematikalashtirib yuborilganligidadir. Umumiy о`rta ta`lim maktablari, akademik litsey va kasb– hunar kollejlarida fizika ta`limi mazmunini о`qitishda tez–tez oddiy matematik tuzilish va hisoblash ham о`rganilayotgan aniq hodisani fizik mohiyatini tushunishning oldini tо`sib qо`yadi sababi matematika fizikani mazmuni emas, balki qurolidir. Bu quroldan zarur bо`lgan vaziyatda foydalanish kerak. 32 1 – СЛАЙД ТАЪЛИМ ТИЗИМИДАГИ УЗИЛИШ 2 – СЛАЙД УЗЛУКСИЗ ТАЪЛИМ ТИЗИМИ ДАСТУРЛАРИ УЗВИЙЛИГИ Таъли дастурларининг ўзаро уйғунлашуви - умумтаълим дастурлари - касб-ҳунар таълими дастурлари 33Мактабгача таълим (6-7 ёшгача) Умумий ўрта таълим (1-9синфлар) Ўрта-махсус Олий таълим Олий таълимдан кейинги таълим Малака ошириш ва кадрларни қайта тайёрлаштаълим Малака ошириш ва кадрларни қайта тайёрлашУзилиш Узилиш Мактабгача таълим Таянч таълим (1-9 синфлар) Умумий ўрта таълим (10-11синфлар) Ўрта-махсус касб ҳунар таълими Олий таълим Олий таълимдан кейинги таълимОлий таълим дан кейинги таълим 3 – слайд - УЗЛУКСИЗ ТАЪЛИМНИ УМУМТАЪЛИМ ДАСТУРИ - ФАН ПРЕДМЕТЛАРИ БЎЙИЧА ЧУҚУРЛАШТИРИЛГАН АКАДЕМИК ЛИЦЕЙЛАР ТАЪЛИМ ДАСТУРИ - КАСБ-ҲУНАР ТАЛИМИНИНГ ЙЎНАЛИШЛАР БЎЙИЧА ТАЪЛИМ ДАСТУРИ 1 АКАДЕМИК ЛИЦЕЙ КАСБ-ҲУНАР КОЛЛЕЖИ УМУМ ТАЪЛИМ ДАСТУРИ 2 3 1 2 3 34М Е Ҳ Н А Т Б О З О Р И КАДРЛАР МАЛАКАСИНИ ОШИРИШ ВА ҚАЙТА ТАЙЁРЛАШ КАСБИЙ ТАЪЛИМ МУАССАСАЛАРИ ОЛИЙ ЎҚУВ ЮРТЛАРИДАН КЕЙИНГИ ТАЪЛИМНИНГ ТАЪЛИМ ДАСТУРЛАРИ ОЛИЙ ТАЪЛИМНИНГ ТАЪЛИМ ДАСТУРЛАРИ 2-§. UMUMIY О`RTA VA О`RTA MAXSUS TA`LIM TIZIMI FIZIKA KURSI DASTURI MAZMUNINING UZVIYLIGINI TA`MINLASH YО`LLARI Yuqorida bildirilgan fikr va mulohazalarni hisobga olgan holda ta`lim muassasalarining: umumiy о`rta ta`lim maktablari, akademik litsey va kasb–hunar kollejlari fizika ta`limi mazmunini uzviyligini ta`minlashning quyidagi tuzilishinitaklif etamiz: 1. 6–sinf . Fizikaga kirish (bunda mexanik, issiqlik, elektr, magnit va yorug`lik hodisalari haqida boshlang`ich umumiy tassavurlar beriladi). Umumiy o`rta ta’lim tizimiUmumiy o`rta ta’lim tizimiTa’lim mazmuni uzviyligini ta’minlovchi fundamental bilimlar Mexanika haqidagi boshlang‘ich tasavvurlar. (kengaytirilgan holda muntazam ravishda о‘rganiladi) Modda tuzilishi va uning xossalari, issiqlik, elektr va magnit hodisalari. (chuqurlashtirib о‘rganiladi)Fizikaga kirish (bunda mexanik, issiqlik, elektr, magnit va yorug‘lik hodisalari haqida boshlang‘ich umumiy tassavurlar beriladi). Elektromagnit tebranishlar va tо‘lqinlar. Yorug‘lik hodisalari (Geometrik optika). Kvant fizikasi elementlari (atom va yadro fizikasi). (boshlang‘ich ma’lumotlar beriladi). 35 3D 01 40 09 0C 08 40 41 0C 43 45 07060607 11 04 46 47 4A0F0A0D 3F 18 01 2. 7 –sinf. Mexanika haqidagi boshlang`ich tasavvurlar kengaytirilgan holda muntazam ravishda о`rganiladi. 3. 8–sinf. Modda tuzilishi va uning xossalari, issiqlik, elektr va magnit hodisalari chuqurlashtirib о`rganiladi. 4. 9–sinf . Elektromagnit tebranishlar va tо`lqinlar. Yorug`lik hodisalari (Geometrik optika). Kvant fizikasi elementlari (atom va yadro fizikasi) haqida boshlang`ich ma`lumotlar beriladi. 5. Akademik litsey va kasb–hunar kollejlari fizika ta`limi mazmunidan fundamental bilimlar quyidagi tartibda uzluksiz о`rganishga qaratilgan bо`lishi maqsadga muvofiq bо`ladi. 36 O ptika interferensiya, difraksiya, dispersiya, nurlanish, spektrlar, fotoeffekt, yorug‘lik dualizmi Molekulyar fizika va termodinamika moddaning mikro va makroskopik parametrlari, termodinamika qonunlari, entropiya, gazlar, suyuqliklar va qattiq jismlarning xossalari .Mexanika ilgarilanma va aylanma harakat qonunlari, saqlanish qonunlari, tebranish va t о ‘lqinlar E lektr odinamika elektr maydon, magnit maydon, magnitlar , elektromagnit induksiya, о ‘zgaruvchan tok, elektromagnit tebranishlar, maydon va t о ‘lqinlar Atom va yadro fizikasi atomning Bor modeli, De Broyl t о ‘lqinlari, kvant mexanikasi asoslari, yadro tuzilishi va yadro reaksiyalari; elementar zarrachalar .AKADEMIK LITSEY VA KASB-HUNAR KOLLEJLARI FIZIKA TA`LIMI MAZMUNI Оламнинг физик манзараси– оламни билишда ва жамият тараққиётида физиканинг аҳамияти, ҳозирги замон физикаси ва техникасини тараққиёти. 14 40 04 1804 11170A 01 31 02 02 0A 16 1C0B 1A 012D 04 150B09 0E 0A 07 80 1A 3A 342F28 160F 06 02 02 06 02 2906 160F 07 80 160F 06 0A 0A 07 80 0531 0B 30 07 80 0216 0A0310 09 10 1A 35 2E 2E 1B 1.Mexanika –ilgarilanma va aylanma harakat qonunlari, saqlanish qonunlari, tebranish va tо`lqinlar. 2.Molekulyar fizika va termodinamika –moddaning mikro va makroskopik parametrlari, termodinamika qonunlari, entropiya, gazlar, suyuqliklar va qattiq jismlarning xossalari. 3.Elektrodinamika– elektr maydon, magnit maydon, magnitlar, elektromagnit induksiya, о`zgaruvchan tok, elektromagnit tebranishlar, maydon va tо`lqinlar. 4 . O ptika– interferensiya, difraksiya, dispersiya, nurlanish, spektrlar, fotoeffekt, yorug`lik dualizmi. 5.Atom va yadro fizikasi– atomning Bor modeli, De Broyl tо`lqinlari, kvant mexanikasi asoslari, yadro tuzilishi va yadro reaksiyalari; elementar zarrachalar. 6.Olamning fizik manzarasi– olamning bilishda va jamiyat taraqqiyotida fizikaning ahamiyati, hozirgi zamon fizikasi va texnikasini taraqqiyoti. Majburiy ta`lim muassasalarining yangilangan fizika ta`limi mazmunini maqsadi va vazifalari ushbu ta`lim tizimining har bir bosqichida, ya`ni, umumiy о`rta ta`lim maktablari, akademik litsey va kasb–hunar kollejlarini tugatgan ta`lim oluvchilarga ma`lum darajada tugallangan fizik bilimlar tizimini berilishi lozim: –ularda ilmiy dunyoqarashni shakllantirish; –fizikaga va texnikaga qiziqishini uyg`otish; –texnik ijodkorlik qobiliyatini о`stirish; –nazariy olgan bilimlarining amaliyotga tatbiq etish malaka va kо`nikmalarini shakllantirish; –egallagan bilim natijalarini kundalik hayotlarida qо`llay bilishda hamda ularni ongli ravishda kasb tanlashga yо`llashdan iborat. Shuning uchun ushbu ta`lim muassasalarining amaldagi fizika ta`limi mazmuni va tarkibiy tuzilishini tubdan qayta kо`rib chiqib, umumiy о`rta ta`lim maktablari bosqichida о`rganiladigan “Mexanika”va “Molekulyar fizika va termodinamika asoslari” “Koinot fizikasi” kabi bо`limlarni akademik litsey va kasb–hunar kollejlarida fizika kursida о`tkazilishi hamda fizikaning barcha 37 bо`limlarni tanlangan yо`nalishga moslab, izchilikka asoslangan holda о`qitish maqsadga muvofiqdir. Bunda