Qishloq xo‘jaligi mehnatidan Gaz taqsimlash mexanizmi

Yuklangan vaqt:

26.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

2930 KB

Ko'chirib olish

Qishloq xo‘jaligi mehnatidan Gaz taqsimlash mexanizmi Mundarija Kirish 4 I Tahliliy qism. Gaz taqsimlash mexanizmi. 7 1.1. Amaliy mashg‘ulot va mavzuning tavsifi . 7 1.2. Mavzuning uslubiy va texnik ta’minoti. 11 1.3. Gaz taqsimlash mexanizmini vazifasi, ishlashi va asosiy TXK va T ishlari. 14 1.4. GTM da uchraydigan asosiy nosozliklar va ularni bartaraf etish usuli. 26 II Asosiy qism. O‘qitish metodikasi. 32 2.1. Amaliy mashg‘ulotni rejalash va tashkil etish. 32 2.2. Gaz taqsimlash mexanizmini qismlarga ajratish va yig‘ish texnologiyasi. 38 2.3. O‘quvchilarning bilimlarini baholash uchun topshiriqlar. 43 2 . 4 . Pedagogik tajriba va uning natijalari. 45 III Me h nat muxofazasi. 47 3.1 Ishlab chi q arishda jaroxatlanish va kasb kasalliklarining kelib chi q ish sabablari. 47 Xulosalar. 50 Adabiyotlar. 52 3

ANNOTATSIYA Tushuntiruv yozuvida umumiy qism, texnologik qism, asosiy qism, iqtisodiy qismlar hamda, mehnat muhofazasi qismi, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. Bitiruv malaka ishini umumiy qismida kasb-hunar kolleji tavsifi, malaka tavsifi va o‘quv jarayoni tahlili, bitiruv malakaviy ishini asoslash berilgan. Bu tahlilda kasb-xunar kolejining tarixi va o‘quv jarayonini to‘la ochib berilgan. Asosiy qismida gaz taqsimlash mexanizmini texnik holatini baholash, rostlash, TXK texnalogiyasi berilgan. Asosiy qismida fan va mavzuning tavsifi, fanlararo bog‘lanishlar, mavzuning uslubiy va texnik ta’minoti, hamda an’anaviy dars o‘tishning qiqacha bayoni va ularni zamonaviy usullar pedagogik asoslari, o‘quv natijalari, darsning jihozlanishi, darsni tashkil qilish, mavzuni o‘qitish metodlari va ularni tahlili, ko‘rgazmali va didaktik materiallari haqida ma’lumotlar berilgan. Mehnat muhofazasi qismida esa talabalarni havfsiz ishlashi uchun chora tadbirlar ishlab chiqilgan. 4

Kirish О‘zbekiston Respublikasi «Ta’lim tо‘g‘risida»gi Qonuni va «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» da ta’lim sohasini, ya’ni о‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi, ularda faoliyat kо‘rsatuvchi pedagogik kadrlar tayyorlashni rivojlantirishga alohida e’tibor berilmoqda. Ta’lim tizimida islohatlarni amalga oshirish uchun yangicha fikrlaydigan, о‘qitishning zamonaviy metodi, shakli va usullaridan samarali foydalana oladigan yuqori malakali pedagogik kadrlar zarur. Bо‘lajak pedagoglarni tayyorlashda kasbiy pedagogik malakalarini shakllantirish muhim ahamiyatga ega. Oliy ta’lim tizimi ikki bosqichda bakalavr va magistrlar tayyorlaydi. Bakalavrni tamomlagandan sо‘ng bitiruvchilar Davlat attestatsiyasi yakuniga binoan kasb bо‘yicha «bakalavr» darajasi beriladi. Buning uchun talabalar о ‘qish davrini yakunida «Bitiruv malaka ishi» bajaradilar. Respublikamiz iqtisodiyotini k о ‘tarishda asosiy tarmoqlardan biri avtomobil transport vositalaridan unumli foydalanish va yonilg‘i tejamkorligini yuqori k о ‘rsatkichga k о ‘tarishdan iborat. Buning uchun transport vositalarining shina va g‘ildiraklarini buzilmasdan tinimsiz ishlashini ta’minlash maqsadga muvofiqdir. Bu masalani albatta yuqori malakali mutaxassislar hal qiladi. Ta’lim metodi sifatida b о ‘lg‘usi mutaxassislarga quyidagini tushuntirishi kerak. Qanday va nimaga о ‘qitish, qanday ketma-ketlikda va nimaga endi shunday о ‘qitiladi, boshqacha emas. U nafaqat metodlarning bilim ta’lim mazmunini, о ‘qitilayotgan fanlar majmuasini о ‘z ichiga oladi. Kasbiy fanlarni о ‘qitish metodikasi fanida talabalarga mutaxassislik fanlarini ishlab chiqarishga tadbiq etilgan holda о ‘rgatishdan iborat. О ‘quv jarayonida tarbiyaviy ishlarni olib borish, mutaxassislikka b о ‘lgan qiziqishlarini shakllantirish va qobiliyatlarini rivojlantirish, mutaxassis fanlarini t о ‘liq о ‘zlashtirish hamda ishlab chiqarishda muxandislik xujjatlarini t о ‘g‘ri yuritish kabi muammolarni yechishga yordam beradi. Pedagog kadrlarni tayyorlash, qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish mazmunining takomillashtirish oliy ta’lim muassasalari, kafedralar, 5

fakultetlar va markazlarning о ‘quv va moddiy texnika bazasini mustahkamlash bilan birgalikda olib boriladi. Mavzuning dolzarbligi. Bitiruv malaka ishini mavzusi Avtomobil va dvigatellarga TXK fanini о‘qitishda fanlararo bog‘lanishni ta’minlashning pedagogik asoslash, mavzuning dolzarbligi shundan iboratki, hozirgi kunda kasb- xunar kollejlarida mutaxassislik fanlarini о‘qitishda fanlararo bog‘lanishlarga yetarli darajada e’tibor qaratilib, hozirgi kunda yangi pedagogik texnologiyalar asosida ta’lim jarayonini tashkil etish va shu asosda tegishli uslubiy tavsiyalar ishlab chiqish muhim masalalardan hisoblanadi. BMI ning maqsadi : Mehnat ta’limi yо‘nalishi bо‘yicha qishloq xо‘jaligi mehnatidan “Gaz taqsimlash mexanizmi” mavzusini о‘qitishning ilmiy uslubiy asoslarini ishlab chiqish va uni amaliyotda sinab kо‘rish. Tadqiqot obyekti : Umumiy о‘rta ta’lim maktablarida mehnat ta’limidan qishloq xо‘jalik mehnati fanini о‘kitish jarayoni. Tadqiqot predmeti : Qishloq xо‘jaligi mehnatidan “Gaz taqsimlash mexanizmi” mavzusini noan’anaviy ta’lim metodi asosida о‘kitish. Bitiruv malakaviy ishining vazifalari quyidagi cha belgilab ol in di. 1. Amaliy mashg‘ulot va mavzuni tavsif lash. Mavzuning uslubiy va texnik ta’minoti ni tahlil qilish . 2. Gaz taqsimlash mexanizmini vazifasi, ishlashi, TXK va T ishlari va unda uchraydigan asosiy nosozliklar va ularni bartaraf etish usullarini o’rganish. 3. Gaz taqsimlash mexanizmi mavzusi boyicha amaliy mashg‘ulotni rejalash va tashkil etish. 4 . Gaz taqsimlash mexanizmi ni qismlarga ajratish va yig‘ish texnologiyasini o’rganish. 5 . O‘quvchilarning bilimlarini baholash uchun topshiriqlar. 6. Pedagogik tajriba va uning natijalari. 7. Gaz taqsimlash mexanizmini qismlarga ajratish va yig‘ish bo’yicha mexnatni muxofaza qilish. 6

