Metallarga bosim bilan ishlov berish mavzusini zamonaviy innovatsion texnologiyalar asosida o‘qitish - Fizika - Diplom ishlar

Metallarga bosim bilan ishlov berish mavzusini zamonaviy innovatsion texnologiyalar asosida o‘qitish

Yuklangan vaqt:

26.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1125 KB

Ko'chirib olish

Metallarga bosim bilan ishlov berish mavzusini zamonaviy innovatsion texnologiyalar asosida o‘qitish Mundarija Kirish . 3 KHKlarda Mashinasozlik bo‘yicha kichik mutaxassislarni tayyorlashning pedagogik muammolari. 6 Mamlakatimizda ta’lim islohotlari va ta’lim tizimini rivojlantirish istiqbollari. 6 Kasb-hunar kollejlarda Mashinasozlik bo‘yicha kichik mutaxassislarni tayyorlashga qo‘yiladigan DTS talablari va tamoyillari. 11 Kasb-hunar kollejlarda “Metallarga bosim bilan ishlov berish” mavzusini zamonaviy innovatsion texnologiyalar asosida o‘qitish metodikasi. 32 Kasb-hunar kollejlarda Mashinasozlik bo‘yicha kichik mutaxassislar tayyorlash mazmuni. 32 Kasb-hunar kollejlarda Mashinasozlik bo‘yicha kichik mutaxassislar tayyorlashda qo‘llaniladigan innovatsion texnologiyalar. 40 Kasb-hunar kollejlarda “Metallarga bosim bilan ishlov berish” mavzusini o‘qitishda innovatsion texnologiyalardan foydalanish. 44 Xulosalar . 59 Adabiyotlar . 60 3

KIRISH. «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» ining maqsadi - ta’lim sohasini tubdan isloh qilish, uni о‘tmishdan qolgan mafkuraviy qarashlar va sarqitlardan tо‘la xalos etish, rivojlangan demokratik davlatlar darajasida, yuksak ma’naviy va ahloqiy talablarga javob beruvchi yuqori malakali kadrlar tayyorlash Milliy tizimini yaratishdir. Milliy dasturning maqsad va vazifalari bosqichma-bosqich rо‘yobga chiqariladi. Uchinchi bosqich (2005 va undan keyingi yillar)-tо‘plangan tajribani tahlil etish va umumlashtirish asosida, mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish istiqbollariga muvofiq kadrlar tayyorlash tizimini takomillashtirish va yanada rivojlantirish. Bu bosqichda ta’lim muassasalarining resurs, kadrlar va axborot bazalari yanada mustahkamlanadi, о‘quv-tarbiya jarayoni yangi о‘quv-uslubiy majmualar, innovatsion, pedagogik texnologiyalar bilan tо‘liq ta’minlanishi bilan kо‘zda tutiladi. Kadrlar tayyorlash milliy dasturini amalga oshirish bosqichlarini chuqur tahlil qilish hamda respublikamizda va xorijiy mamlakatlarda kasb ta’limini rivojlantirish borasida olib borilgan ilmiy, amaliy tadqiqotlarning tahlili shuni kо‘rsatadiki, kasb-hunar kollejlarida kichik mutaxassislarni tayyorlash muammolari hamda ta’lim jarayoniga yangi innovatsion pedagogik texnologiyalarni qо‘llash muammolari R.H.Djurayev, E.T.Choriyev, H.F.Rashidov, О‘.Q.Tolipov, R.Q.Choriyev, A.A.Shoyusupova va boshqalarning ishlarida pedagogik muammo sifatida о‘rganilgan. Mavzuning dolzarbligi. Yuqorida qayd etilgan adabiyotlar tahlili shuni kо‘rsatadiki, kasb-hunar kollejlarida ta’lim sifati va samaradorligini oshirish maqsadida zamonaviy innovatsion ta’lim va axborot texnologiyalarini о‘qitish jarayoniga qо‘llash, shuningdek metallarga bosim bilan ishlov berish mavzusini о‘qitishda innovatsion texnologiyalardan foydalanish va unga oid uslubiy tavsiyalar ishlab chiqish hozirda eng dolzarb muammolardan biri bо‘lib qolmoqda. Bitiruv malakaviy ishning maqsadi: Мehnat ta’limi darslarida va sinfdan tashqari mashg’ulotlarda Metallarga bosim bilan ishlov berishni o’qitish bilan 4

o’quvchilarni kasb–hunarga yo’llash, dars samaradorligini oshirish, o’quvchi- larning ijodkorligini o’stirish. Bu maqsaddan kelib chiqqan holda bitiruv malakaviy ishning vazifalari quyidagilardan iborat: - dars samaradorligini oshirish; - o’quvchilarni ng ilmiy dunyoqarashini shakllantirish; - o’quvchilarni ijodkorlik ishlariga jalb qilish; - milliy qadriyatlar asosida Metallarga bosim bilan ishlov berish asoslarini o’rganish; - o’quvchilarni ongli kasb tanlashga yo’llash; Bitiruv malakaviy ishning predmeti : mamlakatimiz prizedenti tomonidan ta’lim tarbiya sohasida, umuman xalq xo’jaligi fan, madaniyat bo’yicha chiqarilayotgan qonunlar, farmonlari mehnat ta’limiga oid bo’lgan o’quv adabiyotlarni, jurnallarni o’rganish. Maqsad va vazifalardan kelib chiqqan holda ilmiy tadqiqot ishimiz gipotezasi quyidagicha bo’lishi mumkin, agar: - m ehnat ta ’ limi darslarida va sinfdan tashqari mashg ’ ulotlarda Metallarga bosim bilan ishlov berish ni o’rgatish bilan kasb – hunarga yo’llash uzviy ravishda olib borilsa ; - mehnat ta’limi darslarini va sinfdan tashqari mashg ’ ulotlarni Metallarga ishlov berish ga bog’lab olib borilsa ; Tadqiqot ob’ekti etib Qarshi shahridagi 29-umumiy ta’lim maktabi tanlandi. Tadqiqot ishimiz imliy metodik yangiligi kasb-hunar ta’limida mashinasozlik texnologiyasini o’qitish jarayonida hamda sinfdan tashqari mashg’ulotlarda turli xil o’qitish metodlaridan foydalanib m etallarga bosim bilan ishlov berish ga oid ma’lumotlarni o’rgangan holda dars samaradorligining oshirish bo’lsa shu bilan bir qatorda yangi pedagogik texnologiyalarni o’quv jarayoniga qo’llash bilan dars samaradorligini oshirish hamda ongli kasb tanlashga yo’llagan bo’lamiz. 5

Bitiruv malakaviy ishimizda ushbu muhim h ujjatdan to’liq foydalangan h olda umumiy o’rta ta’lim maktablari , kasb-hunar ta’limi uzviyligining ayrim muammolarini h al qilishda kasbiy maslahat, sinfdan tashqari mashg’ulotlar, umuman texnik yo’nalishdagi sinfdan tashqari mashgulotlarning ahamiyatini ochib berishga, sanoat va xalq xo’jaligi uchun kadrlar tayyorlash tizimini yoritib berishga h arakat qilganmiz. Shuningdek, kadrlar tayyorlash milliy dasturining g’oyalari nimalardan iborat ekanligi, tashkil qilingan texnik yo’nalishdagi sinfdan tashqari mashg’ulotlar, maktab da mehnat ta’limini o’qitishning mazmuni ayrim muammolari va uning yechimlarini axtarib topish, mamlakatimizda mehnat ta’limini o’qitishning shu kundagi ahvoli, tizimi, xususiyatlari, nazariy jihatdan o’rganilgan bo’lsa, metodikasi esa yoshlarni kasb-hunarga yo’naltirish tizimining rivojlanish usullari, uning iqtisodiy samaradorligi, maqsadlari, mohiyati, kasbiy maslahatlar haqida fikrlarni yoritishga ham e’tibor berilgan. Bitiruv malakaviy ishimiz rejalaridagi mavzularni o’rganish bilan umumta’lim maktablari va texnikaviy yo’nalishdagi kasb-hunar kollejlarida amaliy mashg’ulotlarni tashkil qilish orqali yoshlarimizni kasb-hunarga yo’llashda uchraydigan muammolar, ularni hal qilishda ta’limda, samaradorlik va kasbiy maslahatlarning ahamiyatini, shuningdek metallarga bosim ostida ishlov berish oid amaliy mashg’ulotlarni tashkil qilishga jazm qildik. 6

I-BOB. MASHINASOZLIK BО‘YICHA KICHIK MUTAXASSISLARNI TAYYORLASHNING PEDAGOGIK MUAMMOLARI. 1.1. Mamlakatimizda ta’lim islohotlari va ta’lim tizimini rivojlantirish istiqbollari. Milliy dasturning maqsad va vazifalari bosqichma-bosqich rо‘yobga chiqariladi. Uchinchi bosqich (2005 va undan keyingi yillar)-tо‘plangan tajribani tahlil etish va umumlashtirish asosida, mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish istiqbollariga muvofiq kadrlar tayyorlash tizimini takomillashtirish va yanada rivojlantirish. Bu bosqichda ta’lim muassasalarining resurs, kadrlar va axborot bazalari yanada mustahkamlanadi, о‘quv-tarbiya jarayoni yangi о‘quv-uslubiy majmualar, innovatsion, pedagogik texnologiyalar bilan tо‘liq ta’minlanishi bilan kо‘zda tutiladi. Kasb-hunar ta’limi muassasalarining mustaqil faoliyat yuritishi va о‘zini о‘zi boshqarishi shakllari mustahkamlanadi. Ta’lim jarayonini axborotlashtirish, uzluksiz ta’lim tizimi jahon axborot tarmog‘iga ulanadigan kompyuter axborot tarmog‘i bilan tо‘liq qamrab olinadi. Kadrlar tayyorlash milliy dasturi mohiyati: Kadrlar tayyorlash milliy dasturini mohiyatini anglash uchun bu -dasturni qabul qilishga qanday sabab va oqibatlar turtki bо‘lganligini qarab chiqmog‘imiz, 1997 yilgacha mavjud bо‘lgan eski ta’lim-tarbiya tizimining kamchiliklari va muammolarini tahlil qilib kо‘rmog‘imiz kerak. Kadrlar tayyorlash miliy modelining tarkibiy qismlari. Ular quyidagilardan iborat: shaxs, davlat va jamiyat, uzluksiz ta’lim, fan va ishlab chiqarish. Shaxs-kadrlar tayyorlash tizimining bosh subyekti va obyekti, ta’lim sohasidagi xizmatlarning iste’molchisi va ularni amalga oshiruvchi; Davlat va jamiyat - ta’lim va kadrlar tayyorlash tizimining faoliyatini tartibga solish va nazorat qilishni amalga oshiruvchi kadrlar tayyorlash va ularni qabul olishning kafillari; 7

Uzluksiz ta’lim - malakali raqobatbardosh kadrlar tayyorlashning asosi bо‘lib, ta’limining barcha turlarini, davlat ta’lim standartlarining kadrlar tayyorlash tizimi tuzilmasi va uning faoliyat kо‘rsatish muhitini о‘z ichiga oladi; Fan - yuqori malakali mutaxassislar tayyorlovchi va ulardan foydalanuvchi ilg‘or pedagogik va axborot texnologiyalarini ishlab chiquvchi; Ishlab chiqarish - kadrlarga bо‘lgan ehtiyojini, shuningdek ularning tayyorgarlik sifati va saviyasiga nisbatan qо‘yiladigan talablarni belgilovchi asosiy buyurtmachi, kadrlar tayyorlash tizimini moddiy-texnika jihatidan ta’minlash jarayonining qatnashchisi. Davlat va jamiyat uzluksiz ta’lim va kadrlar tayyorlash tizimi barcha uchun ochiqbо‘lishini va hayot о‘garishlariga moslanuvchiligini ta’minlaydi. Uzluksiz ta’limning mohiyati. Uzluksiz ta’lim kadrlar tayyorlash tizimining asosi, О‘zbekiston Respublikasining ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotini ta’minlovchi, shaxs, jamiyat va davlatning iqtisodiy, ijtimoiy, ilmiy-texnikaviy va madaniy ehtiyojlarini qondiruvchi ustuvor sohadir. Uzluksiz ta’lim ijodkor, ijtimoiy faol, ma’naviy boy shaxs shakllanishi va yuqori malakali raqobatbardosh kadrlar ildam tayyorlashnishi uchun zarur shart sharoitlar yaratadi. Uzluksiz ta’lim tiziminin faoliyat olib borishi davlat ta’lim standartlari asosida, turli daraalardagi ta’lim dasturlarining izchilligi asosida ta’minlanadi va quyidagi ta’lim turlarini о‘z ichiga oladi: - maktabgacha ta’lim; - umumiy о‘rta ta’lim; - Kasb-hunar ta’limi; - oliy ta’lim; - oliy о ‘quv yurtidan keyingi ta’lim; - kadrlar malakasini oshirish va ularni qayta tayyorlash; - maktabdan tashqari ta’lim. Maktabgacha ta’lim . Maktabgacha ta’lim bola sog‘lom, har tomonlama kamol topib shakllanishini ta’minlaydi, unda о‘qishga intilish hissini uyg‘otadi, uni muntazam ta’lim olishga tayyorlaydi. 8

Umumiy о‘rta ta’lim. Tо‘qqiz yillik (1-1X sinflar) о‘qishdan iborat umumiy о‘rta ta’lim majburiydir. Ta’limning bir turi boshlang‘ich ta’limni (1-1U sinflar) qamrab oladi hamda о‘quvchilarning fanlar asoslari bо‘yicha muntazam bilim olishlarini, ularda bilim о‘zlashtirish ehtiyojini, asosiy о‘quv-ilmiy va umummadaniy bilimlarni, milliy va umumbashariy qadriyatlarga asoslangan ma’naviy-ahloqiy fazilatlarni, mehnat kо‘nikmalarini, ijodiy fikrlash va atrof- muhitga ongli munosabatda bо‘lishni va kasb tanlashni shakllantiradi. Umumiy о‘rta ta’lim tugallanganidan keyin ta’lim fanlari va ular bо‘yicha olingan baholar kо‘rsatilgan holda davlat tomonidan tasdiqlangan namunadagi attestat beriladi. О ‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi mazmuni . Umumiy о‘rta ta’lim negizida muddati uch yil bо‘lgan majburiy kasb-hunar ta’limi uzluksiz ta’lim tizimidagi mustaqil turdir. Kasb-hunar ta’limi yо‘nalishi - akademik litsey yoki kasb-hunar kolleji о‘quvchilar tomonidan ixtiyoriy tanlanadi. Akademiy litsey - davlat ta’lim standartiga muvofiq о ‘rta maxsus ta’lim beradi. О ‘quvchilarning imkoniyatlari va qiziqishlarini hisobga olgan holda ularning jadal intellektual kasbga y о ‘naltirilgan ta’lim olishini ta’minlaydi. Kasb-hunar kolleji - tegishli davlat ta’lim standartlari doirasida Kasb-hunar ta’limi beradi; о‘quvchilarning kasb-hunarga moyilligi, bilim va kо‘nikmalarini chuqur rivojlantirish, tanlab olingan kasb-hunar bо‘yicha bir yoki bir necha ixtisosni egallash imkonini beradi. Oliy ta’lim. Oliy ta’lim Kasb-hunar ta’limi negeziga asoslanadi hamda ikki (bakalavriat va magistratura) bosqichga ega. Oliy ta’lim muassasalariga talablar qabul qilish davlat grantlari negezida va pullik-shartnomaviy asosda amalga oshiriladi. Bakalavriat - mutaxassisliklar yо‘nalishi bо‘yicha fundamental va amaliy bilim beradigan, ta’lim muddati kamida tо‘rt yil davom etadigan tayanch oliy ta’limdir. Magistratura - aniq mutaxassislik bо‘yicha fundamental va amaliy bilim beradigan, bakalavriat negizida ta’lim muddati kamida ikki yil davom etadigan oliy ta’limdir. 9

