Issiqlik almashinuv aparatlarining konstruksiyasi, issiqlik tashuvchilar va ularning energetik hisobi - Fizika - Diplom ishlar

Issiqlik almashinuv aparatlarining konstruksiyasi, issiqlik tashuvchilar va ularning energetik hisobi

Yuklangan vaqt:

26.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

2673.5 KB

Ko'chirib olish

MUNDARIJA Kirish… ……………………………………………………………. . 3 I-b о b. Shamollatish tizimi 1.1 Ishlab chiqarish xonalarini shamollatish …………………………….. 10 1.2 Tаbiiy shаmоllаtish… ……………………………………............. 11 1.3 Sun’iy shаmоllаtish ………………………………………………. 15 1.4 Sun’iy sh а m о ll а tish qurilmal а rining tuzilishi v а ishl а shi. Ventilyatorlar…………………………………………….………... 16 II-b о b. H а v о ni m а r о ml а sh (k о ndensatsiyal а sh) tiziml а ri 2.1 N а m hav о term о din а mik а si………………………………………. 24 2.2 N а m hav о ning I -d-diagrammasi....................................................... 27 2.3 H а v о ni k о ndets а tsiyal а sh tiziml а rining prinsipi а l chizm а l а ri……………………………………………………......... 38 2.4 H а v о ni k о ndets а tsiyal а sh tiziml а rini s о vuqlik bil а n t а ’minl а sh m а nb а l а ri………………………………………………………….. 41 III-b о b. K о nvektiv issiqlik а lm а shinuvi (issiqlik berish) 3.1 Umumiy tushunch а l а r........................................................................ 46 3.2 Bin о l а rni s о vutish v а sh а m о ll а tishd а А rximed, Gr а sg о f, Reynolds mezonl а rining o‘z а r о b о g`l а nishi v а uning his о bi………………... 50 3.3 Erkin harakatlanishda issiqlik berilishi …………………………… 55 3.4 Tabiiy konveksiyada issiqlik berilishi …………………………… 57 3.5 Majburiy konveksiyada issiqlik berilishi ………………………… 62 Xulоsа… …………………………………………………………… 70 А d а biyotl а r...................................................................................... 71 Internet m а ’lum о tl а ri K I R I S H M а ml а k а timizd а energetik а ning riv о jl а nishi v а energetik а riv о jl а nishining k а tt а h а jmd а ishl а tilishi, а yniqs а t а biiy yoqilg’il а rd а n f о yd а l а nishning keskin o’sib b о rishi energiya resursl а ri tejash, ul а rd а n oqilona f о yd а l а nish energiyani tej а ydig а n v а qurilmalarni yar а tish h а md а а tr о f-muhitni muh о f а z а qilish k а bi

muhim v а zif а l а rni hal qilishni taqazo qiladi. Bu sohad а Prezidentimiz I. А .K а rim о v tm о nid а n bir qator muhim qarorl а r qabul qilingan Respublik а mizd а energiyani tejashg а qaratilg а n d а vl а t siyos а ti а m а lg а о shirilm о qd а . H о zirgi kund а quril а yotg а n yirik ishl а b chiqarish insh оа tl а ri qatorid а F а rg` о n а v о diysini elektr energiyasi bil а n munt а z а m t а ’minl а sh imk о niyatini ber а dig а n uzunligi 165 kel о metrlik А ngren issiqlik elektr st а ntsiyasi - "O`zbekiston", yuqori kuchl а nishli elektr uz а tish liniyasi b а rp о etilg а nini а l о hid а t а ’kidl а sh j о iz. Sird а ryo issiqlik elektr st а ntsiyasini "Sug’diyon а " kuchl а ntirish st а ntsiyasi bil а n b о g’l а ydig а n G’uz о r-Surh о n yuqori kuchl а nishli elektr uz а tish liniyal а ri v а T о shkent shahri elektr t а ’min о ti о b’yektl а ri l о yihalarini а m а lg а о shirish ishl а ri d а v о m ettirilm о qd а . Shuningdek, 2008 yili 2 ming 600 kil о metr ortiq ichimlik suvi h а md а 825 kil о metrd а n ziyod t а biiy g а z t а rm о ql а ri f о yd а l а nishg а t о pshirildi. K о rx о n а l а rni moderniz а tsiya qilish, texnik v а texn о l о gik qayta jihozl а shni yan а d а j а d а ll а shtirish, z а m о n а viy, m о sl а shuvch а n texn о l о giyal а rni keng j о riy etish, bu o`rinda ishl а b chiqarishni moderniz а tsiya qilish, texnik v а texn о l о gik qayta jihozl а sh, xalq а r о sif а t st а nd а rtl а rig а o’tish bo’yich qabul qilingan tarmoq d а sturl а rini а m а lg а о shirishni tezl а shtirish v а zif а si quyilmoqda. O`z n а vb а tid а , bu m а ml а k а timizning h а m tashqi, h а m ichki b о z о rd а b а rqaror m а vqeg а eg а bo’lishini t а ’minl а sh imk о nini ber а di. Elektr о energetik а tizimini m о derniz а tsiya qilish, energiya iste’m о lini k а m а ytirish v а energiya tejashning s а m а r а li tizimini j о riy etish ch о r а l а rini а m а lg а о shirish. Iqtis о diyotimizning raqobatb а rd о shligini yan а d а kuch а ytirish, а h о li f а r о v о nligini yuks а ltirish ko’p jihatd а n bizning m а vjud resursl а rd а n, birinchi n а vb а td а elektr v а energiya resursl а rid а n q а nch а lik tej а mli f о yd а l а n а о lishimizg а b о g’liqdir. Bugungi kund а iqtis о diyotimizni m о derniz а tsiya qilish, texnik v а texn о l о gik qayta jihozl а sh, uning raqobatb а rd о shligini keskin о shirish, eksp о rt s а l о hiyatini yuks а ltirishg а qaratilg а n muhim ustuv о r l о yih а l а rni а m а lg а о shirish bo’yicha d а stur ishl а b chiqilmoqda. D а stur his о b-kit о bl а rgi ko’ra mederniz а tsiya 3

v а rek о nstruktsiya qilish, texnik v а texn о l о gik qayta jihozl а sh bo’yicha l о yihal а r t а xmin а n 6 milli а rd d о ll а rni tashkil qiladi. Bugun T о shkent, N а v о iy v а T а llim а rj о nd а gi ucht а issiqlik elektr st а ntsiyasid а m а vjud bo’lgan tej а mk о rligi p а st g а z qurilmal а ri o’rnig а z а m о n а viy bug’-g а z qurilmal а rini b а rp о etish l о yihal а ri ustid а ish о lib b о rilmoqda. А lb а tt а , bu l о yihal а rni а m а lg а о shirish uchun k а tt а gin а investitsiya kerak bo’ladi. Lekin issiqlik energiyasi ishl а b chiqarishd а energiya m а nb а l а rid а n f о yd а l а nish h а jmini jahon st а nd а rtl а ri d а r а j а sid а qisq а rtirishg а erish а dig а n bo’ls а k, bund а n kel а dig а n s а m а r а s а rf qilingan h а r а j а tl а rni h а r jihatd а n to`l а q о pl а ydi O`zbekist о n Respublik а si О liy v а o’rt а m а hsus t а ’lim v а zirligid а bo’lib o`tg а n yig`ilish d а vl а timiz r а hb а ri Isl о m K а rim о vning j о riy yili 12 n о yabr kuni O`zbekist о n Respublik а si О liy M а jlisi Q о nunchilik p а l а t а si v а Sen а tining qo’shm а m а jlisid а gi m а ’ruz а sid а О liy v а o’rta m а hsus k а sb - hun а r t а ’lim tizimid а bir qator muhim v а zif а l а rni а m а lg а о shirishni t а q о z а et а di. Yig’ilishd а Prezidentimiz m а ’ruz а sid а belgil а ng а n v а zif а l а rning о liy v а o’rta m а hsus t а ’lim tizimid а so’zsiz а m а lg а о shirilishi bo’yicha ch о r а t а dbirl а r rejasi t а sdiql а ndi. Ung а ko’ra, m а ’ruz а d а ko’t а rilg а n k о ntseptu а l g’ о yal а rni o’rganish bo’yicha o’quv j а r а yonid а m а hsus kurs j о riy etish, m а ’ruz а d а bildirilg а n mul о h а z а l а r v а hul о s а l а rni t а ’lim mu а ss а s а l а rid а internet v а а xb о r о t - k о mmunik а tsiya texn о l о giyal а ri v о sit а l а rid а n f о yd а l а nilg а n x о ld а chuqur o’rganishni tashkil etish, bung а sohaning yetuk mut а x а ssisl а ri v а t а jrib а li pr о fess о r -o’qituvchil а rni keng j а lb qilish belgil а b о lindi. B а rk а m о l а vl о d yili M а ml а k а timizd а Prezident Isl о m K а rim о v r а hn о m о ligid а innov а tsi о n g’ о yal а rni ishl а b chiqarishg а keng t а tbiq etishg а а l о hid а e’tib о r qaratil а yotg а ni iqtis о diyotni moderniz а tsiya qilish, texnik v а texn о l о gik yangil а sh, qo’shimch а qiymatg а eg а , eksp о rtb о p m а hsul о tl а r ishl а b chiqarishni keng а ytirishd а muhim о mil bo’lmoqda. А njum а nd а imk о niyatl а rd а n s а m а r а li f о yd а l а nil а yotg а n t а l а b а - yoshl а rning ilmiy izl а nishl а ri, tadqiqotl а ri, g’oyal а ri yar а t а yotg а n yangilikl а ri h а qid а so’z yuritildi. Ilmiy - а m а liy а njum а nd а kimyo, neft v а g а z s а n оа ti k о rx о n а l а ri uchun m а l а k а li k а drl а r 4

t а yyorl а sh, ul а rning ilmiy s а l о hiyatini о shirish b о r а sid а h а m fikrl а r bildirildi. Ilmiy mun о z а r а l а rd а t а l а b а - yoshl а r t о m о nid а n yar а til а yotg а n 30 d а n ortiq ilmiy ishl а nm а l а r, g’oya v а l о yihal а r muh о k а m а etildi. O’zbekiston Respubkasi Prezidenti Isl о m K а rim о v Xit о y bilan o’rtasid а gi t а shrif d о ir а sid а kimyo, neft- g а z, energetik а , tr а nsp о rt s о hal а rid а yirik s а rm о yaviy l о yihal а rni а m а lg а о shirish to`g`risid а gi bitiml а r imz о l а ndi. Bu hujj а tl а r, juml а d а n, Dehq о n о b о d k а liyli o’g’itl а r z а v о dining ikkinchi n а vb а tini b а rp о etish, А ngren shahrid а а vtolm о bill а r v а qishloq xo`j а ligi texnik а si uchun shin а l а r ishl а b chiqarishni tashkil qilish, k о nveyer lent а sini ishg а tushirish, shuningdek, butadion kauchuk, suyultirilgan tabiiy gaz, metanol, monoxloruksusli kislota ishlab chiqarish, issiqlik elektr stansiyalarda yangi energiya bloklari qurish, kumir sanoatini modernizatsiya kilish va rivojlantirish zamonaviy elktrovozlar yetkazib berish kabi yo`nalishlarga karatilgan [1]. Butun dunyoda kuzga k o` ringan olim va mutaxassislar, jahondagi mashhur o‘quv yurtlari, nufuzli xalqaro vakillari ishtirokida O‘zbekistonda shakllangan ta’lim tizimini isloh etish modeli va uni amalga oshirish bo‘yicha to‘plangan tajribaning muhokama qilinishi biz uchun yuksak sharafdir 1 . Avvalo shuni ta’kidlash zarurki, bundan o‘n besh yil oldin qabul qilingan, Kadrlar tayyorlash milliy dasturi deb nom olgan ta’lim sohasini isloh qilish dasturi mamlakatimizda yangi jamiyat qurishning bosqichma-bosqich va tadrijiy rivojlanish prinsipiga asoslangan iqtisodiy va siyosiy islohotlarning biz tanlagan “O‘zbek modeli” –o‘z taraqqiyot yo‘limizning ajralmas tarkibiy qismidir. Ushbu dastur jiddiy izlanish va tadqiqotlarning jahondagi taraqqiy topgan ilg‘or mamlakatlar tajribasini umumlashtirishning natijasi sifatida o‘tmishda majburan singdirilgan kommunistik mafkuraning qolip va andozalaridan butunlay voz kechish, odamlarning birinchi navbatda, unib-o‘sib kelayotgan avlodning ongida demokratik qadriyatlarni mustahkamlashga qaratilgan bo‘lib, qisqacha 1 2 Prezident I. A. Karimovning “Yuksak bilimli va intelektual rivojlangan avlodni tarbiyalash-mamlakatni bar q aror tara qq iy ettirish va modernizatsiya q ilishning eng mu h im sharti” mavzusidagi xal q aro konferensiyaning ochilish marosimidagi nut q i. “Xalq so’zi gazetasi” 18 fevral soni. 5

aytganda, bu dastur xayotda o‘z fikriga, o‘zining qarashlari va qat’iy grajdanlik pozitsiyasiga ega bo‘lgan, har tomonlama yetuk va mustaqil fikrlaydigan shaxsni shakllantirishni maqsad qilib qo‘yadi. Mamlakatimizda 1500 dan ortiq yangi kasb-hunar kolleji va akdemik litsey barpo etildi. Siz, konferensiya qatnashchilarining ko‘pchiligi ushbu bilim maskanlari bilan tanishar ekansiz, ular o‘z me’moriy qiyofasi va texnik ta’minotiga ko‘ra eng yaxshi oliy o‘quv yurtlaridan aslo qolishmasligiga ishonch hosil qilishingiz mumkin. Kasb-hunar kollejlaridagi zamonaviy o‘quv laboratoriya, kompyuter va ishlab chiqarish asbob-uskunalari o‘quvchilar uchun umumiy fanlar bo‘yicha nafaqat to‘liq bilimlar hajmini egallash ayni vaqtda ushbu o‘quv yurtlardagi zamonaviy texnika va texnologiyalarni o‘zlashtirish imkonini ham beradi. Biz ta’lim tizimida o‘quvchilarning nafaqat keng bilib va professional ko‘nikmalarini egallashi, ayni paytda chet mamlakatlardagi tengdoshlari bilan faol muloqot qilish, bugungi dunyoda ro‘y berayotgan barcha voqea hodisalar, yangilik va o‘zgarishlardan atroflicha xabardor bo‘lish, jahondagi o`lkan intellektual boylikni egallashning eng muhim sharti hisoblangan xorijiy tillarni ham chuqur o‘rganishlari uchun katta ahamiyat bermoqdamiz. Ishonchim komilki, ta’lim sohasiga yo‘naltirilayotgan katta hajmdagi investitsiyalar O‘zbekistonning eng ilg‘or mamlakatlar qatorida joy olishiga zamin yaratadi. O‘zbekistonning ta’lim modeli eng zamonaviy talablarga javob beradigan ta’lim muassasalari barpo etish bilangina cheklanmaydi. Ushbu model, avvalombor, sifatga, ya’ni o‘qituvchilar, o‘quvchilar, talabalar, o‘quv dasturlari va pirovard natijada bilimlar sifatini oshirishga asoslangan. Bundan tashqari, globallashuv bilan bogliq ehtiyojlar ham hisobga olingan holda ishlab chiqilgan mazkur ta’lim modeli O‘zbekistonning Osiyoda, umuman, jaxon hamjamiyatida munosib o‘rin egallashini ta’minlash vositasi bo‘lib hizmat qiladi. Ta’lim va tarbiya mamlakat samaradorligi hamda raqobatdoshligini oshirishning muhim omillaridandir. Shu munosabat bilan O‘zbekiston budjetidan ta’lim sohasiga ajratilayotgan xarajatlar yalpi ichki mahsulotning 10-12 foizini 6

tashkil etayotganiga e’tiboringizni qaratmoqchiman. Mamlakat umumiy yillik budjetining qariyb 60 foizi ijtimoiy sohaga yo‘naltirilmoqda va buning yarmi ta’lim sohasiga tug‘ri keladi. Respublikamiz ilm- fani ham boshqa sohalar kabi markaz manfaati, va mafkurasiga xizmat qilar edi. Markazda bo`lgan tinimsiz taziqlarga qaramay 80- yilning ikkinchi yarmidan O`zbekiston ilm-fanida bir qator o`zgartmalar sodir bo`ldi. O`zbekiston fanlar akademiyasi, oily o`quv yurtlari tizimidagi ilmiy tatqiqot muassasalari ilmiy laborotoryalar o`z faoliyatini takommillashtirishga harakat qila boshladi. 1989- yil 28- noyabirda O`zbekiston fanlar akademiyasida bo`lib o`tgan uchrashuvda so`zlagan nutqida I.A Karimov ilm- fanni yuksaltirish borasida mavjud muommo va vazifalarga atroflicha to`xtalib o`tdi, unda fan sohasida. Kadrlarni yaratish va yoshartirish uchun, inteliktuol imkoniyatlarni mablag`lar ajratishni takidlaydi. Fanga iste`dodli yoshlarning kirib kelishini taminlash uchun oliy maktabning hatto umumta`lim maktablarining faoliyatini takomillashtirish rejalashtirilishida ushbu rejalarni muvoffaqiyatli amalga oshirish uchun quyidagi vazifalar belgilandi 2 . - Iste`dodli va iqtidorli yoshlarni izlab topish, qo`llab –quvvatlash hamda ularning qobiliyatihi ruvojlantirish uchun barcha shart- sharoitlar yaratish; - Maxsus respublika fondini tashkil etish hamda iqtidorli bolalar uchun maktablar va internatlar tarmog`ini vujudga keltirish, yosh olimlarga turli mukofotlar tasis etish. - Fanni mablag` bilan taminlash muammolarini ham puxta ishlab chiqish institlarni o`zgartirish . - Suv muammalari va atrof – muhutni muhofaza qilish unstit va boshqa bir qancha institlar tuzish. - Respublikada uzog`i bilan 2010- yilgacha ilmiy siyosat Konsepsiyasini hamda O`zbekistonda fan va texnikani rivojlantirishning tegishli dasturini ishlab chiqish. 2 O`zbekiston Respublikasi prizidenti I. A Karimovning ,,O`zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida ”asari 2011-yil , avgust . 7