ta`lim oluvchilar asosan quyidagilarni bilishlari zarur: fizik hodisalar, qonunlar, jarayonlar, fizik asboblardan foydalanishni va ularni amalda qо`llay bilishni hamda hodisalarni о`zaro aloqadorligini va boshqalarni. Yuqoridagi ta`lim muassasalarining har bir bosqichi va yо`nalishi bо`yicha tuzilgan dastur va tо`ldirib qayta ishlangan darsliklarda quyidagilar atroflicha chuqur о`z aksini topishi zarur: 38 –fizik hodisalar:– fizik hodisalarning sodir bо`lishini ifodalaydigan belgilar, hodisaning boshqa hodisalar bilan о`zaro aloqadorligi va hodisalardan amalda foydalanish; Ta’lim mazmunini belgilovchi omillarning о‘zaro bir-birini tо‘ldirishi Fizik hodisalarning sodir bо‘lishini ifodalaydigan belgilar, hodisaning boshqa hodisalar bilan о‘zaro aloqadorligi va hodisalardan amalda foydalanish; О‘tkazilgan fizik tajribaning maqsadi, uni amalga oshirish yо‘llari va natijalari; Fizik tushunchalarni ta’rifi, formulalar, fizik kattaliklar, fizik kattaliklarni о‘zaro bog‘liqligi, fizik kattaliklarni birliklari va ularni о‘lchash usullari ; Qonunlarni ta’rifi va ularning matematik ifodasi; tajribalar; qonunlarning tо‘g‘riligini tasdiqlovchi omil va ularning amaliyotga qо‘llanishi; FIZIKAVIY NAZARIYALAR FIZIKAVIY QONUNLAR TUSHUNCHALAR Nazariyani tajribada isbotlanishi asosida qonunlarning kelib chiqishi va ularning qо‘llanish chegarasiTAJRIBALARFIZIK HODISALAR 39 –tajribalar:– о`tkazilgan fizik tajribaning maqsadi, uni amalga oshirish yо`llari va natijalari; –tushunchalar:– fizik tushunchalarni ta`rifi, formulalar, fizik kattaliklar, fizik kattaliklarni о`zaro bog`liqligi, fizik kattaliklarni birliklari va ularni о`lchash usullari; –fizikaviy qonunlar:– qonunlarni ta`rifi va ularning matematik ifodasi; tajribalar; qonunlarning tо`g`riligini tasdiqlovchi omil va ularning amaliyotga qо`llanishi; –fizikaviy nazariyalar:– nazariyani tajribada isbotlanishi asosida qonunlarning kelib chiqishi va ularning qо`llanish chegarasi; –asboblar:– fizik asboblarni tuzilishi, ishlash prinsipi, chizmasi va ularning amaliyotga qо`llanishi. Dars jarayonida ta`lim oluvchilarda shakllanishi zarur bо`lgan eng muhim bilim, kо`nikma va malakalar: fizika ta`limidan о`rganilgan fizikaviy tushuncha, qonun va nazariyalarni tabiat–jamiyat va texnikada kuzatiladigan hodisalarga qо`llay bilish hamda ulardan tо`g`ri foydalana olish lozim. Ta`lim oluvchilar laboratoriya ishlarni va namoyish tajribalarini bajarishda quyidagi bilim, malaka va kо`nikmalarga ega bо`ladilar: fizik tajribaning о`tkazishni rejalashtirish, berilgan chizma asosida mustaqil ravishda qurilma yig`ishni, о`lchash asboblaridan tо`g`ri foydalana bilish, tajriba va hodisalarni kuzatish, fizik kattaliklarni о`zgarishiga qarab jadval va grafik tuzish, о`tkazilgan tajribalar asosida hisobot yoza olish, ulardan tegishli xulosalar chiqarib ularni amalda tatbiq eta olish. Mazkur tavsiya etilayetgan fizika ta`limi dasturi umumiy о`rta ta`lim maktablari, akademik litsey va kasb–hunar kollejlari fizika ta`limi mazmuni uzviyligiga va yaxlitligiga asoslangan holda yaratildi. UMUMIY О`RTA TA`LIM MAKTABLARI FIZIKA TA`LIMI MAZMUNI (MEXANIKA BULIMI) 40 1.KIRISH Fizika haqida. Ibn Sinoning fizika haqidagi fikrlari. Fizika nimani о`rganadi. Fizik hodisalar. Jamiyat rivojlanishida fizikaning ahamiyati. О`zbekistonda fizika taraqqiyoti. Fizik kattaliklarni о`lchash va ularni qanday qilib amalga oshirilishi. О`lchash aniqligi. 2. MEXANIKA HAQIDA BOSHLANG`ICH TASAVVURLAR Mexanika haqida. Mexanik harakat. Tekis va notekis harakat. Harakatning nisbiyligi. Sanoq sistemasi. Trayektoriy a . Tezlik. О`rtacha tezlik. Tekis tezlanuvchan harakat. Tezlanish. Tо`g`ri chiziqli harakat. Erkin tushish. Aylanma harakat. Jismlarning о`zaro ta`siri. Inersiy a . Inersiya qonuni. Massa. Kuch. Jismga ta`sir qiladigan kuch bilan uning massasi va tezlanishi orasidagi bog`lanish. О`zaro ta`sir va aks ta`sir kuchlar. Jismlarning gravitatsion о`zaro ta`sirlari. Tabiatda kuchlar: elastiklik, tortishish, og`irlik, ishqalanish kuchi. Kuchlarni qо`shish. Teng ta`sir etuvchi kuchlar. Ishqalanish va uning turlari. Mexanik ish. Quvvat. EnergiY. Kinetik va potensial energiY. Mexanik energiyaning aylanish va saqlanish qonuni. Jismlarning muvozanati. Oddiy mexanizmlar. Massa markazi. Kuch momenti. Muvozanat turlari. Oddiy mexanizmlar. Richag va uning muvozanat shartlari. Mexanikaning oltin qoidasi. Mexanizmlarning foydali ish koeffitsiyenti. Mexanik tebranishlar. Tebranishlar amplitudasi, davri, chastotasi. Mexanik tо`lqinlar. Tо`lqin uzunligi. Tovush. Abu Nasr Forobiyning tovush tо`lqinlari haqidagi fikrlari. Bosim. Tinch holatdagi gaz va suyuqlikda bosim. Tutash idishlar. Manometrlar. Paskal qonuni. Gidravlik press. Atmosfera bosimi. Barometr. Atmofera bosimidan amalda foydalanish. 41 Jismlarning suzishi (suyuqliklarda va gazlarda). Arximed kuchi. Arximed qonuni. AKADEMIK LITSEY VA KASB–XUNAR KOLLEJLARI FIZIKA TA`LIMI MAZMUNI 1. MEXANIKA Kinematika. Fazo, vaqt, harakat. Sanoq sistemasi. Mexanik harakat. Moddiy nuqta. Kinematikaning asosiy vazifasi. Trayektoriya, yо`l va kо`chish. Tо`g`ri chiziqli tekis va notekis harakat. Tezlik. Oniy tezlik. Tezlanish. Tekis tezlanuvchan va tekis harakat. Vektor kattaliklar haqida. Fizik kattaliklarni о`lchash. Aylana bо`ylab tekis harakat. Aylana bо`ylab tekis harakatlanuvchi jismning chiziqli tezligi. Burilish burchagi. Burchak tezlik. Aylana bо`ylab tekis harakatlanuvchi jism tezlanishi. Dinamika. Harakat qonunlari. Kuch va massa haqida. Nyuton qonunlari. Nyuton qonunlarini aylana bо`ylab harakatga tatbiqi. Kuchlarning turli xillari va о`zaro ta`sir turlari. Gravitatsion kuchlar. Gravitatsion о`zaro ta`sir. Butun olam tortishish qonuni. Gravitatsion doimiysi. Og`irlik kuchi. Og`irlik kuchi ta`sirida harakat. Sun`iy yо`ldoshlar harakati. Vaznsizlik va ortiqcha yuklanish. Energiyaning saqlanish qonuni. Mexanik ish. Kinetik energiY. Potensial energiY. Potensial energiya teoremasi. Tо`liq mexanik energiY. Energiyaning saqlanish qonuni va vaqtning о`xshashligi. Impuls. Impulsning saqlanish qonuni va fazoning о`xshashligi. Jismlarning tо`qnashishi. Reaktiv harakat. Mexanik tebranishlar. Erkin tebranishlar. Erkin tebranishlar dinamikasi. Tebranma harakatda energiyaning aylanishi. Majburiy tebranishlar. Rezonans. Mexanik tо`lqinlar. Kо`ndalang va bо`ylama