Oliy о ‘quv yurtidan keyingi ta’lim . Oliy о‘quv yurtidan keyingi ta’lim jamiyatning oliy malakali ilmiy va ilmiy-pedagog kadrlarga bо‘lgan ehtiyojlarini qondirishga, shaxsning ijobiy ta’lim-kasb-hunar manfaatlarini qanoatlantirishga qaratilgan. Kadrlar malakasini oshirish va ularni qayta tayyorlash Kadrlar malakasini oshirish va ularni qayta tayyorlash mutaxassislarning kasb bilimlari va kо‘nikmalarini yangilash hamda chuqurlashtirishga qaratilgan. Kadrlar malakasini oshirish va ularni qayta tayyorlash ta’lim muassasalaridagi о‘qish natijalariga kо‘ra davlat tomonidan tasdiqlangan namunadagi guvohnoma yoki sertifikat topshiriladi. Maktabdan tashqari ta’lim. Bolalar va о‘smirlarning ta’limga bо‘lgan, yakka tartibdagi, ortib boruvchi talab ehtiyojlarini qondirish, ularning bо‘sh vaqtini va dam olishini tashkil etish uchun davlat organlari, jamoat tashkilotlari, shuningdek boshqa yuridik va jismoniy shaxslar madaniy-estetik, ilmiy, texnikaviy, sport va boshqa yо‘nalishlarda maktabdan tashqari davlat va nodavlat ta’lim muassasalarini tashkil etadilar. Kadrlar tayyorlash milliy modelining о‘ziga xos xususiyati mustaqil ravishdagi tо‘qqiz yillik umumiy о‘rta hamda uch yillik Kasb-hunar ta’limini joriy etishdan iboratdir. Bu esa, umumiy ta’lim dasturlaridan о‘rta maxsus kasb-hunar ta’limi dasturlariga izchil о‘tilishining ta’minlaydi. Umumiy ta’lim dasturlari: maktabgacha ta’lim boshlang‘ich ta’lim (1-1V sinflar), umumiy о‘rta ta’lim (1-IX sinflar), Kasb-hunar ta’limini qamrab oladi. Kasb-hunar ta’limi dasturlari Kasb-hunar ta’limi, oliy (bakalavriat, magistratura) ta’lim va oliy о‘quv yurtidan keyingi ta’limni, kadrlar malakasini oshirish va ularni qayta tayyorlashni qamrab oladi. Kasb-hunar ta’limi mazmuni. О‘ rta ta’lim negizida о‘qish muddati uch yil bо‘lgan majburiy Kasb-hunar ta’limi uzluksiz ta’lim tizimidagi mustaqil turdir. Kasb-hunar ta’limi yо‘nalishi - akademik litsey va kasb-hunar kolleji о‘quvchilar tomonidan ixtiyoriy tanlanadi. Tegishli davlat ta’lim standartlari doirasida Kasb-hunar ta’limi beradi; о‘quvchilarning kasb-hunarga moyilligi, bilim va kо‘nikmalarini chuqur 10

rivojlantirish, tanlab olingan kasb-hunar bо‘yicha bir yoki bir necha ixtisosni egallash imkonini beradi. Ta’lim muassasasining jihozlanganlik darajasi, pedagogik tarkibini tanlanganligi, о‘quv jaaryoniining tashkil etilish jihatidan yangi tipdagi ta’lim muassasalari hisoblanadi. Ular bir yoki bir necha zamonaviy kasb-hunarni egallash hamda tegishli о‘quv fanlaridan chuqur nazariy bilimi olish imkonini beradi. 11

1.2. Kasb-hunar kollejlarda Mashinasozlik bо‘yicha kichik mutaxassislarni tayyorlashga qо‘yiladigan DTS talablari va tamoyillari . Kasb-hunar ta’limi davlat ta’lim standartlari talablari. Ta’limni standartlashtirish - bu butun dunyo kasb-hunar ta’limini islohotlashtirishdagi eng yirik tendensiyalardan biridir. Bugungi kunda jamiyatda sodir bо‘layotgan yangiliklar hamda iqtisodiy о‘zgarishlar ta’lim tizimiga xususan о‘rta maxsus kasb-hunar ta’limiga boshqacha yondashishni talab qiladi. Shunday ekan о‘rta maxsus kasb-hunar ta’limi standartlarini ishlab chiqmasdan turib, jahon bozoriga chiqa oladigan, kasbiy mohirlik darajasi yuqori bо‘lgan raqobatbardosh mutaxassislarni tayyorlab bо‘lmaydi. 1-rasm. Kasb-hunar ta’limi davlat standartlari tizimi. 12

Milliy dasturning asosiy amalga oshirilish vazifalaridan biri ta’lim oluvchilarning tayyorgarlik sifati va ixtisosiga zaruriy talablarni, ularning madaniy va ma’naviy -ruhiy darajalarini aniqlab beruvchi davlat ta’lim standartlarini yaratish va tatbiq etishdir. Xalqaro talablarga javob beradigan kasb-hunar ta’limi Davlat standartlarini (DTS) ishlab chiqish birinchidan, О‘zbekiston Respublikasi va rivojlangan mamlakatlarda kasb-hunar ta’limi ekvivalentligini hamda о‘z navbatida mamlakatimizning xalqaro mehnat bozorida tо‘siqlarsiz ishtirok etishini ta’minlaydi, ikkinchidan ta’lim xizmatlari sifatiga aniq (kat’iy) talablarni belgilab qо‘yish natijasida kadrlar tayyorlash sifatini oshiradi hamda ta’lim muassasalari ishining samaradorligini nazorat qilish tizimini tartibga soladi. Vazirlar Mahakamasining 2000 yil 16 oktabrdagi 400 -sonli «Kasb-hunar ta’limi davlat standartlarini tasdiqlash» tо‘g‘risida»gi qaroriga asosan Kasb-hunar ta’limi davlat standartlari tasdiqlandi. Tarmoq standartlari Oliy va о‘rta maxsus ta’lim vazirligi tomonidan bosqichma-bosqich yangidan tashkil etilayotgan akademik litsey va kasb-hunar kollejlarida ularni aprobatsiya qilish tugagandan sо‘ng tasdiqlanadi. 1-rasmda Kasb-hunar ta’limi davlat standartlari tizimi keltirilgan. KHT ni standartlashtirishning mamqsad va vazifalari tamoyillari va nazorat turlari yuqoridagi Vazirlar Mahkamasining qarori bilan tasdiqlangan va KHT DTS «Asosiy qoidalar», standartida belgilab berilgan. KHT standartlarining joriy etilishi quyidagi maqsadlar amalga oshirilishini nazarda tutadi: - KHT ning yuksak sifatini hamda mamlakatda amalga oshirilayotgan chuqur iqtisodiy va ijtimoiy islohotlarni, rivojlangan demokratik davlat barpo etish talablarige javob beruvchi raqobatbardosh kadrlar tayyorlanishini ta’minlash; - mamlakatning ijtimoiy va iqtisodiy taraqqiyoti istiqbollaridan, jamiyat ehtiyojlaridan, fan, texnika va texnologiyaning zamonaviy yutuqlaridan kelib chiqib kadrlar tayyorlash mazmunini tartibga solish; 13

- KHTning demokratlashuvi, insonparvarlashuvi va ijtimoiylashuvi, ta’lim oluvchilarning huquqiy va iqtisodiy bilimlari darajasini, shuningdek ta’lim jarayoni samaradorligini oshirish; - sifatli ta’lim xizmatlari kо‘rsatish, ta’lim va kadrlar tayyorlash sohasida shaxsning, jamiyat va davlatning manfaatlarini himoya qilish; - kadrlar tayyorlash sifatini va ta’lim faoliyatini baholash mezonlarini va tartibini belgilash; - KHT jarayonini va kadrlar tayyorlashning izchilligi va uzluksizligini ta’minlash; - mehnat va ta’lim xizmatlari bozorida raqobatbardoshlikni ta’minlash. О ‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi davlat ta’lim standartlarining vazifalari: - KHT sifatiga va kadrlar tayyorlashga, kо‘rsatiladigan ta’lim xizmatlari turlariga nisbatan qо‘yiladigan maqbul talablarni belgilash; - KHTga va uning pirovard natijalariga, ta’lim oluvchilarning bilimi va kasb malakasi darajasini vaqti-vaqti bilan baholash tartibiga, shuningdek ta’lim faoliyati sifati ustidan nazorat qilishga nisbatan qо‘yiladigan tegishli talablarni belgilovchi meyoriy negizni yaratish; - xalqning boy aql-zakovat merosi va umuminsoniy qadriyatlar asosida ta’lim oluvchilarni ma’naviy-axloqiy tarbiyalashningsamarali shakllari va usullarini joriy etish; - KHT о‘quv-tarbiya va ta’lim jarayoniga, pedagogik va axborot texnologiyalari bilan ta’minlashga, ta’lim darajasini nazorat qilishga, ta’lim muassasalarida ta’lim oluvchilar va ularni bitiruvchilarning malakasiga nisbatan meyorlar va talablarni belgilash; - kadrlarni maqsadli va sifatli tayyorlash uchun ta’lim, fan va ishlab chiqarishning samarali integratsiyasini ta’minlash. KHT ni standartlashtirish tamoyillari: - ta’limning uzluksizligi va uzviyligi; - mamlakatniig ijtimoiy va iqtisodiy rivojlanishi fan- texnika va texnologiyalarning istiqbolli rivojlanishi, jamiyat talablari va ularning zamonaviy holatini hisobga olish; 14

- ta’lim, fan va ishlab chiqarishning mujassamligi; - matnlar bayonining aniqligini va yagona qiymatliligini - fan va texnika hamda texnologiyaning zamonaviy yutuqlariga respublikadagi va chet ellardagi ilg‘or tajribalarga mos kelishi; - KHT maqsad va vazifalarining amalga oshirilishi. Kasb-hunar ta’limi sifatini nazorat qilish. KHT sifatini nazorat qilish quyidagi usullarda olib boriladi: • Ichki nazorat -KHT muassasasi tomonidan amalga oshiriladi; о ‘qitish sifatining ichki nazorati ta’limni boshqarish b о ‘yicha vakolatli davlat organi tasdiqlagan «Akademik litseylar va kasb-hunar kollejlari о ‘quvchilarining bilim saviyasi, k о ‘nikma va malakalarini nazorat qilishning reyting tizimi t о ‘g‘risida» gi Nizom asosida reyting-nazorat shaklida о ‘tkaziladi. Nazoratning reyting tizimi quyidagi nazorat tadbirlari o‘tkazilishini ko‘zda tutadi: • joriy nazorat - og‘zaki so‘rov, kollokviumlar, seminarlar, yozma ishlar, laboratoriya ishlari, texnikaviy diktant, kurs loyihalari, uy vazifasi va hokazo, ya’ni o‘qituvchi o‘z amaliyotida qo‘llaydigan barcha so‘rov turlarini o‘z ichiga oladi. • oraliq nazorat - fanning ma’lum bir qismi, bo‘limi yakunlangandan so‘ng o‘tkaziladi. Oraliq nazoratning o‘tkazilish tartibi, shakli ta’lim muassasasining ilmiy-pedagogik kengashi tomonidan belgilanadi. • yakuniy nazorat - semestr tamom bo‘lganda va o‘quv dasturining tegishli bo‘limi tugallangandan keyin amalga oshiriladi. Yakuniy nazoratning o‘tkazilish tartibi, shakli ta’lim muassasasining ilmiy-pedagogik kengashi tomonidan belgilanadi. • tashqi nazorat - O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi Davlat Test Markazi tarkibidagi Kadrlar tayyorlash sifatini nazorat qilish, pedagog kadrlar va ta’lim muassasalari attestatsiyasi boshqarmasi tomonidan tayyorlangan «Ta’lim muassasalari va pedagogik kadrlarning davlat attestatsiyasi va akkreditatsiyasi haqidagi Nizom» va amaldagi meyoriy hujjatlar asosida amalga oshiriladi; 15