O`zbekiston rahbari jamiyat taraqqiyotida olimlarning o`rni masalasiga to`xtalib o`tar ekan,, hozir har bir olim, ayniqsa jamiyatshunos olim o`z ilmiy faoliyatini respublika muammolariga o`z xalqi va butun mamlakatimiz taqdiriga muvofiqlashtirilishi lozim. Ravshankin bunday intilish jamiyatshunos olimlar ilmiy va ijtimoiy faoliyatning birligi xarakterini, ularning respublika ijtimoiy hayotidagi amaliy ishtirokini belgilab berishi kerak`` deb takidlash bilan birga, ijtimioy hodimlar o`z fikrlarini erkin, masuliyat bilan ifoda etishlari uchun sharoit yaratish, ularning ijodiy va ijtimoiy faolligini rag`batlantirish ilmiy tatqeqotlarini bajarish uchun davlat buyurtmalarining tanlov sestemasini shakillantirishni ham bayon etdi. Prezidentimiz ta`lim- tarbiya - ong mahsuli ayni vaqtda ong darajasini va uning rivojini ham belgilaydigan omildir. Binobarin ta`lim - tarbiya mazmunini o`zgartirmasdan turib ongni o`zgartirib bo`lmaydi. Ongni, tafakkurni o`zgartirmasdan turib esa biz ko`zlagan oliy maqsad ozod va obod jamiyatni barpo etib bo`lmaydi. 2012 yilni “Mustahkam oila yili” deb e‘lon qilganimizning zamirida ham mamlakatimizda inson manfaatlari ustivorligi, har bir insonning o’z xalqi, oilasi, vatani taqdiriga daxldor bo’lib yashash kabi ezgu maqsadlar mujassamdir. Ana shunday omillar tufayli yurtimizda tinchlik va barqarorlik mustahkamlanib, ko’p millatli mamlakatimizda o’zaro hurmat va hamjixatlik tobora keng qaror topayotgani hayotimizda asosiy hal qiluvchi kuchga aylanib borayotganini ta‘kidlash o’rinlidir. Prezidentimiz bugungi tinch-osoyishta kunlarning qadriga yetish, mustaqilligimizni mustahkamlash masalalari haqida to’xtalar ekan, o’sib kelayotgan yosh avlod istiqlolimiz tarixini chuqur o’rganishi, bunday kunlarga osonlik bilan erishilmaganini tushunib, anglab yetishi zarurligini a‘lohida ta‘kidladi 3 . Chunki ertangi kun yoshlar qo’lida. Hal qiluvchi kuch sifatida kirib kelayotgan yoshlarni qo’llab-quvvatlash, ularga ishonch bildirish lozim. O‘zbekiston Respublikasi davlat mustaqilligiga erishib, iqtisodiy va 3 O’zbekiston prezidenti I.A.Karimovning 2012 y,9may Xotira va qadrlash kunida so’zlagan nutqidan. 8

ijtimoiy rivojlanishning o‘ziga xos yo‘lini tanlashi kadrlar tayyorlash tuzilmasi va mazmunini qayta tashkil etishni zarur qilib qo‘ydi va qator chora-tadbirlar ko‘rishni: «Ta’lim to‘g‘risida"gi Qonunni joriy etishni (1992 yil); yangi o‘quv rejalari, dasturlari, darsliklarini joriy etishni, zamonaviy didaktik ta’minotni ishlab chiqishni, o‘quv yurtlarini attestatsiyadan o‘tkazishni va akkreditatsiyalashni, yangi tipdagi ta’lim muassasalarini tashkil etishni taqozo etdi 4 . Ishning dolzarbligi: Bitiruv malakaviy ishning dolzarbligi shu bilan xarakterlanadiki, mexnat obyektlarida talab etiladigan darajada tabiiy va sun’iy shamollatish tizimlari tanlanadi. Bu esa ish unumdorligini va shu obyektda xizmat qiluvchi xodimlarning unumli mexnat qilishligini ta’minlaydi va bunday sharoitni yaratuvchi shamollatish tizimlarining energiya tejamkorligini oshiradi. Ishning maqsadi va vazifasi: Havoni maromlash kondensatsiyalash usullarini, tizimlarini tanlash ularning vazifalarini belgilash va zamonaviy qurilmalarning texnik iqtisodiy ko‘rsatkichlarini tahlil etish. Bundan kelib chiqib quyidagi vazifalar bajariladi: - sanoat ishlab chiqarish korxonalarida ishlab chiqarish texnalogik jarayonlarni amalga oshiradigan binolarda mehnat qilayotgan insonlarning mehnat unumdorligini oshirish va talab etilayotgan sanitar norma talablarni bajarish maqsadida shamollatish tizimlaridan foydalaniladi. - mehnat obektlarida shunday shamollatish tizimlarini tanlash zarurki, obektda xizmat ko‘rsatuvchi xodimlar mehnat faoliyati davomida salbiy ta’sir ko‘rsatmasin. Buning uchun esa hosil qilinadigan sun’iy shamollatish, oqim tezligi, binoning ichki temperaturasi va namligini inobatga olgan holda tanlanadi. Ishning ilmiyligi: Bizga ma’lumki О‘zbekiston sharoitida tashqi muhit ta’sirida binolarda tabiiy shamollatish va aralash konveksiyaning vujudga kelishida Arximed, Grasgof, Reynolds mezonlarining о‘zaro bog‘lanishida asosiy rol о‘ynaydi. Ushbu bitiruv malakaviy ish aynan zamonaviy tabiiy shamollatish va sun’iy sovitish uskunalarining tuzilishi, ishlatilishi va ish jarayonini 4 Kadrlar tayyorlash milliy dasturi.1997 y,29 avgust. 9

ta’minlovchi nazariy sikl xisoblangan Arximed, Grasgof, Reynolds kriterial tenglamalarining о‘zaro bog‘liqligini о‘zgarishi bir vaqtda ishning ilmiyligini aniqlaydi. I-BOB. SHAMOLLATISH TIZIMI 1.1. Ishlab chiqarish xonalarini shamollatish Shamollatish tizimi ish jarayonida ishchilarga me'yoriy sharoit yaratib berishda hamkorlik qiladi. Ya'ni, ishchilarni charchashdan, chang va gazdan himoyalaydi hamda ish unumdorligini oshirishda muhim o'rin tutadi. 10

Birinchilar qatorida ishchilarning ish jarayonini o'rganib, shamollatish tizimiga bog'liqligini aniqlab, bu omillar havoning harorati, nisbiy namligi, tezligi va tozaligidir, degan edi Rossiya olimi I.I. Flaviskiy. Inson organizmi shunday tuzilganki, odam tanasidagi bo'lgan issiqlik doimo uzatilib turishi kerak. Shundagina odam o'zini sog'lom his qila oladi. Bu o'zgarishlarni termoregulatsiya deyiladi. Inson sog' bo'lsa, uning tana haroratiC 5, 36 da bo'ladi. Shamollatish ishlab chiqarish xonalaridagi havoni keragicha almashtirishni ta'minlaydi va ishlovchilar uchun hamda texnologik jarayonlarning borishi uchun qulay sharoit yaratadi. Shamollatish tizimi ishlab chiqarish xonalaridagi havoni keragicha almashtirishni ta'minlaydi va ishlovchilar uchun hamda texnologik jarayonlarning borishi uchun qulay sharoit yaratadi. Havoning harakatlanish usuliga ko'ra tabiiy va mexanik shamollatishlar bo'ladi. 1.2. Tabiiy shamollatish Tabiiy shamollatish ikki narsaning hisobiga bo'ladi: 1) tashqi va ichki xonalarning harorati farqiga (gravitatsion); 2)shamol bosimi hisobiga bo'ladi. Issiqlik bosimi (gravitatsion) — isigan va gravitatsion — sovuq hamda isigan havoning solishtirma og'irliklaridagi farq natijasida yuzaga keluvchi bosim. Tashqi va ichki havoning solishtirma issiqlik og'irlik farqi hisobiga paydo bo'ladi (1.1-rasm). 1.1- rasm. Issiqlik bosimi sxemasi. 11

Agar Tt t 1 , unda TI    ( I — shamollatiladigan havoni solishtirma og'irligi; y T - tashqi havoni solishtirma og'irligi). Issiqlik bosim quyidagi formula orqali ifodalanadi: ] [), ( 1 1 Pa h h h H T T         Shamol bosimi . Shamol binoning shamolga ro ' para tomonidan ta ' sir qilganda havoning yuqori bosimi , shamolga teskari tomonidan ta ' sir qilganida esa havoning past bosim yuzaga keladi . 1.2-rasmda shamol bosimining bino atrofida taqsimlanishi keltirilgan. Ortiqcha bosim "+" ishorasi bilan, past bosim esa "-" ishorasi bilan, shamolning yo'nalishi strelka bilan, shamolning tezligi sh bilan ko'rsatilgan. Ortiqcha bosim yoki siyraklanishning kattaligi ushbu formuladan aniqlanadi:   Pa va p sh , 2 2  bunda : a - aerodinamik koeffisient bo ' lib , u binoning tashqi to ' sig ' i yonidagi ortiqcha bosim yoki kam bosim to ' liq shamol bosimining qancha qismini tashkil etishini ko ' rsatadi , binoning shakliga bog ' liq bo ' lib , tajriba yo ' li bilan aniqlanadi : 1.2- rasm. Shamol bosimi sxemasi. 2 2shva - shamolning to'liq dinamik bosimi, Pa. Havo katta tezlikda harakatlanganda bosimlarning taqsimlanishi binoning katta- kichikligiga bog'liq bo'lmaydi. Bu hol har qanday shakldagi bino uchun aerodinamik koeffisientlari asl binoga o'xshatib geometrik usulda yasalgan namuna (model)da aniqlashga imkon beradi. Agar birgirta xonaning ochiq teshiklari yaqinida har xil bosimlar yuzaga kelsa, u holda shamol ta'sirida xonada havo almashinuvi (gaz almashinuvi) yuz beradi. 12

Xonada ikkita tuynuk orqali havo almashinuvini ko'rib chiqamiz. 1.2-rasmda shamol bosimi sxemasi ko'rsatilgan. Havo almashinuvini aniqlash uchun ochiq tuynuklarning yaqinidagi aerodinamik koeffisientlar 1a va 2a , to'siqlar kesimining yuzi yF va 2F , shuningdek, shamolning tezligi boshlang'ich ma'lumotlar bo'lib xizmat qiladi. Xona ichidagi havoning harorati tashqi havoning haroratiga teng, havoning zichliklari ham teng. Binodan tashqarida ochiq tuynuklari yaqinidagi havo bosimi (1.2) formuladan aniqlanadi: ) (, 2 2 1 1 Pa v a p sh  (1.1) ) (, 2 2 2 2 Pa v a p sh  (1.2) Xona ichidagi havo bosimi ma'lum emas. Shu sababli u xp bilan belgilanadi. Xona ichidagi havoni almashtirish uchun xp kattalik 2p dan katta va 1p dan kichik bo'lishi kerakligi sababli bu holda bosimlar farqi birinchi tuynukda xp p p    1 1 (1.3) ga, ikkinchi tuynukda esa 2 2 p p p x   (1.4) ga teng bo'ladi. Birinchi va ikkinchi tuynuklarda havo sarfi tenglamaga muvofiq quyidagiga teng:   2 1 1 1 2 p F G    (1.5)   2 2 2 21 2 p F G    (1.6) bunda 2 1 G G      2 2 2 1 1 1 2 2 p F p F      2 22 22 1 21 21 p F p F        (1.3) va (1.4) ifodalarga 1p va 2p qiymatlari qo'yilsa hamda ularni xp ga nisbatan yechilsa, ushbu ifbda kelib chiqadi: 22 22 21 21 2 22 22 1 2121 F F F F px          (1.7) p ning qiymati (1.3) va (1.4) ifodalarga qo'yilsa quyidagi formulalar hosil 13

bo'ladi:, 1 22 22 21 21 2 1 1     F F p p p   (1.8) , 1 21 21 22 22 2 1 2     F F p p p   (1.9) Keyin G ning qiymatini (1.10) ifodadan (1.7) tenglamaga olib kelib qo'yilsa, xonadagi havo almashinuvini aniqlash formulasi hosil bo'ladi: 22 22 21 21 2 1 2 2 11 ) (2 F F p p F F G           . (1.10) (1.11) ifodasini (1.8) tenglamaga qo'yganda yuqoridagi formulalar hosil bo'ladi. shp bilan belgilanadigan to'liq shamol bosimi qilib, 2 1 p p  bosimlar farqini olish mumkin: 2 1 p p psh    (1.11) U holda (1.12) tenglama quyidagi ko'rinishni oladi: 22 22 21 21 2 2 11 2 F F p F F G sh           (1.12) Yong'in chiqqanda binoning turli tomonlaridagi eshik va derazalarni ochib qo'yib, xonani jadal shamollatish kerak. Xonani devorlardagi tuynuk (deraza)lar, yuqorigi orayop- malardagi teshik (shaxta)lar va tomdagi tuynuklar hamda shedlarning oynali qismidagi framugalar orqali ham xonani shamollatish mumkin. Havoning infiltrlanishi deganda, asosan, derazalar va tashqi eshiklardagi tirqishlar orqali tashqaridan havo kirishi natijasida tartibsiz ravishda tabiiy havo almashinuvi tushuniladi. U har xil haroratlarda havoning zichligi turlicha bo'lishi tufayli yuz beradi. Shamol bo'lganda infiltrlanish kuchayadi. 1.3. Sun'iy shamollatish Sun'iy (mexanik) shamollatish ventilatorlar yordamida bajariladi. Sun'iy 14

shamollatish uch xil bo'ladi: 1.Havo beruvchi moslama (1.3- a rasm). Tashqi havo, havo taqsimlagich (1) dan o'tib havo tozalagich (2) da tozalanib, isitkich (3) da isitilib, ventilator (4) dan quvurlar orqali havo beruvchi tuynuk (5) lar yordamida sexga uzatiladi. Bunda ifloslangan havo derazani va eshikning tirqishlari orqali tashqariga chiqib ketadi. Bu sexga aloqasi bo'lmagan xonalar va tashqi muhitni ifloslantiradi. 1. Havo so'ruvchi moslama ( 1.3- b rasm). Sexdagi havo ventila torlar (4) yordamida, so'ruvchi tuynuklar (6) orqali sexdan so'rib olinadi. So'rilgan havo tozalagich (7) da tozalanib, quvurlar yordamida tashqi muhitga uzatiladi. Bu moslamaning kamchiligi, havo tashqi muhitdan tozalamasdan sexning ichiga kiradi. Bundan tashqari, sexning ichida havo bosimini kamaytiradi va ishchilarni shamollashuviga sabab bo'ldi. 2. Havo beruvchi va so'ruvchi moslama (1.3- d rasm). Bunda tashqi havo, avvalo changdan chang tozalagichlarda (2) tozalanib va mo'tadillanib (3) sovutilib sexga beriladi. Sexdan so'riladigan havo tozalagich moslamasida (7) changdan tozalanadi. Shamollatish tizimining sexidagi ishlatiladigan havo ikki — umumiy va mahalliy turlarga bo ' linadi . Umumiy so ' rish qurilmasi sexning shipi ostida yoki chordoqdan o ' tkaziluvchi so ' ruvchi havo o ' tkazgichlar ko ' rinishda ishlatiladi . Bunday qurilmalar o ' qsimon yoki markazdan qochma ventilatorlar bilan ta ' min - lanadi . Mahalliy so ' rish tizimi mashinalardan ifloslangan havoni yakka tartibda so ' rib oladigan dastgohga , so ' ruvchi havo almashtirgichlar va markazdan qochma ventilatorlarga ega . Paxta tozalash korxonalarida 2 xil mashinalarni aspiratsiya ( changli havoni so ' rish ) qilish usuli qabo ’ l qilingan : — faqat changli havoni mexanik transport yordamida mashinalardan ajraladigan zararli moddalarni so ' rib olish ( shneklar va ventilatorlar orqali ) va mashinalardagi chiqindilarni havo 15