8.«Gaz taqsimlash mexanizmi» mavzusini noan’anaviy ta’lim metodi asosida о‘qitish buyicha tavsiyalar ishlab chiqish. Tadqiqotning metodologik asosi : О‘zbekiston Respublikasining “Ta’lim tо‘g‘risida“ gi Qonun, Kadrlar tayyorlash milliy dasturi, Davlat ta’lim standartlari, Vazirlar Mahkamasi va OvaО‘MTVning ta’lim tо‘g‘risidagi qarorlari, Nizomlar va meyoriy hujjatlar. Tadqiqot metodlari : BMI bajarish jarayonida quyidagi tadqiqot metodlaridan foydalanildi: texnikaviy va ilmiy pedagogik adabiyotlarning ilmiy uslubiy tahlili, о‘quv jarayonini kuzatish, suhbat, anketa, testlar о‘tkazish, monitoring, pedagogik eksperiment natijalarga matematik ishlov berish va umumlashtirish. BMIning ilmiy yangiligi : Kasb hunar kollejlarida «Gaz taqsimlash mexanizmi» mavzusini noan’anaviy ta’lim metodi asosida о‘qitish bо‘yicha tavsiyalar ishlab chiqildi va ular ta’lim jarayonida sinab kо‘rildi. BMI ning asosiy ahamiyati shundan iboratki, tadqiqot natijasida olingan ilmiy xulosalar, ishlab chiqilgan uslubiy tavsiyalar QHK da maxsus fan о‘qituvchilariga о‘quv ustalari va amaliyotchi talabalarga uslubiy yordam beradi. Bitiruv malakaviy ishidagi muammolarni hal etish uchun quyidagi tadbirlar amalga oshiriladi: mavzuni asoslash, fan va mavzuni tavsifi, fanlararo bog‘lanishlar, mavzuni uslubiy va texnik ta’minoti, mavzuning strukturali- mantiqiy sxemasi, zamonaviy о‘qitish metodlari va ularni tahlili, kо‘rgazmali va didaktik materiallar, mexnat muhofazasi va о‘qitishni iqtisodiy samaradorlik kо‘rsatkichlari. 7

1. БОБ. Tahliliy qism. Gaz taqsimlash mexanizmi. 1.1. Amaliy mashg‘ulot va mavzuning tavsifi Bitiruv malaka ishini asoslash. Kadrlar tayyorlash milliy dasturida belgilangan vazifalarni birinchi bosqichi davrida Respublikamizda akademik litseylar, kasb-xunar kollejlari bunyod etildi va ularning о‘quv texnik bazalari zamonaviy uquv jixozlari bilan tо‘la ta’minlandi. Kadrlar tayyorlash Milliy dasturining 2002-2005 yillarga mо‘ljallangan ikkinchi sifat bosqichining asosiy vazifalaridan biri kasb-xunar kollejlari uchun Davlat tilidagi qо‘llanma va adabiyotlarni yaratish xisoblanadi. Avtomobil va dvigatellarga TXK fanidan xar bir mutaxassisliklari uchun, ayniqsa, kasbiy fanlardan adabiyotlar ta’minoti xozircha talab darajasida emas. Kasb-xunar kollejlari uchun yaratilayotgan adabiyotlarning yangi avlodi kasb-xunar kollejlarini ta’lim standartlari talablariga tо‘la javob berishi lozim. Bundan tashqari Re spublikamizda amalga oshirilayotgan «Ta’lim islo ha tlari»ni aks ettirish lozim. Yaratilayotgan adabiyotlar va о ‘quv q о ‘llanmalari nafaqat о‘ quvchilar auditoriyasi uchun, balki, о ‘qituvchilar uchun xam m о ‘ljallangan b о ‘lishi lozim, ya’ni о ‘qituvchilar uchun mavzularni va mashg‘ulotlarni о ‘tishda lozim b о ‘lgan ilg‘or uslubiy k о ‘rsatmalar h am keltirilgan b о ‘lishi kerak. Avtomobillarga texnik xizmat k о ‘rsatish b о ‘yicha chilangarlar, elektriklar h amda «V» va «S» toifali h aydovchilar tayyorlashda «Avtomobil va dvigatellarga TXK» fani kasbiy fanlardan biri h isoblanib, kasbiy k о ‘nikmalar va bilimlarni shakllantirishda mu h im a h amiyat kasb etadi. H ozirgi kunda о ‘zbek tilida « Avtomobil tuzilishi » fani b о ‘yicha. X.Mamatov tomonidan Oliy о ‘quv yurtlari uchun 1998 yilda ishlab chiqilgan kitob mavjud b о ‘lib, bu adabiyotda asosan ittifoq davridagi ishlab chiqarilgan avtomobillarning tuzilishi, konstruktiv xususiyatlari, ularda uchraydigan nosozliklar bayon etilgan. Bundan tashqari bu adabiyot bilan kasb-xunar kollejlari t о ‘la ta’minlanmagan. H ozirgi kasb-xunar kollejlarini moddiy texnik bazasini yangi о ‘quv ji h ozlari bilan yetarli darajada ta’minlangan deb xisoblash mumkin. 8

Kasb-xunar kollejlarining pedagoglari ta’lim standartlari, о‘quv rejalari va fanning namunaviy dasturi asosida fanning har bir mavzusiga bag‘ishlangan dars mashg‘ulotlarini aniq maqsadlar asosida rejalash malakasiga ega bо‘lishi lozim. Har bir fanni namunaviy va ishchi dasturlari asosida har bir mavzuga bag‘ishlangan dars mashg‘ulotlarini olib borish jarayonini loyihalamasdan ta’lim jarayonini sifatini oshirishni tasavvur qilish mushkul. Dars jarayonini loyihalash, ya’ni soddaroq qilib aytganda rejalashtirish, bu mavjud adabiyotlar, ilmiy texnik jurnallar va axborotlar, о‘quv jihozlari, о‘qitish vositalari, kо‘rgazmali qurollar yordamida о‘quv va ta’lim maqsadlariga erishishni eng samarali yо‘llaridan biridir. Hozirgi kunda dars jarayonini rejalashtirishga va loyihalashga bag‘ishlangan kо‘plab anjumanlar, о‘quv kurslari tashkil etilib, ushbu anjumanlar materiallari asosida uslubiy kо‘rsatmalar ishlab chiqilmoqda va ta’lim jarayonida keng kо‘lamda foydalanilmoqda. Jumladan, kasbiy va texnika fanlaridan ma’ruzalar matni, о‘quv qо‘llanmalar va adabiyotlarni yaratish bо‘yicha uslubiy kо‘rsatma va qо‘llanmalar ishlab chiqildi. Biroq bunday qо‘llanma va kо‘rsatmalarda texnik fanlarni о‘ziga xos tomonlari Bitiruv malaka ishining asosiy maqsadi «Avtomobil va dvigatellarga TXK va T» о‘quv amaliyotidan Gaz taqsimlash mexanizmini qismlarga ajratish va yig‘ish amaliy mashg‘uloti bо‘yicha metodik tavsiya ishlab chiqish bо‘lib, yuqorida keltirilgan vazifalarni bajarishda bir kichik qadam bо‘lib xisoblanadi deb о‘ylaymiz. «Gaz taqsimlash mexanizmini qismlarga ajratish va yig‘ish amaliy mashg‘uloti bо‘yicha metodik tavsiya ishlab chiqish» mavzusi «Avtomobil va dvigatellarga TXK va T» о‘quv amaliyotiga tegishlidir. Avtomobil va dvigatellarga TXK va T о‘quv amaliyoti Avtotransport vositalariga texnik xizmat kо‘rsatish bо‘yicha chilangari kasbi bо‘yicha chilangarlar, elektrpayvandchilar, «V» toifali xaydovchilar tayyorlashda asosiy kasbiy fanlardan biri bо‘lib xisoblanadi. Ushbu о‘quv amaliyotida о‘quvchilar avtomobil Gaz taqsimlash mexanizmini tuzilishi, agregatni tuzilishi, avtomobil Gaz taqsimlash mexanizmini 9