• Davlat-jamoat nazorati - ta’limni boshqaruvchi vakolatli davlat organi va u bilan kelishilgan holda jamoat tashkilotlari va kadrlarga talabgorlar tomondsan amalga oshiriladi; • Yakuniy davlat attestatsiyasi - davlat imtihonlari va malakaviy bitiruv diplom ishi (loyiha)ni himoya qilish bilan yakunlanadi. KHT tayyorlov yо‘nalishlari kasblar va ixtisosliklar tarmoq standartlarini ishlab chiqish. Kasb-hunar ta’limi standartlari tuzilishi va mazmuni uning xusisiyatidan ya’ni, jamiyatdagi siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy va shaxs talablarining chambarchas bog‘liqligidan kelib chiqadi. Kasb-hunar ta’limi standarti ta’limiy, ijtimoiy, iqtisodiy siyosatning integratsiyasi va mehnat bozori siyosatiga borib taqaladi. Standartlarni ishlab chiqishda hunar madaniyati sohasida yuz yillar mobaynida yig‘ilib kelayotgan eng yaxshi milliy an’analar saqlanib qoladi va ular shogirdlik shaklida о‘tib kelayotganligi hamda turli turdagi tayyorlov yо‘nalishlari, kasblar va ixtisosliklar bо‘yicha kasb-hunar kollejlari tashkil etilishi muhim ahamiyatga ega. Kо‘plab mamlakatlarda kasb-hunar ta’limini standartlashtirish jamiyatning rivojlanishini ta’minlaydigan asosiy omillardan biri ekanligi tan olingan. Shunday ekan, milliy standartlar dunyoviy tajribalarga tayangan holda, milliy an’analarni hisobga olib, ishlab chiqilmog‘i lozim. «Standartlashtirish» tushunchasi universal bо‘lib, quyidagicha ta’riflanadi: Standartlashtirish - Mavjud yoki bо‘lajak masalalarga nisbatan umumiy va kо‘p marta foydalaniladigan qoidalarni belgilash orqali ma’lum sohada eng maqbul darajada tartiblashtirishga yо‘naltirilgan faoliyat. Shuni ta’kidlash joizki, standartlashtirish bu faoliyatning yangi turi emas, balki dunyo singari qadimiydir. Bu tushunchani tо‘g‘ri ma’noda tushunish lozim, modomiki tabiatning о‘zi misli kо‘rilmagan standartlashtirish namunalarini ato etadi. Masalan, standartlashtirish nuqtai-nazaridan qaraganda, kislorodning atomi yoki suv molekulasidan kо‘ra mukammalroq narsa yо‘qdir. Tartibga solishning maqbul darajasi deganda murosaga keltiruvchi yechimni topishga yо‘naltirilgan meyorlar, qoidalar, talablarni barcha qiziqqan tomonlar 16

bilan kelishilgan holda maqsadga muvofiqligini va uni qabul qilishning imkoniyati borligi tushuniladi. STANDART - konsensus asosida ishlab chiqilgan va faoliyatning har xil turlariga yoki ularning natijalariga tegishli bо‘lgan umumiy va takror foydalaniladigan qoidalar, umumiy prinsiplar yoki tavsiflari belgilangan va ma’lum sohada eng maqbul darajali tartiblashtirishga yо‘naltirilgan, tan olingan idora tomonidan tasdiqlangan hujjat. Kasb-hunar ta’limi standarti - meyoriy hujjat bо‘lib, tegishli malakadagi mutaxassislar tayyorlash sifatini, kasbiy va umumta’lim tayyorgarlik darajalarini ketma-ketlikda amalga oshirishning talablari, qoidalari va tamoyillarini о‘rnatadi. Kasb-hunar ta’limi standarti о‘zining aniq yakuniy maqsadiga ega: kishilarning ma’lum bir kasbiy faoliyat sohasida о‘z bilim, kо‘nikma, malaka va qobiliyatlarini qо‘llashga tayyorliklarini shakllantirish. Kasb-hunar ta’limi standartini ishlab chiqishning metodologiyasi zaminida ma’lum bir kasbdagi mutaxassislarni tayyorlashning yakuniy masalalar majmuasini shakllantirish faoliyatiga tizimli yondashuv qо‘yilgan. Shu munosabat bilan kasb-hunar ta’limi muayyan kasb mutaxassisining majmuaviy yakuniy maqsadi - uning faoliyatini yaxlit tizim sifatida tasavvur qilib, standart darajasida о‘rnatiladigan talablarni о‘zlashtirish zarurligidan kelib chiqishi lozim. Kasb-hunar ta’limi tizimini murakkab tashkil etilgan ta’lim tizimining yaxlit bir «tizimcha» si deb qaralib, u malaka oshirish va kadrlarni qayta tayyorlash tizimchalari bilan bog‘langan bо‘lishi zarur. Xalqaro talablarga javob beruvchi kasb-hunar ta’limi davlat standartlarini (DTS) ishlab chiqish: Birinchidan, О‘zbekiston Respublikasi va rivojlangan mamlakatlarda kasb- hunar ta’limi ekvivalentligini hamda о‘z navbatida mamlakatimizni xalqaro mehnat bozorida tо‘siqlarsiz ishtirok etishini ta’minlaydi; Ikkinchidan ta’lim xizmatlari sifatiga aniq (qat’iy) talablarni belgilab qо‘yish natijasida kadrlar tayyorlash sifatini oshiradi hamda о‘quv muassasalari ishining samaradorligini nazorat qilish tizimini tartibga soladi. 17

Kasb ta’limi tamoyillari xarakteristikasi. Maktabda tarbiya bilan chambarchas bog‘liq ta’lim jarayonini tashkil etishga asos bо‘ladigan yetakchi qoidalar didaktik tamoyillar hisoblanadi. Didaktik tamoyillarga ta’limning tarbiyalovchi xarakteri, ilmiylik, nazariyaning praktika bilan bog‘liqligi, sistemalilik va izchillik, kо‘rsatmalilik, onglilik va aktivlik kabilar kiradi. Shu sababli didaktik tamoyillar sistemasi haqida gap yuritiladi. Didaktik tamoyillar о ‘zaro bog‘liqdir. Shu sababli har bir konkret mashg‘ulotni о ‘tkazishda bir y о ‘la qator didaktik tamoyillarning talablarini hisobga olish va ularning kompleks amalga oshishi uchun sharoit yaratish kerak. Masalan, ta’limda ilmiylik tamoyilini ta’minlash bilan о ‘quvchilarning onglilik va aktivligiga oson erishish mumkin va aksincha, agar о ‘quvchilar ta’limga nisbatan ongli va aktiv munosabatda b о ‘lsalar ta’limning ilmiylik saviyasini ta’minlash oson b о ‘ladi. Agar ta’limda kо‘rsatmalilik amalga oshirilsa nazariyaning praktika bilan bog‘liqligi tamoyili ham amalga oshadi. Va aksincha, agar nazariyani о‘rganish praktika bilan uzviy bog‘lab olib borilsa ta’limda kо‘rsatmalilikni ta’minlash uchun sharoitlar yaratiladi. Hamma о‘quv predmetlari uchun didaktik tamoyillar umumiydir, ammo har bir konkret holda ularni qо‘llash о‘z xususiyatlariga ega. О‘quvchilarning kasb ta’limiga xos didaktik tamoyillarning xususiyatlarini kо‘rib chiqamiz. Ta’limning tarbiyalovchi xarakteri. Ta’lim jarayonida о‘quvchilarni tarbiyalash sodir bо‘ladi. Bu umumiy qoida mehnat tarbiyasi uchun ham xarakterli. Kasb ta’limi о‘quvchilarga mehnat tarbiyasi berish, ularni mehnatga psixologik jihatdan tayyorlash maqsadida maktab о‘quv planiga majburiy predmet sifatida kiritilgan. Shunday, qilib mehnat tarbiyasi muhim ta’limiy masalalardan biri sifatida qaralishi kerak, bu masala ish obyektlarini tanlashda, mashg‘ulotlarni tashkil qilish va hokazolarda hisobga olinadi. О‘quvchilarning kasb ta’limi jarayonidagi faoliyatlarining xarakteri mehnat tarbiyasi uchun eng qulay sharoit yaratadi. Avvalo о‘quvchilarda mehnatga ijobiy munosabat tarkib topadi va bu о‘quvchilar о‘z topshiriqlarini katta mas’uliyat va juda ishtiyoq bilan bajarishlarida namoyon bо‘ladi. 18

О‘quvchilar unumli mehnatga qо‘shilib jismoniy mehnat о‘zining ijtimoiy ahamiyati bо‘yicha aqliy mehnatdan qolishmasligini tushuna boshlaydilar. Mashg‘ulotlar tо‘g‘ri tashkil qilinsa, о‘quvchilarda kollektivizm xissi mustahkamlanadi, chunki ular bir-birlari bilan ishlab chiqarish munosabatlariga kirishadilar. Kasb ta’limi jarayonida о‘quvchilarga mehnat madaniyatining umumiy qoidalari (ish kiyimlariga qarash, ish joylarini batartib tutish, sozlangan asbob bilan ishlash va boshqalar), sotsialistik mulkka nisbatan tejamkorlik munosabatida bо‘lish singdiriladi. Ilmiylik tamoyili . Kasb ta’limi jarayonida о‘quvchilar har xil materiallarga ishlov berish, elektr montaj ishlarini bajarish, mexanizmlarini yig‘ish, qismlarga ajratish usullari va boshqalarni о‘rganadilar. Shu bilan birga ularda ma’lum malaka va kо‘nikmalar tarkib topib qolmay, balki о‘rganilayotgan mehnat operatsiyalarining ilmiy asoslari haqida tushunchalar ham hosil bо‘ladi. Ilmiy asoslar о‘quvchilarning umumiy rivojlanishini va fan asoslariga oid bilimlarini hisobga olib tushunarli formada bayon qilinadi. Kо‘pincha, ayniqsa material tabiiy matematik sikldagi asosiy о‘quv predmetlariga nisbatan ilgarilagan xarakterga ega bо‘lgan hollarda ayrim qoidalarni soddalashtirishga ham tо‘g‘ri keladi. Lekin bunday soddalashtirish buzilish va ziddiyatlarga olib kelmasligi kerak. Bunga misollar keltiramiz. О‘quvchilar qator fizik hodisalar rо‘y beradigan metallarga ishlov berish bilan tanishadilar. Hozirgi vaqtda qattiq jismlar fizikasi bu protsess haqida juda kо‘p ma’lumotlarga ega. Bu ma’lumotlar orasidan о‘quvchilarda metallarga bosim bilan ishlov berish va kesish jarayonining mohiyati haqida ularning fan asoslari bо‘yicha bilimlari saviyasida tо‘g‘ri tasavvur hosil qilish uchun yetadigan eng zarur ma’lumotlarni ajratishi kerak. Buning uchun о‘quvchilarga metalga ishlov beriladigan va qirqiladigan qavati oldin elastik, keyin plastik deformatsiyalanishini tushuntirish yetarli. Deformatsiya kuchi ishlov berilayotgan materialning puxtaligidan oshib ketganda, material zarrasi k о ‘cha boshlaydi. Payraxa (qirindi) hosil b о ‘lish jarayoni shunday r о ‘y beradi. Bunda sirpanish tekisligi haqida tushuncha berish 19

kerak emas. Bu keyinchalik materiallarga ishlov berish bilan bog‘liq ixtisoslik b о ‘yicha ta’lim olishni davom ettiruvchi о ‘quvchilarga о ‘z bilimlarini t о ‘ldirishda halal bermaydi. Dastlab о‘quvchilar elementar texnologik sinashlar (egish, egovlash va hokazolar) orqali metallar va qotishmalarning ba’zi xossalari bilan tanishadilar. Metallar va qotishmalarni bunday sinash formasi bо‘yicha ibtidoiydir, ammo mazmuni bо‘yicha u ilmiy asosga tayanadi, chunki unda qattiq jismlarning xossalarini aniqlashga harakat qilinmoqda. Agar buni о‘quvchilarga tushuntira olinsa, bu holda ta’limda ilmiylik tamoyiliga amal qilinmoqda, deb hisoblash mumkin. Kasb ta’limida, ilmiylik tamoyilini ta’limni eng yuqori ilmiy-nazariy saviyada о‘tkazish talabi sifatida emas, balki ta’lim jarayonini metodologik asosda, hozirgi zamon ilmiy-texnik ma’lumotlarga va о‘quvchilarning fan asoslari bо‘yicha bilimlariga tayangan holda tashkil etish talabi deb tushunish lozim. Shuning uchun ilmiylik tamoyilidan kelib chiqib о‘quvchilarga kasb ta’limi jarayonida matematika, fizika va boshqa fanlardan propedevtik ma’lumotlarni aytmaslik kerak. Shunday hollar ham bо‘ladiki, kasb ta’limi mashg‘ulotlarida ilmiy asoslari о‘quvchilar hali о‘rganmagan tabiiy-ilmiy qonuniyatlarga tayanadigan ma’lumotlarni bayon qilish ham zarur bо‘lib qoladi. Bunday holda kasb ta’limining vazifalarini bajarishdan bosh tortmaslik, balki ularni hal qilish yо‘llarini izlash kerak. Bunga tо‘qqiz yillik maktabda mashinashunoslik elementlarini о‘rganish xarakterli bо‘la oladi. Bu materialni о‘rganishga zarurat tug‘ilgan paytda ishlab chiqilgan ta’lim metodikasi о‘quvchilarni «mexanizm» va «mashina» tushunchalari bilan ular bu tushunchalarga fizika kursida duch kelishidan oldin tanishtirish imkonini beradi. Amaliyotning n azariya bilan bog‘liqli k tamoyili. K о ‘rilgan didaktik tamoyilni amalga oshirish uchun nazariya bilan praktika inson faoliyatining ajralmas ikki tomoni ekani, nazariyadan praktikada foydalanilishi, praktika esa k о ‘pincha yangi nazariy kashfiyotlar uchun asss b о ‘lishi haqidagi qoidani о ‘quvchilarga tushuntirish va ta’lim jarayonida doimo yoritib borish zarur. Bu 20

jihatdan metallarga dastgohlarda ishlov berishning rivojlanish tarixi yetarlicha ishonchli misol b о ‘ladi. Metallarga bosim bilan ishlov berishning nazariy asoslari insoniyatning kо‘p asrlik amaliy faoliyatining umumlashmasini ifodalaydi. Ammo ilmiy tadqiqotlargina dastgohlarda metallarga ishlov berishning gurkirab rivojlanishiga asos bо‘ldi. Bularning hammasiga mutaxassislar metallarga bosim bilan ishlov berish jarayoni hodisalarini о‘rganishdan bu jarayonning mohiyatini bilishga о‘tishi sababli erishildi. Har xil faktorlarning ishlov berish jarayoniga ta’siri xarakteri tekshirildi va bu ish jarayoniga istalgan yо‘nalishda ta’sir qilish imkonini berdi. Tezlik va kuch bilan ishlov berish shu tariqa paydo, bо‘ldi, maxsus konstruksiyadagi asboblar vujudga keldi, hozirgi yuqori unumli dastgohlar yaratildi. Metallarga bosim bilan ishlov berishni tadqiq qilishda chiqarilgan xulosalardan boshqa materiallarga (yog‘ochga, plastmassaga) ishlov berishda ham foydalaniladi. Kasb ta’limi jarayonida ayniqsa nazariyani praktika bilan bog‘lash uchun qulay sharoit yaratiladi, chunki ma’lumotlarning kо‘p qismi о‘quvchilarga ular ishni bilgan holda topshiriqni tо‘g‘ri bajara olishlari uchun beriladi. Darslar odatda sof amaliy va sof nazariy darslarga b о ‘linmaydi. Nazariy materiallar ayrim mashg‘ulotlarga nazariy ma’lumotlarni о ‘rganishdan о ‘quvchilarning amaliy faoliyatiga bevosita о ‘tish ta’minlanadigan qilib taqsimlanadi. Dastgohlar, elektrodvigatellar va boshqa texiik obyektlarning tuzilishini bilish о‘quvchilar ularni boshqarishni о‘rganib olishlari uchun zarurdir. Har xil materiallarning xossalari haqidagi ma’lumotlar о‘quvchilar bu materiallarga ishlov berishni о‘rganib olishlari uchun beriladi. Shuningdek, о‘quvchilar nazariyaning amaliy faoliyat uchun ahamiyatini va aksincha, о‘zlashtirilgan amaliy tajriba orqali yangi nazariy bilimlar о‘zlashtirilishini bilib oladilar. Sistemalilik va izchillik tamoyili . О‘qituvchi kasb ta’limi jarayonida о‘quv materialini ixtiyoriy ravishda emas, balki ma’lum qoidalarga asosan bayon qiladi. Chunonchi yog‘och va metallga ishlov berishga doir о‘quv materiali analiz qilinsa, bayon kilish asosida ishlab chiqarishning texnologik jarayoni yotishiga ishonch 21