tо`lqinlar. Tо`lqin uzunligi Tovush tо`lqinlari. Tovushning qattiqligi va balandligi. Aks–sado. 42 Gidro va aerodinamika asoslari. Harakatdagi suyuqlik va gazlardagi bosim. Bernulli tenglamasi va uning texnikada qо`llanilishi. Ta`lim oluvchilarning Mexanika bо`limidan tayyorgalik darajasiga qо`yilgan minimal talablar: –quyidagi asosiy fizik tushuncha va kattaliklarni mexanik harakatning nisbiyligi, yо`l, kо`chish, kinetik energiya, potensial energiya, inersiya, tezlik, massa, zichlik, kuch, bosim, atmosfera bosimi, quvvat, foydali ish koeffitsiyenti, tebranish amplitudasi, davri, chastotasi, bо`ylama va kо`ndalang tо`lqinlar, tо`lqin uzunligi ma`nosini bilishlari lozim; –bosib о`tilgan yо`lni, Arximed kuchini, tekis va notekis harakatda jismning tezligini, jism massasini va og`irlik kuchini bog`liqligi, og`irlik kuchi ta`sirida suyuqlik tubiga beriladigan bosim formulalarini hisoblashni; –Nyuton qonunlari, butun olam tortishish, Guk qonunlarni impulsni va energiyanining saqlanish qonunlarini; –mexanikaning asosiy tushuncha va amalda qо`llanilishinini oddiy mexanizmlarda, mashina konstruksiyalarida, suv transportida, gidravlik qurilmalarda qо`llanilishini; –aniq tajriba va hodisalarda Nyuton qonunlari va impuls hamda energiyanining saqlanish qonunlarini namoyish qilish; –kuchlarni qо`shish (bir tо`g`ri chiziq bо`ylab) ni impuls va mexanik energiyanining saqlanish qonuniga doir, foydali ish koeffitsiyentini hisoblashga doir masalalar yechishni; –berilgan masshtabda chizmada kuchni grafik ravishda tasvirlay olishni; –mexanik harakat va elastiklik deformatsiyani belgilarini aniqlashni aytib berish; –masofani lineyka bilan о`lchashni, hajmni menzurka bilan, massani tarozi yordamida, kuchni dinamometr bilan о`lchashni, hamda tajriba usuli bilan zichlikni, tezlikni, bosimni, foydali ish koeffitsiyentini, quvvatni hisoblay olishni bilishlari zarur. –jismlarni suzish shartlarini, hamda ularni amalga oshirish shartlarini; 43 –mexanikadan egallagan bilim, kо`nikma va malakalari asosida bitta, ikkita fizik hodisalarni yoki faktlarni (ta`lim oluvchi о`z xohishiga asoslanib) tushuntirib berishi zarur. Respublikamizda ta`lim tizimini isloh qilishning sо`ngi sifat bosqichda yuqori malakali, raqobatbardosh mutaxasislar tayyorlashga zamin bо`ladigan о`qitiladigan fanlar, ularning takomillashgan dasturlari va о`qitish mazmunlari sifat jihatidan yaxshilanishi taqozo etiladi. Amaldagi takomillashtirilgan dasturlarning bir о`quv yilida sinovdan о`tkazilishi va ikkinchi о`quv yilida esa darsliklarni tajriba– sinovdan о`tkazilishi tushunarsiz holdir. Biz tavsiya etayotgan dastur loyihamiz va qayta ishlangan darsliklarimiz bilan bir vaqtda amaldagi dastur va darsliklarni tajriba–sinovdan о`tkazishga erisha olsak maqsadga muvofiq ish amalga oshirgan bо`lardik. UMUMIY О`RTA TA`LIM MAKTABLARI FIZIKA TA`LIMI DASTURI (LOYIHA) 6 – S I N F ( Jami 68 soat, haftasiga 2 soatdan) K I R I SH (2 soat ) Fizika haqida. Fizika taraqqiyoti tarixidan ma`lumotlar. Jamiyat rivojlanishida fizikaning ahamiyati. О`zbekistonda fizika taraqqiyoti. MEXANIK HODISALAR ( 16 soat ) Mexanik hodisalar. Mexanik harakat. Tekis va notekis harakat haqida boshlang`ich ma`lumotlar. Tezlik. Jismlarning о`zaro ta`siri. Jismlarning massasi. Jismlarning massasini tarozida aniqlash. Modda zichligi va uning birliklari. Beruniy- ning solishtirma og`irlikni aniqlash usullari. Jismlarning о`zaro ta`siri. Kuch. Kuchni о`lchash. Dinamometrlar. Namoyish tajribalari: 1.Tekis harakat 2.Jismlarning о`zaro ta`sirini namoyish qiluvchi tajribalar. 44 3.Tarozilar yordamida jismning massasini о`lchash 4.Bir xil hajmga ega bо`lgan har xil jismlarning hajmlarini va bir xil massali jismlarning massalarini taqqoslash. 5.Moddaning zichligini aniqlash usullari 6.Kuchni dinamometr bilan о`lchash. Laboratoriya ishlari: 1.Richagli tarozida jismning massasini о`lchash. 2.Moddaning zichligini aniqlash. 3*.Qattiq jismning hajmini о`lchash. 4.Prujinani darajalash va dinamometr yordamida kuchni о`lchash. MEXANIKA H A Q IDA BOSHLAN G` ICH TASAVVURLAR K I R I SH (2 soat) Mexanika haqida. Fizik hodisalarni о`rganish usullari: kuzatish va tajriba. Fizik kattaliklarni о`lchash va uni qanday qilib amalga oshirish. MEXANIK HARAKAT VA JISMLARNING О`ZARO TA`SIRI (12soat) Harakat haqida boshlang`ich tasavvurlar. Mexanik harakat va uning turlari. Mexanik harakatning nisbiyligi. Sanoq sistemasi. Trayektoriya va yо`l. Notekis harakat. О`rtacha tezlik. Tekis tezlanuvchan harakat. Tezlanish. Tо`g`ri chiziqli harakat. Erkin tushish. Aylana bо`ylab tekis harakat. Aylanish davri va chastotasi. Jismlarning о`zaro ta`siri. InersiY. Inersiya qonuni. Kuch. Massa. DeformatsiY. Elastiklik kuchi Tabiatda kuchlar: tortishish hodisasi. Jism og`irligi. Og`irlik kuchi. Og`irlik kuchi va massa orasidagi bog`lanish. Jismga ta`sir qiladigan kuch bilan uning massasi va tezlanishi orasidagi bog`lanish. О`zaro ta`sir va aks ta`sir kuchlar. Kuchni о`lchash. Bir tо`g`ri chiziq bо`ylab yо`nalgan kuchlarni qо`shish. Kuchlarning teng ta`sir etuvchisi. Ishqalanish. Ishqalanish kuchi. Turmushda va texnikada ishqalanish. Vaznsizlik haqida boshlang`ich ma`lumotlar. 45 Namoyish tajribalari: 1.Mexanik harakat. 2.Harakatning nisbiyligi. 3.”Sanoq sistemasi” kinolavhasi. 4.”Kuchlarni qо`shish” kinolavhasi. 5.Akselerometr bilan tezlanishni о`lchash. 6.Jismlarni havoda va havosi siyraklashgan fazoda suzishi. 7.Inersiyaning namoyon bо`lishi. 8.Jismlarning massasini taqqoslash. 9.Kuchni о`lchash. 10.О`zaro teng ta`sir etuvchi kuchlarni qо`shish. 11.Vaznsizlik. 12.Elastiklik kuchining prujinaning deformatsiyasiga bog`liqligi. 13.Sirpanish va dumalanish kuchi. Laboratoriya ishlari: 1.Tekis xarakatni о`rganish. 2.Prujinaning bikrligini о`lchash. 3.Sirpanish ishqalanish koeffitsiyentini aniqlash. MEXANIK ISH VA QUVVAT. ENERGIYA ( 10 soat ) Mexanik ish. Quvvat. Oddiy mexanizmlar. Richagning muvozanat shartlari. Mexanizmlardan foydalanishda ishlarning tengligi. Mexanikaning ”Oltin qoidasi”. Mexanizmlarning foydali ish koefitsiyenti. EnergiY. Energiyaning turlari. Mexanik energiyaning bir turdan boshqa turga aylanishi. Namoyish tajribalari: 1.Jismni kо`chirishda bajarilgan ishni о`lchash. 2.Richagning, blokning tuzilishi va ishlashi. 