detallarini konstruksiyasi, ishga tayyorlash tavsifnomalarini maxsus ma’lumotnoma asosida ishlab chiqish bо‘yicha bilim va kо‘nikmalarni egallaydilar. Bitiruv malaka ishining asosiy maqsadi chilangar usta, elektrik va «B» toifali xaydovchilar tayyorlashda «Avtomobil va dvigatellarga TXK va T» о‘quv amaliyotining axamiyati, tutgan о‘rni, vazifasi va maqsadlarini, fanlararo bog‘lanishlarini о‘rganish va ularni ochib berishda, xamda «Gaz taqsimlash mexanizmini qismlarga ajratish va yig‘ish amaliy mashg‘uloti bо‘yicha metodik tavsiya ishlab chiqish asosida о‘qitish uslublarini ishlab chiqish va mavjud adabiyot va qо‘llanmalardagi ushbu mavzu materiallarini tahlil qilishdan iborat. «Gaz taqsimlash mexanizmini qismlarga ajratish va yig‘ish amaliy mashg‘uloti bо‘yicha metodik tavsiya ishlab chiqishda asosiy e’tibor dars jarayonini jihozlanishi, didaktik materiallar, tavsiya etiladigan adabiyotlar, dars jarayonini rejalashtirish va boshqa fanlarda о‘tiladigan mavzular bilan bog‘lanishlariga qaratilib, mavzuda belgilangan ta’limiy, tarbiyaviy va rejalashtirish maqsadlariga erishish imkoniyatlari yoritib beriladi. Amaliyot va mavzuning tavsifi. Ajratish-yig‘ish amaliyoti о‘quvchilarni haqiqiy mutaxasisslikka tayyorlash uchun xizmat qiladi. Amaliyotni о‘tash davrida о‘quvchilar о‘zlarini kuzatishlari asosida xulosa chiqarishni, avtomobil agregatlarini ajratish-yig‘ish davrida uchrashi mumkin bо‘lgan qiyinchiliklarni bartaraf etishni, о‘qish davrida olgan nazariy bilimlarini amaliyotda qо‘llashni о‘rganadi. Yerusti transport tizimi yо‘nalishida kо‘pchilik kasb-hunar kollejlarida «Avtotransport vositalariga texnik xizmat kо‘rsatish bо‘yicha chilangari» ixtisosligi mavjud bо‘lib, ushbu ixtisoslik о‘quv rejasining о‘quv amaliyotlari blokidagi eng muhim amaliyotlardan biri «Ajratish-yig‘ish amaliyoti»dir. Ushbu amaliyot uchun о‘quv rejasida 85 soat vaqt rejalashtirilgan. Amaliyotni о‘tash natijasida о‘quvchilar quyidagi kо‘nikmalarga ega bо‘lishlari kerak : - dvigatel mexanizmi va sistemasi uzellarini qismlarga ajratish; 10

- transmissiya agregatlarini qismlarga ajratish; - yurish qismi uzellarini qismlarga ajratish; - boshqarish organlarini qismlarga ajratish. Amaliyotni о ‘rganish natijasida о ‘quvchilar quyidagi bilimlarga ega b о ‘lishlari kerak : - avtomobil mexanizm va agregatlarini qismlarga ajratish usullari; - avtomobil mexanizm va agregatlarini qismlarga ajratishda ishlatiladigan asbob uskunalar. Ushbu amaliyotini о ‘tash natijasida b о ‘lg‘usi avtotransport vositalariga texnik xizmat k о ‘rsatish va ta’mirlash b о ‘yicha chilangar avtomobillarni mexanizm va agregatlarini qismlarga ajratish va yig‘ish b о ‘yicha amaliy k о ‘nikmalarga ega b о ‘ladi. Avtomobil vak u um kuchaytirgichini dvigateldan ajratish va yig‘ish mavzusi uchun Fan dasturida 6 soat vaqt ajratilgan b о ‘lib, bu mavzu b о ‘yicha talabalar quyidagi bilim, k о ‘nikma va malakalarga ega b о ‘lishi kerak: Bilim egallashning shakllanishi : Avtomobil krivoship - shatun mexanizmi xaritasiga binoan krivoship - shatun mexanizmini qismlarga ajratish va yig‘ishni bilish. Avtomobil krivoship-shatun mexanizmini sozlashni bilish. Bildirish mazmuni : Avtomobil Gaz taqsimlash mexanizmini qismlarga ajratish va yig‘ishda ishlatiladigan moslamalar va uskunalardan foydalanishni va ularni ishlatish qoidalariga rioya qilishni bilish. Gaz taqsimlash mexanizmini qismlarga ajratish va yig‘ish, sozlash ishlarining texnologik ketma-ketligini bilish, ular yig‘ilgandan va sozlangandan sо‘ng sifatini tekshirish hamda xavfsizlik texnikasi qoidalariga rioya qilishni bilish. 11

1.2. Mavzuning uslubiy va texnik ta’minoti Hozirgi kunda dars jarayonini rejalashtirishga va loyihalashga bag‘ishlangan kо‘plab anjumanlar, о‘quv kurslari tashkil etilib, ushbu anjumanlar materiallari asosida uslubiy kо‘rsatmalar ishlab chiqilmoqda va ta’lim jarayonida keng kо‘lamda foydalanilmoqda. Jumladan, kasbiy va texnika fanlaridan ma’ruzalar matni, о‘quv qо‘llanmalar va adabiyotlarni yaratish bо‘yicha uslubiy kо‘rsatma va qо‘llanmalar ishlab chiqildi. Biroq bunday qо‘llanma va kо‘rsatmalarda texnik fanlarni о‘ziga xos tomonlari Bitiruv malaka ishining asosiy maqsadi «Avtomobil va dvigatellarga TXK va T» о‘quv amaliyotidan Gaz taqsimlash mexanizmini qismlarga ajratish va yig‘ish amaliy mashg‘uloti bо‘yicha metodik tavsiya ishlab chiqish bо‘lib, yuqorida keltirilgan vazifalarni bajarishda bir kichik qadam bо‘lib xisoblanadi deb о‘ylaymiz. «Gaz taqsimlash mexanizmini qismlarga ajratish va yig‘ish amaliy mashg‘uloti bо‘yicha metodik tavsiya ishlab chiqish» mavzusi «Avtomobil va dvigatellarga TXK va T» о‘quv amaliyotiga tegishlidir. Avtomobil va dvigatellarga TXK va T о‘quv amaliyoti Avtotransport vositalariga texnik xizmat kо‘rsatish bо‘yicha chilangari kasbi bо‘yicha chilangarlar, elektrpayvandchilar, «V» toifali xaydovchilar tayyorlashda asosiy kasbiy fanlardan biri bо‘lib xisoblanadi. Ushbu о‘quv amaliyotida о‘quvchilar avtomobil Gaz taqsimlash mexanizmini tuzilishi, agregatni tuzilishi, avtomobil Gaz taqsimlash mexanizmini detallarini konstruksiyasi, ishga tayyorlash tavsifnomalarini maxsus ma’lumotnoma asosida ishlab chiqish bо‘yicha bilim va kо‘nikmalarni egallaydilar. Bitiruv malaka ishining asosiy maqsadi chilangar usta, elektrik va «B» toifali xaydovchilar tayyorlashda «Avtomobil va dvigatellarga TXK va T» о‘quv amaliyotining axamiyati, tutgan о‘rni, vazifasi va maqsadlarini, fanlararo bog‘lanishlarini о‘rganish va ularni ochib berishda, xamda «Gaz taqsimlash mexanizmini qismlarga ajratish va yig‘ish amaliy mashg‘uloti bо‘yicha metodik 12