1.3-rasm. Sun'iy shamollatish. a — havo beruvchi moslama; b — havo so'ruvchi moslama; d — havo beruvchi va so'rib oluvchi moslama; 1 — havo taqsimlagich; 2 — havo tozalagich; 3 — isitkich; 4 — ventilator; 5 — havo beruvchi; 6 — so'ruvchi tuynuk; 7 — havo tozalagich. transporti orqali so'rib olish. Mashinalardan chiqqan chiqindi va changli havoni faqat havo transporti yordamida bajariladi. 1.4. Sun`iy shamollatish qurilmalarining tuzilishi va ishlashi. Ventilatorlar Ventilatorlarning vazifasi sun'iy shamollatish, mo'tadillash va havo transportida havoni harakatga keltirishdan iborat. Ventilatorlar ikki xil bo'ladi: markazdan qochma va o'qsimon ventilatorlar. Markazdan qochma ventilatorlarning 1.4-rasmda sxemasi keltirilgan. Ishchi g'ildiragi (l)ning, ventilator aylanganida, markazdan qochma kuch hisobiga havo parraklari orasidan chig'anoqsimon kojux (2)ga tashlanadi. Natijada ishchi g'ildiragining kirish ichki qismida manfiy bosim hosil bo'ladi. Bosim kamligi natijasida havo so'ruvchi quvur (4)ga intiladi va ishchi g'ildirak 16

1.4-rasm. Markazdan qochma ventilatorining sxemasi 70 Ñ× (hamma o`lchamlari ishchi g`ildiragining diametriga nisbatan foizlarda berilgan). parraklari orasidan markazdan qochma kuch hisobiga havo kojuxga jo'natiladi, u yerdan chiqish yo'li orqali (3) quvurlarga uzatiladi. Ventilator C Ч -70 ning foydali ish unumdorligi 0,8 ga yetadi. Markazdan qochma ventilatorlar o'ng va chapga aylanadigan qilib yasaladi. O'ngga aylanadigan ventilatorlarning ishchi g'ildiragi, soat strelkasi bo'yicha aylanadi. Chapga aylanadigan ventilatorlarning ishchi g'ildiragi soat strelkasiga teskari aylanadi. Ishchi g'ildiragining diametriga qarab, ventilatorlarni qolgan o'lchamlari detsimetrlarda topiladi. Misol. O'qsimon ventilator №6 ishchi g'ildiragining diametri 6 dm yoki 600 mm (1.5-rasm). Aerodinamik sxemasiga qarab ventilatorlarning turi aniqlanadi. Ventilatorlar bir aerodinamik sxemada konstruksiyasi bir xil bo'lsa ham, seriyasi har xil nomerli bo'ladi. Ishchi g'ildiragining konstruksiyasi birinchi navbatda ventilatorlarning aerodinamik xarakteristikasiga bog'liq. Ishchi g'ildiragining parraklari oldinga, orqaga bo’qilgan va radial bo'lishi mumkin. Tolali materiallarni harakatga keltirishga havo transporti uchun changli ventilatorlar ishlatiladi. Ularning konstruksiyasi materiallarni ishchi g'ildiragining tiqilishini oldi olinadi. Shuning uchun g'ildiragi radial shaklda bo'lib, parraklar soni kam boiadi. Misol. СП 7-40. S harfl markazdan qochma ventilatorligini; P - changli; birinchi 17

1.5-rasm. O`qsimon ventilator: 1-qobiq; 2-parraklar; 3-elektromotor. soni o'lchamsiz to'liq bosim koeffisientini teng va 10 soniga ko'paytirilganligini; oxirgi ikki raqam — ventilator- laming tez harakatchanligini bildiradi. Ventilatorning to'la bosim koeffisienti quyidagi formula orqali aniqlanadi:2   p p (1.13) bunda P — ventilatorning maksimal foydali ish koeffisientida to'la bosim, Pa;  - havoning zichligi, kg/m 3 ;  - ventilator ishchi g'ildiragining tezligi, m/s. Ventilatorning tez harakatchanligi quyidagi formula orqali topiladi: p L p n n p L B   3 1 4 2 (1.14) bunda: V — ventilatorni tez harakatchanligi; L — ventilatorning ish unumdorligi, m./s; P — to'la bosim, Pa; n — ishchi g'ildirigining to'la aylanma harakati tezligi, 1/min. Yuqori bosimli chang ventilatorining markasi СП 7-40, unda oltita radial parrakli diskasiz g'ildiraklar bo'ladi. Bu ventilator-larning foydali ish koeffisienti 0,565 va bosimi 3600 Pa gachadir. Ventilatorlar paydo bo'ladigan bosimga qarab 3 guruhga bo'linadi: kam bosimli —1000 Pa gacha; o'rtacha bosimli —1000 dan 3000 Pa gacha va yuqori bosimli — 3000 dan 15000 Pa gacha. 18

Tolali materiallarni so'rishda o'rta va yuqori bosimli markazdan qochma ventilatorlar ishlatiladi. 1.6-rasmda changli markazdan qochma ventilator sxemasi keltirilgan. СП 6-46 seriyali. Bu ventilatorlarning bosimi -2000 Pa, 6,0 FIK . O'qsimon ventilatorlar. Ularda havoning kirish va chiqish yo'nalishi o'qqa parallel bo'lgani uchun o'qsimon ventilatorlar deb ataladi. O'qsimon ventilatorlarning tuzilishi markazdan qochma ventilatorlarga nisbatan oddiy va ixcham bo'ladi. Ularda bosim kam va foydali ish koeffisienti ham markazdan qochma 1.6-rasm. СП 6-46 seriyali markazdan qochma chang ventilatorining sxemasi. 1 —ishchi g'ildiragi; 2-ventilator qobig'i; 3— chiqib ketish yo'li; 4- havo kirish yo'li. ventilatorlarga nisbatan kam. O'qsimon ventilatorlardan havoni uzatishda kam bosimli ishlarda foydalanish lozim. Ventilatsiya tizimida korxonalarda ko'p ishlatiladigan seriyasi-MC o'qsimon (4) parrakli ventilatorlar (1.5-rasmga qarang), ish unumdorligi (2) dan 40 ming m 3 /soat, bosimi 300 Pa. Ko'p parrakli o'qsimon ventilatorlar U -12 ham ishlatiladi, ish unumdorligi 20 dan 200 m 3 /soat, bosimi 700 Pa. Hozirgi paytda, xonaning yuqori qismidan havoni chiqarib yuborish uchun tabiiy ventilatsiya yo'qligi sababli torn venti- latorlari ishlatilmoqda. Ular o'qsimon va markazdan qochma bo'lishi mumkin. So'rib oluvchi quvurlar bo'lmaganda 19

o'qsimon torn ventilatorlari umumiy havoni so'rib olish ventilatsiyasida ishlatiladi (1.7-rasm). 1.7-rasm. O'qsimon torn ventilatori: 1—temirbeton stakani; 2— himoyalovchi panjara; J-kollektor; 4— korpus; 5-elektromotor; 6—ishchi g'ildiragi; 7 diffuzor; 8-o'zi ochiladigan klapan; 9-zont; 10-lyuk. Markazdan qochma torn ventilatorlari , havoni so ' rib olishda ishlatiladi (1.8- rasm ). Ventilatorlarni aerodinamik xarakteristikasi (1.9- rasm ) ularning ish unumdorligi va bosimi , foydali ish koeffisienti orasidagi bog ' liqlik har xil aylanma harakatida ventilatorlarni tanlashda xizmat qiladi . Ventilatorlar uchun elektr motorning foydali ish quvvati quyidagi formula orqali hisoblanadi : , 1000 3600 1.1 .. uza B B kf P L N         (1.15) bunda: L — ventilatorning ish unumdorligi, m 3 /soat; 20

1.8-rasm. Markazdan qochma torn ventilatori: 7-temirbeton stakan; 2-o'zi ochiladigan klapan; 3— havoning kirish yo'li; 4— asosi; 5—yumshoq taglik; 6 —himoyalovchi silindr; 7—kojux; 8— ventilatorning o'matiladigan joyi; 9-qopqoq.VP — ventilatorning to'liq bosimi, Pa; mo'tadillash uchun 1200 700    BP Pa, havo beruvchi ventilatorlar uchun 500 400    BP Pa, havo tozalagichlar esa 1200 900    BP = Pa; B  — ventilatorning foydali ish koeffisienti; uza - uzatuvchi privodi elektromotordan ventilatorgacha remen 0,92-0,94 bo'lsa, mufta 97,0 95,0   uza bo'lsa koeffisient 1,1 bu quvurlarni mustahkam emasligini, germetikligini hisobga oladi. —Ventilatorlarni uch tenglik qonuni mayjud: 1-qonun — ventilatorlarning ish unumdorligi ularning g'ildiragini aylanma harakat tezligiga to'g'ri mutanosib: 1 2 1 2 n n L L  . (1.16) 2-qonun — ventilatorlarning bosimi ularning g'ildiragini aylanma harakat tezligi kvadratiga to'g'ri mutanosib: 21

1.9-rasm. TS4-70 №6 seriyali markazdan qochma ventilatorning xarakteristikasi.2 1 2 1 2         n n P P (1.17) 3-qonun - Ventilatorlarning quwati ular g'ildiragini aylanma harakat tezligiga to'g'ri mutanosib. 3 1 2 1 2       n n N N . (1.18) Bu qonunlar shuni ko`rsatadiki, ventilatorlarning ish unumdorligini orttirsak, unda elektromotorning quvvatini kubiga oshirishga to`g`ri keladi. 1-misol. Ventilator ish jarayonida soat m / 40000 3 havoni harakatga keltirib kW5,8 energiya sarflaydi. Ishchi g`ildiragining aylanma harakati hisobiga havo hajmini soat m / 50000 3 ga orttirsak ventilator valida quvvat qilib o`zgaradi? 22

Ventilatorlarning 1- va 3-qonunlari qo`llanilsa, quyidagi ifodalar hosil bo`ladi:432 31 32 31 2 1 L L n n N N   yoki 3 2 50000 40000 5,8     N bundan kW N 6, 16 5,8 4 5 3 2       . Bundan ko`rinib turibdiki, ventilatorning quvvati ikki baravar ortadi, ish unumdorligi esa faqat 25 % ortadi. Sababi shuki, quvurning ko`ndalang kesimi o`zgarmagan holda havoning tezligi ortadi; demak quvur ichidagi qarshilik tenglik qonuniga asosan havo tezligining kvadrati hisobiga ortadi [4]. II-b о b. H а v о ni m а r о ml а sh (k о nditsiyal а sh) tiziml а ri. 2.1 Nam havo termodinamikasi 23

Xonalarda amalga oshiriladigan maishiy va texnologik jarayonlar odatda, zararliklarni ajrab chiqishi bilan sodir bo`ladi. Ventilatsiya texnikasida zararliklar deb, umumlashtirilib xonaga ortiqcha issiqlik, namlik, gaz va bug‘lar, shuningdek, havo orqali kiradigan changlarga aytiladi. Konditsatsiyalashda xonadan ifloslangan havo olinib, tozasi uzatiladi. Shunday qilib, ventilatsiya va havoni konditsiyalash jarayonlarida havo asosiy ishchi muhitdir. Havoning xususiyatlari uning gazli tarkibi, issiqlik va namlik holati, zararli gazlar, bug‘lar, changlar mavjudligi bilan aniqlanadi. Bizning atrofimizdagi havo gazlar aralashmasidan tashkil topgan: azot gazi2 N ( % 13 78, hajmi bо‘yicha), kislorod 2 O (20, 9 %), inert gazlar argon va boshqalar ( % 0,94 ), 2 CO (0,03 %)-karbonat angidrid va boshqalar. Quruq havoni suv bug‘lari bilan aralashmasiga nam havo deyiladi. Havoni konditsiyalashda nam havo xususiyatlari kо‘riladi, chunki havoda namlikning borligi jarayonlar termodinamikasiga va odamlarning о‘zini yaxshi his etishiga katta ta’sir kо‘rsatadi. Nam havo, odatda, ikki ideal gaz aralashmasi deb kо‘riladi: quruq havo va suv bug‘lari. Dalton qonuniga kо‘ra: Pa bsP hqP bP ,.. ..   (2.1) Bu yerda bP -barometrik bosim, Pa (normal atmosfera bosimi Pa k3, 101 ); .. ,.. bsP hqP - mos ravishda quruq havoning va suv bug‘larining parsial bosimi, Pa . Ideal gazning holati Klapeyron tenglamasi bilan ifodalanadi: mPT PV  (2.2) Bu yerda: P - bosim, Pa ; V -hajm, 3 m -massa, kg ; P - gaz doimiysi, ) /( K kg J  ; T-temperatura (harorat), K. Quruq havo uchun ) /( 69, 286 .. K kg kJ P hq   , suv bug‘lari uchun ) /( 89, 461 .. K kg kJ R bs   . Shuning uchun: 24

T m V P hq hq .. .. 69, 286 , (2.3) T m V P bs bs .. .. 89, 461  . (2.4) Nam havoning asosiy parametrlari: 1. Havoning tarkibiy namligi deb, nam havoda uning kg1 quruq qismiga tо‘g‘ri keladigan suv bug‘larining massa miqdoriga aytiladi va d harfi bilan belgilanadi: kg g P P P P P T V P T V P m m d bs b bs hq bs hq bs hq bs / , 622 622 1000 69, 286 89, 461 1000 .. .. .. .. .. .. .. ..      . (2.5) 2. Havoning namlik sig`imi deb, to`la tо‘yingan nam havoda uning kg1 quruq qismiga tо‘g‘ri keladigan suv bug‘larining massa miqdoriga aytiladi va Td harfi bilan belgilanadi: kg g P P P P P T V P T V P m m d bs b bs hq bs hq bs hq bs / , 622 622 1000 69, 286 89, 461 1000 .. .. .. .. .. .. .. ..      (2.6) 3. Havoning nisbiy namligi deb, bir xil temperatura (haroratda) nam havodagi suv bug‘inlarining haqiqiy parsial bosimini tо‘la tо‘yingan suv bug‘larining parsial bosimiga bо‘lgan nisbatiga aytiladi va  harfi bilan belgilanadi: % 100 % 100 .. .. T Tbs bs d d P P    (2.7) Bu yerda:  - havoning suv bug‘lar bilan tо‘la tо‘yingan holatiga nisbatan tо‘yinish darajasini foizlar hisobida kо‘rsatadi; ..bsP - tо‘la tо‘yingan suv bug‘larining parsial bosimi faqat temperaturaga (haroratga) bog‘liq. 4. Havoning zichligi, 3 / , m kg  : Quruq qismi uchun: 3 .. .. .. / ,) ( 003488,0 m kg T P P RT P V T R V P V m qbs s hq hq q q q q q       (2.8) Suv bug‘lari uchun: 25

3 .. .. .. .. .. .. .. / , 002165,0 m kg T P T R P V T R V P V m bs bs bs bs bs bs bs     (2.9) Nam havo uchun: 3 .. .. .. .. .. / ), 001323,0 003488,0(1 ] 002165,0 ) ( 003488,0[1 m kg P P T P P P T V m m bs b bs qbs b bs hq          (2.10) Bu yerda: T-nam havoning temperaturasi, K; .. , bs b P P -mos ravishda atmosfera va suv bug‘larining bosimi, Pa . 5. Nam havoning issiqlik sig‘imi uning quruq qismi va suv bug‘larining issiqlik sig‘imlari yig‘indisiga teng: quruq qismi uchun ) /( 005,1 . K kg kJ Cqq   , suv bug‘lari uchun: ) /( , 0018,0 1000 8,1 1000 .. K kg kJ d d d C bs    (2.11) 6. Havoning entalpiyasi (issiqlik miqdori). Havodagi issiqlik miqdorini kо‘rsatadi va I harfi bilan belgilanib, kJ / ( kg quruq havo) birligida о‘lchanadi. Quruq havo entalpiyasi: kg kJt t C I hq hq / , 005,1 .. ..     . (2.12) Suv bug‘larining entalpiyasi: kg kJt r I bs / , 8,1 ..   (2.13) Bu yerda r - bug‘lanish issiqligi, C0 da kg kJ r / 22500 ga teng. Nam havoning entalpiyasi uning quruq va nam qismlarining entalpiyalari yig‘indisiga teng: 1000) 8,1 2500( 005,1 1000 .. .. d t t d I I I bs hq       , (2.14) kJ / ( kg quruq havo) Masalan: C t  0 va kg g d / 0 bо‘lganda havoning entalpiyasi nolga teng, shuning uchun entalpiya hisobi C t  0 dan olib boriladi. 26