3. Oddiy mexanizmlardan foydalanishda ishlarning tengl igi. 4.Oddiy mexanizmlar: blok, q i ya tek islik, vint, pona va chig`iriq. L aboratoriya ishi : 46 5.Richagning muvozanat shartlarini tushuntirish. MEXANIK TEBRANISHLAR VA TО`LQINLAR (10 soat) Mexanik tebranishlar. Tebranma harakat. Tebranishlar amplitudasi, davri, chastotasi. Majburiy tebranishlar. Rezonans. Mexanik tо`lqinlar. Kо`ndalang va bо`ylama tо`lqinlar. Tо`lqin uzunligi. Tо`lqin uzunligining tarqalish tezligi va davriga (chastotatasiga) bog`liqligi. Tovush. Tovush tо`lqinlari. Tovush tezligi. Tovush qattiqligi va balandligi. Tovushning qaytishi. Aks–sado. Namoyish tajribalari: 1.Tebranishlar ossilogrammasi. 2.Tebranishlar amplitudasi. 3.Tebranishlar davri va chastotasi. 4.Sо`nuvchi tebranishlar. 5.Majburiy tebranishlar. 6.Rezonans hodisasi. 7.Kо`ndalang va bо`ylama tо`lqinlarni kuzatish. AKADEMIK LITSEYLAR VA KASB–HUNAR KOLLEJLARI UCHUN FIZIKA TA`LIMI DASTURI 1–variant 1–KURS MEXANIKA (45 soat) KINEMATIKA ASOSLARI Kinematikaning asosiy (dastlabki) tushunchalari va qo idalari. Harakat haqida umumiy ma`lumotlar. Fazo va vaqt. Kinematikaning asosiy tushunchalari: moddiy nuqta, trayektoriya, yо`l va kо`chish, ilgarilanma harakat. Vektor kattaliklar haqida. Fizik kattaliklarni о`lchash. Namoyish tajribalari 1.Mexanik harakat 47 2.Harakatning nisbiyligi 3.Sanoq sistemasi (vidio lavha) TО`G`RI CHIZIQLI TEKIS VA NOTEKIS HARAKAT Tо`g`ri chiziqli tekis harakat. Tо`g`ri chiziqli tekis harakatda tezlik. Tо`g`ri chiziqli tekis harakatda kо`chish. Kо`chish. Harakatning grafik ravishda tasvirlash. Tо`g`ri chiziqli notekis harakat. Tо`g`ri chiziqli notekis harakatda tezlik. Tо`g`ri chiziqli tekis о`zgaruvchan harakat. Tekis о`zgaruvchan harakatda tezlik. Tekis о`zgaruvchan harakatda tezlanish. Tezlanish. Tо`g`ri chiziqli notekis harakatda jismning bosib о`tgan yо`li. Jismlarning erkin tushishi. Namoyish tajribalari: 1.Tо`g`ri chiziqli tekis harakat 2.Tekis harakatda tezlik 3.Tekis о`zgaruvchan harakatda oniy tezlikni aniqlash 4.Akselerometr yordamida tezlanishni о`lchash 5.Jismlarning havoda va havosi siyraklashgan fazoda suzishi 6.Erkin tushish tezlanishi Laboratoriya ishlari: 1.Tekis tezlanuvchan harakatda jismlarning tezlanishini aniqlash AYLANA BО`YLAB TEKIS HARAKAT Aylana bо`ylab tekis harakat. Aylana bо`ylab harakatlanayotgan moddiy nuqtaning tekis harakati. Aylana bо`ylab tekis harakatlanayotgan jismning chiziqli tezligi. Aylana bо`ylab tekis harakatlanayotgan jismning tezlanishi. Namoyish tajribalari: 1.Aylana bо`ylab tekis harakatlanayotgan jismning chiziqli tezlikning yо`nalishi 2.Aylanayotgan qattiq jism nuqtalarining chiziqli va burchak tezligi DINAMIKA ASOSLARI JISMLARNING О`ZARO TA`SIRI. HARAKAT QONUNLARI Jismlarning о`zaro ta`siri va harakati. Jismlarning о`zaro ta`siri. Kuch. Kuchni о`lchash. 48 Kuch momenti. Kuchlarni qо`shish. Jismlarning о`zaro ta`siri. Massa. Harakat qonunlari. Nyutonning birinchi qonuni – inersiya qonuni. Nyutonning ikkinchi qonuni. Kuchni о`lchash. Kuchlarning qо`shish va ayirish. Nyutonning uchinchi qonuni. Elastiklik kuchi. Reaksiya kuchi. Nyuton qonunlarining aylana bо`ylab harakatga tatbiqi. Galileyning nisbiylik prinsipi. Namoyish tajribalari: 1.Kuchni о`lchash. 2.Kuchlarni qо`shish. 3.Jism massalarini taqqoslash. 4.Nyuton qonunlari (vidio lavhasi). 5.Deformatsiyalangan sterjenning elastiklik kuchi. 6.Guk qonuni. 7.Galileyning nisbiylik prinsipi (vidio lavhasi). Laboratoriya ishlari: 2.Elastiklik kuchini aniqlash. 3.Prujinaning bikrligini aniqlash. BUTUN OLAM TORTISHISH QONUNI Butun olam tortishish qonuni. Tortishish maydoni. Og`irlik kuchi. Og`irlik. Vaznsizlik va ortiqcha yuklanish. Yerning sun`iy yо`ldoshlari. Ishqalanish paytidagi harakat. Suyuqlik va gazlarda harakatlanuvchi jismga ta`sir qiluvchi kuchlar. Ishqalanish turlari. Ishqalanish kuchi. Namoyish tajribalari: 1.Tinch va sirpanma ishqalanish kuchlari 2.Ishqalanish koeffitsiyentini aniqlash Laboratoriya ishlari: 4.Sirpanma ishqalanish koeffitsiyentini aniqlash Mexanikada saqlanish qonunlari Mexanikada saqlanish qonunlari. Impuls. Impulsning saqlanish qonuni. Reaktiv harakat. Raketaning tuzilishi va ishlash prinsipi. 49 Jismlarning о`zaro ta`siri. Energiyaning aylanish va saqlanish qonuni. Kuchning bajargan ishi. Ish va energiyaning о`zaro bog`liqligi. Mexanik energiyaning saqlanish va aylanish qonuni. Quvvat. Jismlarning tо`qnashishi. Namoyish tajribalari: 1.Harakatning bir turdan boshqa turga aylanishi 2.Energiyaning bir turdan boshqa turga aylanishi 3.Ish bajarganda jism energiyasining о`zgarishi Laboratoriya ishlari: 5.Turli sistemalarda energiyaning aylanishi va saqlanish qonuni 6.Potensial energiya va muvozanat GIDRO VA AERODINAMIKA ASOSLARI Harakatlanuvchi suyuqlik va gazlarning bosimi. Bernulli tenglamasi. Quvurdan oqayotgan suyuqlikning bosimi bilan tezligi orasidagi bog`lanishdan texnikada foydalanish. Namoyish tajribalari: 1.Kesim yuzasi turli xil bо`lgan quvurlardan suyuqlik bosim bilan tezligi orasidagi bog`lanish 2.Kо`tarish kuchi MEXANIK TEBRANISHLAR VA TО`LQINLAR Tabiatda tebranma harakat. Erkin va majburiy tebranishlar. Amplituda, davr va chastota. Prujinaga osilgan yukning tebranishlari. Tebranma harakatda energiyaning aylanishi. Majburiy tebranishlar. Rezonans. Mexanik tо`lqinlar. Kо`ndalang va bо`ylama tо`lqinlar. Tо`lqin uzunligi. Tо`lqin uzunligining tebranish davriga va chastotasiga bog`liqligi. Tovush tо`lqinlari. Tovush tezligi. Tovushning qattiqligi va balandligi. Ultra tovush haqida tushuncha. Namoyish tajribalari: 1.Ipga va prujinaga osilgan yuklarning tebranishlari 2.Tebranma va aylanma harakatlarni taqqoslash 3.Tebranma harakatni tasvirini yozish 50 4.Majburiy tebranishlar 5.Rezonans hodisasi 6.Kо`ndalang va bо`ylama tо`lqinlarning hosil bо`lishi va tarqalishi 7.Tо`lqin uzunligining tebranishlar chastotasiga bog`liqligi 8.Tebranuvchi jism tovush manbai sifatida 9.Tovush balandligini tebranishlar chastotasiga bog`liqligi 10.Tovush qattiqligining tebranishlar amplitudasiga bog`liqligi 11.Akustik rezonans 12.Ultratovushdan foydalanish AKADEMIK LITSEY VA KASB–HUNAR KOLLEJLARI UCHUN FIZIKA TA`LIMI DASTURI 2–variant 1–KURS MEXANIKA (45soat) KINEMATIKA ASOSLARI Kinematikaning asosiy tushunchalari va qo idalari. Harakat haqida umumiy ma`lumotlar. Fazo va vaqt. Kinematikaning asosiy tushunchalari: moddiy nuqta, trayektoriya, yо`l va kо`chish, ilgarilanma harakat. Vektor kattaliklar haqida. Fizik kattaliklarni о`lchash. Namoyish tajribalari: 1.Mexanik harakat 2.Harakatning nisbiyligi 3.Sanoq sistemasi (vidio lavha) TО`G`RI CHIZIQLI TEKIS VA NOTEKIS HARAKAT Tо`g`ri chiziqli tekis harakat. Tо`g`ri chiziqli tekis harakatda tezlik. Tо`g`ri chiziqli tekis harakatda kо`chish. Kо`chish. Harakatning grafik ravishda tasvirlash. Tо`g`ri chiziqli notekis harakat. Tо`g`ri chiziqli notekis harakatda tezlik. Tо`g`ri chiziqli tekis о`zgaruvchan harakat. Tekis о`zgaruvchan harakatda tezlik. 