hosil qilish mumkin. Masalan, metallarga ishlov berish operatsiyalari: rejalash, tо‘g‘rilash, keryalash, prokatlash, list shtamplash, bolg‘alash, arra bilan qirqish, parmalash, termik ishlov berish, rezbalar ochish tartibida о‘rganiladi. Bu ishlab chiqarish sharoitida metallarga chilangarlik usuli bilan ishlov berish tartibiga t о ‘g‘ri keladi. Shu sababli о ‘quvchilar faqat ba’zi chilanganrlik operatsiyalarini bajarish malakasini egallab qolmay, chilangarlik ishi texnologiyasi haqida ham muayyan bilimlar oladilar. Darsda о‘quv materialini bayon qilishda uchraydigan ishlab chiqarish texnologiyasidan birmuncha chetlanishlarning sababi soddadan murakkabga о‘tishdek didaktik qoidani bajarishdir. Masalan, bosim bilan ishlov berish texnologiyasida dastavval bosim bilan ishlanadigan metallarning deformatsiyalanishi buning uchun esa metallni biroz qizdirish haqida ma’lumotlar beriladi sо‘ngra esa qotishmalarni prokatlash, keryalash, presslash, bolg‘alash, hajmli shtamplash kabi texnologiyalar haqida gapirib о‘tish ma’qul. Aynan shu hol о‘quv materialini sistemaga solishda hisobga olingan. О‘rta maktabdagi kasb ta’limining mazmuni haqida umuman gapiriladigan bо‘lsa, bunda ham ma’lum ketma-ketlik va sistemalilikni qayd etish mumkin. Sinfdan-sinfga о‘tgan sayin о‘quvchilar murakkabroq mehnat qurollari ishlatilishini, kо‘p jismoniy kuch sarflash hamda psixik rivojlanishning yuksak darajada bо‘lishini talab qiladigan materiallardan detallar tayyorlash usullarini о‘rgana boradilar. Sekin-asta ular mashina mehnatiga, oldin sodda, keyinchalik murakkab mashinalarning qurilishini о‘rganishga jalb qilinadi. Yuqori sinf о‘quvchilari yog‘och va metallga qо‘l bilan ishlov berish usulidan hozirgi zamon universal dastgohlarda ishlashga; о‘quv panellarida elektr о‘tkazgichlarni montaj qilishdan elektr taqsimlash shchitlari va priborlarini, elektr kuch ustanovkalarini va priborlarini tiklash ishida qatnashishga о‘tadilar. Kо‘rsatmalilik tamoyili . Ustaxonadagi mashg‘ulotlarda kо‘rsatmalilik, avvalo texnik chizmaning hozirgi zamon ishlab chiqarishidagi roli bilan bog‘liq holda alohida ahamiyat kasb etadi. Chizmani о‘qish mehnat topshirig‘ini bajarish bosqichlaridan biridir. Bundan tashqari chizmachilikka oid ayrim bilimlarsiz о‘quvchilarga konstruksiyalash va texnologiya elementlarini о‘rgatib bо‘lmaydi. 22

Chizmachilik kursini о ‘rganish VIII - I X sinf lar da amalga oshiriladi . Shu sababli kasb ta’limi о ‘qituvchisi V–VII sinflarda о ‘quvchilarni chizmachilik elementlari bilan tanishtirishiga t о ‘g‘ri keladi. Ilg‘or о‘qituvchilarning tajribalari shuni kо‘rsatmoqdaki, ustaxonalardagi mashg‘ulotlarda о‘quvchilar chizmachilikdan chizmani о‘qish, uncha murakkab bо‘lmagan detalni tekislikdagi tasviri bо‘yicha fazoda tasavvur qila olish uchun yetarli bilimlarni olishi mumkin. Bunga erishmoq uchun ustaxonalarda о‘tkaziladigan birinchi mashg‘ulotdan boshlab о‘quvchilarning fazoviy tasavvurini rivojlantirish bо‘yicha sistemali, planli ish olib borish kerak. Ustaxonalardagi mashg‘ulotlarda kо‘rsatmalilikning keng tarqalgan hamma turlari–tarqatma material, plakatlar, modellar, diapozitivlar. kinofilmlar va boshqalardan foydalaniladi. О‘quv ustaxonalarida о‘tkaziladigan mashg‘ulotlarga xos kо‘rsatmali qо‘llanmaning bajarilishiga oid operatsiyalar bо‘yicha texnologik jarayonlar va zagotovkalarni ishlashga mо‘ljallangan asboblar tasvirlanadi. О‘quvchilarning ongliligi va aktivligi. Kasb ta’limida afsuski, ayrim о‘qituvchilarimizning ishida ham uchraydigan jiddiy kamchilik bu tashabbussiz faoliyat kо‘rsatishdan iboratdir. Bunda о‘quvchilarning materialni ongli о‘zlashtirishlariga emas, balki har xil tayyor ma’lumotlarni mexanik ravishda yodlab qolishga zо‘r beriladi. Ustachilikka о‘rganish shunga olib keladiki, о‘quvchilar о‘zlari uchun yangi ishlab chiqarish vaziyatiga moslasha olmaydilar, hozirgi zamon ishlab chiqarishining ishchiga qо‘yadigan asosiy talablaridan biri xam shundan iboratdir. О‘quvchilar о‘z bilimlarini amalda qо‘llay olsalargina ta’limda onglilikka erishilgan deb hisoblash mumkin. O nglilik о ‘quvchilarning aktivligi bilan uzviy bog‘liqdir. Kasb ta’limi jarayonida о ‘quvchilar aktivligining rivojlanishi uchun alohida yaxshi sharoit yaratiladi. Bu sharoit avvalo mehnatning unumliligi xarakteridan iborat b о ‘ladi. Agar о ‘quvchilar о ‘z mehnatlarining natijasi biror ijtimoiy foydali maqsadga m о ‘ljallanganini bilsalar, z о ‘r qiziqish hamda topshiriqni sifatli va muddatida bajarish ishtiyoqi bilan ishlashi aniqlangan. 23

Shu sababli korxonalarning, otaliqdagi bolalar bog‘chasining, maktab о‘quv kabinetlarining о‘quvchilar bajara oladigan va programma mazmuniga javob beradigan buyurtmalaridan mehnat о‘qituvchisi о‘quvchilar aktivligini oshirishning muhim vositasi sifatida foydalanishi kerak. Mehnat о‘quvchilarga tushunarli va ularning kuchlari yetadigan bо‘lishi. Kasb ta’limi bо‘yicha о‘quv materialining mazmuni fan va texnika taraqqiyotining hozirgi darajasiga mos, shuningdek, о‘quvchilarga tushunarli bо‘lishi shart. Shuning uchun kо‘pincha о‘quvchilarning о‘quv materialini о‘zlashtirishlarini osonlashtiradigan va ularni ancha qiyin nazariy va amaliy masalalar bilan tanishtiradigan har xil metodlarga murojaat qilishga tо‘g‘ri keladi. Bittagina misol keltiramiz. VII sinfda о‘quvchilar bolg‘alash asbobining geometriyasi bilan tanishadilar, bu ish bolg‘alash jarayonining fizik asoslarini tushunish uchun zarurdir. Ammo buning uchun sakkizinchi sinf о‘quvchilari matematika va fizika bо‘yicha zarur bilimlarga ega bо‘lmaydilar. Shu sababli bu mavzu materialini quyidagicha ketma-ketlikda bayon qilish maqsadga muvofiqdir: 1) bolg‘alash asbobining bir tomoni qirquvchi-zubilo va ikkinchi tomoni esa muxrdan iboratligini murakkab bо‘lmagan shaklda ekanini tushuntirish; 2) bolg‘alash asbobining bir tomoni qirquvchi-zubilodan nima maqsadda foydalanish va ikkinchi tomoni esa muxrdan metallarni bosim bilan ishlashda uni deformatsiyalashda lozimligini tushuntirish va konkret misollar keltirish kerak. Kasb ta’limi о‘quvchilar tushunadigan va bajara oladigan bо‘lishi haqida gap borganda nazariy ma’lumotlarnigina emas, о‘quvchilar organizmiga tushadigan jismoniy nagruzkalarni ham nazarda tutish lozim. Afsuski, hozirga qadar masalan, mazkur sinf о‘quvchilari qanday qalinlikdagi pо‘lat plastinkani kesa olishi yoki iskana tig‘ining kengligi qancha bо‘lishi kerakligi va hokazolarni kо‘rsatib bera oladigan chuqur tadqiqotlar о‘tkazilmagan. Shu sababli о‘qituvchi charchashning tashqi alomatlarini kuzatib turishi va shunga kо‘ra jismoniy nagruzkani boshqarib borishi lozim. О‘quvchilarning individual xususiyatlari о‘quv materialini, mehnat malaka va kо‘nikmalarini о‘zlashtirishlaridagina emas, balki mehnatga munosabatlarida ham namoyon bо‘ladi. О‘quv materialini о‘zlashtirish qobiliyatlari bо‘yicha-о‘quvchilar bir- 24

biridan sezilarli farqlanadi. Buning sababi shuki, о‘quvchilarning ba’zilari oilada, ba’zilari texnik tо‘garaklarda mehnatga birmuncha tayyorgarlik kо‘radilar. Mehnat о‘qituvchisi topshiriqlar tanlashda ana shularning hammasini hisobga olishi kerak. Amaliy ishni bajarish bо‘yicha о‘quvchilarni shartli ravishda uch guruxga bо‘lish mumkin. Birinchi gurux о‘z qobiliyatlariga tо‘la ishongan, о‘zlari uchun yangi bо‘lgan ishga ishtiyoq bilan kirishadigan, dastlabki qiyinchiliklardayoq о‘zini yо‘qotib qо‘ymaydigan, о‘qituvchidan yordam sо‘rashdan uyalmaydigan о‘quvchilardan iborat bо‘ladi. Bu guruxga asosan oilada birmuncha mehnat tayyorgarligi kо‘rgan о‘quvchilar kiritiladi. Ikkinchi guruxga о‘z qobiliyat va imkoniyatini yetarlicha baholay olmaydigan о‘quvchilar kiradi. Bunday о‘quvchilar ozgina qiyinchilikka yо‘liqish bilanoq о‘zini yо‘qotib qо‘yadi, ishni tо‘xtatadi, о‘qituvchiga yordam sо‘rab murojaat qilishga jur’at eta olmaydi. Bunday о‘quvchilarga alohida ahamiyat berib, ularda о‘z kuchiga ishonch hosil qilish kerak. Bajarilgan topshiriqni baholashda о‘qituvchi ularning ishlaridagi ozgina yutuqlarni ham aytib о‘tishi lozim: shunday qilinsa, ular yanada tirishqoqliq, qat’iylik bilan ishlashga intiladilar. Mazkur о‘quvchilarni amaliy ishlar bajarilayotganda e’tiborsiz qoldirib bо‘lmaydi: о‘z vaqtida quvvatlash, yordamga kelish; ularda topshiriqni uddasidan chiqishlariga ishonch hosil qilish kerak. Uchinchi guruxga о‘zining jismoniy mehnat qobiliyatini ortiqcha baholaydigan о‘quvchilarni kiritish kerak. Bu xildagi о‘quvchilar о‘zlariga ishonadilar, ba’zilari maqtanchoqlik ham qiladilar. Ular har qanday ishning uddasidan chiqamiz deb hisoblab, birinchi guruxdagi о‘quvchilarga о‘xshab, har qanday yangi ishni ishtiyoq bilan bajarishga kirishadilar, ammo qiyinchiliklarga duch kelgach, ularni bartaraf etishga urinib ham kо‘rmay, tо‘xtab qoladilar. Bu о‘quvchilar о‘zlari uchun qiyin ishdan kо‘pincha aynib qoladilar, unga qiziqmay qо‘yadilar. О‘qituvchi bunday о‘quvchilarga qiyinchiliklarni bartaraf qilishda yordam berishi kerak. Har qanday mehnat ham kuch, xarakat, qat’iyatlilikni taqozo etishiga о‘zlarining shaxsiy tajribalarida qayta qayta ishonch hosil qilgach, bu о‘quvchilar 25

ishga aktiv kirishadilar va о‘zlariga nisbatan ancha tanqidiy munosabatda bо‘la boshlaydilar. Hozirgi kunda fan-texnika rivojlangan, yil sayin bilimlar hajmi g‘oyat jadal о‘sib borayotgan sharoitda о‘qitish jarayonini shunday tashkil qilishga tо‘g‘ri keladiki, maktabni bitirib chiqqanlar о‘z amaliy faoliyatlari jarayonida yangi bilimlar, malakalar, kо‘nikmalarni mustaqil egallashlari uchun eng qulay sharoit yaratilsin. Buning uchun bilim, malaka va kо‘nikmalar puxtagina emas, balki moslashuvchan ham bо‘lishi, о‘quvchilar ularni yangi ishlab chiqarish sharoitlarida qо‘llay olishlari kerak. Bunga о‘quvchilar bilim, malaka va kо‘nikmalarni hozirgi zamon ishlab chiqarishi asoslari haqidagi umumiy tasavvur fonida о‘zlashtiradigan politexnik ta’lim tufayli erishiladi. О‘quvchilarda turli mehnat qurollari, texnologik protsesslarni ularning samaradorligini aniqlash maqsadida analiz qilish, taqqoslash malakalarini shakllantirish ham yordam beradi. Kasb ta’limi sharoitida bilimlar, malakalar va kо‘nikmalarni egallash puxtaligiga avvalo yangi о‘quv materialini samarali bayon qilish hisobiga erishiladi. Bilimlar va malakalarning puxtaligini ta’minlashda mashqlarni yо‘lga qо‘yish va ta’limning texnik vositalarini qо‘llash katta ahamiyatga ega. Kasb ta’limida politexnik tamoyil. Politexnik tamoyil kasb ta’limini о‘quvchilarda hozirgi zamon ishlab chiqarishining umumiy ilmiy asoslariga doir bilimlar shakllanadigan va ular ishlab chiqarish-texnik faoliyatining kо‘p sohalarida qо‘llanadigan umumlashgan malakalarni egallaydigan yо‘sinda tashkil etishni talab qiladi. Boshqacha aytganda, о‘quvchilarga ular ustaxonalardagi mashg‘ulotlar jarayonida oladigan texnik bilim va malakalarning universalligini; bu bilim va malakalardai yangi ishlab chiqarish sharoitlarida foydalana olish (malakalarni kо‘chirish) kerakligini kо‘rsatish zarur. О‘quvchilarni hozirgi zamon sanoati va qishloq xо‘jaligi ishlab chiqarishining muhim tarmoqlari bilan ikki yо‘l orqali tanishtirish mumkin: a) ularning har birini izchil о‘rganish; b) ishlab chiqarish jarayonlarini ularning asosi bо‘lgan tabiiy-ilmiy qonuniyatlarga bog‘liq holda klassifikatsiyalash va mazkur qonuniyatlarni xalq xо‘jaligining bir-ikkita tarmog‘i misolida о‘rganish orqali. 26