tavsiya ishlab chiqish asosida о‘qitish uslublarini ishlab chiqish va mavjud adabiyot va qо‘llanmalardagi ushbu mavzu materiallarini tahlil qilishdan iborat. «Gaz taqsimlash mexanizmini qismlarga ajratish va yig‘ish amaliy mashg‘uloti bо‘yicha metodik tavsiya ishlab chiqishda asosiy e’tibor dars jarayonini jihozlanishi, didaktik materiallar, tavsiya etiladigan adabiyotlar, dars jarayonini rejalashtirish va boshqa fanlarda о‘tiladigan mavzular bilan bog‘lanishlariga qaratilib, mavzuda belgilangan ta’limiy, tarbiyaviy va rejalashtirish maqsadlariga erishish imkoniyatlari yoritib beriladi. «Gaz taqsimlash mexanizmini qismlarga ajratish va yig‘ish» о‘quv amaliyotini dars materiali о‘zbek tilida chop etilgan adabiyotlar mavjud, biroq bu adabiyotlarda berilgan materiallar faqat sobiq ittifoqda ishlab chiqarilgan avtomobillarning Gaz taqsimlash mexanizmini qismlarga ajratish va yig‘ish uchun, zamonaviy avtomobillar uchun esa kam materiallar berilgan. Shu sababli dasturda keltirilgan mavzuni va tarkibidan kelib chiqqan holda quyidagi adabiyotlardan foydalanish mumkin: 1. Y.I. Borovsk iy , Y.V.Buralev va boshqalar. “Avtomobillarning tuzilishi, texnik xizmat k о ‘rsatish va ta’mirlash”, Toshkent-“Talqin”-2005 y. 2. SH.P.Magdiyev, N.A.Rasulov. “Avtomobil va dvigatellarga texnik xizmat k о ‘rsatish va ta’mirlash”. Toshkent-“Ilm ziyo”-2006 y. 3. X.Mamatov va boshqalar. Avtomobillar (2-qism) ,Toshkent, О ‘qituvchi, 1998 y. 4. X.Mamatov va boshqalar. Avtomobillar(1-qism),Toshkent, О ‘qituvchi, 1986 y. Yuqorida keltirilgan adabiyotlarni birinchisi va ikkinchisida ya’ni bu adabiyotlarda «Avtomobillar va dvigatellarga TXK va T» keltirilgan, unda TXK turlari, ta’mirlash usullari, ularni kinematik sxemalari, ishlash jarayonida vujudga keladigan nosozliklari va ularni bartaraf qilish haqida ma’lumotlar berilgan. Bu adabiyotda berilgan materiallar k о ‘proq sobiq ittifoq davrida va qisman zamonaviy avtomobillar va dvigatellarga TXK va T ishlab chiqarilgan avtmobillarning Gaz 13

taqsimlash mexanizmiga TXK va T haqidadir. Bu adabiyotdan amaliy mashg‘ulot о ‘tish jarayonida t о ‘la foydalanilsa b о ‘ladi. Darsning texnik ta’minotida Avtomobillarning Gaz taqsimlash mexanizmini qismlarga ajratilgan xoldagi plakat va stendidan foydalaniladi. Kо‘rgazmali qurollar bо‘lmagan taqdirda adabiyotlardan foydalanib qо‘lda tayyorlash mumkin. О‘quv amaliyotida olingan bilimlarni mustahkamlash maqsadida bu mavzu bо‘yicha ishlab chiqarish korxonalarida malakaviy amaliyotlar о‘tkaziladi. 14

1.3. Gaz taqsimlash mexanizmini vazifasi, ishlashi va TXK va T ishlari. Gaz taqsimlash mexanizmi о‘z vaqtida silindrlarga yonilg‘i aralashmasini (karbyuratorli dvigatellarda) yoki tozalangan havoni (dizellarda) kiritish va yonishdan hosil bо‘lgan gazlarni atmosferaga chiqarib yuborish uchun xizmat qiladi. GTM klapanlari pastda yoki yuqorida joylashgan bо‘lishi mumkin.(1- chizma). Zamonaviy dvigatellarning GTMlarini klapanlari yuqorida joylashganligi sababli yonish kamerasi ixchamlashgan silindrlarni tо‘lg‘azish va gazlardan tozalash yaxshilangan hamda klapanlarni rostlash ancha qulay. 1-chizma. Klapanlari xar xil joylashgan gaz taksimlash mexanizmining shakli. a) pastda; b) yukorida. 1-klapan egari; 2-klapan; 3-yо‘naltiruvchi vtulka; 4- prujina; 5,14- suxariklar; 6,12- likopchalar; 7- rostlash vinti; 8- kontrgayka; 9-turtkich; 10- gaz taqsimlash vali kulachogi; 11-manjeta; 13-vtulka; 15- silindrlar kallagi; 16-stopar xalqa; 17- koromislo; 18-koromislo о‘qi; 19- shtanga. Gaz taksimlash vallari pastda (GAZ-3102, GAZ-53, ZIL-130 va h.z) yoki yuqorida (Tiko, Neksiya, VAZ, Moskvich va h. z) joylashgan bо‘lishi mumkin. 15

GTMning klapanlari yuqorida, taksimlash vali esa pastda joylashganda (1- rasm,b) kuch taqsimlash valining aylanish davrida kuch kulachok 10 dan turtkich 9 orqali shtanga 19 ga uzatiladi. Shtanga rostlash vinti 7 orqali koromislo 17 ning qisqa yelkasini yuqoriga kо‘taradi. Koromislo о‘z о‘qi 18 atrofida aylanib uchi bilan klapan sterjeni 2 ni pastga bosadi. Bunda prujina 4 qisiladi, klapan esa pastga harakatlanib egar 1 dan uzoqlashadi, natijada klapanlarning vazifasiga qarab yoqilg‘i silindrlarga kiradi yoki ishlatilgan gazlar atmosferaga chiqarib yuboriladi. Kulachok 10 bо‘rtigi turtkich 9 tagidan chiqqandan sо‘ng prujina 4 yordamida klapan mexanizmlari о‘zining dastlabki holatiga qaytadi. Silindrlar kallagi 15 ga presslangan vtulka 3 xalqa 16 yordamida rostlash vint 7 esa kontrgayka 8 yordamida mahkamlangan. Klapan sterjenining yuqorgi cheti likopcha 12 ga, vtulka 13 ga о‘rnatilgan suxariklar 14 yordamida mahkamlangan. Gaz taqsimlash vali yuqorida joylashganda (Neksiya, Tiko, Damas, VAZ, Moskvich va h.k.) shtanga va turtkichlar bо‘lmaydi, natijada klapan mexanizmining massasi va inersion kuchi kamayadi, bu esa tirsakli valning aylanishlar sonini oshirish va shovqinni kamaytirish imkonini beradi. 2-chizma. Moskvich-2140 avtomobilining gaz taksimlash mexanizmi. 1-tirsakli val; 2-yetaklovchi shesterna; 3-vtulko-rolikli zanjir; 4-taranglovchi qurilma tishli g‘ildiragi: 5-ikki yelkali richag: 6-plunjer: 8-tigin; 9- rostlovchi vint; 10-koromislo; 11-koromislo о‘qi; 12-rostlash vinti tayanchi; 13-tayanch shayba; 14-tashqi va ichki prujinalar; 15-suxariklar: 16-20- chiqarish va kiritish 16

klapanlari; 17-taqsimlash vali; 18-shtift; 19-taqsimlash valining yetaklanuvchi tishli g‘ildiragi; 21-sepni taranglagich. Moskvich–2140 avtomobilida (2-chizma) kiritish va chiqarish klapanlari 20 va 16 taqsimlash vali 17 ning kulochogida koromislo 10 orqali harakatlanadi. Klapanlardagi tirqishlar rostlash vinti 9 yordamida о‘rnatiladi. «Neksiya» avtomobilida klapanlar harakatni bevosita taqsimlash vali mushtchasidan oladi. Klapanlar turtkichida о‘rnatilgan gidrokompensatorlar shovqinni kamaytiradi. Klapanlarga harakat uzatmasi konstruksiyasi tirsakli valning yuqori aylanishlarida ishonchli ishlaydi va gaz taqsimlash mexanizmiga TXK mehnat hajmini kamaytiradi. Gidrokompensator klapan harakat uzatmasi detallari birikmasining amalda tirqishsiz ishlashini ta’minlaydi. Gidrokompensatorga moy moylash tizimidan keladi. 3-chizma. Neksiya avtomobilining klapanlari issi q lik tir q ishlarining gidrokompensatorlarining ishlash shakli. 1-ta q simlash vali kulachogi; 2-silindrlar kallagi; 3-klapan sterjeni; 4-moy kanali; 5-gidrokompensatorli turtkich; 6-plunjer; 7-gilza: 8-klapan; 9-klapan prujinasi; 10-klapan stakani; 11-plunjer prujinasi; 12-A-b о‘ shli q ; 13-B- b о‘ shli q ; 14-val aylanishi y о‘ nalishi; 15-moy o q imi. Gaz ta q simlash mexanizmining detallari. Taqsimlash valining tishli g‘ildiragi harakatni tishli g‘ildiraklar (YAMZ-236, ZIL-130, GAZ-53A, KamAZ- 17