51 Tekis о`zgaruvchan harakatda tezlanish. Tezlanish. Tо`g`ri chiziqli notekis harakatda jismning bosib о`tgan yо`li. Jismlarning erkin tushishi. Namoyish tajribalari: 1.Tо`g`ri chiziqli tekis harakat 2.Tekis harakatda tezlik 3.Tekis о`zgaruvchan harakatda oniy tezlikni aniqlash 4.Akselerometr yordamida tezlanishni о`lchash 5.Jismlarning havoda va havosi siyraklashgan fazoda suzishi 6.Erkin tushish tezlanishi Laboratoriya ishlari: 1.Tekis tezlanuvchan harakatda jismlarning tezlanishini aniqlash AYLANA BО`YLAB TEKIS HARAKAT Aylana bо`ylab tekis harakat. Aylana bо`ylab harakatlanayotgan moddiy nuqtaning tekis harakati. Aylana bо`ylab tekis harakatlanayotgan jismning chiziqli tezligi. Aylana bо`ylab tekis harakatlanayotgan jismning tezlanishi. Namoyish tajribalari: 1.Aylana bо`ylab tekis harakatlanayotgan jismning chiziqli tezlikning yо`nalishi 2.Aylanayotgan qattiq jism nuqtalarining chiziqli va burchak tezligi DINAMIKA ASOSLARI JISMLARNING О`ZARO TA`SIRI. HARAKAT QONUNLARI Jismlarning о`zaro ta`siri va harakati. Jismlarning о`zaro ta`siri. Kuch. Kuchni о`lchash. Kuch momenti. Kuchlarni qо`shish. Jismlarning о`zaro ta`siri. Massa. Harakat qonunlari. Nyutonning birinchi qonuni – inersiya qonuni. Nyutonning ikkinchi qonuni. Kuchni о`lchash. Kuchlarning qо`shish va ayirish. Nyutonning uchinchi qonuni. Elastiklik kuchi. Reaksiya kuchi. Nyuton qonunlarining aylana bо`ylab harakatga tatbiqi. Galileyning nisbiylik prinsipi. Namoyish tajribalari: 1.Kuchni о`lchash 52 2.Kuchlarni qо`shish 3.Jism massalarini taqqoslash 4.Nyuton qonunlari (vidio lavhasi) 5.Deformatsiyalangan sterjenning elastiklik kuchi 6.Guk qonuni 7.Galileyning nisbiylik prinsipi (vidio lavhasi) Laboratoriya ishlari: 2.Elastiklik kuchini aniqlash 3.Prujinaning bikrligini aniqlash BUTUN OLAM TORTISHISH QONUNI Butun olam tortishish qonuni. Tortishish maydoni. Og`irlik kuchi. Og`irlik. Vaznsizlik va ortiqcha yuklanish. Yerning sun`iy yо`ldoshlari. Ishqalanish paytidagi harakat. Suyuqlik va gazlarda harakatlanuvchi jismga ta`sir qiluvchi kuchlar. Ishqalanish turlari. Ishqalanish kuchi. Namoyish tajribalari: 1.Tinch va sirpanma ishqalanish kuchlari 2.Ishqalanish koeffitsiyentini aniqlash Laboratoriya ishlari: 4.Sirpanma ishqalanish koeffitsiyentini aniqlash MEXANIKADA SAQLANISH QONUNLARI Mexanikada saqlanish qonunlari. Impuls. Impulsning saqlanish qonuni. Reaktiv harakat. Raketaning tuzilishi va ishlash prinsipi. Jismlarning о`zaro ta`siri. Energiyaning aylanish va saqlanish qonuni. Kuchning bajargan ishi. Ish va energiyaning о`zaro bog`liqligi. Mexanik energiyaning saqlanish va aylanish qonuni. Quvvat. Jismlarning tо`qnashishi. Namoyish tajribalari: 1.Harakatning bir turdan boshqa turga aylanishi 2.Energiyaning bir turdan boshqa turga aylanishi 3.Ish bajarganda jism energiyasining о`zgarishi Laboratoriya ishlari: 53 5.Turli sistemalarda energiyaning aylanishi va saqlanish qonuni 6.Potensial energiya va muvozanat GIDRO VA AERODINAMIKA ASOSLARI Harakatlanuvchi suyuqlik va gazlarning bosimi. Bernulli tenglamasi. Quvurdan oqayotgan suyuqlikning bosimi bilan tezligi orasidagi bog`lanishdan texnikada foydalanish. Namoyish tajribalari: 1.Kesim yuzasi turli xil bо`lgan quvurlardan suyuqlik bosim bilan tezligi orasidagi bog`lanish 2.Kо`tarish kuchi MEXANIK TEBRANISHLAR VA TО`LQINLAR Tabiatda tebranma harakat. Erkin va majburiy tebranishlar. Amplituda, davr va chastota. Prujinaga osilgan yukning tebranishlari. Tebranma harakatda energiyaning aylanishi. Majburiy tebranishlar. Rezonans. Mexanik tо`lqinlar. Kо`ndalang va bо`ylama tо`lqinlar. Tо`lqin uzunligi. Tо`lqin uzunligining 1.2. Akademik litseylarda nisbiylik nazariyasi elementlari tizimi va mazmunining hozirgi axvoli va pedagogik nuqtai nazardan о`rganish saviyasi. Tovush tо`lqinlari. Tovush tezligi. Tovushning qattiqligi va balandligi. Ultra tovush haqida tushuncha. Namoyish tajribalari: 1.Ipga va prujinaga osilgan yuklarning tebranishlari 2.Tebranma va aylanma harakatlarni taqqoslash 3.Tebranma harakatni tasvirini yozish 4.Majburiy tebranishlar 5.Rezonans hodisasi 6.Kо`ndalang va bо`ylama tо`lqinlarning hosil bо`lishi va tarqalishi 7.Tо`lqin uzunligining tebranishlar chastotasiga bog`liqligi 8.Tebranuvchi jism tovush manbai sifatida 9.Tovush balandligini tebranishlar chastotasiga bog`liqligi 54 10.Tovush qattiqligining tebranishlar amplitudasiga bog`liqligi 11.Akustik rezonans 12.Ultratovushdan foydalanish UMUMIY XULOSA Respublikamizda ta`lim sohasining isloh qilinishi munosabati bilan umumiy о`rta ta`lim, akademik litsey va kasb–hunar kollejlari fizika ta`limi tarkibiy tuzilishi va mazmunini hozirgi davr talablariga mos ravishda takomillashtirish, modernizatsiyalash, uzviyligini ta`minlash zaruriyati vujudga keldi. Bunda, albatta, yо`nalishlarga mos uzluksiz fizika ta`limi mazmunini, Olamning yagona fizik manzarasini shakllantira oladigan g`oyaga yо`naltirish, XX1 asr ta`limi asosini tashkil qilish vazifasi qо`yildi. Bu borada tabiiy-ilmiy fanlar, birinchi navbatda fizika fani yuqori о`rinni egallaydi. Uning ta`lim–tarbiyaviy ahamiyati globallashuv davrida aynan shuni taqozo etadi. Barkamol shaxsni tarbiyalashda uzluksiz ta`lim tizimining yangilangan (yaxlit) bir butun tizimi Prezidentimiz tomonidan “Barkamol avlod orzusi” asarida ilmiy asoslangan. Mavjud konsepsiyada kо`rsatib о`tilganidek, umumta`lim dasturlarining ikki joyida ya`ni tayanch ta`lim dasturlari bilan umumiy о`rta ta`lim, umumiy о`rta ta`lim va о`rta maxsus ta`lim tizimi dasturlari о`rtasidagi uzilishlar natijasida ta`lim tizimi dasturlarining uzviyligi buzilganligi ilmiy asoslangan. О`quv fanlari dasturlarining bir-biriga nomutanosibiligi, zamon talablariga javob bermasligi ularda qaytarish va takrorlash kо`pligi, dasturlarning ilmiy asoslanmaganligi kо`rsatib berildi va bu kamchiliklarni tuzatish maqsadida Prezidentimiz tomonidan uzluksiz ta`limning tamomila yangi tizimi taklif etildi. 