Birinchi yо‘lni maktabda qо‘llab bо‘lmaydi, chunki u juda kо‘p о‘quv vaqtini sarflashni talab qiladi. Ikkinchi yо‘l esa maktabda xalq xо‘jaligining eng muhim tarmoqlarini о‘rganish uchun real imkoniyat yaratadi va didaktik jihatdan ancha qimmatlidir, chunki u xalq xо‘jaligining о‘quvchilar maktabda о‘rgangan tarmoqlari bilan о‘rganmagan tarmoqlari orasida uzviy bog‘lanishni ta’minlaydi. Gap shundaki, turli ishlab chiqarish jarayonlari sirtdan qaraganda xar xilligidan qat’iy nazar, anchagina о‘xshashlik va umumiylikka ega, chunki ular kо‘pincha tabiatning bir xil qonun va hodisalaridan foydalanishga asoslangan. Tabiat qonunlaridan har xil texnik qurilma va texnologik jarayonlarda ularning ilmiy asosi sifatida foydalanilishidan kelib chiqib, ba’zi pedagoglar politexnik ta’lim vazifalarini fan asoslariga oid predmetlar doirasida tо‘la bajarish mumkin, deb notо‘g‘ri xulosaga keldilar. Fan asoslarining politexnik ta’lim ishidagi katta ahamiyatini inkor etmagan holda buning о‘zi kifoya qilmasligini kо‘rmaslik mumkin emas. Fan asoslariga doir predmetlarni texnikadan olingan misollar bilan boyitish muammoni hal qilmaydi, chunki bunda doimo u yoki bu ishlab chiqarish hodisasiiing о‘quv predmetining mazkur temasiga bog‘liq bir tomoni kо‘rib chiqiladi. Shu sababli о‘quvchilarda ishlab chiqarish hodisasi haqida umuman tasavvur hosil bо‘lmaydi. Masalan, о‘quvchilarda detal haqida fan asoslarining u yoki bu qonunidan foydalanishning konkret misoli sifatida emas, balki mashinaning tipovoy qismi sifatida tо‘la tasavvur hosil qilish uchun uning vazifasi va mashinadagi о‘rni haqida, zagotovkasi uchun materiallar tanlash, uni loyihalash va tayyorlash haqida gapirib berishi kerak. Kо‘rinib turibdiki, bunda fan asoslari bо‘yicha maktab predmetlarida kо‘riladigan masalalar haqidagina emas, balki ularga kirmaydigan (masalan, detalni tayyorlash) masalalari haqida ham gapirish kerak. Shunday qilib, ishlab chiqarish hodisasi haqida tabiatdagi u yoki bu qonunning illyustratsiyasi sifatida gapiradigan bо‘lsak, bunda faqat uning bittagina sifatini yoritish mumkin. Agar ishlab chiqarish xodisasi xar tomonlama xarakterlansa, fan asoslari bо‘yicha predmetlarni о‘rganish mantiqini buzadi, bu predmetlar mazmuniga ularga bevosita aloqasi yо‘q materialni kiritishga majbur qiladi. Bundan tashqari, 27

mehnat usullarini egallash (bu politexnik ta’lim vazifalaridan biridir) didaktikaning asosiy tamoyiliga bо‘ysundirilgan va о‘z mantiqiga ega bо‘lgan ma’lum bir sistema bо‘yicha amalga oshishi kerak. Agar mehnat usullarini egallashni fan asoslari bо‘yicha ayrim predmetlar vazifasiga kiritilsa, ular ana shu predmetlarning tuzilishi mantiqiga bо‘ysunadi. Nihoyat, mehnat obyektlarini tanlashda fizika, matematika va boshqa predmetlarning о‘qituvchilari eng avval shu obyektlar о‘tilayotgan tema bilan bog‘liq bо‘lishiga xarakat qilishadi, Mehnat jarayonining mazmuni esa ikkinchi rejaga о‘tib qoladi. Natijada amaliy mashg‘ulotlar uchun obyektlar tanlash juda cheklangan va kasb ta’limi sistemasi talablariga javob bera olmaydigan bо‘lib qoladi. Shunday qilib, о‘quvchilarni xozirgi zamon sanoati va qishloq xо‘jaligi ishlab chiqarishining muhim tarmoqlari bilan tanishtirish fan asoslari bо‘yicha predmetlar doirasi bilan chegaralanmasligi kerak. Xuddi shuning uchun ham maktab о‘quv rejasida Kasb ta’limi bо‘yicha maxsus predmet bor. Ta’lim jarayonining politexnik yо‘nalishini ta’minlash uchun ayrim konkret ishlab chiqarish jarayonlari misolida hozirgi zamon sanoati yoki qishloq xо‘jalik ishlab chiqarishining umumiy asoslari о‘rganiladigan didaktik vaziyatni vujudga keltirish talab qilinadi. Kasb ta’limi bosqichlari orasidagi izchillik politexnik prinsip uchun katta ahamiyatga ega. Masalan, ustaxonalardagi mashg‘ulotlarda о‘smirlar о‘zlashtirgan qator politexnik malakalarni qо‘llashi va takomillashtirishi juda muhimdir. Chunonchi, qog‘ozni rejalashda chizg‘ich, gо‘niya va qalamdan foydalanish malakasini yog‘och va metallni rejalashda qо‘llash kerak. Bu jihatdan о ‘quvchilarning andaza rejalash malakalari juda foydali b о ‘ladi. О ‘quvchilar qog‘ozni, gazlamani va listli metallni qaychi bilan qirqish orasida k о ‘pgina umumiylikni topadilar. Modellashtirish jarayonida о ‘quvchilar yana shu ish b о ‘yicha quyi sinflarda olgan bilimlarini q о ‘llashi va hokazolar uchun cheklanmagan imkoniyatlar vujudga keladi. Shunday qilib, didaktik bog‘lanishlarni ta’minlash fan asoslari bо‘yicha predmetlarni о‘qitishning ham, ustaxonalarda mashg‘ulotlar о‘tkazish politexnik 28

saviyasini oshirish uchun ham muhimdir. Didaktik bog‘lanishlarni ta’minlashda bu bog‘lanish sun’iy «moslashish» natijasida emas, balki u tabiiy ravishda vujudga kelishiga erishish juda muhimdir. Buni misol bilan tushuntiramiz. Darslarning birida о‘qituvchi о‘quvchilarga tiskiga metall plastinkalarni mahkamlashni, ularni bir necha marta tez-tez 180° ga bukishni, sо‘ngra barmoqlar bilan bukilgan joyga tegib, plastinka qiziganiga ishonch hosil qilishni taklif qildi. Shu usul bilan о‘quvchilar tegishli fizik qonuniyatning namoyon bо‘lishini kо‘rishlari kerak edi, Bu xildagi usullarga yо‘l qо‘yish mumkin emas. Chunki bunday hollarda ustaxonalardagi mashg‘ulotlar о‘zining mustaqillik ahamiyatini yо‘qotadi, fan asoslari bо‘yicha predmetlar ilovasiga aylanib qoladi. Bunday «bog‘lanish»ning sun’iyligi о‘quvchilarga ravshan va shuning uchun ular bunday bog‘lanishlarga qiziqmaydilar. Fan asoslaridan olingan bilimlarni qо‘llashni talab qiluvchi topshiriqlar mehnat jarayoniga uzviy ravishda qо‘shilib ketsa va texnologik protsessning bosqichlaridan biri bо‘lsa, о‘quvchilarda mutlaqo boshqacha munb-sabatni vujudga keltiradi. Masalan, zagotovkani rejalashda matematika va chizmachilikka oid bilimlardan, buyum uchun material tanlashda ximiya va fizikaga doir bilimlardan foydalanish va hokazolar mehnat topshiririga sun’iy qо‘shimcha bо‘lmaydi, balki uning tarkibiy qismi bо‘lib xizmat qiladi. Didaktik bog‘lanishning bir maromda amalga oshirilishi fan asoslari bо‘yicha bilimlarni muvaffaqiyatli о‘zlashtirish uchun ham, kasb ta’limini amalga oshirish uchun ham zarurdir. Ammo bu ikkala holda ham didaktik bog‘lanishning yо‘nalishi mutlaqo bir xil degan sо‘z emas. Masalan, fizika, ximiya va matematika darslarida ishlab chiqarish protsesslari va hodisalaridan tabiatning u yoki bu qonuni amaliy qо‘llanilishini kо‘rsatish uchui foydalaniladi. Bunda ishlab chiqarish jarayonining, hodisaning darsda о‘rganilgan qonunning amaliy qimmatini tasdiqlaydigan sifati qarab chiqiladi. Bu jihatdan mehnat darslari tamomila boshqa manzaraga ega. Mehnat darslarida ishlab chiqarish prodesslari va hodisalari xar tomonlama о‘rganiladi va bulardan har birining fan asoslari bilan kompleks, ya’ni bir qancha tabiiy fanlar bilan 29

bog‘lanishi namoyon bо‘ladi. Shunga kо‘ra ta’limda ishlab chiqarish protsesslarn bilan fan asoslarini bog‘lashni kompleks amalga oshirish kerak. Boshqacha aytganda, bu butun ishlab chiqarish jarayonining avval fizika, sо‘ngra ximiya va hokazolar bilan bog‘lanishini emas, balki ishlab chiqarish jarayonining har bir elementi fizika, ximiya va boshqalar bilan bir yо‘la bog‘lanishini kо‘rib chiqishni bildiradi. Chunonchi, ustaxonada «dastgoh fizikasi», «dastgohda matematika» о‘rganilmaydi, balki tuzilishi va ishlashi tabiiy fanlar qonunlari pozitsiyasidan tushuntirylishi kerak bо‘lgan dastgoh о‘rganiladi. Bunday bog‘lanishlar о‘quvchilarning ishlab chiqarish jarayonlari va hodisalari haqidagi tasavvurining butunligi buzilmaydigan, ular dastgoh bilan ximiya, fizika orasidagi bog‘lanishni yaxshi bilgani holda dastgohning о‘zini bilmaydigan bо‘lib qolmaydigan yо‘sinda amalga oshirish kerakligini bildiradi. Chunki о‘quvchilar, tabiiy-ilmiy asoslardan tashqari anchagina ilmiy-texnik ma’lumotlarni va amaliy kо‘nikmalarni egallashlari ham kerak. Bularning hammasi birgalikda mehnatga politexnik jihatdan tayyorgarlikni ta’minlaydi. О‘quvchilar, ma’lum predmetlarni tayyorlashda о‘rgangan mehnat malakalari shunga о‘xshash kо‘pgina predmetlarni tayyorlashlari uchun asos bо‘lishini tushunishlari kerak. Shu maqsadda har bir yangi operatsiyani (ish turini) о‘rganishga kirishilar ekan, о‘qituvchi bu operatsiyani bajarish usuli bilan bir nechtagina konkret misollar orqali tanishishlarini, amalda esa о‘rganilayotgan ana shu operatsiya juda kо‘p qо‘llanilishini ta’kidlash lozim. О‘quvchilarga mazkur operatsiyani qо‘llab tayyorlanadigan detallar (buyumlar)dan о‘zlari misollar keltirishlarini tavsiya etish mumkin. Yog‘och va metalga qо‘lda ishlov berish tugallanadigan VII sinfda bu mavzu bо‘yicha maxsus suhbat о‘tkazish, о‘quvchilarga tayyorlashda ma’lum operatsiyani (kesish, arralash, qirqish va hokazolarni) qо‘llashlariga tо‘g‘ri kelgan hamma predmetlarni aytib chiqishni taklif qilish kerak. Politexnik ta’lim nuqtai nazaridan har xil kasblarga doir mehnat usullari (operatsiyalari)ning izchilligini kо‘rsatish ham muhimdir. Hozirgi zamon sanoat ishlab chiqarishining xarakterli xususiyatlaridan biri mehnat qurollarining tez almashinuvi, yangi mashinalarning va shunga kо‘ra yangi 30

kasblarning vujudga kelishidir. Zamonaviy ishchi zarur bо‘lib qolganda о‘z kasbini о‘zgartirishi, bir-biriga yaqin kasblarnn egallay olishi kerak. Bunda ishchilarga qator hollarda har xil kasblarning mehnat usullari orasida uzviylik mavjudligini tushunish katta yordam beradi. Bu, ayniqsa, yog‘och va metallga qirqish bilan ishlov berishda yaqqol kо‘rinadi. О‘qituvchi yog‘och va metallga ishlov berish usullari orasida uzviylik mavjud bо‘lganda bu holni ta’kidlaydi, о‘quvchilarga yangi mehnat usullarini о‘rganishda о‘zlaridagi bnlim va malakalardan foydalanish kerakligini tushuntiradi. Misol uchun yog‘och va metallga ishlov berish usullari orasida izchillik kuzatiladigan operatsiyalarni: rejalash, yog‘ochni arralash va metallarni arra bilan qirqish; yog‘ochni randalash va metallarni egovlash; yog‘ochni о‘yish va metallarni kesish, yog‘och va metallarni parmalash, yog‘och va metallarga tokarlik stanogida ishlov berishni kо‘rsatamiz. О‘quvchilar yog‘ochni arralashni о‘rganib olganlaridan keyin, metallarni ham arra bilan qirqishga tо‘la tayyorlangan hisoblanadi, degan tushuncha hosil bо‘lmasligi kerak, albatta. Ravshanki, yog‘ochga ishlov berishda shakllangan ish holati, asbobni ushlash, arrani reja chizig‘i bо‘yicha yо‘naltirish va qо‘l kuchini muvozanatlashtirish malakalari metallarni arralashga kо‘chirilishi mumkin. Lekin metallarga ishlov berish о‘z xususiyatlariga xam ega. Masalan, metallni qirqishda qо‘llar bilan arrani bosish yog‘ochni arralashdagiga qaraganda kuchliroq bо‘lishi, arra polotnosi qiyshaymasligini kuzatib borish kerak; agar qiyshaysa, sinishi mumkin. Boshqa operatsiyalar haqida ham shularni aytish mumkin. Masalan, yog‘ochni rejalash ham, metallni rejalash ham о‘xshash asboblar bilan amalga oshiriladi; ammo metallarni rejalashdan oldin zagotovka sirtini bо‘yash kerak. О‘quvchilarning yog‘ochni randalashi metallarni arralashga (holat, asbobni tutish va qо‘llarning harakati bir xil) о‘tishni osonlashtiradi, ammo metallarni arralashda ish sharoiti yog‘ochni randalashdagiga qaraganda murakkablashadi. Buning sababi asbob detalga tegadigan yuza ancha kichikligi uchun asbobning tо‘g‘ri chiziqli harakatini saqlash qiyinligndir. Yog‘ochni о‘yish metallarni qirqishdagidek, asbobni tutish va bolg‘a bilan urish usullari orqali amalga oshiriladi. 31