740 va h.z), zanjirlar (Moskvich, VAZ va h.k),tishli tasma (Tiko, Damas, Neksiya, VAZ-2108 va h.k) orqali tirsakli valdan oladi. Tо‘rt taktli dvigatelda tirsakli val ikki aylanganda gaz taqsimlash vali bir marta aylanishi kerak, ya’ni har bir silindrning ishchi siklida kiritish va chiqarish klapanlari bir marta ochilish va yopilishi kerak. Shuning uchun taqsimlash valining tishli g‘ildiragi (shkivi) tirsakli valning g‘ildiragidan(shkividan) ikki marta katta. Dvigatelni yig‘ishda tishli g‘ildiraklarning belgilarini mos belgilarga qо‘yish kerak. Bu tirsakli valning aylanishini gaz taqsimlash fazalari bilan rostlaydi. Taqsimlash vali harakatini tirsakli valdan olib kulachoklari orqali klapanlarni ochadi va yopadi. Klapanlarning ochilishi ketma-ketligi valdagi kulachoklarning joylanishiga bog‘lik. Taqsimlash vali mushtchalari bilan birgalikda uglerodlangan pо‘lat 45 dan (ZIL-130, GAZ-53A, GAZ-5335, KamAZ- 5320 va h.z) tayyorlanadi, yoki kо‘lrang chuyandan qо‘yiladi (Moskvich, Jiguli). Tо‘rt silindrli dvigatelning taqsimlash valining 8 ta 6 silindrlining 12 ta 8 silindrlining 16 ta kulachogi bor. Valdagi har bir kulachok birta klapanni boshqaradi – kirtish yoki chiqarish. Taqsimlash valida о‘t oldirish taqsimlagichning yoki moy nasosining (GAZ-53A, ZIL-130 va h.z) tishli g‘ildiragi va yoqilg‘i nasosining kulachogi bо‘lishi mumkin. Ta q simlash valining podshipniklari sifatida blokka presslangan vtulkalar qо‘ yilgan. Valning tayanch b о‘ yinlari diametri odatda bir xil (GAZ-53A, ZIL- 130 va h .z), ammo yi g‘ ishni osonlashtirish ma q sadida h ar xil q ilinishi mumkin (Volga). Ta q simlash valini о‘q b о‘ yicha siljimasligi uchun tayanch flanets qо‘ yilgan, u blokka ikki bolt yordamida ma h kamlanadi. Turtkichlar kuchni valning mushtchasidan shtangaga yoki klapanga uzatadi. Turtkichlarning ishchi yuzalari toblangan va jilvirlangan. Klapanlari pastda joylashgan dvigatellarda tarelkasimon turtkichlar, klapanlari yuqorida joylashgan dvigatellarda silindrik turtkichlar qо‘yilgan. Agar turtkich о‘z о‘qi atrofida aylansa kam va tekis yeyiladi. Turtkichlar blokdagi teshikda о‘rnatiladi. 18

Shtanga . Kuchni turtkichdan koromisloga uzatadi. Ular alyuminiydan (GAZ-3102, GAZ-53A va h.z) yoki pо‘latdan (YAMZ-236, KamAZ-740 va h.z) tayyorlanadi. Shtanga pastda turtkich, yuqorida esa rostlash vinti bilan sharnirli birikishi uchun, unga pо‘lat uchliklar presslangan. Blok, blok kallagi va shtangalar alyumindan tayyorlanganligi sababli ular qizishda bir xil chiziqli kengayadi va klapanlardagi tirqishlarning doimiyligini ta’minlaydi. Koromislo kuchni shtangadan klapanga uzatadi. Uning yelkalari h ar xil, uzuni klapanning ustida, kaltasi –shtanganing. Kalta yelkasida teshik b о‘ lib uning rostlash vinti q otiriladi, kontrgayka vintning о‘ z- о‘ zidan buralishidan sa q laydi. Ish va q tida shtanga korom i sloning kalta yelkasining uchidan yuqoriga k о‘ taradi, korom i slo о‘ z о‘q i atrofida aylanma h arakatlanib uzun yelkasining uchi bilan klapanning ustidan bosadi. Turtkich va shtanganing yо‘lini hamda inersiya kuchini kamaytirish uchun koromisloning bir yelkasi kalta qilingan. Koromislo о‘qida moy taqsimlash uchun teshik bor. Kalta yelkasining ichidagi teshikdan rostlash vinti, shtanga va turtkichlarga moy boradi. Klapan silindrlar kallagida joylashgan kiritish yoki chiqarish teshiklarini ochadi va yopadi. Klapanning asosiy qismlari kallagi va sterjenidir. Klapanlar ochiq holda gazlar harakatiga mumkin qadar kam qarshilik kо‘rsatish kerak, yopiq holda esa silindrlarni kiritish va chiqarish quvur yо‘llaridan ishonchli izolyatsiya qilishi kerak. Odatda kiritish klapanining kallagining diametri chiqarish klapaninikiga nisbatan kattaroq bо‘ladi. Klapanlar yuqori haroratda va gazlarning korroziyalovchi ta’siri ostida ishlaydi. Chiqarish klapanlari yanada og‘ir sharoitda ishlaydi. Shuning uchun klapanlar korroziyaga va yeyilishga chidamli bо‘lgan metaldan, ya’ni yuqori legirlangan pо‘latdan yasaladi. Klapan yopi q h olda b о‘ lganda, uning sterjeni va korom i slo orasida A (0..15…0..35) tir q ish b о‘ lishi kerak. Bu rostlash vint yordamida rostlanadi. Agar bu tir q ish kattarsa klapanlar ta qq illay boshlaydi, silindrlarni yonil g‘ i bilan t о‘ ldirish va ishlatilgan gazlarni chi q arib yuborishi yomonlashadi. Tir q ish 19

kichraysa klapanlar egarga zich о‘ tirmaydi, faskasi kuyadi. Har ikki holda ham dvigatel quvvati kamayadi, gaz taqsimlash fazasi buziladi. Issi q lik tir q ishlari birinchi silindrning YUCHNda si q ish taktida b о‘ lganda rostlanadi. Rostlash dvigatel silindrlarining ishlash tartibi b о‘ yicha (1-2-4-3: 1-3- 4-2 va h .z) yoki zavod tavsiyasiga k о‘ ra bajariladi. Klapanlar egari issi qq a chidamli chuyandan tayyorlangan q istirmali. Y о‘ naltiruvchi vtulkalar klapanlar kallagini egarga yaxshi о‘ tirishini ta’minlaydi. Klapanlarga k о‘ pincha ikkita prujina qо‘ yiladi, bunda prujinalarning biri sinsa , ikkinchisi klapanni ushlab turadi Klapan prujinalar bilan likopcha va suxariklar yordamida biriktirilgan. Gaz ta q simlash mexanimlarining fazalari. Dvigatelning eng katta quvvatini hosil qilish uchun silindrlarni kо‘proq yonilg‘i aralashmasi bilan tо‘ldirish va gazlardan yaxshiroq tozalash kerak. Buning uchun klapanlar erta ochiladi va kechikib yopiladi. Chekka nuqtalarga nisbatan tirsakli valning gradusda ifodalangan klapanlarni ochish va yopish aylanma burchagi gaz taqsimlash fazalari deyiladi.(4-chizma). Porshen YUCHNga 12-30 0 S yetmasdan kiritish klapani ochiladi. PCHN dan 40-79 0 S о‘ tganda yopiladi. Yonil g‘ i inersiya h isobiga h am kiradi. Chi q arish klapani PCHNga 42-70 0 S yetmasdan ochiladi va gazlar о‘ zining orti q cha bosimi h isobiga h am bir q ismi silindrlardan chi q adi, YUCHN dan 10-47 0 S о‘ tgandan s о‘ ng klapan yopiladi, bunda gazlar о‘ z inersiyasi bilan chi q ishda davom etadi. Silindrlarda ikkala klapanlar ham ochiq turish holatdagi tirsakli val aylanma burchagi klapanlar ochiq turish vaqtlarining о‘zaro qoplanishi deyiladi. Bu 22-60 sek atrofida (1-jadval). 4-chizma. Gaz ta q simlash fazalari diagrammasi: 20