55 Yuqoridagi vazifalardan kelib chiqib, ta`lim muassasalarida fizika ta`limi mazmunini uzviyligini va yaxlitligini ta`minlash maqsadga muvofiqligi ushbu ta`lim muassasalarida fizika ta`limini о`qitilishi sharoitidan kelib chiqqan holda ayrim muammolarni hal etish lozimligini kо`rsatadi. Majburiy ta`limni barcha bosqichlari uchun yangilangan fizika ta`limi, standarti va ular asosida tuzilgan fizika ta`limi dasturini boshqatdan ishlab chiqish vazifasi qо`yildi. Ushbu yangilangan fizika ta`limi mazmunining ahamiyati uning fan–texnika taraqqiyotida, ishlab–chiqarish sohalarida va kundalik hayotda tutgan о`rni bilan belgilanadi. О`rta maxsus ta`lim muassasalarida fizika ta`limi umumiy maqsadlarga xizmat qilishi ya`ni, о`quvchilarning ilmiy dunyoqarashini, о`z–о`zini anglash salohiyatini shakllantirish va о`stirish, ularda milliy va umuminsoniy qadriyatlarni tarbiyalash hamda ijtimoiy hayotlari uchun zarur bо`lgan bilimlarni о`rgatish hamda malaka va kо`nikmalarni shakllantirishga qaratilgan. О`tgan davr ichida respublikamizda bir qator jahon andozalariga mos korxonalarni ishga tushirilishi, masalan, Asakadagi avtomobil, Buxora neftni qayta ishlash, Qо`ng`irot soda zavodlarini hamda SHо`rtan kimyo majmuasini va 800 mvt quvvatga ega bо`lgan Tallimarjon IES kabi kо`plab korxonalarni ishga tushirilishi hamda ta`lim jarayonida pedagogik va axborot texnalogiyalarni shiddat bilan kirib kelishi fizika fanini yuqori saviyada о`qitish zarurligi, hozirgi davr talablarining eng muhim vazifalaridan biri ekanligi yaqqol namoyon bо`lib qoldi. Bitiruv malakaviy ishimizning asosiy maqsadi Prezidentimiz tomonidan qо`yilgan yuksak vazifa ta`lim tizimi uzviyligi va uzluksizligi masalasini fizika ta`limi tizimiga qо`llash va ta`limdagi asosiy vazifa ta`limning maqsadi va mazmuni о`rtasidagi uzviylikni ta`minlashga qaratilgan. Metodik adabiyotlarda «ta`lim», «ta`lim mazmuni», «ta`lim maqsadi» tushunchalari turlicha talqin qilinadi. Barcha zamonlarda ham ta`limning maqsadini belgilash davlat siyosatining ustuvor sohasi xisoblangan, ta`limning maqsadi jamiyatning ta`lim tizimi oldiga kо`ygan ijtimoiy buyurtmasiga kо`ra belgilanadi. 56 Ta`lim maqsadi о`quv-biluv jarayoni, uning mohiyati, mazmuni, usul va vositalari, о`qituvchi -о`quvchi munosabatlari, bu tizimning samaradorligi kanday shaxs yoki mutaxassisni shakllantirishini belgilaydi. Ta`lim maqsadi ijtimoiy buyurtma asosida shaxs, davlat, jamiyat, fan-texnika hamda ishlab chikarishning umumiy tarakkiyot darajasi bilan belgilanadi. Butungi ta`lim jarayoni — о`quv materialidan boshlab, ta`lim natijasigacha ta`lim maqsadidan kelib chikkan xolda belgilanadi. Ta`lim maqsadini tо`g`ri belgilash natijasida shaxs, davlat va jamiyat, fan, texnika, texnologiyalar hamda ishlab chiqarishni samarali rivojlantirish uchun ijtimoiy resurs, imkoniyat vujudga keladi. Ma`lumki, ta`lim maqsadi ta`lim mazmuni, о`quv vositalari, usul va metodlarida ifodalanadi. Ta`lim vositalarining asosiy shakllari о`quv dasturlari, darslik va о`quv-metodik adabiyotlardir. Shaxsga yо`naltirilgan ta`lim mazmunini amaliyotga tatbiq kilish, о`quv jarayoniga ilgor texnologiyalarni olib kirish zaruriyati ta`lim mazmuni bilan uning maqsadi orasida mutanosiblikni ta`minlashni taqozo qiladi. Ta`lim tizimida amalga oshirilgan islohotlar ta`lim mazmuni bilan uning maqsadi orasida mutanosiblikni ta`minlash soxasida muxim kadam bо`ldi. Ma`lumki, insoniyat yukori darajada axborotlashgan jamiyatda yashamokda. Ta`limning xususiy maqsadlaridan biri о`quvchilarni о`ta sifatli, ularni ma`naviy- intellektual jixatdan rivojlantirishga kо`maklashadigan axborotlar bilan kurollantirishdan iborat. Ushbu maqsadga mos keladigan ta`lim mazmuni, avvalombor, darsliklar va о`quv kitoblarida muayyan izchillikda aks etishi kerak. Bu esa ta`lim maqsadiga mos keladigan ta`lim mazmunini yangi о`quv modellari vositasida ifodalashni talab kiladi.  О`quvchilarga takdim etiladigan о`quv materiallari va ta`limiy topshiriklar birinchi navbatda ta`limning umumiy maqsadi va о`quv predmeti maqsadiga mos kelishi lozim.  О`zaro bir-birini takrorlaydigan tushunchalar, о`quv matnlari xamda ta`limiy topshiriqlarni ta`lim maqsadiga mos tarzda uyg`unlashtirgan holda 57 о`quvchilarga taqdim etishga erishish.  Ta`lim maqsadiga mos keladigan ta`lim mazmunini belgilashda о`qitish texnologiyasi va о`quvchi tomonidan bajariladigan ta`limiy topshiriklarni aniq rejalashtirish.  Ta`lim maqsadiga mos tarzda turli yо`nalishda interfaol ish turlarini kengaytirishga erishish. Ta`lim jarayonining ta`lim maqsadiga mos kelishini ta`minlash uchun kuyidagilarga erishish lozim:  Ijtimoiy talab va ta`lim maqsadidan kelib chiqqan holda ta`lim mazmuniga asoslangan yangi о`quv modellarini о`qitish jarayoniga tatbik etish.  Ta`lim maqsadiga mutanosib bо`lgan ta`lim mazmunining shaxsga yо`naltirilganligini ta`minlovchi yо`nalishlarini kengaytirish.  Ta`lim maqsadi va mazmunining о`quvchilarni rivojlantiruvchi axamiyat kasb etishi ularning yoshiga mosligi bilan belgilanishini ta`minlash. Ta`lim maqsadining tubdan о`zgarishi ta`lim mazmunida о`z ifodasini topadi. Tub burilish davrida ta`lim maqsadi ijtimoiy ehtiyojlar asosida yangilanishi, ta`lim mazmuni esa enersion ravishda eski, avvalgi, о`tilgan davr bosqichida kolishi mumkin emas. Vaxolanki, ta`lim maqsadi bir farmon, dekret, karor yoki buyruk bilan yangilanishi mumkin. Ta`lim mazmuni maktab darsligiyu qо`llanmasi, dasturu yо`riqnomasi, metodik tavsiyalardan boshlab oddiy amaliyotchi о`qituvchining kasbiy kо`nikmalarigacha singib ketgan. Ularni bir farmon yoki karor bilan yangilab bо`lmaydi. Ta`lim mazmunini yangilamasdan turib, uning maqsadiga erishib bо`lmaydi. Ta`lim maqsadi bilan mazmuni о`zaro mutanosib bо`lmog`i lozim. Mana shu mutanosiblikni ta`minlash maqsadida mustakillik yillarida Respublikamizda ta`lim mazmunini yangilash soxasida keng kо`lamli tadkikot ishlari amalga oshirilmokda. Bugungi kunga kelib ta`lim mazmuni muayyan darajada yangilandi. Bu ta`lim sifatini takomillashtirish nuktai nazaridan muxim axamiyatga ega. Umumiy о`rta ta`lim tizimining maqsadi muayyan meyoriy hujjatlarda, mazmuni esa DTSlar, о`quv dasturlari, darslik va о`quv adabiyotlarida belgilab berildi. 