Ammo metallarga ishlov berishda zarblar kuchliroq bо‘ladi, panja va tirsak zarblarga yelka zarblari ham qо‘shiladi. Yog‘och va metallni parmalash bir xil asboblar yordamida, ammo kesishning har xil rejimlarida bajariladi. Shu sababli о ‘quvchilar metallarni parmalashda yog‘ochga ishlov berishda detalni mahkamlash va dastgohni boshqarish b о ‘yicha о ‘zlashtirgan malakalarini t о ‘la ishlatadilar. Materiallarga tokarlik dastgohida ishlov berish haqida xam shularni aytish mumkin, chunki yog‘och va metallarga ishlov berishda tokarlik dastgohlarini boshqarish tizimi asosan bir xil; lekin metall qirquvchi dastgohlar biroz murakkabdir. Shu sababli politexnik ta’lim vazifalari nuqtai nazaridan tokarlik stanogida yog‘ochga ishlov berishni о‘rgatish metallarga silliqlash yо‘li bilan ishlov berishga oid malakalarni egallashga tayyorgarlik bosqichi deb qaralishi kerak. Shunday qilib, ustaxonalardagi mashg‘ulotlarda har bir texnik obyektga, ishlab chiqarish jarayoniga о‘z holicha emas, balki boshqa о‘xshash obyektlar, о‘xshash protsesslarga bog‘liqlikda hozirgi zamon ishlab chiqarishi asosini biror jihatdan xarakterlovchi zanjirning bir xalqasi sifatida qaralishi kerak. 32

II-BOB. KASB-HUNAR KOLLEJLARDA “METALLARGA BOSIM BILAN ISHLOV BERISH” MAVZUSINI ZAMONAVIY INNOVATSION TEXNOLOGIYALAR ASOSIDA O‘QITISH METODIKASI. 2.1. К asb-hunar kollejlarda mashinasozlik bо‘yicha kichik mutaxassislar tayyorlash mazmuni. Tarmoq ta’lim standartlarini ishlab chiqish bosqichlari. Standartlarni ishlab chiqishda, ular qaysi modelga mо‘ljallangan bо‘lishidan qat’iy nazar, hal qiluvchi omillar, standartlarning sifati, tan olishi va hayotga tadbiq etilishishga kо‘rsatadi. Standartlarni ishlab chiqishda quyidagilar zarur: 1. Turli xil kasblarda joriy va kelgusi ehtiyojlarni aniqlash. 2. Umumiy xususiyatlarga tayangan holda hududiy о‘ziga xosliklarni hisobga olish. 3. Kasb-hunar ta’lim standartlarini ishlab chiqish va ma’sullarni hisobga olish, hamda ekspertlar guruhini jamlash, standartlarni ishlab chiqish. Ta’lim standartlarini ishlab chiqishda rivojlangan Yevropa va MDH davlatlari tajribalarini о‘rganib chiqib hamda shaxsiy tajribalarga tayangan holda KHT standartlarini ishlab chiqiladi. KHT tarmoq standarti quyidagi komponentlardan tashkil topadi : 1) Q о ‘llanish sohasi. 2) Meyoriy ilovalar. 3) Ta’riflar. 4)Standartning maqsad va vazifalari. 5)Kasbiy tavsifnoma. 6)Kasbiy tayyorgarlik mazmunining majburiy minimumi. 7)Namunali о ‘quv rejasi. 8) Standart talablarining bajarilishini nazorat qilish. Birinchi komponentda ushbu tayyorlov yо‘nalishi bо‘yicha kasb-hunar ta’limi tarmoq standartining qо‘llanish sohasi kо‘rsatiladi. Ikkinchi komponentda tarmoq standarti loyihasini ishlab chiqishda foydalanilgan hamda asos bо‘ladigan meyoriy hujjatlar rо‘yxati kо‘rsatiladi. 33

Uchinchi komponentda standartning maqsadi va vazifalari hamda bilimlarni о‘zlashtirish va malaka darajalari keltiriladi. Standartdan foydalanuvchilar davlat, ish beruvchilar, ta’lim tizimi va shaxs hisoblanib, maqsad va vazifalar ularning talablaridan kelib chiqqin holda aniqlanadi. Standartning t о ‘rtinchi komponentida standartda foydalanilagn asosiy atamalarning ta’rifi va ularga izoh berilgan. Beshinchi komponentda ish beruvchilarning talablaridan kelib chiqqan holda mutaxassisning kasbiy xususiyatlari kо‘rsatilgan bо‘ladi. Ish beruvchilarning talablaridan kelib chiqqan holda mutaxassisning kasbiy tavsifnomasi ishlab chiqish zarur. Tarmoq ta’lim standartining eng asosiy komponenti «Kasbiy tavsifnoma» bо‘lib, bu komponentda ish beruvchining talablari aks ettiriladi. Kо‘pchilik rivojlangan Yevropa mamlakatlarida ish beruvchilar har bir kasb bо‘yicha kasbiy standartlarni о‘zlari ishlab chiqishadi. Ish beruvchilar ishlab chiqib kasbiy standartlar asosida ta’lim beruvchilar kasb - hunar ta’limi standartlarini ishlab chiqishadi. Kasbiy tavsifnomani ishlab chiqish uchun avvalo shu mutaxassis, ishchi о‘rni tahlil qilinishi, mutaxassisning amalga oshirayotgan kasb faoliyat turlarining ketma-ketligi, ish jarayonining texnologiyasi, kasbga qо‘yilgan maxsus talablar va shu kasb mutaxassisi egallashi lozim bо‘lgan kо‘nikma va bilimlar haqida ma’lumotlar bо‘lishi lozim. Tarmoq ta’lim standartining eng asosiy komponenti «Kasbiy tavsifnoma » (2-расм) bо‘lib, bu komponentda ish beruvchining talablari aks ettiriladi. Kо‘pchilik rivojlangan Yevropa mamlakatlarida ish beruvchilar har bir kasb bо‘yicha kasbiy standartlarni о‘zlari ishlab chiqishadi. Ish beruvchilar ishlab chiqib kasbiy standartlar asosida ta’lim beruvchilar kasb - hunar ta’limi standartlarini ishlab chiqishadi. 34

Kаsbiy tаvsifnomа . Умумий тalablar Maxsus talablar Malakalar Bilimlar 1 2 3 4 Tokar Zagatovkalarni tayyorlash uchun uskunalarni hozirlash Uskunanining tipi. Uskunaning ishga ho-zirlash, texnika xavfsizligi va mehnatni muhofaza-siga rioya qilish. Sanitariya va gigiyena. Uskunani о‘rnatish bо‘yicha talablar. Mahuslot tayyorlay-digan mexanik va issiqlik (stanok, zagatovka va dastgox) uskunalarni shuningdek nazorat о‘lchov asboblarini hozirlash. Uskunalarning no- sozliklarini joy- larini aniqlash. Ish binosida nisbiy namlikni olib turish, ish joylarini tashkil etish, texnika xavfsizligi, sanitariya va gigiyena qoidalariga rioya qilish. Mexanik va dastgohlarni tayyorlash, yoqish va о ‘chirish. Issiqlik uskunalarini ishi-ni meyorlash, elektr shitlarni tavsif- nomasi (joylashgan joyi, binolarning yonma-yonligi va ha-kozo). Avariya yori-tishi asboblarining ish joyini tashkil etish qoidalari. Texnika xavfsiz-ligi qoidalari. Mehnat muhofazasi, sanitariya va gigiyena talablari. 2-rasm . Kаsbiy tаvsifnomа . Kаsbiy tаvsifnomаni ishlаb chiqish uchun аvvаlo shu mutаxаssis, ishchi о‘rni tаhlil qilinishi, mutаxаssisning аmаlgа oshirаyotgаn kаsb fаoliyat turlаrining ketmа-ketligi, ish jаrаyonining texnologiyasi, kаsbgа qо‘yilgаn mаxsus tаlаblаr vа shu kаsb mutаxаssisi egаllаshi lozim bо‘lgаn kо‘nikmа vа bilimlаr hаqidа mа’lumotlаr bо‘lishi lozim. 35

Kаsbiy tаyyorgаrlik mаzmunining mаjburiy minimumi quyidаgi kо‘rinishgа egа: Kаsb-hunаr tа’limi tаyyorlov yо‘nаlishlаri bо‘yichа о‘quv rejа vа dаsturlаrni ishlаb chiqish аsoslаri О‘zbekiston Respublikаsi Vаzirlаr Mаhkаmаsining 2000-yil 16-oktabrdаgi «О‘rtа mаxsus kаsb-hunаr tа’limi Dаvlаt tа’lim stаndаrtlаrini tаsdiqlаsh tо‘g‘risidа» gi 400-sonli qаrori bilаn tаsdiqlаngаn KHT DTS «Аsosiy qoidаlаr» stаndаrtidа KHT tаyanch о‘qu^v rejаsini ishlаb chiqish bо‘yichа quyidаgilаr keltirilgаn: 1. Kаsb-hunаr tа’limi stаndаrtining tаyanch о‘quv rejаlаri tа’lim mаzmunidаn kelib chiqib аkаdemik litseylаr vа kаsb-hunаr kollejlаri tаyyorlov yо‘nаlishlаri bо‘yichа аlohidа tuzilаdi. Tаyanch о‘quv rejаlаri kаsb-hunаr tа’limi muаssаsаlаrining ishchi о‘quv rejаlаrini ishlаb chiqish uchun аsos hisoblаnаdi. 2. Tаyanch о‘quv rejаsidа о‘quv yili 40 hаftа vа 2 semestrdаn iborаt. Hаr bir semestr 20 hаftаni о‘z ichigа olаdi. DTS tаsdiqlаngаndаn sо‘ng 40 hаftа semestlаrgа 20 hаftаdаn tаqsimlаngаnligi аmаldа mа’lum bir noqulаyliklаrgа olib kelgаnligi sаbаbli bugungi kundа 1-semestr 17 hаftа vа 2-semestr 23 hаftа qilib qаbul qilingаn. Bu аsosаn 1-semestr dekаbr oxiridа о‘quvchilаrning yangi yil аrаfаsidа 1-semestrni tugаtib ikki hаftаliktа’tilgа chiqishlаrini kо‘zdа tutilib qilindi. 3. Tаyanch о‘quv rejаlаridа umumiy 4560 soаtdаn 80-220 soаt tа’lim muаssаsаsi ilmiy-pedаgogik kengаshi qаrori bilаn kiritilаdigаn fаnlаr uchun аjrаtilаdi. 4. Tа’lim muаssаsаlаri о‘quvchilаrining hаftаlik yuklаmаsi 54 soаtni tаshkil etаdi. Bundаn 16 soаti mustаqil ishlаshgа аjrаtilаdi. 5. Tа’lim muаssаsаlаri ilmiy-pedаgogik kengаshlаrigа ishchi о‘quv rejаlаrini tuzishdа tаyanch о‘quv rejаlаrini tа’lim stаndаrtlаri tаlаblаri doirаsidа 15-20 % gаchа о‘zgаrtirish huquqi berilаdi. 6. Kаsb-hunаr kollejlаri uchun tаyanch о‘quv rejаlаri qо‘yidаgi 1-jаdvаldа keltirilgаn. KАSB-HUNАR KOLLEJLАRI О‘QUV REJАSI MODELI 36

1-jаdvаl № F anlar Soatlar soni Umumiy yuklamaga nisbatan foiz hisobida I Umumta’lim fanlari 1960 42,5 % II Kasbiy ta’lim fanlari (Umumkasbiy va maxsus fanlar) 1180 25,9 % III O‘quv amaliyoti 600 13 % IV Ishlab chiqarish amaliyoti 648 14,3 % V Diplom ishi 76 1,7 % VI Kollej ilmiy-uslubiy kengashi qarori bilan kiritiladigan fanlar 116 2,6 % Jami: 4560 100 % Izoh: Kаsb-hunаr kollejlаrning o‘quv rejаlаri tаyyorlov yo‘nаlishlаri, kаsblаr vа ixtisosliklаrning o‘zigа xos xususiyatlаridаn kelib chiqqаn holdа аlohidа tuzilib, kаsbiy tа’lim fаnlаri (umumkаsbiy vа mаxsus fаnlаr) gа, o‘quv vа ishlаb chiqаrish аmаliyotigа аjrаtilgаn soаtlаr miqdori umumiy аjrаtilgаn soаtlаr hаjmigа nisbаtаn 10% gаchа o‘zgаrishi mumkin. O‘quvchilаrning o‘quv fаoliyatigа qаrаb ishlаb chiqаrish tа’limining tаshkiliy shаkllаri o‘quvchilаrning o‘quv fаoliyati bilаn bog‘liq bo‘lgаn ishlаb chikаrish tа’limining tаshkiliy shаkllаrini turkumlаshdа (klаssifikаsiyalаshdа) аsosаn o‘quv mаteriаlining mаzmunidа kelib chiqilаdi. Ishlаb chiqаrish tа’limini tаshkil qilishning ya’ni, o‘quvchilаr fаoliyatining quyidаgi shаkllаri mаvjud frontаl, guruxli (brigаdа, zveno) vа individuаl (yakkа-yakkа). O‘quvchilаrning biror ishni bаjаrishdа frontаl vа individuаl ishlаb chiqаrish tа’limi shаkllаri shаrtlidir, chunki, o‘quvchilаr frontаl ish bаjаrgаni bilаn hаr bittа o‘quvchi o‘zi individuаl ish bаjаrаdi. Shuning uchun bu yerdа ish bаjаrish oxirgi nаtijаgа yo‘nаltirilgаn bo‘lishi bilаn uni hаr bittа o‘quvchi yengil bаjаrаdi. Olingаn nаtijа brigаdаsi (frontаl) bo‘lаdi bаjаrilishi individuаl. Shuning uchun kompleks xаrаktergа egа bo‘lgаni uchun uni kollektivli ya’ni jаmoаviy deyish mumkin. Shu sаbаbli ishlаb chiqаrish tа’limini tаshkil qilishning ikkitа shаkli bor desа hаm bo‘lаdi, ya’ni: jаmoаviy vа individuаl. O‘quv jаmoаviy shаkl o‘z ichigа: 37