2.2. Nam havoning d I diagrammasi Bu diagramma havoning hamma parametrlarini bir-biri bilan bog‘laydi. Diagrammani 1918-yilda prof. L.K.Ramzin taklif etgan. Qiya burchak koordinat sistemasida quriladi, absissa va ordinata o`qlari orasidagi burchak  135 ga teng (2.1-rasm). Abssissa о‘qi bо‘ylab havoning tarkibiy namligi miqdori d qо‘yiladi, ordinata о‘qiga esa uning entalpiyasi I . Bundan tashqari, diagrammada bir xil temperaturalar t (izotermalar), nisbiy namlik  , zichlik  , suv bug‘larining parsial bosimi ..bsP chiziqlari о‘tkazilgan. Diagramma konkret atmosfera bosimi uchun quriladi. Qurish paytida nam havoning termodinamik tenglamalaridan foydalaniladi. Masalan: Izotermalar const t qurish paytida entalpiya uchun bо‘lgan: 1000/ ) 8,1 2500( 005,1 d t t I    Tenglamadan foydalanamiz. const t bо‘lganda: bdaI  , Bu yerda a va b -о‘zgarmas sonlar. Bu tо‘g‘ri chiziq tenglamasi, demak izotermalar ham tо‘g‘ri chiziqli bо‘ladi. Har bir chiziqni kо‘rish uchun 2-ta nuqtani bilish yetarli. C t  0 chiziqli kо‘ramiz. Birinchi nuqtamiz koordinata boshida bо‘ladi, ya’ni C t  0 da kg kJ I kg g d / 0 , / 0   C t  0 da kg g d / 4 , kg kJ I / 10 1000/4)0 8,1 2500( 0 005,1       Ikkinchi nuqtamiz 10 ;4   I d . Ikkita nuqtalarni birlashtirsak C t  0 ga chizig‘ini topamiz. Shu usulda C t  1 da teng va boshqa izotermalar quriladi. Qolgan parametrlarning izochiziqlarini (о‘zgarmas parametr chiziqlari) ularning termodinamik tenglamalaridan foydalanib chiziladi. d I - diagrammasida kо‘rsatilgan nuqta havoning holatini kо‘rsatadi. Agarda 5 ta 27

parametrlardan:  , ,, , t d I ikkitasi ma’lum bо‘lsa, u holda d I diagrammasi yordamida qolgan hamma parametrlarni topish mumkin. 2.1-rasm. Nam havoning d I diagrammasi. Diagramma havo holatining faqat parametrlarini aniqlashda emas, balki uning holatini istalgan ketma-ketlikda va har xil jarayonlarda: qizdirilganda, sovitilganda, namlanganda, quritilganda, aralashtirilganda, о‘zgarishini qurish uchun juda qulaydir. Havoning asosiy parametrlaridan tashqari, d I diagramma yordamida yana ikkita parametrni topish mumkin. Bu parametrlar ventilyatsiya va havoni konditsiyalashning hisoblarida keng ishlatiladi: sht - shudring nuqtasining harorati va nt - nam termometr harorati (2.2- rasm). 28

2.2 -rasm. d I diagrammasida nt - nam termometr va sht - shudring nuqtasi haroratlarini aniqlash. Shudring nuqtasi deb, о‘zgarmas tarkibiy namlik miqdorida, havoning tо‘la tо‘yingan holatini aniqlaydigan nuqtaga aytiladi. Shudring nuqtasi shudring harorati bilan aniqlanadi - sht . Nam termometr harorati – bu temperaturani nam havo adiabatli namlanish jarayonini oxirida qabul qiladi. Namlangan batist materiali bilan о‘ralgan termometr yordamida о‘lchanadi. const tn chiziqlarining qiyaligi nt  . Taqriban nam termometrlarning temperaturasini const I va % 100  chiziqlardan foydalanib topish mumkin. Misol: C t C t n 0 0 20 , 30   , qolgan parametrlar topilsin ;. / 35, 11 ; / 4, 59 ; 3,5 hq kg g d kg kJ I kPa P    C t m kg kPA P sh p 0 3 2, 15 ; / 09,1 , 75,1 %; 40       ). 29

2.3 -rasm. d I diagrammasida havoni konditsiyalash tizimlari apparatlaridagi havo holatini о‘zgarish jarayonlarining qurilishi. Havoni konditsiyalashda uning issiqlik namligi holati о‘zgaradi. Bu о‘zgarishlarni hisoblash va kо‘rsatish uchun d I diagrammasidan foydalanish juda qulaydir. d I diagrammasida, havoning boshlang‘ich holatiga mos bо‘lgan 1-chi nuqtani va uning о‘zgargan holatiga mos bо‘lgan 2-chi nuqtani kо‘rsataylik (2.3 - rasm). Bu ikkita nuqtani birlashtiruvchi tо‘g‘ri chiziq, havoning issiqlik namlik holatining о‘zgarishni tavsiflaydi va jarayon nuri deb ataladi. d I diagrammasida jarayon nurining holati burchak koeffitsienti bilan aniqlanadi. Agar nam havo о‘zining holatini boshlang‘ich 1I va 1d oxirgi 1I va 2d qiymatigacha о‘zgartirgan bо‘lsa, unda quyidagi nisbatni yozish mumkin: 1000 1 2 2 2 d d I I    , (2.15)  - koeffitsienti kJ/kg birlikda о‘lchanadi. Bu parametr yana issiqlik namlik nisbati deyiladi, chunki u havo 1 kg namlik olinganda (yoki berilganda) issiqlik miqdori qanchaga о‘zgarganini kо‘rsatadi. Agar havoning boshlang‘ich parametrlari har xil bо‘lib, qiymatlari bir xil bо‘lsa, unda havo holatining о‘zgarishini ifodalovchi chiziqlar о‘zaro parallel bо‘ladi. 30

(2.15) ifodaning surati va maxrajini jarayonda ishtirok qilayotgan havoning sarfi G ga, kg/soat, kо‘paytirib, quyidagini topish mumkin: T W Q G d d G I I op T     1000 ) ( ) ( 1 2 2 2  (2.16) bu yerda T Q -havoning holati о‘zgarishi jarayonida almashinilgan tо‘liq issiqlik oqimi, kJ/soat; opt W - havoning holati о‘zgarishi jarayonida almashinilgan namlik sarfi, kg/soat. Jarayon chiziqlari d I diagrammada bir nechta usul orqali chizib tushuriladi: hisoblar asosida bevosita chizib tushurish; d I diagrammasidagi burchakli masshtabdan foydalanib tushirish; burchakli masshtab transportidan foydalanib tushirish. Isitish va sovitish jarayonlari. Isitish eng oddiy jarayon bо‘lib, unda quruq issiq sirtdan havoga konvektiv issiqlik almashinish orqali oshkora issiqlik beriladi. Bu jarayonda havoning tarkibiy namligi о‘zgarmaydi, shuning uchun d I diagrammasida isitish jarayoni const d  chizig‘i bо‘yicha pastdan yuqoriga yо‘nalgan bо‘ladi. Agar havoni 1 nuqtadagi ( 1 1, t , 2.4 -rasm) parametrlari bilan kaloriferda qizdirsak, unda bu jarayon 1 nuqtadan const d 1 chizig‘i bо‘yicha tik yuqoriga yо‘nalgan tо‘g‘ri chiziq bilan ifodalanadi. Havoga qanchalik kо‘p issiqlik berilsa, u shunchalik kо‘p qiziydi va const d 1 chizig‘i bо‘yicha isitilgan havoning holatiga mos bо‘lgan nuqtasi yuqoriroq joylashadi. 2.4 –rasmda u 2-chi nuqtaga mosdir, bunda har 1 kg havoning quruq qismiga 1I kJ issiqlik berilgan bо‘ladi. Sovuq quruq sirt bilan konvektiv issiqlik almashinish natijasida havo sovish jarayonida faqat oshkora issiqlikni beradi. d I diagrammasida bu jarayon const d 1 chizig‘i bо‘yicha yuqoridan pastga bо‘lgan yо‘nalishga mosdir; masalan, 1-chi holatdan 3-chi holatgacha havo soviganda (2.4 -rasm) 1 kg. havoning quruq qismidan 2I kJ issiqlik olingan bо‘ladi. Faqat oshkora issiqlikni berish bilan oqib о‘tadigan havoning sovitish jarayoni, 4-chi nuqtagacha (2.4 -rasm. qarang), ya’ni const d 1 nurning % 100  31

chizig‘i bilan kesishguncha sodir bо‘lishi mumkin. Bu nuqta havoning shudring nuqtasiga mosdir. Sovitish sodir etilsa, havodagi suvning bug‘lari kondensatsiyalanadi va havoning issiqlik, namlik holatining о‘zgarishi % 100  chizig‘i bо‘yicha pastga, chap tomonga yо‘nalgan bо‘ladi, masalan, 5-chi nuqtagacha % 100  chizig‘i bо‘yicha sovitish faqatgina oshkora issiqlikni berish bilan bog‘liqdir, shuning uchun bu jarayon murakkabroq bо‘lgan issiqlik va namlik almashish jarayoniga kiradi. 2.4-rasm. Isitish va sovitish jarayonlari kо‘rsatilgan d I diagrammasi. 1-havoning boshlang‘ich holati; 2- havoning oxirgi holati; 1-2- havoning holati о‘zgarish jarayoni. Adiabatik (izoentalpiyali) namlanish jarayoni. Suvning yupqa qatlami yoki tomchisi havo bilan kontaktda bо‘lganda ham termometr haroratini qabul qiladi. Bunday haroratga ega bо‘lgan suv bilan havo kontaktda bо‘lganda, havoni adiabatik (izoentalpiyali) namlanish jarayoni sodir bо‘ladi. d I diagrammada bunday jarayon const I chizig‘i bо‘yicha yо‘nalgan bо‘ladi (chapdan pastga о‘ng tomonga).Agar 1 holatidagi havo (2.5 -rasm) nam termometr harorati 1nt ga 32

teng bо‘lgan suv bilan kontaktda bо‘lsa, unda uning holati const I 1 chizig‘i bо‘yicha о‘zgaradi, masalan, 2-chi nuqtagacha, bunda 1 kg havoning quruq qismida 1d g. namlik assimulatsiyalanadi (aralashib ketadi). Mazkur jarayonda havoning oxirgi namlik bilan tо‘yingan holati 3-chi nuqtada jarayon nurining va % 100  egri chizig‘ining kesishgan joyidir. Kondensiyalashda kо‘pincha havoni rezirkulatsiyali suv bilan adiabatik namlashdan foydalaniladi. Buning uchun purkash kamerasida suv yana nasos yordamida olinadi. Suv havo bilan uzluksiz kontaktda bо‘lgach, ham termometr haroratiga yaqin haroratiga ega bо‘ladi va kichik miqdorda (1-3% gacha) bug‘lanib, kameradan о‘tayotgan havoni namlaydi. Haqiqiy jarayon const I chizig‘idan, nam havodagi suv bug‘i ulushining issiqlik sig‘imi ortishi natijasida biroz yuqoriga siljiydi, lekin bu siljish amalda yо‘q darajada kamdir. 2.5.-rasm. Havoni izoentalpiyali va izotermik namlanish rejimi kо‘rsatilgan d I diagrammasi. Nam termometr sharchasining sirtida sodir bо‘layotgan adiabatik jarayonni kо‘rib chiqaylik: wct G W I I 2 1 2 ) / (    yoki wct G W I I 2 1 2 ) / (    ; ( 2.17 ) 33

G W d d / 1000/ 1000/ 1 2    yoki G W d d / 1000/) ( 1 2    ; ( 2.18 ) ( 2.17 ) ifodani ( 2.18 ) formulaga bо‘lganda, olamiz: w n w ct ct d d I I      2 1 2 1 2 1000)] /() [(  (2.19) Shunday qilib, nam termometr sharchasining sirtidagi jarayon burchak koeffitsientining w nct  ga teng bо‘lgan qiymatida sodir bо‘ladi. Bu yerdan, aytish mumkinki, adiabatali (izoentalpiyali) jarayon faqat C tn 00 qiymatida bо‘lishi mumkin. Qolgan boshqa hollarda izoentalpiyalikdan chetga chiqish kuzatiladi. Izotermik namlanish jarayoni . Agar havoga, u quruq termometr bо‘yicha ega bо‘lgan haroratiga teng haroratli bug‘ berilsa, unda havo о‘zining haroratini о‘zgartirmasdan turib, namlanadi. Havoni bug‘ bilan izotermik namlanish jarayonini d I diagrammasida const t chiziqlar bо‘yicha kuzatish mumkin. Parametrlari 1-chi nuqta bilan aniqlangan havoga bug‘ berilsa (2.5-rasmga qarang), havoning holati const t 1 chizig‘i bо‘yichaо‘zgaradi (chapdan о‘ngga). Namlanishdan sо‘ng bu izoterma bо‘yicha havoning holati ixtiyoriy nuqtaga mos bо‘lishi mumkin, masalan, 2d namlik assimulyatsiyasida 4-chi nuqta. Mazkur jarayonda havoning oxirgi holati 1t chizig‘ining va % 100  chizig‘ining kesishish nuqtasi 5 dir. Issiqlik va namlik almashishdagi politropik jarayonlar . Kondensasiyalashda havo holatining о‘zgarishlari kо‘p jarayonlarda havoga bir vaqtning о‘zida issiqlik va namlikning berilishi yoki olinishi bilan bog‘liqdir. Havo holatining bunday о‘zgarishlari, masalan, xonalarda sodir bо‘ladi, bu yerda bir vaqtning о‘zida oshkora issiqlik va suvning bug‘lari ajralib chiqadi yoki bir vaqtning о‘zida havo sovitiladi va quritiladi. Havoda asimulyatsiyalangan issiqlik va namlik miqdorlarning ixtiyoriy nisbatida, havo holatining о‘zgarishini d I diagrammada har xil yо‘nalishga ega bо‘lgan chiziqlar bilan kо‘rsatish mumkin (2.6 -rasm). Agar havo quruq qismining sarfi G kg/soat bо‘lgan havo oqimiga, Q kJ/soat issiqlik va W kg/soat namlik berilsa, unda uning entalpiyasi I kJ/kg ga: I G Q   , (2.20) 34

tarkibiy namligi esa -d kg/kg ga о‘zgaradi: d G W   , (2.21) (2.21) va (2.22) tenglamalarning о‘ng va chap tomonlarining nisbati, d I diagrammasida havo holati о‘zgarishi jarayon nuri yо‘nalishining kо‘rsatkichi bо‘lib, burchak koeffitsienti: d I W Q    / /  , ( 2.22 ) ga tengdir. 2.6.-rasm. Nam havo holatining harakterli о‘zgarishlari: 1-2-quruq isish; 1-3-namlanib isish; 1-4- adiabatli namlanish; 1-5- quruq sovish; 1-6- qurutilib sovish; Xonalarda yoki kameralarda ishlov berilganda havo holatining о‘zgarishi uning entalpiyasi va tarkibiy namligi о‘zgarishiga olib keladi. Havoning boshlang‘ich holatini va sarfi G ni, tо‘liq issiqlik kirishi Q va havoga namlik berilishi W ni bilib,  kо‘rsatkichi va d I diagrammasidan foydalanib, havoning oxirgi parametrlarini aniqlash mumkin. Boshqa hollarda, qolgan kattaliklar berilgan bо‘lib, noma’lumlar qatorida: havoning sarfi G , issiqlik Q va nami W bо‘lishi mumkin. Ixtiyoriy  kо‘rsatkichi politropik jarayon, о‘z ichiga havo holatining 35

xamma mumkin bо‘lgan о‘zgarishlarini oladi (2.7-rasmga qarang). Misol: 1-havoning boshlang‘ich holati; 1-2 о‘zgarmas namlik miqdorida havoning isitish jarayoni 0 ;0 1 2 1 2     d d I I bu jarayon isitgichlarda oqib о‘tadi (kaloriferlarda):        0 1 2 1 2 1 2 21 I I d d I I  ; 1-3 havoni isitish va namlash jarayoni: 0 12 12 21     d d I I  ; 1-4 havoni adiabatali namlash jarayoni (adiabatali deb, nam havoning о‘zgarmas entalpiyasi bilan oqib о‘tadigan jarayoniga aytiladi, ya’ni havoga issiqlik berishsiz yoki olishsiz amalga oshirilgan jarayonga) 00 1414 14 41      dddd II  ; 1-5- о‘zgarmas namlik miqdorida havoni sovitish jarayoni (quruq sovitish):      1 5 1 5 51 d d I I  ; 1-6- havoni sovitish va quritish jarayoni: 0 1 6 1 6 61      d d I I  . d I - diagrammasida chiziqlarni qurish uchun burchak masshtabi quriladi. Bir xil koeffitsientiga ega bо‘lgan jarayonlar parallel chiziqlar bilan quriladi. Aralashish jarayonlari. Konditsiyalashda ba’zi bir hollarda, xonaga beriladigan tashqi havoni ichki havo bilan aralashtirishadi (ichki havoning resirkulatsiyasi, ya’ni qayta aylanish). Bir xil holatlardagi havo massalarini aralashtirishning boshqa hollari ham bо‘lishi mumkin. d I - diagrammasida havoning aralashish jarayoni, aralashayotgan havo massalarining holatini aniqlovchi nuqtalarini birlashtiruvchi tо‘g‘ri chiziq bilan kо‘rsatiladi. Agar 1- holatida bо‘lgan (2.7-rasm) G miqdordagi havoni, 2-holatida bо‘lgan nG miqdordagi havo bilan aralashtirilsa, unda 3-aralashma nuqtasi 1-2 kesmani yoki 21 t va 21 d bо‘lgan uning proyeksiyalarini 1-2, 3-2 qismlarga yoki 36