58 Ammo ta`lim muassasalarida fizika о`qitilish samaradorligini oshirish va takomillashtirish bо`yicha keng qamrovli ishlar amalga oshirilayotgan bо`lsa–da, ta`lim oluvchilarning faolligini oshirgan holda ularning aql zahirasidagi bilimlar doirasini chuqurlashtirish va pedagogik texnologiyalarni joriy qilib, yangi imkoniyatlarga tayanuvchi uzluksiz о`qitish usullarni joriy etish hozirgi davrning muhim talablarini biri bо`lib qolmoqda. Majburiy ta`lim muassasalari barcha bosqichlarida fizika ta`limi muntazam о`qitilishi lozim. Bunda asosiy e`tiborni umumiy о`rta ta`lim maktablari fizika ta`limi mazmuni va tarkibiy tuzilishidagi uzviylikga qaratish zarur, busiz ta`limda kutilgan natijalarga erishib bо`lmaydi. Fizika ta`limi umumiy о`rta ta`lim maktablari, akademik litsey va kasb– hunar kollejlari ta`lim oluvchilari uchun uzluksiz bо`lishi uchun barcha ta`lim oluvchilar о`rganadigan o`quv materiali ularga 2–3 xolatda bayon qilinishi maqsadga muvofiqdir. Birinchi xolat- tabiat va jamiyatning umumiy rivojlanish qonuniyatlari asosida fizikaviy qonuniyatlarni sodda о`quv materiallari asosida bayon etiladi. Ikkinchi holat– fizika faniga qiziquvchi ta`lim oluvchilar uchun, о`quv materiallari tanlanadi. Uchinchi holat– fizika о`quv materiali о`ta qobiliyatli va iqtidorli ta`lim oluvchilarga mо`ljallangan bо`lishi lozim. Shuning uchun ushbu ta`lim muassasalari fizika dasturida kо`rsatilganidek fizikaviy bilimlarni о`qituvchi ta`lim oluvchilarga nihoyatda qiziqarli tarzda zamonaviy texnikaning ilmiy asosi, har bir insonga hozirgi davrda zarur bо`lgan bilimlarning asosi sifatida о`rgatish va tushuntirishi lozim. Yuqorida bildirilgan fikr va mulohazalarni hisobga olgan holda ta`lim muassasalarining: umumiy о`rta ta`lim maktablari, akademik litsey va kasb–hunar kollejlari fizika ta`limi mazmunini uzviyligini ta`minlashning quyidagi tuzilishini taklif etamiz: 1. 6–sinf . Fizikaga kirish (bunda mexanik, issiqlik, elektr, magnit va yorug`lik hodisalari haqida boshlang`ich umumiy tassavurlar beriladi). 59 2. 7 –sinf. Mexanika haqidagi boshlang`ich tasavvurlar kengaytirilgan holda muntazam ravishda о`rganiladi. 3. 8–sinf. Modda tuzilishi va uning xossalari, issiqlik, elektr va magnit hodisalari chuqurlashtirib о`rganiladi. 4. 9–sinf . Elektromagnit tebranishlar va tо`lqinlar. Yorug`lik hodisalari (Geometrik optika). Kvant fizikasi elementlari (atom va yadro fizikasi) haqida boshlang`ich ma`lumotlar beriladi. 5. Akademik litsey va kasb–hunar kollejlari fizika ta`limi mazmunidan fundamental bilimlar quyidagi tartibda uzluksiz о`rganishga qaratilgan bо`lishi maqsadga muvofiq bо`ladi. 1.Mexanika –ilgarilanma va aylanma harakat qonunlari, saqlanish qonunlari, tebranish va tо`lqinlar. 2.Molekulyar fizika va termodinamika –moddaning mikro va makroskopik parametrlari, termodinamika qonunlari, entropiya, gazlar, suyuqliklar va qattiq jismlarning xossalari. 3.Elektrodinamika– elektr maydon, magnit maydon, magnitlar, elektromagnit induksiya, о`zgaruvchan tok, elektromagnit tebranishlar, maydon va tо`lqinlar. 4 . O ptika– interferensiya, difraksiya, dispersiya, nurlanish, spektrlar, fotoeffekt, yorug`lik dualizmi. 5.Atom va yadro fizikasi– atomning Bor modeli, De Broyl tо`lqinlari, kvant mexanikasi asoslari, yadro tuzilishi va yadro reaksiyalari; elementar zarrachalar. 6.Olamning fizik manzarasi– olamning bilishda va jamiyat taraqqiyotida fizikaning ahamiyati, hozirgi zamon fizikasi va texnikasini taraqqiyoti. Yangilangan fizika ta`limi mazmunini maqsadi va vazifalari ushbu ta`lim tizimining har bir bosqichida, ya`ni, umumiy о`rta ta`lim maktablari, akademik litsey va kasb–hunar kollejlarini tugatgan ta`lim oluvchilarga ma`lum darajada tugallangan fizik bilimlar tizimini berilishi lozim, shuningdek: –ularda ilmiy dunyoqarashni shakllantirish; –fizikaga va texnikaga qiziqishini uyg`otish; 60 –texnik ijodkorlik qobiliyatini о`stirish; –nazariy olgan bilimlarining amaliyotga tatbiq etish malaka va kо`nikmalarini shakllantirish; –egallagan bilim natijalarini kundalik hayotlarida qо`llay bilishda hamda ularni ongli ravishda kasb tanlashga yо`llashdan iborat. Yuqoridagi ta`lim muassasalarining har bir bosqichi va yо`nalishi bо`yicha tuzilgan dastur va tо`ldirib qayta ishlangan darsliklarda quyidagilar atroflicha chuqur о`z aksini topishi zarur: –fizik hodisalar:– fizik hodisalarning sodir bо`lishini ifodalaydigan belgilar, hodisaning boshqa hodisalar bilan о`zaro aloqadorligi va hodisalardan amalda foydalanish; –tajribalar:– о`tkazilgan fizik tajribaning maqsadi, uni amalga oshirish yо`llari va natijalari; –tushunchalar:– fizik tushunchalarni ta`rifi, formulalar, fizik kattaliklar, fizik kattaliklarni о`zaro bog`liqligi, fizik kattaliklarni birliklari va ularni о`lchash usullari; –fizikaviy qonunlar:– qonunlarni ta`rifi va ularning matematik ifodasi; tajribalar; qonunlarning tо`g`riligini tasdiqlovchi omil va ularning amaliyotga qо`llanishi; –fizikaviy nazariyalar:– nazariyani tajribada isbotlanishi asosida qonunlarning kelib chiqishi va ularning qо`llanish chegarasi; –asboblar:– fizik asboblarni tuzilishi, ishlash prinsipi, chizmasi va ularning amaliyotga qо`llanishi. Dars jarayonida ta`lim oluvchilarda shakllanishi zarur bо`lgan eng muhim bilim, kо`nikma va malakalar: fizika ta`limidan о`rganilgan fizikaviy tushuncha, qonun va nazariyalarni tabiat–jamiyat va texnikada kuzatiladigan hodisalarga qо`llay bilish hamda ulardan tо`g`ri foydalana olish lozim. Ta`lim oluvchilar laboratoriya ishlarni va namoyish tajribalarini bajarishda quyidagi bilim, malaka va kо`nikmalarga ega bо`ladilar: fizik tajribaning о`tkazishni rejalashtirish, berilgan chizma asosida mustaqil ravishda 61 qurilma yig`ishni, о`lchash asboblaridan tо`g`ri foydalana bilish, tajriba va hodisalarni kuzatish, fizik kattaliklarni о`zgarishiga qarab jadval va grafik tuzish, о`tkazilgan tajribalar asosida hisobot yoza olish, ulardan tegishli xulosalar chiqarib ularni amalda tatbiq eta olish. Mazkur tavsiya etilayotgan fizika ta`limi dasturi umumiy о`rta ta`lim maktablari, akademik litsey va kasb–hunar kollejlari fizika ta`limi mazmuni uzviyligiga va yaxlitligiga asoslangan holda yaratildi. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RО`YXATI 1. О`zbekiston Respublikasining «Ta`lim tо`g`risida»gi qonuni. Toshkent. “Sharq” 2001. 