gruppаli, brigаdаli vа zvenoli ishlаb chiqаrish tа’limini tаshkil qilish shаkllаrini olаdi. Shundаy qilib: • Tа’limning frontаl shаklidа hаmmа o‘quvchilаr bir xil аsbobdа bir xil, ish bаjаrаdi vа bir xil mаteriаlni bir vаqtdа o‘rgаnishаdi. • Tа’limning gruppаli shаklidа o‘qitish gruppаning hаmmа а’zolаrini ishlаb chiqаrish tа’limi mаvzusini o‘rgаnishаdi vа ulаrdа bir xil mаlаkа vа ko‘nikmаlаr o‘qitish vositаlаri yordаmidа аmаlgа oshirilаdi. Tа’limning bu shаkli o‘quvchilаrdа boshlаng‘ich rejаni vа ko‘nikmаlаrni shаkllаntirish bilаn xаrаkаtlаnаdi. • Tа’limning brigаdа shаklidа o‘qitish usulidа brigаdа а’zolаrining (gruppаsining) ishlаb chiqаrаdigаn mаhsulotining o‘zаro bog‘liqligi bilаn xаrаkterlаnаdi, (nooperаsiya shаkli) vа jаmoаviy jаvobgаr hissi shаkllаnаdi. Аgаrdа ohirgi nаtijа brigаdа а’zolаri orqаli olinmаsа u holdа zvenoli o‘qitish shаklidаn foydаlаnilаdi. Bu murаkkаb mаxsulotlаrni ishlаb chiqаrishdа qo‘llаnilаdi. Zvenoli o‘qtishi shаklini o‘quv ishlаb chiqаrish ustаxonаlаridа, o‘quv sexlаridа vа qismаn ishlаb chiqаrishdа qo‘llаsh mumkin. Yakkа tаrtibdа o‘qitishni tаshkil qilish shаkli аsosаn lаbаrаtoriya shаroitidа ishchilаr jаmoаsidаgi ICHTdа vа bo‘lаjаk shаxsiy ish joylаridаgi аmаliyot dаvridа qo‘llаsh mumkin. O‘quv jаrаyonini boshqаrish bilаn bog‘liq bo‘lgаn ishlаb chiqаrish tа’limining tаshkiliy shаkllаri. а) Ishlаb chiqаrish tа’limi ustаsining fаoliyatini tаshkil qilish. Yangi tа’lim mаzmunini o‘quv jаrаyonigа qo‘llаsh ishlаb chiqаrish ustаlаr fаoliyatini qаytа qаrаb chiqishni tаqozo etmoqsа. YA’ni ilgаri hаr bir ustа bittа gruppаgа biriktirib qo‘yilib fаqаt shu gruppа bilаn ish olib borgаn bo‘lsа, endi bu tа’lim mаzmuni ulаrni ixtisoslаshtirishni tаqozo etmoqdа. Chunki, ishlаb chiqаrish tа’limi bo‘limlаri murаkkаblаshib bormoqdа. Shuning uchun ustа uning hаmgiаsini mukаmmаl bilishi qiyin. Xozirgi pаytdа bа’zi o‘quv muаssаsаlаridа ishlаb chiqаrish ustаlаrini o‘quv ustаxonаlаrigа, lаborаtoriyalаrgа hаmdа guruxlаrgа biriktirib qo‘yilmoqdа. Ustаxonа yoki lаborаtoriyalаrgа biriktirilgаn ustаlаr o‘quv rejа vа dаstur mаzmunigа oid hаmmа 38

guruxlаrdа dаrs olib borаdi. Shu bilаn birgа guruhgа biriktirilgаn ishlаb chiqаrish ustаsi lаborаtoriya yoki ustаxonаgа biriktirilgаn ustа bilаn birgа o‘zining pedаgogik fаoliyatini olib borаdi. O‘quv ustаxonаsigа biriktirilgаn ishlаb chiqаrish ustаsi ishlаb chiqаrish tа’limi jаrаyonidа bir vаqtning o‘zidа tаrbiyaviy ishlаrni hаm olib borаdi. Guruhgа biriktirilgаn ustа o‘z guruhidаgi o‘quvchilаrdа bilim olishgа bo‘lgаn intilishlаrni oshirish, qiziqgirish. Ulаrdа intizomni mustаhkаmlаsh, o‘qishdаn tаshqаri fаoliyatni boshqаrish kаbi hususiyatlаri uchun jаvobgаrlаr bo‘lаdi. Ishlаb chiqаrish ustаlаri o‘rtаsidа rejаlаshtirish ishlаrini olib borishning quyidаgi turlаri tаvsiya etilаdi. Rejаlаshtirish hujjаtlаri: а)Lаborаtoriya-ustаxonаlаr ustаsi. • hаmmа guruxlаr uchun lаborаtoriY. • Аmаliy mаshqpаr vа ishlаb chiqаrish ishlаri ro‘yxаtini hаmuа guruhlаr uchun tuzish; • bir oylik ish rejаsi hаmmа guruxlаr uchun tuzish; • istiqbolli-tem а tik ish rej а (ishl а b chiq а rish uchun); • ishlаb chiqаrish tа’limining mаjmuаviy-uslubiy tа’limning temаtik ro‘yxаti; • ishl а b chiq а rish t а ’limining d а rs rej а si; • ishlаb chiqаrish tа’limini nаzorаt qilish ishlаr ro‘yxаti; • o‘quv ustаxonа, lаborаtoriyalаrni jihozlаsh rejаsi; • texnik ijаdkorlik ish rejаsi; • mustаqil uslubiy ishlаr ro‘yxаti. • O‘quv guruhi ustаsi tuzаdi: • guruhning butun o‘quv dаvri uchun tаrbiyaviy ishlаr istiqboli rejаsi; • bir oylik tаrbiyaviy ishlаr rejаsi; • mustаqil bаjаrаdigаn uslubiy ishlаr. • o‘quv ustаxonаsi-lаborаtoriya ustаsi bilаn uning ish rejаlаrini tuzishdа qаtnаshish. b) Hisobgа olish hujjаtlаri. O‘quv ustаxonаsigа biriktirilgаn ustа: 39

• dаstur bo‘yichа ishlаb chiqаrish tа’limi hisobgа olish jurnаli; • o‘quv ustаxonаsidа guruhlаri tomonidаn ishlаb chiqаrish fаoliyatining bаjаrilishini hisobgа olish. 2.2. Kаsb-hunаr kollejlаrdа Mаshinаsozlik bo‘yichа kichik mutаxаssislаr tаyyorlаshdа qo‘llаnilаdigаn innovаsion texnologiyalаr. 40

Kаsb-hunаr muаssаsаlаridа fаol o‘qitish usullаri mаzmunini tаnlаsh vа аmаlgа oshirish. O‘zbekistonning ijtimoiy-iqtisodiy sohаsidаgi o‘zgаrishlаr tа’lim islohаtlаri bilаn chаmbаrchаs bog‘liqdir. «Tа’lim to‘g‘risidа» gi vа «Kаdrlаr tаyyorlаsh milliy dаsturi» qonunlаrigа аsosаn, o‘xshаshi yo‘q, yangi turdаgi tа’lim turi Kаsb-hunаr tа’limi (KHT) shаkllаndi. KHT o‘quv muаssаsаlаridа yuqori mаlаkаli Kаsb-hunаr tа’limigа egа bo‘lgаn kichik mutаhаsislаrni tаyyorlаsh dаvlаt miqiyosidа dаsturlаshtirilmoqdа. Shuning uchun tа’liminng modellаri hаm sifаt jihаtdаn o‘zgаrishi kerаk: zаmonаviy usullаr, vositаlаr, tа’limning shаkllаri vа usullаri tа’lim oluchilаrdа quyidаgi hususiyatlаrni shаkllаntirishni tа’minlаshgа qаrаtilgаn: jаrаyoniy mаhorаtlаrni; аxborotlаrdаn mustаqil foydаlаnish qobiliyatini; muаmmoni hаl etishdа ijodiy yondoshishni; tаshkilotchilik ko‘nikmаlаrini vа hokаzolаr. Bo‘lg‘usi kichik mutаhаsislаrni Аkаdemik litsey vа kаsb-hunаr kollejlаridа tаyyorlаsh dаvridа ijtimoiy jihаtdаn аhаmiyatgа egа bo‘lgаn ushbu bilim, ko‘nikmа vа mаlаkаlаrni shаkllаntirish, hаmdа tа’lim oluvchilаrningfikrlаsh jаrаyoni vа fаoliyatini fаollаshtirish usullаrini tаnlаsh eng аsosiy muаmmo bo‘lgаn vа shundаy bo‘lib qolаdi. Buning uchun pedаgogik jаrаyon nimаni аnglаtishini ko‘rib chiqаmiz. Jаrаyon - (lotinchа rgogezzuz so‘zidаn olingаn bo‘lib), oldingа hаrаkаt, o‘zgаrish degаn mа’noni аnglаtаdi. Pedаgogik jаrаyon - tа’lim beruvchi bilаn tа’lim oluvchi o‘rtаsidаgi belgilаngаn mаqsаdgа erishishgа yo‘nаltirilgаn vа belgilаngаn nаtijаgа olib keluvchi o‘zаro tа’sir jаrаyonidir. Tа’lim jаrаyoni bevositа quyidаgilаr bilаn bog‘liq: tа’lim beruvchi bilаn tа’lim oluvchining o‘zаro munosаbаtigа; tа’lim texnologiyalаrigа. Usul - (grekchа Metodos so‘zidаn olingаn bo‘lib, izlаnish yoki bilish yo‘li, nаzаriya, tа’limot mа’nosini аnlаtаdi) konkret vаzifаni yechishgа bo‘ysundirilgаn, borliqni аmаliy yoki nаzаriy o‘zlаshtirish operаsiyalаrining yoki yo‘llаrining yig‘indisi. U tа’lim texnologiyalаridа zаmonаviy usullаr, shаkllаr, vositаlаrdа muhim o‘ringа egа. Tа’lim jаrаyonidа usullаrsiz, qo‘yilgаn mаqsаdgа, belgilаngаn 41

mаzmunni аmаlgа oshirishgа, bilish fаoliyatini fаollаshtirishgа, sezilаrli nаtijаlаrgа erishish mumkin emаs. Usullаr nаtijаgа erishishni tа’minlаydi. Usullаr tа’lim mаzmunini аmаldа qo‘llаshni tа’minlаydi, bundа tа’lim beruvchi fаoliyatini tаshkil etish yo‘li - dаrs berish usullаridir, tа’lim oluvchining fаoliyati esа -o‘rgаnish usullаridir. Mаqsаdlаr tа’lim oluvchilаr bilаn birgаlikdаgi fаoliyatidа vositаlаr yordаmidа аmаlgа oshirilаdi, usullаr esа, ulаrni аmаliy bаjаrilishini tа’minlаydi. O‘qitish usuli - o‘qitishdа belgilаngаn mаqsаddgа erishish uchun tа’lim oluvchi vа tа’lim beruvchining o‘zаro bog‘liq fаoliiyatini tаshkil eitshning tаrtibgа solingаn usulidir. Dаrs berish usullаri - tа’lim beruvchining fаoliyatini tаshkillаshtirish vositаsidir, o‘qitish usullаri esа, tа’lim oluvchining fаoliyatini tаshkil qilish vositаsidir. Tа’lim mаqsаdlаrigа erishish bo‘yichа o‘quvchi vа o‘qituvchining birgаlikdаgi ish fаoliyatini tаshkil qilish tа’lim usullаri tizimini quyidаgi belgilаri bo‘yichа guruhlаrgа bo‘lish mumkin. Birinchi guruh - o‘quvchilаrning o‘zlаshtirish, tushunib yetish, bilimini mustаhkаmlаsh bo‘yichа perseptiv (Perseptiv-o‘zlаshtirish) ish fаoliyatini tа’minlаydigаn, tаyyor holаtdа o‘quvchilаrgа bаyon qilingаn o‘qitish vа bilim olish usullаri: 1) mа’ruzа, hikoya, tushuntirish; 2) nаmoyish, illyustrаsiya, videousul. Ikkinchi guruh - o‘quvchilаrning bilimini o‘zlаshtirish, singdirish, mustаhkаmlаsh bo‘yichа reproduktiv fаoliyatni tа’minlovchi, mаhorаt vа mаlаkаni аlgoritm (nаmunа) bo‘yichа o‘qituvchilаrning bevositа boshchiligidа tаshkil etishgа аsoslаngаn o‘qitish vа bilim olish usullаri: 1) kitob bilаn ishlаsh; 2) lаborаtoriya usuli; 3) og‘zаki yoki yozmа, аmаliy mаshqlаr. Uchinchi guruh - tа’limgа muhokаmа vа rivojlаntiruvchi xаrаkter beruvchi, tа’lim oluvchilаrni mаhsuldor fаoliyatini tа’minlovchi dаrs berish vа o‘qitish usullаri: 1) o‘quv suhbаti; 2) dаvrа suhbаti; 3) bаhs; 4) miyagа hujum (breynstorming); 5) ishbilаrmon yoki rolli o‘yin; 6) «pinbord»; 7) bаholаsh. To‘rtinchi guruh - o‘quvchilаr tomonidаn muаmmoni tushuntirish vа yechish, mustаqil bilim olishni kuchаytirаdigаn vа shungа undаydigаn usullаr: 1) muаmmoli topshiriqlаr usuli; 2) individuаl(аmаliy)usul; 3) o‘z-o‘zini аttestаsiya qilish; 4) loyihаlаsh usuli; 5) vаziyatlаrni o‘rgаnish. 42