23 31 ,     t t va 23 31 ,     d d ga bо‘ladi. 4 1 2 3 2 1 23 31 23 31               nG G d d I I . (2.23) Shunday qilib, aralashma nuqtasini topish uchun, 1-2 tо‘g‘ri chiziqni yoki uning proyeksiyalarini 1n qismiga bо‘lib, 1-chi nuqtadan bir qism, qolgan n qismlarni 2-chi nuqtagacha о‘lchash qо‘yish lozim. Bunday chizish aralashma nuqtasining joylashishini aniqlaydi. Aralashma 3 nuqtasi % 100  chizig‘idan rastroq bо‘lishi ham mumkin. Aralashish natijasida tuman hosil bо‘lganini (havodagi suv bug‘laridan tomchilar hosil bо‘lishini, kondensatsiyalanishini) kо‘rsatadi. 2.7-rasm. Har xil holatidagi ikki massa havoning aralashish rejimi tasvirlangan d I - diagrammasi. 2.3. Havoni kondinsatsiyalash tizimlarining prinsipial chizmlari Havoni konditsatsiyalash tizimlarining ( HKT ) prinsipial chizmalari quyidagilarga bо‘linadi: - bir zonali tо‘g‘ri oqimli markaziy HKT ; - kо‘p zonali tо‘g‘ri oqimli markaziy HKT ; 37

- mahalliy-markaziy HKT ; - mahalliy HKT . Bir zonali tо‘g‘ri oqimli markaziy HKT (2.8-rasm), asosan, issiqlik va namlik ajralishi maydoni bо‘yicha bir tekisda va bir xil bо‘lgan katta xonalarda qо‘lllaniladi. Xonaga uzatiladigan havoga ishlov berish yil davomida markaziy havoni konditsiyalash qurilmasida ( HKQ ) bajariladi. Issiqlik rejimlarini bir tekis va bir xil bо‘lishi natijasida, ichki havoning haroratini ushlab turilishi hamma xonalarga uzatiladigan havoning haroratini ushlab turilishi hamma xonalarga uzatiladigan havoning haroratini avtomatik ravishda rostlash yо‘li bilan ta’minlanadi. Odatda, HKT yil davomida ishlaganda ichki havoning hisobiy parametrlari yilning issiq va sovuq davrlari uchun har xil etib belgilanadi. Kо‘p zonali tо‘g‘ri oqimli markaziy HKT (2.9-rasm), asosan, issiqlik va namlik ajralishlari maydoni bо‘yicha bir tekis va bir hil bо‘lmagan katta xonalarda, yoki kо‘p xonali binolarda qо‘llaniladi. 2.8-rasm. Bir zonali tо‘g‘ri oqimli markaziy HKT : 1-issiqlikni qayta ishlatish uchun issiqlik almashtirgichlar; 2- I - chi bosqich havo isitkichlari; 3-sug‘orish kamerasi; 4- II -chi bosqich havo isitkichlari; 5-havo uzatish ventilatori; 6-havo tarqatish qurilmalari; 7-xonadagi haroratni nazorat 38

qilish datchigi; 8-sо‘rma ventilator; 9-chiqarib yuboriladigan havodan issiqlikni qaytarib olish uchun issiqlik almashtirgichlar. Mazkur HKT da II bosqich havo isitkichlari har bir zonaning havo uzatish quvurlarida о‘rnatilgan bо‘lib, zona havo isitkichlari vazifasini bajaradi. 2.9-rasm. Kо‘p zonali tо‘g‘ri oqimli HKT : shartli belgilar 4.8-rasm bо‘yicha. Ichki havoning haroratini doimiy qilib ushlab turish uchun II bosqich havo isitkichlarga xizmat kо‘rsatish zonalarida о‘rnatilgan haroratni nazorat qiluvchi datchiklaridan boshqaruv impulslari beriladi. 2.9-rasmda kо‘rsatilgan misolda uchta xizmat kо‘rsatish zonasi qabul qilingan. Amaldagi HKT da zonalar soni о‘nlab bо‘lishi mumkin. Mahalliy-markaziy HKT da yuqorida keltirilgan imkoniyati bor, chunki xonalarga tashqaridan faqat sanitariya-gigenik talablarga kо‘ra aniqlangan minimal havo miqdori uzatiladi (2.10-rasm). Xonaga uzatiladigan havoning parametrlarini unda oqib о‘tayotgan issiqlik-namlik jarayoniga muvofiqlashtirish uchun har bir zonada о‘tkazgich agregatlari о‘rnatilgan. Ular orqali havo reserkulatsiyalanib (qayta aylanib) talab etilgan parametrlarga ega bо‘ladi. Mahalliy-markaziy HKT larga hozirgi vaqtda keng tarqalgan chillyer va fankoyllar tizimlarini misol qilib kо‘rsatish mumkin. Bunday tizimlar kо‘p 39

xonalarga ega bо‘lgan binolarda, masalan, mehmonxonalarda, ofislarda va h.k., bir vaqtning о‘zida bir-biriga 2.10-rasm. Mahalliy-markaziy HKT : 9 1 belgilar-4.9-rasm bо‘yicha; 10-ichki resirkulatsiyali havoga issiqlik ishlov berish uchun mahalliy yetkazgich agregati. Bog‘liq bо‘lmagan holda xonalardagi ichki haroratni sozlash imkoniyatini yaratadi. Mazkur tizimlarda sovuqlik manbai chillyer ishlatiladi. Fankoyl-xonalarda о‘rnatilgan yetkazgich agregatidir, ya’ni о‘z ichiga issiqlik almashtirgichni, ventilatorni, filtr va boshqaruv pultini olgan qurilma. Mahalliy HKT , odatda, alohida olingan xonalarga xizmat kо‘rsatish uchun ishlatiladi. Bunday tizimlar, asosan, turar-joy va jamoat (ofislar) binolarida qо‘llaniladi. Mahalliy HKT larda hozirgi vaqtda keng tarqalgan split-tizim konditsionerlari tizimlarini misol qilib keltirish mumkin. Split-tizim konditsionerlari tashqi va ichki bо‘limlaridan iborat. Tashqi bо‘limda kompressor, kondensator va ventilyator joylashgan bо‘lib u binoning devorida, tomida yoki chordog‘ida о‘rnatilishi mumkin. Ichki bо‘limi havo kondensatsiyalanayotgan xonaga bevosita о‘rnatiladi va xona ichidagi havoni 40

isitish yoki sovitish, tozalash va havo xarakatini ta’minlash uchun xizmat qiladi. Split-tizim konditsionerlari xonaning devoriga, sxip yoki poliga, ustuniga о‘rnatilishi mumkin. 2.4. Havoni kondensatsiyalash tizimlarini sovuqlik bilan ta’minlash manbalari. О‘zbekiston sharoitida havoni kondensatsiyalash tizimlarini sovuqlik bilan ta’minlashda quyoshli absorbsion sovitish mashinalaridan foydalanish mumkin. Bu sovutish mashinalari parokompressorli sovutish mashinalariga qaraganda elektr energiyasini ancha tejashga imkon beradi, chunki ularning ishlashi uchun elektr energiyasi emas, balki quyosh energiyasi kerak. Bunday sovutish mashinalarining yana bir afzalligi shundan iboratki, ular quyosh energiyasi qancha kо‘p bо‘lsa, shuncha kо‘p sovuqlik ishlab chiqaradi, ya’ni quyoshli issiq kunlarda havoni kondensatsiyalash tizimlariga kо‘proq sovuqlik talab qilinganligi bilan ularning unumdorligi ham shuncha ortib boradi. Absorbsion sovutish mashinalarining tuzilishi har xil bо‘lishi mumkin. Ularda kompressor vazifasini absorbentlar (suyuq moddalar) yoki absorbentlar (qattiq moddalar) bajaradi. Bu moddalar soviganda sovutish agentining past bosimida bug‘larini yutib (absorbsiya yoki absorbsiya hodisasi evaziga), qizdirilganida esa yuqori bosimda chiqaradi, ya’ni kompressor kabi ishlaydi, lekin elektr energiyasi о‘rniga issiqlik (quyosh) energiyasini sarflaydi. Amaliyotga tatbiq qilish uchun an’anaviy (elektr) energiyasini sarflamaydigan va ishonchliligi bо‘yicha ustunlikka ega bо‘lgan adsorbsion geliosovutish qurilmalardan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Absorbsion mashinalarga qaraganda (ularda elektr energiyasi suyuq absorbentni haydash uchun nasoslarda ishlatiladi) absorbsion mashinalarda elektr energiyasi umuman ishlatilmaydi, chunki qattiq absorbent harakatga keltirilmaydi. Shuning uchun faqat shu turdagi sovutish mashinalarini kо‘rib chiqamiz. 1977-yilda davriy harakatli absorbsion geliosovutish qurilmasi (2.11-rasm) 41

ixtiro qilingan (muallif Y.K.Rashidov). Bu ixtiroda ikki fazali gidrotermodinamik jarayon qish paytida isitish maqsadida sovutish agentini kondensatsiya issiqligidan foydalanish va yoz paytida absorbentni о‘ta qizib ketishdan saqlash orqali qurilmaning samaradorligini va foydalanish ishonchliligini oshirish uchun qо‘llanilgan. Qurilma qattiq absorbent (2) bilan tо‘ldirilgan generator (1), kondensator (3), suyuq sovutish agentining resiveri (4), bug‘latgich (5), berkitish ventili (7) berkitish ventilli quvur (6), aylanib о‘tish quvuri (8), teskari klapan (9), qо‘shimcha reziver (10) va (12) bosim patronli termosozlagich ventil (11) dan tashkil topgan. Qurilma ikki rejimda ishlaydi. Yozgi rejimda 6 quvurdagi berkitish ventili (70 yopik bо‘ladi. Quyosh energiyasi ta’sirida generator (1) da absorbent (2) dan sovutish agentining, masalan, ammiakning bug‘lari ajralib chiqadi va kondensator (3) da suyultiriladi. Suyuq ammiak resivver (4), bug‘lagich (5) va qо‘shimcha resiver (10) da yig‘iladi. 2.11.-rasm. Davriy harakatli absorbsion geliosovutish qurilmasi (A.S.661199, 1979-yil, №17 byulletn): 1-generator; 2- qattiq absorbent; 3-kondensator; 4- pesiver; 5-bug‘latgich; 6-quvur; 7-berkitish ventili; 8-aylanib о‘tish quvuri; 9-teskari klapan; 10-qо‘shimcha resiver; 11-termosozlagich ventil; 12-bosim patroni. 42

Termosozlagich ventil C 100 ga sozlanadi. Harorat bundan oshganda termosozlagich ventil (11) ochiladi va qо‘shimcha resiver (10) dan suyuq ammiak generator (1) ni pastki qismiga qо‘yiladi, unda kapillar kuchlar ta’siri natijasida (2) absorbent bо‘yicha kо‘tarilib, uni о‘ta qizib ketishdan himoyalaydi. Quyosh botgandan sо‘ng generatordagi absorbent soviydi va ammiak bug‘larini shiddat bilan yutadi. Bunda qurilmada bosim tushadi, suyuq ammiak qaynaydi va sovuqlik ishlab chiqadi. Yozgi rejimda qurilma kunduzgi issiqlik, kechasi esa sovuqlik ishlab chiqadi. Qishda berkitish ventili (7) ochiq bо‘ladi va qurilma suyuqlik va bug‘ kanallari bо‘lingan issiqlik quvuri (teplovaya truba) kabi ishlaydi. Quyosh nurlari ostida absorbentdan ajralib chiqadigan ammiak bug‘lari kondensatorga kiradi, unda kondensatlanib, kondensator orqali oqib о‘tayotgan suvni isitadi. Suyuq ammiak (6) quvur bо‘yicha generatorga tо‘kiladi. Kо‘rib chiqilgan qurilmaning iqtisodiy samaradorligi undan yil davomida issiqlik va sovuqlikni ishlab chiqarishda foydalanish mumkinligidadir. Quyoshli davriy absorbsion sovutish qurilmalarning kamchiliklardan biri sovuqlikni kechasi ishlab chiqarishidir, havoni kondensatsiyalash tizimlariga esa sovuqlik, asosan, quyosh radiatsiyasi binolarni eng qizdirgan paytida kerak. Bu kamchilik Y.K.Rashidov ixtiro qilgan gelioadsorbsion sovutish qurilmasida (2.12-rasm) bartaraf etilgan. Kunduz kuni quyosh radiatsiyasi ta’sirida generator (1) da qattiq absorbentdan yuqori bosim ostida sovutish agentining bug‘lari ajralib chiqadi. Ejektor (10) soplosida bug‘lar kengayib, bug‘latgich (5) dan (7) tarmoq orqali sovutish agentining bug‘larini sо‘rib oladi. Bug‘latgich (5) suyuq sovutish agenti qaynab, sovutish amalini bajaradi. 43

2.12-rasm. Y.K.Rashidovning gelioabsorbsion sovutish qurilmasi (A.S.808794, 1981-yil, №8 byulletn): 1-generator; 2- kondensator; 3-drossel ventili; 4-resiver; 5-bug‘latgich; 6,7-bug‘latgichni generator bilan bog‘lanish tarmoqlari; 8-genertorni kondensator bilan bog‘lanishi; 9-teskari klapan; 10-ejektor. Bug‘lar aralashmasi kondensator (2) kiradi, unda u atrofdagi havo yoki suv bilan suyultiriladi. Suyuq sovutish agenti drossel ventili (3) orqali resiver (4) kiradi, undan esa bug‘latgich (5) quyiladi. Bu paytda teskari klapan (9) generator (2) va bug‘latgich (5) orasidagi bosimlar farqi hisobiga yopiq bо‘ladi. Quyosh radiatsiyasi bо‘lmagan, sutkaning kechki va tungi davrlarida, generator (1) tashqi havo bilan sovitiladi va undagi sovitish agentining bosimi qattiq absorbentdagi absorbsiya hodisasi hisobiga tushadi. Generator (1) dagi bosim bug‘latgich (5) dagi bosimdan kam bо‘lib qoladi. Teskari klapan (9) ochiladi va bug‘latgichda suyuq sovutish agentining sovuqlik ishlab chiqarish bilan bog‘liq past bosimdagi qaynashi boshlanadi. Paydo bо‘lgan sovutish agentining bug‘lari generator (1) ga tarmoq (6) orqali kiradi va qattiq absorbent bilan absorbsiyalanadi (yutiladi). Ertalab, quyosh chiqqanda, qurilma yuqorida qayd etilganidek, sovuqlik ishlab chiqaradi [4]. 44

III-Bob. Konvektiv issiqlik almashinuvi (issiqlik berish) 3.1. Umumiy tushunchalar Konvektiv issiqlik almashinuvi yoki issiqlik berish deb, qattiq jism bilan suyuqlik yoki gazlar orasidagi issiqlik almashinuviga aytiladi. Konvektiv issiqlik almashinuvi bir vaqtning о‘zida ikki usul: konveksiya va issiqlik о‘tkazuvchanlik yо‘li bilan amalga oshiriladi. Bunda issiqlik tarqalishi harakatlanuvchi muhitga (suyuqlik yoki gazga) uzluksiz bog‘liqdir. Issiqlik berish jadalligi kо‘p hollarda issiqlik tashuvchining issiqlik berish yuzasiga nisbatan harakat tezligiga bog‘liq bо‘ladi. Issiqlik tashuvchining harakati erkin yoki majburiy bо‘lishi mumkin. 45