a)t о‘ rt taktli dvigatellar uchun umumiy; b) ZIL-130 avtomobili dvigatelini ki ; в ) KamAZ-740 dizeliniki; 1-2- kiritish fazasi; 3-4 - chi q arish fazasi; 0-valning aylanishi markazi. Gaz taqsimlash fazalarini tо‘g‘ri о‘rnatish uchun dvigatelning taqsimlash tishli g‘ildiraklardagi belgilarni aniq о‘rnatish kerak. Avtomobil dvigatellarining gaz ta q simlash fazalari (gradusda). 1-jadval . Nomi VAZ- 2106 Jiguli GAZ - 3102 GAZ - 5312 ZIL- 130 MAZ -5335 KamA Z-5320 Tiko, Damas Kiritish klapani,YUCHNg a ochilishi 12 12 36 31 20 13 12 MCHNdan sung 7yopilishi 40 60 52 83 46 49 36 Kiritish davomiyligi 232 252 268 294 246 242 228 Uchikarish klapani YUCHNgacha ochilishi 42 54 70 67 66 66 46 YUCHNdan sung yopilishi 10 18 18 47 20 10 10 Chikarish davomi 232 252 268 294 266 256 236 Klapanlarning birgalikda ochik xolati 22 30 54 78 40 23 22 Jadvaldagi kо‘rsatgichlarga klapanlar bilan koromislo orasidagi tirqishning tо‘g‘ri rostlanganligi ta’sir kо‘rsatadi. Bu tir q ish GAZ-53A da -0,35 mm, ZIL-130da – 30 mm, Tikoda –0,15 mm, Ota yо‘ lda – 0,25 mm. 21

Tirsakli valning aylanishlar soni ortishda gaz taqsimlash fazalari ham kengayadi, chunki porshen tez harakatlanadi va silindrlarni tо‘lg‘izish uchun oz vaqt qoladi. Gaz taqsimlash mexanizmiga TXK va T ishlari. Klapanlar yopiq turgan holatda siqilgan havoni silindrdan chiqib ketishi sodir bо‘lsa, unda klapanlar va silindrlar kallagi qistirmasini jipslashmaganligini bildiradi. Dvigatelning GTM bо‘yicha rostlash ishlari: klapanlar issiqlik tirqishini rostlash, yuritmaning tishli tasmasini taranglash, silindrlar kallagi va boshqa birikmalarni mahkamlashdan iborat. Klapanlar issiqlik tirqishini rostlash, va gaz taqsimlash fazasini tiklash orqali, silindrlarni yonuvchi aralashma bilan tо‘lishini va chiqindi gazlarni tо‘la chiqishini ta’minlaydi. Shu bilan birgalikda GTM da shovqinlar kamayadi va klapanlarni egariga tо‘liq va jips о‘rnatilishi ta’minlanadi. Klapanlar issiqlik tirqishi, klapanlar tо‘liq yopilganida, ketma-ketlikga asoslanib, shup yordamida о‘lchab rostlanadi. Silindrlar kallagidagi gaykalarni mahkamlashdan maqsad, silindrlar bloki bilan kallak orasida jipslikni ta’minlab, silindrlardagi kompressiyani saqlash, sovitish suyuqligi va moyni oqib ketishdan saqlashdan iborat. Bu ishlarni bajarishda dinamometrik dastakli kalitdan foydalaniladi va siltamasdan, bir tekisda, belgilangan texnik talabda bajariladi. CHо‘yandan tayyorlangan silindrlar kallagi meyoriy haroratga qizdirilib, alyumin qotishmasidan tayyorlangan silindrlar kallagi dvigatel sovuq holatda bо‘lganida mahkamlanadi. UZ DAEWOO avtomobillarida GTM tishli tasmasini rostlashga ehtiyoj yо‘qligi tufayli tishli tasma texnik holati tekshiriladi va almashtiriladi. Tishli tasmani yechib olib yangisiga almashtirish, tasmani taranglash moslamasini yechish va о‘rnatish, silindrlar kallagini yechish va mahkamlash ishlari bо‘yicha ma’lumotlar keltirilgan. Kiritish va chiqarish klapanlari issiqlik tirqishini tekshirish va rostlash quyidagi tartibda bajariladi: Issiqlik tirqishini rostlash uchun koromislodagi stopor gayka 2 bо‘shatilib, klapan sterjenining uchi 3 bilan rostlash vinti 1 orasiga shup о‘rnatiladi. Otvertka 22

yordamida vint 1 ni chap yoki о‘ng tarafga burib, meyoriy issiqlik tirqishi о‘rnatiladi. Vintni burab shup uncha katta bо‘lmagan kuch bilan erkin siljishi ta’minlanganida, vintni qо‘zg‘atmasdan ushlab turib, stopor gayka mahkamlanadi. Kiritish va chiqarish klapanlarini egariga jips о ‘rnatilganligini aniqlashda prujinalar, klapan va klapan egarlarining holati tekshiriladi. Klapan prujinasini qizishdan yumshab qolishi klapanni jips yopilishini ta’minlamay, klapanni titrashiga sabab bо‘lishi mumkin Shuning uchun klapan prujinasini erkin va siqilgandagi uzunligi va tо‘g‘riligi tekshiriladi. Prujina erkin uzunligining meyoriy qiymati 54,45 mm, chegaraviy qiymati – 53,4 mm, siqilgan holatdagi uzunligining meyoriy qiymati 23,4-27,0 kg oralig‘ida, chegaraviy qiymati – 22,0 mm va egilishi – 2,4 mm dan katta bо‘lmasligi kerak. 5-chizma. Klapan prujinasini erkin uzunligining qiymatini о ‘lchash . 1-klapan prujinasining erkin uzunligi - 54,45 mm. 6-chizma. Klapan prujinasini siqilgan holatidagi uzunligi qiymatini о‘lchash. 2 – prujinani siqish moslamasi. 23

7-chizma. Klapan prujinasi egilganini о ‘lchash. a – klapan prujinasini egilganligi, k о ‘pi bilan 2,4 mm. (max) Klapan prujinalari о‘lcham qiymatlari meyoriy qiymatlardan farq qilsa, prujina yangisiga almashtiriladi. Klapanlarning egariga jips о‘rnatilganligini tekshirish uchun, silindrlar kallagini ustiga kerosin tо‘ldiriladi. Agar kerosin uch daqiqa mobaynida klapan kallagi klapan egari orasidan oqib ketsa, klapan egarga ishqalanib zichlanadi, ta’mirlanadi yoki yangisiga almashtiriladi. Klapanni klapan egari bilan tutashish kengligi jips birikishga va uzoq muddat ishlashga ta’sir kо‘rsatadi. Tutash kengligini о‘lchashdan oldin klapan va klapan egarini qurumlardan tozalash kerak. Klapan kallagining ishchi faskasiga yupqa qatlamda bо‘yoq surtilib, egarga jips о‘rnatiladi va egardan klapan olinib bо‘yoq izining kengligi о‘lchanadi. Klapanlarning faskasini tutashish kengligi 1,46¸1,66 mm oralig‘ida bо‘lishi kerak. Agar о‘lchangan qiymat meyoridagidan farq qilsa, yoki bir tekis tutashish hosil qilmagan bо‘lsa, klapan egarga ishqalab moslanadi. 24