2. Kadrlar tayyorlash milliy dasturi. T. «О`zbekiston» 1997. Toshkent. “Sharq” 2001. 3. «О`rta maxsus, kasb-xunar ta`limi tizimi uchun darsliklar va о`quv adabiyotining yangi avlodini yaratish tо`g`risida» О`zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining 2001 yil 16 avgustdagi 341-sonli qarori. 4. О`zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning « Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi». О`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining 2010 yil 12 noyabrdagi qо`shma majlisidagi ma`ruzasini urganish buyicha o`quv-uslubiy majmua. Toshkent «Iqtisodiyot». 2010. 5. Islom Karimov. Ozod va obod vatan, erkin va farovon xayot pirovard maqsadimiz. T., «О`zbekiston», 2000. 6. Islom Karimov. Barkamol avlod orzusi T., «Sharq» 1999. 7. Islom Karimov. О`zbekiston XXI asr bо`sag`asida: xavfsizlikka taxdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. T., «О`zbekiston» 1999. 8. Pedagogika professionalnogo obrazovaniY. Pod. red. V.A.Slastenina. Moskva «Akadem iya ». 2004. 9. Slastenin V.A., Isayev I.F., Mihenko A.I., Shiyanov YE.N. Pedagogika. – 62 Moskva: «Shkolnaya pressa», 2004. 10. Yо`ldoshev J., Usmonov S. Pedagogik texnologiya asoslari. – T. , « О`qituvchi », 2004. 11. Saidahmedov N. Yangi pedagogik texnologiyalar. – T.: «Moliya», 2003. 12. Baubekova G.D., Xalikova G.T. Obrazovaniye: opit, problemi, perespektivi. – T., 2002. 13. Ziyomuhammedov B., Abdullayeva SH. Ilg`or pedagogik texnologiya: nazariya va amaliyot. «Ma`naviyat asoslari» darsi asosida ishlangan uslubiy q о` llanma. – T., 2001. 14. Ziyomu h ammedov B., M. Tojiyev. Pedagogik texnologiya – zamonaviy о` zbek milliy modeli. Toshkent «Lider press» 2009. 15. Tajiyev M, Alimov A. Y., Kuchkarov D. U. Pedagogik texnologiya – ta`lim jarayoniga tatbi g` i. Toshkent «Tafakkur» 2010. 16. Tojiyev M., Salaxutdinov R., Barakayev M., Abdalova S. Ta`lim jarayonida zamonaviy axborot texnologiyalari. – T., 2001. 17. Zamonaviy ta`lim texnologiyalari: mazmuni, loyi h alashtirish va amalga oshirish. Ekspres q о` llanma. – T., 2001. TASIS loyihasi. 18. Yuzyavicheniye P.A. Teoriya i praktika modulnogo obucheniY. – M.: Kaunas, 2000. 19. Monaxov V.M. Aksiomaticheskiy podxod k proyektirovaniyu ped. texnologii. 2000. 20. Klarin V.M. Pedagogicheskaya texnologiya v uchebnom protsesse. – M.: Znaniye, 2000. 21. Pedagogicheskiye texnologii: Chto eto takoye i kak ix ispozovat v shkole. Pod red. T.I. Shamovoy, P.I. Tretyakova. – M., 2000. 22. Farberman B. L. Peredov i ye pedagogicheskiye texnologii. – T. : Fan, 2000. 23. Sachencho I.P. Diagnostika razvitiya pedagogicheskogo tvorchestva uchitelY. – Pyatigorsk, 2002. 24. Rajabova S. «Kasb-hunar kolleji о`qituvchisining kasbiy mahoratini oshirishning tashkiliy pedagogik asoslari» nomzodlik dissertatsiyasi. – T.,2004. 63 25. Nuriddinov B. «Kasb ta`limi о`qituvchilari malakasini oshirishda faol о`qitish metodlaridan foydalanishning ilmiy pedagogik asoslari». nomzodlik dissertatsiyasi. – T.,2002. 26. Farberman B. L. Razdatochniye materiali metodicheskogo seminara po peredovim pedagogicheskim texnologiyam. – T.: 2005. 27. Il g` or pedagogik texnologiyalar asosida dars о` tish yullari. О `quv uslubiy ishlanmalar t о` plami. – T.: TDIU. 2005. 28. Axmedov SH.. Uzluksiz ta`lim, fan va ishlab chiqarishning integratsiyalashuvi. – T., 2005. 29. Shamsiyev X. Darslarni zamonaviy tashkil etishning shakl va uslublari. – Toshkent. 2005. 30. O`rta maktabda fizika o`q`itish metodikasi asoslari.- A.V.Perishkin, B.G.Razumovskiy, V.A.Fabrikant tahriri ostida.-T„ O`qituvchi, 1990. 31. Malafeev R.I. Problemnoe obuchenie fiziki.-M., Prosvehenie, 1980. 32. Uzoqova G.S., Tursunov. Q. Sh., Qurbonov M. Fizika o`qitishning nazariy asoslari.-T., O`zbekiston, 2008. 33. Sovremennoy urok ftziki v srednoy shkole.-/Pod. red. V.G. Razumovskogo i L.S Xijnakovoy.-M., Prosvehenie, 1983. 34. Demonstratsionnoe eksperiment po fizike v sredney shkole. ch. 2 .T`Pod. red. A.A. Pokrovskono- M., Prosvehenie, 1979. 35. Prof. V.I.Ivernova tahriri ostida “Fizikadan praktikum”, “О`qituvchi”, T oshkent . 19 96 . 36. Q.G`.Parpiyev va boshqalar “Mexanika va molekulyar fizikadan praktikum”, “О`qituvchi”, T., 2001. 37. M.Mо`minov, H.Haydarov “Fizikadan laboratoriya ishlari uchun qо`llanma”, “О`qituvchi”, T., 1994. 38. Mirzaxmedov B.M., G`ofurov N.B. Fizika o`q`itish metodikasi kursidan o`q`uv eksperimenti.-T., O`qituvchi, 1989. 39. Yusupov A., Saidov T. Ta`limda innovatsion texnologiyalarni q`o`llash.-T., 2006. 64 40. G`ulomov S.S. va boshq`alar. Ta`lim tizimiga axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini keng joriy etishdagi strategik va ustuvor yo`nalishlar.-T., 2003. 41. Evenchik E.YE., Shamash S.Y., Orlov V.A. O`rta maktabda fizika o`qitish metodikasi -Toshkent, O`qituvchi, 1989. 42. Glazunov A.T., Nurminskiy I.I., Pinskiy A.A. Metodika prepodavanii fiziki v sredney shkole.-Moskva, 1989. 43. Tarasov L.V. Sovremennaya fizika v sredney shkole.-Moskva,, Prosvesheniye, 1990. 44. G`aniyev A.G., Avliyoqulov A. K., Almardonova G. A. Fizika (2-qism). Akademik litsey va kasb-hunar kollejlari uchun darslik.– O`qituvchi, 2006. 45. O`rta maxsus kasb-hunar ta`limining umumta`lim fanlari davlat ta`lim standartlari va o`quv dasturlari.-T: Taraqqiyot, 2001. 46. Tursunov Q.SH., Avliyoqulov A.K. Fizikadan laboratoriya mashg`ulotlarini tashkil etish va o`tkazish.-Toshkent, 1995. 47. Tursunov Q.SH. Fizikada belgili modellar -Toshkent, 1994. 48. Xalq ta`limi. // Jurnal. 2005 y il 1-2 sonlar i . 49. Ta`lim va tarbiY. // Jurnal. 2005 y il 3-4 son lari . 50. Ma`rifat . // Gazeta. 2003 y il 18 aprel soni . Internet saytlari 51. www.plekhanov.ru 52. www.tgeu.uz 53. www.tatu. 54. www. pomorsu.ru 55. www. MTU-NET.ru 56. www.elsu.ru 57. www. mgopu.ru 58. http://WWW.mon . gov.ru . 59. http:/AVWW.physics.ru. 60. // WWW.ed.gov.ru . 61. WWW. ZiyonET. Uz. 65 66

O'xshashlar

Metallarga bosim bilan ishlov berish mavzusini zamonaviy innovatsion texnologiyalar asosida o‘qitish
«Metall kesish dastgohlari» fanidan «tish va rezba kesish dastgohlari» mavzusini o’qitishda yangi pedagogik texnologiyalarni qo’llash
Qishloq xo‘jaligi mehnatidan Gaz taqsimlash mexanizmi
Issiqlik almashinuv aparatlarining konstruksiyasi, issiqlik tashuvchilar va ularning energetik hisobi
Yorug‘lik interferensiyasini о‘rganish