Erkin harakatlanish yoki erkin konveksiya deganda tizimda suyuqlik yoki gazning tashqi jihatdan bir xil bо‘lmagan massaviy kuchlar maydoni (gravitatsion, magnit, elektr yoki inersiya maydonlari kuchlari) ta’siridagi harakati tushiniladi. Majburiy harakat yoki majburiy konveksiya tizim chegaralariga qо‘yilgan tashqi yuza kuchlari yoki tizim ichidagi suyuqlikka quyilgan massaviy kuchlarning bir xil maydoni; suyuqlikka tizimdan tashqari berilgan kinetik energiya hisobiga yuzaga keluvchi harakat hisoblanadi. Amaliyotda suyuqlik yoki gazlarda erkin konveksiya suyuqlikning issiq va sovuq zarrachalari zichliklarning farqi tufayli sodir bо‘ladi. Majburiy konveksiya esa tashqi kuch-ventilator yoki nasos ta’sirida sodir bо‘ladi. Suyuqlik oqishining tartibi konvektiv issiqlik almashinuvi yuzaga kelishining asosini tashkil etadi. 1884-yilda Reynolds о‘z tajribalari asosida suyuqlik harakatining laminar yoki turbulent bо‘lishini kо‘rsatib berdi. Suyuqlik zarrachalarining bir tekisda aralashmagan holda yuzaga kelishiga laminar oqim deyiladi. Bunda oqish yо‘nalishida normal bо‘yicha issiqlikning uzatilishi asosan issiqlik о‘tkazuvchanlik bilan amalga oshadi. Suyuqlikning issiqlik о‘tkazuvchanligi ancha kichik bо‘lganligi sababli tezlik uncha katta bо‘lmaydi. Oqish tezligi muayyan qiymatdan ortishi bilan harakat holati keskin о‘zgaradi, ya’ni tartibsiz harakat yuzaga kelib, oqim butunlay aralashib ketadi. Bunday oqim turbulent oqim deb ataladi. Turbulent oqimda issiqlik oqim ichida issiqlik о‘tkazuvchanlik orqali barcha zarrachalarning aralashishi bilan issiqlik oqimi tarqaladi, shuning uchun ham turbulent oqimda issiqlik almashinishi yuqoriroq bо‘ladi. Reynolds suyuqlikning quvurdagi о‘qish tartibi о‘lchamsiz qiymat bilan aniqlanishini kо‘rsatdi. Bu qiymat Reynolds soni deb ataladi. Laminar suyuqlik yoki gaz bir tekisda qatlam-qatlam bо‘lib harakatlanadi (2300 Re  ), turbulent 46

oqimda qatlamlar bir-biri bilan aralashib harakatlanadi (000 10 Re  ). Suyuqlik quvur bо‘ylab harakatlanishining о‘ziga xos xususiyatlari bor. Tezligi о‘zgarmas bо‘lgan suyuqlikning quvur bо‘ylab harakatini kо‘rib chiqamiz (3.1-rasm). 3.1-rasm Suyuqlik quvur bо‘ylab oqa boshlashi bilan devorlar yaqinidagi suyuqlik zarrachalari ishqalanish natijasida devorlarga yopishib qoladi. Natijada devorlar yaqinida tezlik nolgacha pasayadi. Suyuqlik sarfi о‘zgarmaganligi sababli tezlik quvur kesimining о‘rtasida kо‘payadi. Bunda quvur devorlarida gidrodinamik chegara qatlam hosil bо‘ladi.  oqim bо‘ylab bu qatlamning qalinligi ortadi. Tezlik ortishi bilan chegara qatlamning qalinligi kattalashadi. Suyuqlikning qovushqoqligi ortishi bilan qatlamning qalinligi ham ortadi. Bu о‘z navbatida suyuqlikdan qattiq jism sirtiga issiqlik berishni kamaytiradi. Suyuqlik quvur bо‘ylab laminar harakatda bо‘lganda hosil bо‘lgan chegara qatlam tufayli issiqlik almashinishi kam bо‘ladi, turbulent harakat yuzaga kelishi bilan harakatlanmay qolgan suyuqlik zarrachalarining harakat tezligi ortishi tufayli chegara qatlamning qalinligi kamayadi. Natijada issiqlik almashishi ortadi. Issiqlik berish jarayonini hisoblashda Nyuton-Rexman qonunidan foydalaniladi: F t t Q m d ) (   (3.1) 47

bu yerda: Q - issiqlik oqimi, Vt ;  -issiqlik berish koeffitsienti, K m Vt 2 / ; mt - atrof-muxit harorati, C ; dt - devor sirtining harorati, C ; F - issiqlik almashuv yuzasi, 2 m . Issiqlik berish koeffitsienti  -son jixatdan 1 sekund vaqt ichida 1 2 m yuzadan muxitga yoki muxitdan 1 2 m yuzaga haroratlar farqi ) ( m d t t  yoki C t t d m   1) ( a teng bо‘lganda berilgan issiqlik miqdoriga teng, agar m d t t  bо‘lsa, m d t t t    ; agar d m t t  bо‘lsa, d m t t t    bо‘ladi. Issiqlik oqimi zichligi: t q   2 /m Vt ga teng. (3.2) О‘xshashlik nazariyasi asoslari Konvektiv issiqlik almashinuvi kо‘p о‘zgaruvchanli va bir ma’noli differensial tenglamalar bilan izoxlanadi. Issiqlik berish koeffitsientini analitik hisoblash, tenglamalarni yechish juda kо‘p qiyinchiliklarga olib keladi. Shuning uchun о‘xshashlik nazariyasiga asoslanib, issiqlik berish koeffitsientini tajriba yо‘li bilan aniqlash katta ahamiyatga ega. О‘xshashlik nazariyasi tajriba qurilmalarida olingan natijalarni boshqa shunga о‘xshash hodisalarga tatbiq etish mumkinligini, ya’ni jarayonlar о‘xshashligini aniqlashga imkon beradi. Konvektiv issiqlik almashuvining asosiy о‘xshashlik mezonlari (sonlari)- Arxemed, Reynolds, Grasgof, Prandtl va Nussert mezonlaridir.       0 3 v g Ar  -bu tenglik muhitning erkin harakatlanish shartini ifodalaydi. v wx  Re - bu tenglik oqim inersiya kuchining qovushqoqlik kuchiga bо‘lgan nisbatini ifodalaydi. 48

2 3 v xt g Gr   - bu tenglik oqim kо‘tarilishi kuchining qovushqoqlik kuchiga bо‘lgan nisbatini ifodalaydi. a v/ Pr  -issiqlik tashuvchining fizik xususiyatini ifodalaydi.   1/  Nu - konvektiv issiqlik almashuvini ifodalovchi kattalik. bu yerda: w - issiqlik tashuvchining harakat tezligi, m/s ; x- geometrik aniqlovchi kattalik, m; v - kinematik qovushqoqlik koeffitsienti, /s m 2 ;   c a /  - harorat о‘tkazuvchanlik koeffitsienti, /s m 2 ; g - erkin tushish tezlanishi, 2 m/s ;  - hajmiy kengayish harorat koeffitsienti, 4 1 K ; m d t t t    - haroratlar farqi;  - issiqlik tashuvchining issiqlik о‘tkazuvchanlik koeffitsienti, Vt/mK .  - issiqlik berish koeffitsienti, K Vt/m 2 ; c - issiqlik tashuvchining issiqlik sig‘imi, K J/kg ;  - issiqlik tashuvchining zichligi, 3 kg/m . О‘xshashlik mezoni jarayonini matematik analiz qilish yо‘li bilan topish mumkin. Issiqlik almashuvi jarayonlarining о‘xshashlik mezonlari son jixatdan bir-biriga teng bо‘lishi kerak. Issiqlik almashuvi jarayonlarining о‘xshashligi bir xil mezon tenglamalari bilan izohlanadi. Konvektiv issiqlik almashuvining о‘xshashlik tenglamasi va mezon tenglamasi issiqlik tashuvchining turbulent harakatida (kо‘proq majburiy) quyidagi kо‘rinishda bо‘ladi: Pr) (Re,f Nu  (3.4) Issiqlik tashuvchining laminar (kо‘proq erkin) harakatida о‘xshashlilik tenglamasi quyidagicha bо‘ladi: Pr), (Gr f Nu  (3.5) 3.2. Binolarni sovutish va shamollatish Arximed, Grasgof, Reynolds mezonlarining o`zaro bog`lanishi va uning hisobi 49

Suyuqlik quvur bо‘ylab harakatlanganda oqimga qarshilik kuchlari ta’sirida suyuqlik harakati butun quvur kо‘ndalang kesimi va uzunligi bо‘ylab о‘zgarib boradi. Suyuqlik oqimi turbulent va laminar holatda bо‘lishi mumkin. Suyuqlikning fizik xususiyatlari о‘zgarishi tufayli laminar oqimda (2300 Re  ) noizotermik harakatda ikkita holat bо‘lishi mumkin –qovushqoq va gravitatsion qovushqoq. Bunday harakatlar uchun issiqlik berish qonunlari har xil va ular har xil mezon tenglamalari orqali izohlanadi. Laminar gravitatsion-qovushqoq holatda harakatlanayotgan issiqlik tashuvchining о‘rtacha issiqlik berish koeffitsienti taxminiy qiymatini quyidagi formula orqali hisoblash mumkin: å ä s s sd s sd sd Cr Nu      25,0 1,0 33,0 33,0 ) Pr Pr( ) Pr ( Pr Re 15,0 (3.6) bu yerda: å - quvur uzunligi  ning diametri d ga nisbatini hisobga oluvchi tuzatma. å ning d/ kattalikka bog‘liq ravishdagi qiymatlari jadvalda kо‘rsatilgan. О‘xshashlik mezonlaridagi indeks suyuqlikning yoki devorning о‘rtacha haroratlariga tegishliligini kо‘rsatadi. ( d -devor; s - suyuqlik ). Suyuqlik turbulent ( 10000 Re  ) harakatlanganda, 50/ d bо‘lsa, issiqlik berish koeffitsientining о‘rtacha qiymati  ni quyidagi formula orqali topish mumkin. 25,0 43,0 8,0 ) Pr Pr( Pr Re 02,0 ä s sd sd Nu    (3.7) d Pr -devordagi suyuqlikning о‘rtacha harorati bо‘yicha olinadi. Tо‘g‘ri tekis quvurda turbulent harakat qilayotgan gazning issiqlik berish koeffitsientini quyidagi formula orqali hisoblash mumkin.    43,0 8,0 )/( )/( Pr Re 022,0 s dxs dxs Nu (3.8) Agar ( 15 /  d x ) bо‘lsa, 1 1  va 15 ) / (  d x bо‘lsa, 12,0) / ( 38,1 d x ld   ga teng bо‘ladi. 50

Agar quvur diammetri dumaloq bо‘lmasa yoki ilonsimon shaklda bо‘lsa, hisoblashda bu e’tiborga olinishi kerak. Masala. Ichki 1d va tashqi 2d diametri gorizontal pо‘lat quvuri о‘tkazgichda о‘rtacha v tezlikka ega bо‘lgan va Tt temperaturali issiq suv harakatlanadi. Quvurli о‘tkazgich issiqlik izolyatsiyaga ega va t temperaturali havoning tabiiy konveksiyasi bilan sovitiladi. Suvdan havoga issiqlik uzatish koeffitsienti K; 1 m quvurli о‘tkazgichdan issiqlik yо‘qotishlari q ; pо‘lat quvurli о‘tkazgichning tashqi sirtidagi 2ct (issiqlik izolyatsiyasiz bо‘lganda) va issiqlik izolyatsiyasi Èt (issiqlik izolyatsiyali bо‘lganda) temperaturalari; issiqlik izolyatsiyasining foydali ish koeffitsienti È aniqlansin. Hisoblashlar uchun ma’lumotlar . C t C t ì d c ì ì d ì d B T H         0 ; 110 ; 35,0 ; / 4,1 ; 194,0 ; 184,0 2 1  ; ) /( 046,0 Ê ì Âò È   -issiqlik izolyatsiyasi (mineralli momiq) materialning issiqlik о‘tkazuvchanlikning koeffitsienti. Qо‘shimcha ma’lumotlar: ) /( 57 Ê ì Âò C   -quvur materialining issiqlik о‘tkazuvchanlikning koeffitsienti, St 3 markali pо‘lat. Yechish: 1. Issiqlik izolyatsiyasiz bо‘lganda. Masala yaqinlashishning ketma-ketlik usulida yechiladi. Yaqinlashishning boshlang‘ich holatida, quvur ichki sirtining о‘rtacha temperaturasi suvning о‘rtacha temperaturasiga C tT  110 bо‘lganda 1-jadvaldan: ñ ì vT / 10 268,0 6   formula bо‘yicha: 4 6 10 1, 96 10 268,0 184,0 4,1 Re       T Shunga asosan, 44 10101,96Re  T , quvurdagi suv oqimi turbulent bо‘ladi. Belgilovchi temperatsura sifatida C tOT  110 ni qabul qilib, 1-jadvaldan: ) /( 685,0 Ê ì Âò  ; 1 / 57,1 Pr 1   T T olinadi. Formula bо‘yicha Nusselt soni aniqlanadi: 9, 1633 ) 57,1( ) 961000( 023,0 3/1 8,0   T Nu 51

Ifodadan quvurning ichki sirtiga issiqlik berish koeffitsienti aniqlanadi:) /( 9, 6082 184,0 685,09, 1633 2 1 Ê ì Âò    . Birinchi yaqinlashishda C tc  100 2 olinadi. Belgilovchi temperaturasi C tOB     50 2 100 0 . Jadvaldan: 0/2, 10 58, 18 ); /( 10 79,2 6 2       B B v Ê ì Âò  ; 1 3 10 1,3 ) 50 273/(1 ; 71,0 Pr        K B B  . Formula bо‘yicha Grasgof soni aniqlanadi: 7 6 3 10 707,1 ) 10 58, 18( 100 194,0 10 1,3 8,9           B Gr Formula bо‘yicha Nusselt soni aniqlanadi: 3, 93 ) 71,0 10 707,1(5,0 25,0 7    B Nu Formula bо‘yicha quvurning tashqi sirtidan issiqlik berish koeffitsienti aniqlanadi: ) /( 01,6 194,0 10 79,23, 93 2 2 2 Ê ì Âò      . Formula bо‘yicha issiqlik izolyatsiyasiz bо‘lganda quvurning tо‘la termik karshiligi aniqlanadi: Âò Ê ì Â /) ( 875,0 914,0 01,6 1 184,0 194,0 ln 57 2 1 184,0 9, 6082 1        . Silindrik devor orqali issiqlik uzatishning chiziqli koeffitsienti: ) /( 143,1 875,0/1 Ê ì Âò Ê Â   . Issiqlik oqimining zichligi: m Vt q / 1, 402 )0 110( 14,3 143,1     . Quvurning ichki sirtidagi temperaturasi: C d xq t t T C           110 1,0 110 ) 184,0 9, 6082 14,3(/1, 402 110 1 1 1 1 1  . Quvurning tashqi sirtidagi temperaturasi: C d xq t t B C       8, 109 8, 109 0 1 1 2 2 2  . 2. Issiqlik izolyatsiyali bо‘lganda. Birinchi yaqinlashishda quvurning ichki sirtdagi issiqlik berish intensivligi 52

izolyatsiyasiz bо‘lgan holdagidek qabul qilinadi: izolyatsiyasining tashqi sirtdagi temperaturasi C tÈ  20 . Belgilovchi temperaturasi 1 3 10 5,3 ) 10 273/(1 ; 10 2/) 20 0(           K C tOB  ) /( 10 51,2 2 K m Vt     . c m vB / 10 66, 14 2 6   olinadi. Grasgof soni: 9 2 6 3 10 117,1 ) 10 66, 14( 20 35,0 10 1,3 8,9           B Gr . Nusselt soni: 92, 83 ) 71,0 10 117,1(5,0 25,0 9    B Nu Quvurning tashqi sirtidan issiqlik berish koeffitsienti: ) /( 01,6 35,0 10 51,2 92, 83 2 2 2 K m Vt      . Tо‘la termik qarshiligi: Vt K m RÈ /) ( 886,6 475,0 41,6 10 934,8 4       . Issiqlik uzatish koeffitsienti: ) /( 145,0 886,6/1 K m Vt KÈ   . Issiqlik oqimining zichligi: ) /( 287, 47 110 14,3 145,0 K m Vt qÈ     . Izolyatsiyaning tashqi sirtidagi temperaturasi: C d xq t t H B H       8 3,8 0 1 1 1 . Ikkinchi yaqinlashishda C tH  10 olinadi. Jadvaldan C tOH  5 bо‘lganda: 3 2 6 2 10 6,3 278/1 ; 71,0 Pr; / 10 02, 14 :) /( 10 474,2            H B B B c m v K m Vt   olinadi. Grasgof soni: 8 2 6 3 10 696,7 ) 10 02, 14( 10 35,0 10 6,3 8,9           B Gr . Nusselt soni: 985, 42 ) 71,0 10 696,7(5,0 25,0 8    B Nu 53

Quvurning tashqi sirtidan issiqlik berish koeffitsienti:) /( 04,3 35,0 10 474,2 985, 42 2 2 2 K m Vt      . Tо‘la termik qarshiligi: Vt K m RÈ /) ( 361,7 94,0 41,6 10 642,4 10 934,8 4 4          . Issiqlik uzatish koeffitsienti: ) /( 136,0 351,7/1 K m Vt KÈ   . Issiqlik oqimining zichligi: m Vt qÈ / 29, 47 110 14,3 136,0     . Izolyatsiyaning tashqi sirtidagi temperaturasi: C d xq t t È B È       13 3, 13 0 1 1 2 . 3. Shunga asosan: 1 m quvurdagi issiqlik oqimining zichligi izolyatsiyasiz bо‘lganda: m t q / 07, 402 V  , izolyatsiyali bо‘lganda: m Vt qÈ / 28, 47 . Mineralli momiq issiqlik izolyatsiyasining foydali ish koeffitsienti: 88,0 / 1    q qH È Issiqlik izolyatsiyasi tufayli issiqlik yо‘qotishlar 88 % ga kamayadi [2]. Olingan natijalar jadval kо‘rinishda yoziladi: 1ct 2ct R K q 1  2  È 2ct Èt È R È K Èq 1  2  C TB K m  K m BT  m BT ) /( 2 K m Bt 110110 13 8, 109 351,7 875,0 136,0 143,1 28, 47 1, 402 9, 6082 9, 6082 04,3 01,6 88,0 3. 3 . Erkin harakatlanishda issiqlik berilishi Gravitatsion kuch ta’sirida erkin harakat hosil bо‘ladi. Harakatlar turbulent va laminar bо‘lishi mumkin. Erkin laminar harakatda vertikal devorning issiqlik berish koeffitsienti quyidagi formula orqali topiladi: 54