8- chizma. Klapanni klapan egari bilan tutashish kengligini о‘lchash. v-kiritish va chiqarish klapanlari uchun tutashish kengligi – 1,46¸1,66 mm. 9-chizma. Klapan egarini zenkovkalash . 4-zenkovkalovchi moslama. 25

Klapan egarini zenkovkalashda kichik burchakga, keyin burchakni oshirib 45°gradusga yetkaziladi. Burchak ortib borishida zenkovkaga bosim kuchini kamaytirilishi yuzani silliqlanishiga olib keladi. Klapanni egarga ishqalab moslashtirish uchun, klapan kallagining faskasiga yupqa qatlamda ishqalash pastasi (jilvirlash kukuni bilan motor moyi aralashmasi) surtilib, maxsus moslama yordamida, uncha katta bо‘lmagan kuch bilan klapanni egariga bosib chap va о‘ng tomonga aylantiriladi, 10-chizma. Klapanni egariga ishqalab moslash. 1-qisqich; 2-kallak; 3-klapan; Klapanni ishqalab moslash jarayonida, klapan sterjenini va yо‘naltiruvchi vtulkani yeyilishdan saqlash uchun, ishqalanish yuzalariga toza motor moyi surtilib turiladi. Ishqalab moslash yakunida, pastdagi jilvirlash kukunining miqdori kamaytirib boriladi va yuza kulrang kо‘rinishga ega bо‘lganida, jarayon toza motor moyi bilan bajariladi. Qoniqarli natijaga erishilganligini, klapan kallagining ish faskasida va egarining ish yuzasida hosil bо‘lgan oqimtir kulrang tusdagi kamardan bilinadi. Ishqalab moslash nihoyasiga yetkazilganidan sо‘ng, klapan va egarlarni pasta va metall zararlaridan yuvib tozalanadi. 26

1 . 4 . GTM da uchraydigan asosiy nosozliklar va ularni bartaraf etish usuli. Q ismlarga ajratish. Q ismlarga ajratish – bu yi g‘ ma birikma va ta’mirlash obyektini ma’lum bir tartibda detallarga ajratishdir. Bо‘laklash jarayoni: tozalash, bо‘laklash, kо‘tarish-eltish va nuqsonlarni aniqlashlar kiradi. Bu ishlarning 60..65% mehnat hajmini qismlarga ajratish ishlari tashkil etadi. Avtota’mirlash korxonalarida qismlarga ajratish ishlarining о‘z vaqtida va sifatli bajarilishi ta’mirlash ishlarining samaradorligiga katta ta’sir kо‘rsatadi. Sex va uchastkalar 50% ta’mirlash obyektini qismlarga ajratish bо‘limidan olishadi. Bunda yaroqli detallar 6..10% ni ularning preyskurant bahosiga nisbatan ta’mir qilinganlari 30..40% ga, almashtiriladiganlari (yangisiga) 110% ni (nakladnoy harajatlar hisobiga) tashkil etadi. Avtomobil va agregatlarni qismlarga ajratishda ularning detallariga zarar yetkazmaslikka harakat kilish kerak. Yaroqli detallar soni va ishlash qobiliyatlari tiklanadigan detallarning mehnat hajmi qismlarga ajratish ishlari texnologiyasi va qanday tashkil etilganliklariga kо‘p jihatdan bog‘liq. Qismlarga ajratish ishlari bosqichma-bosqich bajariladi. (avtomobil- agregatlarga-uzellarga-detallarga).Chilangarlarning kismlarga ajratishda ish sharoiti va sifatini yaxshilash, kichik detallar yо‘qolmasligi uchun qismlarga ajratishning har bir bosqichda yuvish ishlari ham bajarilishi kerak. Qismlarga ajratish statsionar postlarda yoki oqim liniyalarda bajarilishi mumkin. Qismlarga ajratish ishlarining oqim shakli ish sifatini oshiradi va tannarxini kamaytiradi. Jumladan, qо‘llaniladigan bir xil asboblar soni 30% qisqaradi, texnologik jixozlar intensiv ishlashi 50%, ish unumi 20% oshadi. Avtomobil, agregat, uzel va detallarni q ismlarga ajratish tartibi operatsion va marshrut xarita lari asosida bajariladi. Bunda ishlab chi q argan zavod birgalikda ishlov bergan yoki muvozanatlangan detallarni b о‘ laklab aralashtirib yubormaslik kerak. Blok bilan о‘ zak podshipnik q op q o q lari, shatun q op q o g‘ i bilan shatun, tishlashish muftasi va blok, tirsakli val bilan maxovik va h .z. shatun q op q o g‘ i boltlari, maxovikni tirsakli valga q otirish boltlariga h am belgi qо‘ yish kerak. 27

Avtomobilda birikmalarning 70% ni rezbali birikmalar tashkil q iladi. Rezbali birikmalar oddiy, ishonchli, rostlashga va q ismlarga ajratish q ulay. Rezbali birikmalarni ajratishda q iyin sharoitda ishlagan rezbalarni yechish q iyinchilik tu g‘ idiradi. Bosim bilan biriktiriladigan birikmalarni ajratish mehnat hajmi umumiy mehnatning 20% ni tashkil etadi. Podshipnikli birikmalar – 28%, vtulkali 23%, shesternali 13%, paletslar, о‘qlar shtiftlar 11%ni, salniklar 8%ni tashkil kiladi. Qismlarga ajratish vositalari . Qismlarga ajratish vositalari –texnologik jarayonini bajarish uchun zarur bо‘lgan barcha qurollar yig‘indisi bо‘lib, jihozlar va uskunalardan iborat. Bular kо‘tarish-eltish mexanizm mashinalari (domkratlar, tallar, lebedkalar, har xil kо‘targichlar, kranlar, konveyerlar), qо‘l mashinalari (tayka, shpilka va shurupburagichlar) oddiy stendlar, universal (klyuchlar, otverkalar, borodoklar, syemniklar va h.z) va maxsus asboblar. Domkratlar oddiy kо‘targich mexanizmlar bо‘lib, ta’mirlash buyumlarini 400 mm balandlikka kо‘tarishga mо‘ljallangan. Reykali, vintli va gidravlik domkratlar bor. Harakat qо‘l yoki mexanik usulda amalga oshirilishi mumkin. K о‘ targichlar – pnevmatik va gidravliklarga b о‘ linadi. Kranlar – kо‘prikli, aylanuvchanlarga bо‘linadi. Konveyerlar – yuk olib yuruvchi, yuk sudrovchi, aravachali, plastinkali, rolikli va boshqa turlarga bо‘linadi. Qismlarga ajratish – ishlarining samaradorligini oshirish uchun, asosiy birikmalarni yechishda detallarga zarar yetkazmaydigan usullarni qо‘llash, mexanizatsiyalash va avtomatlashtirish hisobga mehnat hajmini kamaytirish kerak. Ilg‘or avtota’mirlash korxonalarining tajribasiga kо‘ra, qismlarga ajratish ishlari samarali vositalar bilan mexanizatsiyalashtirilsa podshipniklardan qayta foydalanish 15-20% ga mahkamlagichlar – 25%, kronshteynlar – 10% ga oshadi, 5-6 % ga ta’mirlash harajatlarini kamaytiradi. Hozirgi vaqtda qismlarga ajratish mexanizatsiya darajasi 20% dan oshmaydi, shu jumladan old kо‘prikni – 17%, dvigatel va harakat qutisini – 16%. Tahlillarga qaraganda qismlarga ajratish ishlarining 60% ni mexanizatsiyalashtirish mumkin. 28