25,0 25,0 ) Pr Pr( ) Pr (6,0 ä s s sx sx Gr Nu (3.9) Laminar oqimda const ts bо‘lganda vertikal devorning issiqlik berish koeffitsienti quyidagi formula bilan hisoblanadi: 25,0 25,0 . . ) Pr Pr( ) Pr ( 63,0 ä s s ds ds Gr Nu  (3.10) Suyuqlik gorizontal quvur atrofida erkinlaminar harakatlanganda о‘rtacha issiqlik berish koeffitsienti quyidagi formula orqali hisoblanadi: 25,0 25,0 . . ) Pr Pr( ) Pr (5,0 ä s s ds ds Gr Nu  (3.11) Rivojlangan turbulent harakat ( s xs Gr Pr , ) bо‘lganda vertikal devor bо‘ylab erkin harakatlanishda issiqli berish koeffitsienti quyidagi formula orqali topiladi: 25,0 53,0 , , ) Pr Pr( ) Pr ( 15,0 ä s s xs xs Gr Nu  (3.12) (3.8), (3.9), (3.10), (3.11) formulalarda aniqlanuvchi harorat deb qizigan yuzadan uzoqroqdagi harorat qabul qilinadi. (3.8) va (3.11) formulalarda aniqlanishi kerak bо‘lgan kattalik sifatida x qabul qilingan. x -devorning boshidan boshidan boshlab issiqlik berish koeffitsienti aniqlovchi maydonga bо‘lgan masofa, (3.9) ifodada 1-devor uzunligi, (3.10) formulada esa d -quvurning tashqi diametri. Agar suyuqlik hajmi katta bо‘lmasa, devor har xil kichik teshiklar bilan chegaralangan bо‘lsa, bu chegaralangan hajm deb ataladi. Bunda issiqlik berish koeffitsienti suyuqlikning turiga, uning harakati, devorlar orasidagi haroratlar farqi, teshiklarning geometrik kattaliklariga bog‘liq bо‘ladi. Amaliy hisobda kо‘pincha suyuqlik qatlamidan issiqlik oqimini topish kerak bо‘ladi. Bunday sharoitda chegaralangan hajmdagi qо‘sh jarayonlar issiqlik о‘tkazuvchanlikning ekvivalent jarayoniga almashtirib hisoblanadi: ) () / ( 2 1     t t q ekv   , 2 /m Vt (3.13) bu yerda: ekv - chegaralangan hajmda issiqlik о‘tkazuvchanlik va 55

konveksiya bilan issiqlik о‘tishini hisobga oluvchi issiqlik о‘tkazuvchanlikning ekvivalent koeffitsienti,  k ekv e (3.14) bu yerda:  - suyuqlikning issiqlik о‘tkazuvchanlik koeffitsienti, Vt/mK; ke - issiqlik о‘tishida konveksiyaning ta’sirini ifodalovchi koeffisient. 3 10 Pr) (   d Cr bо‘lgan aniqlikda 25,0 Pr) (8,0    Cr k deb qabul qilish mumkin. Aniqlanuvchi harorat sifatida: C t t tj      ), (5,0 2 1 bо‘ladi. (3.15) Aniqlanuvchi kattalik qilib teshik qalinligi m qabul qilingan. Gorizontal teshik bо‘lgan sharoitda yuqori yuzasining harorati pastki qismdagi haroratdan yuqori bо‘ladi. Suyuqlik harakat qilmaydi va    ekv , konvektiv issiqlik almashuvi qiymati nolga teng bо‘ladi. 3.4. Tabiiy konveksiyada issiqlik berilishi Gaz yoki suyuqlik makrozarralarning bir joydan ikkinchi joyga siljishida issiqlikning uzatilish jarayoni konveksiya deyiladi. Konveksiya (lotincha canvestia-keltirish) sochiluvchan, suyuq va gazsimon moddalar qatlamlari zarralarining tartibsiz harakatida namoyon bо‘ladi. Shuning uchun zarralari oson siljiydigan muhitdagina konveksiya sodir bо‘lishi mumkin. Issiqlikning konvektiv va molekulyar uzatilishining birgalikda ta’sir etishi tufayli bо‘ladigan issiqlik almashinish konvektiv issiqlik almashinish deyiladi. Vujudga kelish sabablariga qarab, suyuqlikning harakati erkin va majburiy harakatlanishga bо‘linadi. Erkin harakatlanish yoki tabiiy konveksiya notekis isitilgan suyuqlikda (gazda) vujudga keladi. Majburiy konvektsiya tashqi qo‘zg‘atuvchilar: ventilyatorlar, nasoslar va shunga o‘xshashlarning ta’sir etishi bilan bog‘liq. Bular yordamida suyuqlikni harakatlanish tezligini keng ko‘lamda o‘zgartirish va shu bilan issiqlik almashinuv tezligini boshqarish mumkin. 56

Issiqlik oqimini aniqlovchi barcha formulalarda suyuqlik temperaturasi qiymati kiradi. Bu temperatura esa, ko‘pincha, kanalning kesimi va uzunligi bo‘ylab notekis taqsimlangan. Shu sababli texnik hisoblashlarda suyuqlik temperaturasi sifatida oqimning o‘rtacha temperaturasi olinadi. Bu temperaturaga aniqlovchi temperatura deyiladi. Devorning o‘rtacha temperaturasini td , suyuqlikning kanalga kirishdagi o‘rtacha temperaturasini 1t , chiqishdagini esa IIt bilan belgilasak, u holda oqimning kanal uzunligi bo‘yicha o‘rtacha temperaturasi ts quyidagi formula bilan aniqlanadi: ln/) ( д II I II I д c t t t t t t t t      (3.16) (3.16) formulada musbat ishora suyuqlik sovitilayotganda, manfiy ishora esa isitilayotganda olinadi. Agar oqim temperaturasi o‘zgarishi unchalik katta bo‘lmasa, o‘rtacha temperaturani quyidagi formuladan aniqlanadi: ) t (t 0,5 t II I c   (3.17) Ma’lumki, tomchi suyuqliklar va gazlarning fizik parametrlari temperatura o‘zgarishi bilan o‘zgarib turadi. Shuning uchun fizik kattaliklar olinadigan aniqlovchi temperatura sifatida oqimning o‘rtacha temperaturasi, yoki devorning o‘rtacha temperaturasi, yoki chegara qatlamining o‘rtacha temperaturasi olinadi: ) (5,0 tch.q s d t t   (3.19) Issiqlik berish koeffitsientini aniqlash tenglamalarida har doim suyuqlikning o‘rtacha tezligi olinadi: F V wdF F w F    1 rto' ( 3.20 ) Ba`zi o‘xshash sonlarga chiziqli o‘lcham kiradi. Yumaloq quvurlar uchun chiziqli o‘lcham sifatida quvurning ichki diametri olinadi. Kesimi yumaloq bo‘lmagan kanallar uchun ekvivalent diametr 4F/S dekv  olinadi, bu yerda F – kanalning ko‘ndalang kesim yuzasi; S – kanalning to‘liq (ho‘llangan) perimetri. Oqim quvurni yoki quvurlar to‘plamini ko‘ndalangiga yuvib o‘tayotganda aniqlovchi o‘lcham sifatida quvurning tashqi diametri olinadi; oqim plitani yuvib o‘tayotganda, oqim yo‘nalishi bo‘yicha uning uzunligi olinadi. Yuqorida aytib o‘tilganidek, suyuqlikning erkin harakatlanishiga 57

temperaturalar farqi sabab bo‘ladi. Bu erkin harakatlanish faqat issiqlik almashinuv bo‘lgandagina vujudga kelishi va davom etishi mumkin, degan so‘zdir. Bunda issiqlik almashinuvi qanchalik kuchli bo‘lsa, muhit ham shunchalik, tez harakat qiladi. Shunday qilib, tabiiy konvektsiya faqat suyuq (gaz) muhitdagina amalga oshishi mumkin. 3.2-rasm. Havoning vertikal issiq sirt bo‘ylab harakatlanishi: x 1 – laminar harakatlanish sohasi; x 2 - oraliq harakatlanish sohasi; x 3 – uyurmaviy turbulent harakatlanish sohasi; Tabiiy konvektsiya yo‘li bilan issiqlik almashinuvida qizigan zarralar yuqoridan tushayotgan sovuq zarralarga qarshi, ya’ni pastdan yuqoriga tomon harakat qiladi. Bunda murakkab harakat vujudga kelib, ko‘tariluvchi va tushuvchi oqimlar to‘qnashadi. Tabiiy konvektsiyada issiqlik almashinuv jarayoni ko‘pchilik issiqlik qurilmalaridek uzatiladi. 3.2-rasmda havoning qizigan vertikal quvur atrofida harakatlanish sxemasi ko‘rsatilgan. Quvurning pastki qismida havoning yupqa qatlami kichikroq tezlik bilan yuqoriga ko‘tarilib, laminar oqim hosil qiladi. Shundan keyin harakatlanish davomida qatlam qalinligi asta-sekin ortib boradi. Bunda tezlik ortadi, laminar oqim tartibi buziladi, harakat o‘ziga xos «gajaksimon» ko‘rinishga ega bo‘ladi. Bu oraliq oqim barqaror bo‘lmaydi, u turbulent oqim bilan almashinadi va 58

quvurning yuqori qismining hammasida oqish tartibi turbulent bo‘ladi. Harakat tartibi o‘zgarishiga qarab issiqlik berish koeffitsienti  ning qiymati ham o‘zgaradi. Quvurning pastki qismida  quvurning balandligi bo‘ylab kamayadi, 2x qismida (oraliq oqim)  qisman ortib, turbulent oqim qismida o‘zgarmasligicha qoladi. Qizdirilgan tomoni yuqoriga qaragan gorizontal yassi devor yoki plita atrofida suyuqlikning o‘ziga xos harakati kuzatiladi (3.3-rasm). 3.3-rasm. Isitilgan gorizontal sirtda suyuqlik erkin harakatining tavsifi Qizdirilayotgan yuza katta bo‘lsa mahalliy ko‘tariluvchi va tushuvchi oqimlar hosil bo‘ladi (3.3-rasm,a), yuza kichik bo‘lsa, birgina ko‘tariluvchi oqim hosil bo‘ladi (3.3-rasm,b). Xuddi shu plitalarning qizdirilgan sirti pastga qaragan bo‘lsa, suyuqlikning harakati sirt ostida, yupqa qismida ro‘y beradi (3.3-rasm, v). Diametri kichik bo‘lgan (1 mm gacha) tayoqchalarda isitish yuzasi kichik bo‘lgani tufayli, laminar oqim temperatura bosimi t katta bo‘lganda ham saqlanib qoladi. t ning unchalik katta bo‘lmagan qiymatlarida esa, tayoqcha atrofida deyarli harakatlanmaydigan isitilgan suyuqlik qatlami hosil bo‘ladi. 59

Tajriba natijalari shuni ko‘rsatadiki, chegaralanmagan fazodagi tabiiy konvektsiya asosan muhitning fizik xossalariga va temperatura bosimiga bog‘liq bo‘lar ekan. M.A. Mixeev tabiiy konvektsiyada issiqlik almashinuviga doir ko‘p tajriba natijalarini tahlil qildi va issiqlik almashinuvining turli hollarida issiqlik berilishini topishga imkon beradigan bir qator tenglamalarni taklif etdi. Umumiy holda, k  ni aniqlash uchun M.A. Mixeevning quyidagi kriterial tenglamasidan foydalanish mumkin: /l Pr) (Gr C= , Pr) C(Gr = Nu m k m    (3.21) (3.21) tenglamani har qanday shaklli jismlarni ( 7,0 Pr  bo‘lganda) suyuqlik yoki gaz yuvib o‘tayotganda qo‘llash mumkin. Aniqlovchi temperatura sifatida chegara qatlamining o‘rtacha temperaturasi ) (5,0 c j t t t   olinadi. Aniqlovchi geometrik o‘lcham sifatida quvur va shar diametri, yassi devor uchun uning balandligi olinadi. C va m konstantalar argument ( Pr Gr, ) ning o‘zgarish oralig‘iga bog‘liq. Ularning qiymatlari 3.1 - jadvalda berilgan. C va m konstantalar qiymatlarining Pr Gr, ga bog‘liqligi 3.1 -jadval. Konstanta 7 -3 10 5- 10  7 2 10 2 10 5    13 7 10 10 2   C m 1,18 0,125 0,54 0,250 0,135 0,333 Yuqoridagi tenglamani quyidagi konkret hollar uchun quyidagicha yozish mumkin: 1). Gorizontal quvurlar uchun ( 83 10 Pr 10   Gr ) 25,0 25,0 ) Pr (Pr/ Pr) (5,0 g Gr Nu   (3.22) 2). Vertikal sirtlar (quvurlar, yassi qattiq jismlar) uchun: a) laminar oqishda ( 9 3 10 Pr 10   Gr ) 25,0 25,0 ) Pr (Pr/ Pr) ( 76,0 g Gr Nu   (3.23) 60

b) turbulent oqishda (9 10 Pr   Gr ) 25,0 33,0 ) Pr (Pr/ Pr) ( 15,0 g Gr Nu   (3.24) Yuqoridagi tenglamadan issiqlik berish koeffitsientini o‘rtacha qiymatini hisoblashda quyidagilarga alohida e’tibor berish zarur: 1. Tenglamalar, 7,0 Pr  bo‘lgan suyuqliklar uchun to‘g‘ridir. 2. Kriteriyalar tarkibiga kirgan barcha fizik konstantalar suyuqlikning o‘rtacha temperaturasida olinadi. 3. Pr soni suyuqlikning o‘rtacha temperaturasi bo‘yicha olinadi. Gazlar uchun 1 Pr Pr/, Pr   g const bo‘ladi. 4. 3 10 Pr    Gr bo‘lsa, Nusselt soni deyarli o‘zgarmaydi va 0,5 ga teng bo‘ladi, ya’ni l/ 5,0    . Demak, bunday sharoitda issiqlik almashinuvi faqat issiqlik o‘tkazuvchanlikka bog‘liq bo‘ladi. Ba’zi hollarda tabiiy konvektsiya chegaralangan fazoda (deraza oynalari oralig‘i, devor qatlami va shunga o‘xshash) ro‘y beradi. 3.5. Majburiy konvektsiyada issiqlik berilishi Majburiy harakatlanishda issiqlik berilish jadalligi, asosan muhitning (suyuqlik yoki gazning) harakatlanish tavsifi bilan aniqlanadi. Amalda ko‘pincha turbulent harakat uchraydi, bunda issiqlik berish koeffitsienti laminar harakatdagiga qaraganda ancha katta bo‘ladi. Re soni kattalashganda ya’ni turbulentlik jadalligi ortganda suyuqlik bilan devor orasida issiqlik almashinuvi kuchayadi. Issiqlik almashinuvi muhit yuvib o‘tayotgan sirtning shakliga ham ko‘p jihatdan bog‘liq bo‘ladi. Oqim hech qaerda yuvib o‘tilayotgan sirtdan ajralmasa, bunday oqim uzilmas oqim deyiladi. Agar tizimda keskin o‘zgaradigan egri-bugriliklar yoki kattalashib boradigan kanallar, keskin burilishlar va shunga o‘xshashlar bo‘lsa, u holda ba’zi joylarda oqim sirtdan ajraladi, ya’ni uzilib oqish paydo bo‘ladi. Bugungi kunda uzilmay oqish jarayoni deyarli to‘liq o‘rganilgan bo‘lib, turli sirtlar uchun har xil hisoblash formulalari 61

mavjud. Uzilib oqish jarayoni esa, sodda hollar (silindr, shar va quvurlar to‘plamini yuvib o‘tishda) uchun o‘rganilgan. Majburiy konvektsiyada laminar oqim ikki xil bo‘lishi mumkin – qovushoqli va qovushoq – gravitatsion. Qovushoqli oqishda, qovushoqlik kuchlari ko‘tarish kuchlaridan ustun turadi. Bu oqishda tabiiy konvektsiya bo‘lmaydi va kanal devorlariga issiqlik faqat issiqlik o‘tkazuvchanlik usuli bilan uzatiladi. Qovushoq–gravitatsion oqishda ko‘tarish kuchlari hisobga olinadi va bu holda suyuqlikning majburiy harakati tabiiy konvektsiya bilan birgalikda ro‘y beradi. Buning natijasida oqimning laminarligi buziladi. Bunday oqishda issiqlik ham issiqlik o‘tkazuvchanlik, ham konvektsiya yo‘li bilan uzatiladi.4 3 10 10 2 Re    bo‘lganda oraliq oqish kuzatiladi va 4 10 Re  da oqish turbulent bo‘ladi. Bu ikki harakat bir-biridan, Pr Gr ko‘paytmaning qiymatiga qarab farqlanadi. 5 10 8 Pr    Gr bo‘lsa, oqish tartibi qovushoq – gravitatsion bo‘lib, bu hol uchun quyidagi formula o‘rinli bo‘ladi: 25,0 1,0 43,0 33,0 ) Pr (Pr/ Pr) ( Pr Re 15,0 g Gr Nu     (3.25) Bu tenglamada aniqlovchi o‘lcham sifatida ekvivalent diametr, aniqlovchi temperatura sifatida suyuqlikning o‘rtacha temperaturasi olingan. Tomchi suyuqliklar uchun, ularni devordan isishidagi issiqlik berish koeffitsienti is  , har doim sovishidagi issiqlik berish koeffitsienti sov  dan katta bo‘lishi tajribalardan aniqlangan. sov is    ayirma, temperatura bosimi s g t t  ko‘payishi bilan ortadi. Bu holat, kriterial tenglamaga ( 25,0) Pr (Pr/ g ko‘paytmani kiritish bilan e’tiborga olinadi. Yuqorida aytib o‘tilganidek, g Rr devorning o‘rtacha temperaturasida hisoblanadi. Bu kattalik suyuqliklar uchun 0,5 –2 ga, gazlar uchun esa 1 ga teng. (3.25) formulani, agar quvurning issiqlik barqarorlashgan qismi uzunligi d l 50  bo‘lsa, barcha suyuqliklar uchun qo‘llash mumkin. Uzunligi d 50 dan kichik bo‘lgan kalta quvurlar uchun (3.28) formuladan aniqlangan  , tuzatish koeffitsienti l ga ko‘paytiriladi. l koeffitsientning son qiymati d l/ ga quyidagicha bog‘liq. 62

d l/……. 1 2 5 10 15 20 30 40 50 l ……… 1,9 1,7 1,44 1,28 1,18 1,13 1,05 1,03 1 Issi qlik tashuvchining quvur va kanaldagi oraliq oqimi tartibi ( 10000 Re 2300   ) uchun, turli xil tajribalarni umumlashtiruvchi formulalar bugungi kunda yo‘q. 4 10 Re  bo‘lgandagina rivojlangan turbulent harakat hosil bo‘ladi. Bunda suyuqlik zarralarining aralashish jarayoni shunchalik jadal kechadiki, natijada turbulent oqim yadrosining kesimi bo‘yicha temperatura deyarli o‘zgarmas bo‘lib turadi. M. A. Mixeev turbulent oqim usulida quvurlardagi issiqlik berilishini hisoblash uchun quyidagi formulani taklif etdi: 25,0 43,0 8,0 ) Pr (Pr/ Pr Re 021,0 g Nu     (3.26) Bu formulada aniqlovchi o‘lcham sifatida ekvivalent diametr, aniqlovchi temperatura sifatida suyuqlikning o‘rtacha temperaturasi qabul qilingan. Havo uchun, agar 0,7 Pr  deb hisoblasak, (3.27) tenglama quyidagi ko‘rinishga keladi: 8,0 Re 018,0  Nu (3.27) (3.28) formula turli xil issiqlik tashuvchilar: suyuqliklar, gazlar, o‘ta qizigan bug‘lar uchun 6 4 10 5 10 Re, 50 /    d l va 250 6,0 Pr   bo‘lgan hollarda qo‘llaniladi. Agar kanalning uzunligi ekvd d l 50 /  bo‘lsa, (3.27) formuladan hisoblangan  tuzatish koeffitsienti l ga ko‘paytiriladi. l koeffitsientning qiymati 3.2-jadvaldan olinadi. Tuzatish koeffitsienti l ning d l/ ga bog‘liqligi. 3.2 -jadval. Re l ning d/ quyidagicha bo‘lgandagi qiymati 1 2 5 10 15 20 30 40 50 10 4 1,65 1 ,5 1,34 1,23 1,17 1,13 1,07 1,03 1 2  10 4 1,51 1,4 1,27 1,18 1,13 1,10 1,05 1,02 1 5  10 4 1,34 1,27 1,18 1,13 1,10 1,08 1,04 1,02 1 63

10 5 1,28 1,22 1,15 1,1 1,08 1,06 1,03 1,02 1 10 6 1,14 1,11 1,08 1,05 1,04 1,03 1,02 1,01 1 Issiqlik tashuvchining bukilgan quvurlarda oqishida, issiqlik berish jarayoni markazdan qochirma kuchlarning oqimga ta’siri tufayli murakkablashib ketadi. Uning ta’siri (3.27) formulaga tuzatish koeffitsienti R ni kiritish bilan hisobga olinadi. Ilonizisimon quvurlar uchun R quyidagi nisbatdan aniqlanadi: R d R / 77,1 1   , Bu yerda R –bukilish radiusi; d – quvur diametri. Ma’lumki, ko‘pgina issiqlik almashinuv apparatlarida (havo isitkich, suv ekonomayzeri va hokazo) quvurlar oqimga nisbatan ko‘ndalang joylashgan bo‘ladi. 3.7-rasmda suyuqlik quvurni ko‘ndalangiga qamrab olayotgan manzarasi tasvirlangan. 3.4-rasm. Silindr aylanasi bo‘ylab yuvib o‘tishning tavsifi (a) va issiqlik berishning o‘zgarishi (b) Suyuqlikning oqish tartibi 1884 yilda O. Reynolds o‘zining tajribalari asosida, suyuqlikning harakati laminar yoki turbulent bo‘lishi mumkinligini ko‘rsatib berdi. Laminar oqishda suyuqlikning zarralari aralashmasdan harakatlanadi. Bunda oqish yo‘nalishiga normal bo‘yicha issiqlikning uzatilishi asosan issiqlik 64

o‘tkazuvchanlik yo‘li bilan amalga oshadi. Suyuqlikning issiqlik o‘tkazuvchanligi ancha kichik (suv uchun ) . /( 60,0 K m Vt   ) bo‘lganligi sababli laminar oqishda issiqlik almashinish tezligi katta bo‘lmaydi. Oqim tezligi muayyan qiymatidan ortishi bilan oqish tavsifi keskin o‘zgaradi. Bunda oqimning to‘g‘ri ipga o‘xshash shakli o‘zgarib, to‘lqinsimon shaklga kiradi va nihoyat butunlay aralashib ketadi. Suyuqlikning harakati tartibsiz bo‘la borib, oqim doimo aralashib turadi. Bunday oqish turbulent oqish deyiladi. Turbulent oqishda issiqlik oqim ichida issiqlik o‘tkazuvchanlik yo‘li bilan, shuningdek suyuqlikning deyarli barcha massasining aralashishi yo‘li bilan tarqaladi. Shuning uchun turbulent oqishda issiqlik almashinish laminar oqimdagiga qaraganda ancha katta bo‘ladi. Reynolds suyuqlikning quvurdagi oqish tartibi v wd / – o‘lchamsiz kompleksning qiymati bilan aniqlanishini ko‘rsatdi. Bu kompleks Reynolds soni deb aytiladi: wd/v Re  , (3.28) bu yerda w – suyuqlikning o‘rtacha tezligi, m/sek; d – quvur diametri, m; v – kinematik qovushqoqlik koeffitsienti, m 2 /sek. (3.28) formula yordamida istalgan kesimdagi oqim uchun Reynolds sonini hisoblab chiqarish mumkin. Reynolds sonini kritik qiymati 2300 Re kr  ekanligi tajribadan aniqlangan. 2300 Re  bo‘lganda oqim laminar, 00 001 Re  da esa – turbulent bo‘ladi. Suyuqlikning quvurlardagi harakatida o‘ziga xos xususiyatlari bor. Tezligi const w  bo‘lgan suyuqlikni quvur bo‘ylab harakatini ko‘rib chiqaylik. (3.8-rasm). Suyuqlik quvur bo‘ylab oqa boshlashi bilan ishqalanish natijasida devorlar yaqinidagi suyuqlik zarralari devorlarga yopishadi, natijada devorlar yaqinida tezlik nolgacha pasayadi. Suyuqlik sarfi o‘zgarmaganligi sababli, tezlik quvur kesimining o‘rtasida tegishlicha ko‘payadi. Bunda quvur devorlarida gidrodinamik chegara qatlam – suyuqlik tezligi w dan nolgacha kamayadigan qatlam hosil bo‘ladi. Bu qatlamning qalinligi  oqim bo‘ylab ortadi (3.5-rasm). Oqimning tezligi ortishi bilan chegara qatlamning qalinligi kamayadi, suyuqlikning qovushoqligi ortishi bilan esa, qatlam qalinligi ortadi. 65

Gidrodinamik chegara qatlamida oqim laminar 1 va turbulent 2 bo‘lishi mumkin. (3.6-rasm). Oqim turi Reynolds soni bilan aniqlanadi. Chegara qatlamida oqim turbulent bo‘lsa, u holda devor yaqinida oqish laminar bo‘lgan juda yupqa suyuqlik qatlami hosil bo‘ladi. Bu qatlamni qovushoq yoki laminar qatlamcha 3 deyiladi. Suyuqlik quvurga kirgan paytdan to barqaror oqim qaror topgunga qadar, chegara qatlam qalinligi barcha kesimni to‘ldirguncha quvur uzunligi bo‘ylab asta–sekin ortib boradi. Shu paytdan boshlab tezlikning o‘zgarmas profili yuzaga keladi va oqim barqarorlashadi. 3. 5 -rasm 3.6-rasm 66

Agar devor va suyuqlik temperaturalari bir xil bo‘lmasa, u holda devor yaqinida issiqlik chegara qatlami hosil bo‘ladi va bu qatlamda suyuqlikning barcha temperatura o‘zgarishlari ro‘y beradi (3.7-rasm). 3. 7 -rasm 3. 8 -rasm Bu chegara qatlamidan tashqarida suyuqlik temperaturasi to o‘zgarmas bo‘ladi. Umumiy holda issiqlik va gidrodinamik qatlamlar qalinligi bir-biriga mos kelmasligi mumkin (3.8-rasm). Bu qatlamlar qalinliklari nisbati o‘lchamsiz sona v/ Pr  bilan aniqlanadi. Issiqlik o‘tkazuvchanligi past (masalan, yog‘lar) qovushoq suyuqliklar uchun 1 Pr  va gidrodinamik qatlam qalinligi issiqlik chegara qatlam qalinligidan katta bo‘ladi. Gazlar uchun 1 Pr  bo‘lib, ularda bu qatlamlar qalinliklari deyarli bir xil bo‘ladi. Issiqlik uzatishning mexanizmi va 67

tezligi suyuqlikning chegara qatlamidagi harakatining tavsifiga bog‘liq. Agar issiqlikning chegara qatlam ichidagi harakati laminar bo‘lsa, u holda devorga perpendikulyar yo‘nalishda issiqlik, issiqlik o‘tkazuvchanlik yo‘li bilan uzatiladi. Lekin, qatlamning tashqi chegarasida issiqlik asosan konvektsiya bilan uzatiladi. Issiqlik chegara qatlamida oqim turbulent bo‘lsa, issiqlik devor tomon yo‘nalishi bo‘yicha asosan suyuqlikning turbulent aralashishi natijasida uzatiladi. Issiqlikni bunday uzatilishi, issiqlik o‘tkazuvchanlik yo‘li bilan issiqlikni uzatishga qaraganda ancha jadalroqdir. Lekin bevosita devor oldidagi laminar qatlamchada issiqlik devorga issiqlik o‘tkazuvchanlik bilan uzatiladi [6]. 68

Xulosa Xozirgi kunda butun duyoda shu jumladan bizning mamlakatimizda xam eng dolzarb muammo bu jaxon moliyaviy inqirozi, uning tasiri va salbiy oqibatlari, yuzaga kelayotgan vaziyatdan chikish ullarini izlashdan iborat. Prezidentimiz I. A. Karimovning ,,Jahon moliyaviy iqtisodiy inqirozi, Uzbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo`llari va choralari” asarida ishlab chiqarish korxonalarini modernizarsiya qilish texnik va texnakogik qayta jixozlashni yanada jadallashtirish, zamonaviy mostlashuvchan texnalogiyalarni etish birinchi asosiy vazifa etib belgilandi. Shu bilan birga, inqirozga qarshi choralar dasturida barcha turdagi energiya manbalari va kommunal xizmatlarni asosiy turlari bo`yicha narxlarning ko`tarilishini cheklash, yani ularni 6-8% dan oshirmaslik ishlab chiqilgan . Energetika tizimida modernizatsiyani kuchaytirish, energiya iste`molini kamaytirish va energiya tejashni samarali tizimini joriy etish choralarini amlga oshirishni issiqlik energiyasini ishlab chiqarishda yoqilg`i resurslarining xajmini jaxon standartlari darajasida qisqartirishga erishish lozimligi ko`rsatib berildi . Demak, energiya resurslaridan tejab oqilona va samarali foydalanish davr talabi xisoblanadi. Shuningdek issiqlik energiyasini ishlab chiqarish, ekalogik toza va samarali yuqori bo`lgan alternativ energiya manbalaridan foydalanishni yo`lga quyish lozim. Bitiruv malakaviy ishida shamollatish sistemalari, tabiiy konveksiyaning vujudga kelishida Arximed, Grasgof, Reynolds mezonlarining о ‘zaro bog‘lanishi va uni texnik tadbig`i masalalari yoritildi : - shamollatish sistemalarning tuzilishi, ishlash prinsiplari ; - shamollatish tizimlari qurilmalari va xavoni almashinuvini talqin etish usllari; - tabiiy va suniy shamollatish tizimlarida qo`llaniladigan qurulmalar; - havoni maromlash (kondensatsiyalash) tizimlari; Bitiruv malakaviy ishni bajarishda zamonaviy ishlab chiqarish 69

korxonalarida, tashkilotlarda, muassasalarda, maishiy xizmat ko`rsatish uylarida binolarning ichki temperatura va namlik tizimidan keng foydalaniladi. Shamollatishdan maqsad ishlab chiqarish jarayonida zaxarli gazlar chiqishidan insonning mehnat faoliyatida salbiy tasir ko`rsatadi, bunday xolatni bartaraf etish uchun shamollatish zarur bo`ladi. Bitiruv ishni bajarishda o`qish jarayonida olgan nazariy va amaliy bilimlarimdan foydalandim xamda texnik adabiyotlar bilan ishlash ko`nikmasiga ega bo`ldim. Kelajakda o`z mutaxassisligim bo`yicha olgan bilimlarimni yanada mukammal izlanib, xissamni qo`shaman deb ishontiraman. 70

Foydalanilgan adabiyotlar 1. I.A. Karimov “Jahon moliyaviy iqtisodiy inqirozi “О‘zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yullari va choralari - T. 2009 yil. 2. R.A.Zohidov, M.M.Alimova, Sh.S.Mavjudova. Issiqlik texnikasi. Oliy o`quv yurtlari uchun darslik. Toshkent 2010 y. 3. A. Kudratov “ Sanoat ventilyatsiyasi “Oliy о‘quv yurtlari uchun darslik - T. 2009 yil. 4. Y.K.Rashidov “Issiqlik, gaz ta’minoti va ventilyasiya tizimlari” oliy о‘quv yurtlari uchun darslik – T. 2009- yil. 5. А.А.Гоголин “Кондиционирование воздуха в мясной промышленности “Изд. Пищевая промышленность -Москва. 6. Madaliyev U. Issiqlik texnikasi. Farg`ona 2002 y. http://www.abok.ru; www.ecoteco.ru ; www.rosteplo .ru ; www.ren 21.net. Renevalle Energy Policy Network for the 21 st Centery. Internet www.energy.com , http://www.aerocond.com/ www.svtempro@mail.ru www.Ziyo.net . http: //dhes.ime.mrsu, ru./studies/tot/tot lit.htm; http: //rbip.book chamber ru./description. aspx? product no=854; http: //energy – mgn. nm./progr 36 htm. http://www.rosteplo.ru : http://www.abok.ru http://www.03 - ts.ru 71

O'xshashlar

Issiqlik sarfining tashqi temperaturaga bog’liq grafigini tuzish, ijtimoiy va uy-joy binolarini isitish uchun issiqlik sarfining xisobi

Issiqlik sarfining tashqi temperaturaga bog’liq grafigini tuzish, ijtimoiy va uy-joy binolarini isitish uchun issiqlik sarfining xisobi

Qishloq xo‘jaligi mehnatidan Gaz taqsimlash mexanizmi

Umumiy о`rta va о`rta maxsus ta`lim tizimi fizika kursi mazmunini uzviyligi va uzluksizligini ta`minlashning metodik asoslari

Ultrabinafsha nurlar fotoelektron spektrometrning tuzilishini o’rganish