Mexanizatsiyalash ishlariga ba’zi birikmalarning notexnologiyaviyligi, avtomobillar konstruksiyalarining har xilligi tо‘sqinlik qilmoqda. Rezbali birikmalarni ajratishni gayka-bо‘ragichlar bilan bajarish tavsiya qilinadi. Ulardan foydalanish ish unumini 3..4 marta oshiradi. Mehnat hajmini 15- 20% kamaytiradi. Rezbali detallarga kam zarar yetkazadi, ishchini kо‘p toliqtirmaydi va sharoitini yaxshilaydi. Uglerodli p о‘ latdan tayyorlangan avtomobil rezbali birikmalarni aylantiruvchi momentlar diapazoni. Rezba M6 M8 M10 M12 M14 M16 M20 M24 M27 Aylantiruvi momenti.n.m. 15.. 20 20.. 50 40.. 80 80.. 120 100.. 150 150.. 200 180.. 350 300.. 450 350.. 500 Presslar va syomniklarni qо‘ llanishi qо‘ l mehnatga nisbatan ish unumini 3-5 marta oshiradi. Asosiy kamchiligi detallarga k о‘ p zarar yetkazadi. Shuning uchun gidropress va induksion issi q lik usullari ishlab chi q ilgan. Gidropress usulda ajralish kerak bо‘lgan yuzaga yuqori bosimda yog‘ yuborilib yog‘li plyonka hosil qilinadi. Kamchiligi birikma tayyorlashda yog‘ yuborish kanavkalari kо‘zda tutilmaganligi keng qо‘llanilishiga tо‘sqinlik qilmoqda. Induksion-issiqlik usulida ajratilishi kerak detal qizitilib birikmalarda issiqlik oraliq hosil qilinib ajratiladi. Vaqt va rejim tanlanadi. Kamchiligi: detalni qizdirishga kо‘p energiya sarflanadi. Ifloslanish turlari va ularni tozalash usullari . Ifloslanish turlari h ar xil b о‘ lganligi sababli ularni tozalash va yuvish texnologik jarayoni k о‘ p bos q ichlidir. Bu h ar bir tozalash va yuvish bos q ichda ifloslikning tarkibi, q atti q ligi va detal yuzasiga singanligiga q arab amalga oshirish. Avtomobil va agregatlarning avvalo tashqi tomoni yuviladi, q ismlarga ajratilgan, ichki tomonlari yuviladi. Ajratilgan detalni tozalash va yuvish h am ifloslik turiga q arab bir necha bos q ichda amalga oshiriladi. 29

Avtomobilning ifloslanish turlari: 1.Ekspluatatsion: yо‘l iflosligi, tashilgan yuk qoldiqlari, lak-buyoq qoplamalari, yog‘lash materiallari, quyqalar, moy ifloslik qoldiqlari, asfalt smolo birikmalari, lak birikmalari, chirik quyindilar. 2.Texnologik: qirindi, abraziv zarralar, shlaklar, tekislash postlari, emulsiya qoldiqlari, obkatka vaqtidagi yeyilish mahsulotlari. Ekspluatatsion iflosliklar avtomobil ekspluatatsiyasi vaqtida texnologik aflosliklar avtomobilni tо‘liq ta’mirlash vaqtida hosil bо‘ladigan iflosliklardir. Yuk q oldi q lari va y о‘ l iflosliklari. Eng musta h kamlari beton, bitum va boshqalardir. Lak-bо‘yoq qoplamalari ifloslik sifatida ta’mirlash vaqtida rama, kuzov, kabina va boshqalarda tozalanadi. Dvigatelda yog‘ning eskirishi va yonishi natijasida eng qiyin ajraladigan iflosliklar, lak birikmalar kuyindilari hosil bо‘ladi. Bular karter devorlarida, tirsakli valda, moy nasosida, filtrda, yog ‘ trubalarida b о‘ ladi. Yog ‘ va yonil g‘ ining fizik- mexanik о‘ zgarishi, chang detallarning yeyilish ma h sulotlari mexanik aralashmalaridan h osil b о‘ ladi. Bu q oldi q lar asfalt-smolalar h am deb ataladi. Porshen va karbyurator yuzalarida va yonilg‘ining polimerlashi natijasida yupqa, qoplama hosil qilishi, lak birikmalar deyiladi. Chiriklar yonish kamerasi yuzalarida porshenning ustki qismida, kompression halqalarda, svechalarda, klapanlarda, forsunkalarda va kollekterlarda hosil bо‘ladi. Uglerod birikmalar quyidagilar: yog‘ neytral smolalar, oksid kislotalar, asfaltenlar, karbenlar, karboidlar va yonmas qoldiqlar. Neytral smolalar benzinda tо‘liq eriydi. Asfaltenlar 300 o S da koks va gazga ajraydi, benzolda, xloroformda eriydi. Karbenlar serouglerodda eriydi. Karboidlar hech narsada erimaydi. Ta’mirlash xо‘jaligi tozalashning mexanik, fizik, ximik, termik va har xil usullariga ega. Tozalash jarayonini tezlashtirish uchun qizdiriladi, bosim oshiriladi, tebratiladi va h.z. 30

$Mayda detallar (bolt, gayka va h.z) korroziyadan aylanuvchi barabanda abraziv aralash suyuqlik (eritma) vositasida mexanikaviy ishlov berish yо‘li bilan tozalanadi. Olti yoqli barabannning 1\3 qismgacha chinnining о‘lchamlari 8-16 mm keladigan bо‘lakchalari solinadi. Baraban ostiga о‘rnatilgan idishga ishqoriy eritma tо‘ldiriladi, korroziyadan tozalanish kerak bо‘lgan detallar barabanga qolgan 2\3 qismi tо‘lguncha solinadi. Bu qurilmada detallar korroziyadan quyidagi rejimda tozalanadi: baraban minutiga 16-30 marta aylanishi kerak, mexanikaviy ishlov berish 1,5-2 soat davom etadi, eritmaning harorati 60-70 o S bо‘ladi. Iflosliklarning yuza va tashqi kuchini kamaytirish uchun yuvish moddalariga yuza-faol eritish moddalari qо‘shiladi. Eritish modda molekulalari gidrofob ( suvda erimaydi moyda eriydigan) gidrofil (suvda eriydigan) qismlardan iborat. Zamonaviy yuvish kompozitsiyalari ML-51, ML-52 (moy iflosliklardan tozalash uchun. M: blok silindrlari va yog ‘ nasoslari) «Labomid-101», «Labomid- 102», «Labomid-103» ning kukun h oldagi 10-30 g\l suvli eritmalari detallarni tozalashda qо‘ llaniladi. I- nosozlik : Kompressiyani pasayishi 1.Svechalar yaxshi mahkamlanmagan. 1.Svechalar 2,0¸7,0 kg.m momentda mahkamlansin. 2. Silindrlar kallagining mahkamlovchi gaykalar bо‘shab qolgan. 2. Gaykalar 6,5¸7,0 kg.m momentda mahkamlansin. 3. Silindrlar kallagining qistirmasi shikastlangan. 3. Kistirma yangisiga almashtirilsin. 4. Kiritish va chiqarish klapanlaridagi issiqlik tirqishi meyorida emas. 4. Issiqlik tirqishi rostlansin: kiritish klapanida – 0,15 ± 0,02 mm chiqarish klapanida – 0,2 ± 0,02 mm 5. Klapan kallagi bilan klapan egari orasida jipsligi yо‘qolgan. 5. Klapanni egariga ishqalab moslansin. 6. Klapan sterjenida taqillaydi. 6. Klapan yoki yо‘naltiruvchi vtulka yangisiga almashtirib moslanadi. 7. Klapan prujinasi elastiklikni yо‘qotgan yoki singan. 7. Prujinalar yangisiga almashtirilsin. Kerakli о‘quv-jihoz , asbob-uskuna va ashyolar : - Uslubiy qо‘llanma; - TICO yoki MATIZ avtomobili; 31$ - GTM detallarining jamlamasi; - Chilangarlik dastgohi, ish stoli, kalitlar t о ‘plami; - Nazorat- о ‘lchov asboblari; - Yuvish-tozalash idishlari va ashyolar. 2. BOB. ASOSIY QISM. O‘QITISH METODIKASI . 2.1. Amaliy mashg‘ulotni rejalash va tashkil etish. 32