Tа’lim usullаri guruhi mohiyati vа mаzmuni. Mа’ruzа, hikoya, tushuntirish - o‘quv mаteriаlini bаyon qilish usuli verbаl (lot.t. Verbalis - og‘zаki) hisoblаnаdi. Odаtdа bu usullаr nаmoyish, videousul, ko‘rgаzmа usullаri bilаn qo‘shilgаn holdа olib borilаdi. Ulаr o‘quvchilаrning bilimini o‘zlаshtirish, eslаb qolish vа tushunishgа qаrаtilgаn retseptiv fаoliyatni tа’minlаb berаdi vа o‘quvchi tomonidаn tаyyor holdа bаyon etilаdi. Mа’ruzа - kаttа hаjmdаgi o‘quv mаteriаlni nisbаtаn uzoq vаqt dаvomidа monologik bаyon etish. Bu usulning аsosiy vаzifаsi – tа’lim berish, o‘rgаtishdir. Rolli o‘yin, ishbilаrmonlik o‘yini kаbi, vаziyatdа ko‘rsаtilgаn muаmmoni yechish bo‘yichа qаtnаshchilаrning birgаlikdа fаol ish olib borishlаrigа аoslаngаn. Mаvzu qаtnаshchilаrning bittаmаjburiy mаqsаdlаri bor - muаmmoni yechish. Rolli o‘yin qаtnаshchilаrining hаr birini mаqsаdi -g‘аlаbа qozonish, o‘zini ko‘rsаtish. O‘qituvchi tomonidаn ishlаb chiqilgаn o‘yin mumkin qаdаr hаyotiy bo‘lishi kerаk, lekin qаtnаshchilаr uchun judа murаkkаb vа qiyin bo‘lmаsligi lozim. Bundа tа’lim oluvchilаr mаqsаdgа qаy dаrаjаdа erishgаnliklаrini аniqlаydilаr. Tа’lim oluvchilаr tа’lim beruvchi orqаli yoki o‘zаro bir-birini bаholаshаdi. Muаmmoli vаzifаlаr usuli, individuаl (аmаliy) usul, loyihаlаr usuli. Muаmmoli vаzifаlаr usuli - o‘quvchilаrgа muаmmoli vаziyatlаrni vа ulаrning fаol bilish fаoliyatini tаshkil etishgа аsoslаngаn usuldir. U аniq vаziyatlаrni tаhlil qilish, bаholаsh vа keyinchаlik qаror qаbul qilishdаn iborаt. Bu usulning yetаkchi funksiyalаri: o‘rgаtuvchi: bilimlаrni аktuаllаshtirish; rivojlаntiruvchi: tаhliliy tаfаkkurni, аlohidа fаktlаr orqаsidаgi hodisа vа qonuniylikni ko‘rа bilishgа shаkllаntirish; tаrbiyalovchi: kommunikаtiv ko‘nikmаlаrni shаkllаntirish. Muаmmoli vаzifаlаr usuli o‘quvchilаrning mustаqil ishlаrini murаkkаblаshtirishgа, ilmiy tushunchаlаrni, аmаliy ko‘nikmа vа mаlаkаlаrni shаkllаntirish аsosidа yotgаn u yoki boshqа mаteriаlni chuqur mаntiqiy tаhlil qilishgа аsoslаngаn. Muаmmoli vаziyatlаrni yarаtish usullаrigа quyidаgilаrni kiritish mumkin: 1) o‘quvchilаrni qаrаmа-qаrshilik tomon olib borаsiz vа uning yechimini mustаqil rаvishdа o‘zlаri topishlаrini tаklif etish; 2) аmаliy fаoliyatdа duch kelаdigаn qаrаmа-qаrshilikni mа’lum qilish; 3) bir sаvolgа turli nuqtаi nаzаrdаn qаrаshni bаyon qilish; 4) o‘quvchilаrgа hodisаni turli vаziyat orqаli 43

ko‘rib chiqishni tаklif etish (mаsаlаn, huquqshunos, moliyachi, o‘qituvchi vа h.k.); 5) o‘quvchilаrni o‘qituvchi tаklif qilgаn vаziyatni tаqqoslаshgа, umumlаshtirishgа, xulosаlаr chiqаrishgа, fаktlаrni solishtirishgа dа’vаt etish; 6) аniq sаvollаr qo‘yish (umumlаshtiruvchi, аsoslovchi, аniqlаshgа, mаntiqiy fikr yuritishgа); 7) muаmmoli nаzаriy vа аmаliy vаzifаlаrni belgilаsh (mаsаlаn, ilmiy-tekshirish); 8) muаmmoli vаzifаlаrni qo‘yish (mаsаlаn, ortiqchа yoki yetаrli bo‘lmаgаn dаstlаbki mа’lumotlаr bilаn, sаvolni qo‘yishdа noаniqlik bilаn, qаrаmа-qаrshi mа’lumotlаr bilаn, bilib qilingаn xаtolаr bilаn, belgilаngаn vаqt ichidа, ruhiy sustlikni yengish vа h.k.). Individuаl (аmаliy) usul. Individuаl (аmаliy) usul lаborаtoriya usulidаn shunisi bilаn fаrqlаnаdiki, undа ko‘pinchа, o‘quvchilаr fаoliyatidа olingаn bilimlаr vаzifаsini yechishgа qаrаtаdilаr. Nаzаriyotni аmаldа tаdbiq qilа bilish birinchi o‘ringа chiqаdi. Ushbu usul bilimni, mаhorаtni chuqurlаshtirish vаzifаsini bаjаrаdi, shuningdek, o‘rgаnish fаoliyatini kuchаytirishni tа’minlаydi. Аmаliy usul o‘quvchilаrni vаzifаlаrni vijdonlik bilаn bаjаrishgа, mehnаt jаrаyonini puxtа tаshkil etishgа boshqа usullаrdаn ko‘rа ko‘proq ko‘mаklаshаdi. (ish sifаtini sinchiklаb tekshirish, hulosаlаrni tаhlil qilish). 2.3. Kаsb-hunаr kollejlаrdа “Metаllаrgа bosim bilаn ishlov berish” mаvzusini o‘qitishdа innovаsion texnologiyalаrdаn foydаlаnish. 44

O‘qitish usullаrini tаnlаshdа аsosiy e’tiborni tа’lim mаqsаdi vа vаzifаlаrigа qаrаtilmog‘i lozim. Chunki, o‘qitish usullаri bilаn tа’lim mаqsаdi o‘zаro bog‘liqlik mаvjuddir vа tа’lim mаqsаdi o‘rtаsidа yaqin o‘zаro bog‘liqlik mаvjud. Shuning uchun, usul tаnlаshdа eng аsosiy omil bo‘lib аniq o‘quv mаshg‘ulotining didаktik vаzifаsi xizmаt qilаdi. Shuni e’tiborgа olish kerаkki, usul tаnlаsh nаfаqаt mаqsаddаn, bаlki o‘quv mаteriаl mаzmunigа vа bu fаnni qаnchаlik qiyin deb hisoblаshgа bog‘liq. O‘quv usulini tаnlаshdа uning sаmаrаdorligini e’tiborgа olish hаm аhаmiyatgа egа. 3-rаsmdа o‘qitish «pirаmidаsi» ko‘rsаtilgаn, o‘quvchilаrning аxborotni eslаb qolish ko‘rsаtgichlаrigа o‘qitish usullаrining tа’siri quyidаgi o‘qitish pirаmidаsidа аks ettirilgаn. 3-rasm. O’qitishning PIRAMIDASI. Psixologlаr, verbаl (og‘zаki) o‘quv usullаridаn foydаlаngаnimizdа (mа’ruzа, hikoya, tushuntirish) o‘quvchilаr mа’lumotning 5% ni eslаb qolishlаrini isbotlаgаnlаr. Kitob o‘qish mа’lumotning 10% ni sаqlаb qolishgа imkon berаdi, videofil, rаsm, ko‘rgаzmаli qurollаrni ko‘rish, ko‘rgаn mа’lumotlаrni 20% ni o‘zlаshtirishni tа’minlаydi. 45

Loyihаlаsh usuli vа ishbilаrmonlik o‘yini eng sаmаrаli hisoblаnаdi, buning nаtijаsidа o‘quvchilаr ongidа mа’lumotning 75% i sаqlаnib qolаdi. Lekin o‘quv- аmаliy mаshg‘ulotlаrning o‘quvchilаr tomonidаn olib borilishi undаn hаm sаmаrаliroqhisoblаnаdi, bundа 90% mа’lumot o‘zlаshtirilаdi. «Pirаmidа»dа, pog‘onа ko‘rinishidа, o‘quv nаtijаlаrigа erishishdа hаr bir usulning hissаsi ko‘rsаtilgаn. «Pirаmidа» аsosidа tа’lim usullаrining eng unumlilаri o‘rin olgаn. Yuqoridа ko‘rib chiqilgаn tа’lim usullаrining tаnlаsh mezonlаri quyidаgi 2- jаdvаldа keltirilgаn. 2-jаdvаl. Tanlash mezonlari Usullar Didaktik vazifalar Ta’lim beruvchining vazifalari Ma’ruza Yangi material bilan tizimli tanishish, murakkab tizimlar, xodisalar va xakozalarni bayon qilish Materialni mantiqan tizimli, muammoli bayon etish, aytib turish, nutq texnikasini bilish, ta’lim oluvchilarni pedagogik usullar bilan faollashtirish Xikoya tushuntirish Yangi materialni bayon etish,tushuntirish,taxlil etish,xar xil xolatlarni dalillari bilan isbotlash О‘z fikrlarini mantiqan ishonarli, xissiyot bilan va tо‘g‘ri bayon etish, asosiysini ajratish va unga e’tiborni qaratish Namoyish etish Yangi material bilan kо‘rgazmali tanishish, tushunchalarni shakllantirish о‘rganish va anglash, kuzatish, taxlil qilish, amallarni bajarish Obyektni tо‘g‘ri tanlay bilish, unga ta’lim oluvchilarning diqqatini qaratish, namoyish etish texnikasini bilish Illyustratsiy a Tushunchalarni shakllantirish, о‘rganilayotgan predmet va xodisalarning muxim belgilarini ochib berish Eng qulay xajmdagi illyustratsiya materialini tanlay bilish, kо‘rsatish texnikasini bilish Vediousul Yangi material bilan tanishish va о‘rganish, mustaxkamlash, umumlashtirish, tizimlashtirish, modellashtirish kunikmalari Muammoga olib kirishni bilish, ta’lim olqvchilar faoliyatini yо‘naltirish, ularga induvidual yordam kо‘rsatish Kitob bilan ishlash Tanishuv, anglamoq, yangi materialni о‘zlashtirish, bilimlarni kengaytirish va mustaxkamlash, referat yozish, о‘z- о‘zini nazorat, mustaqil ta’lim olish, erkin о‘qishni bilish kenspekt qilish,xar xil sxemalar tuzish, adabiyotni tanlash kunikmalarini shakllantirish Zaruriy adabiyotlarni tanlab olish, konspekt qilish, strkuturaviy-mantiqiy sxemalar tuzish, kitob bilan ishlashda didaktik talablarni bilish va unga amal qilish. Laboratoriy Yangi materialni qabul qilish, anglash, Tajriba, eksperiment izlanish 46

a usuli о‘zlashtirish, mustaxkamlash va bilimlarni chuqurlashtirish, mustaqil tadqiqot qilishni bilish, muammolarni ratsional xal etish, ijodiy tafakkurni rivojlantirish, asbob uskunalar bilan ishlashni bilish о‘lchov ishlarini olib borish о‘tkazish texnikasini egallash, laboratoriya uskunalari bilan ishlash kunikmalari Mashq Bilimlarni chuqurlashtirish, ўргanilayotgan materialni amaliyotda foydalanish uchun maxorat va kunikmalarni ishlab chiqish, takrorlash, mustaxkamlash Xar xil turdagi mashqlarni bajarishni tashkil etishni bilish Suxbat Ta’lim oluvchilarni ishga tayyorlash, axborot berish, tanishuv,tizimlashtirish, mutaxkamlash, esda qolish, bilimlarni yanada chuqurroq anglash, о‘zlashtirish. Asosiy va yordamchi savollarni ifodalash, ularni berish, umumlashtirish va xulosalar qilish, savol-javob usulining texnikasini egallash Davra suxbati Tartiblashtirish, eslab qolish, mustaxkamlash,chuqurroq anglash,bilimlarni о‘zlashtirish,bilishga qiziqishni rag‘batlantirish va shakllantirish, о‘z fikrlarini mantiqan bayon qilish, savollarni shakllantirish, xulosalarni argumentlashtirish. Asosiy va yordamchi savollarni shakllantirish, umumlashtirish va xulosalar chiqarish, savol-javob texnikasini egallash. Munozara Bilimlarni о‘zlashtirish, tartibga solish va mustaxkamlash, bilishga qiziqish, о‘z fikrlarini mantiqan bayon qilish, savollarni shakllantirish, xulosalarni argumentlashtirishni rag‘batlantirish. Ta’lim oluvchilarni munozaraga tayyorlash, munozarani ishlab chiqish va boshqarish. Miyaga xujum Bilimlarni о‘zlashtirish, tartibga solish va mustaxkamlash, bilishga qiziqishni rag‘batlantirish va shakllantirish Muammoli masalalarni tо‘g‘ri ifodalashni bilish,Takliflarni tayyorlash va argumentli shakllantirish Ishbilarmon lik о‘yini Savollarni shakllantirish, xulosalarni argumentlashtirish, xulq atvorni korretsiya qilish. Vaziyatdan chiqa bilish, tо‘g‘ri qaror qabul qilish Ishbilarmon о‘yini ish rejasini tuzish,vaziyatning mazmunini va ishtirokchilarning tavsiyanomasini ishlab chiqishularning xarakatlarini yо‘naltirish,yakunlar yasash, natijani baxolash Pinbord Bilimlarni tartibga solish va mustaxkamlash,о‘z fikrlarini og‘zaki va yozma ravishda ifodalashni, bayon etishnibilish, mantiqiy va tizimli tafakkurni rivojlantirish, muomila madaniyatini shakllantirish, munozara Vazifani ifodalab berish,taklif etilgan javoblar о‘rtasida о‘zaro mantiqiy aloqa о‘rnatish, xulosalar chiqarish. 47

yuritish. Muammoli vazifalar usuli О‘qitishning dolzarbligi,predmetga nisbatan qiziqishni shakllantirish,vaziyatdan chiqib keta bilish va tо‘g‘ri qaror qabul qilish. Muammoli vazifani ishlab chiqish, muammo chegaralarini ifodalab berish,ta’lim oluvchilarning faoliyatini ularni xal etishga yо‘naltirish, yakun yasash, xulosalar chiqarish. Individual (amaliy) usul Bilimlarni va malakalarni chuqurlashtirish,nazariy bilimlarni amalda qо‘llash, bilim faoliyatini rag‘batlantirish, tashkiliy kompetentltgi va mustaqilligini shakllantirish Maxsus tayyorgarlik Loyihalar usuli Ta’limni aktuallashtirish, bilimlarni chuqur va xar tomonlama о‘zlashtirish, ularni amalda qо‘llash, tahlil qilishni, baholashni, tashkiliy kompetentlikni, mustaqillikni shakllantirish. Mavzuni aniqlash va loyiha chegaralarini shakllantirish, ta’lim oluvchilarning faoliyatini yо‘naltirish (boshqarish) 2-jаdvаl. Tа’lim usullаrini tаnlаsh mezonlаri . Yuqoridа sаnаb o‘tilgаn аn’аnаviy vа noаn’аnаviy tа’lim usullаri shubhаsiz tа’lim muаssаsаlаridа tа’lim sаmаrаdorligini oshirishgа xizmаt qilаdi. D а rs rej а si: M а vzu: Metallarga bosim bilan ishlov berish. Dаrs mаqsаdi: О‘quvchilarga “Metallarga bosim bilan ishlov berish” mavzusiga oid ma’lumotlar berish va ularda mavzu bо‘yicha kunikma hamda malakalarni shakllantirish. Tа’limiy: О ‘quvchilаrdа kichik mutаxаssislаrni tаyyorlаshdа qo‘llаnilаdigаn innovаsion texnologiyalаrini аmаlgа oshirish metodikаsi yuzаsidаn zаruriy bilim vа ko‘nikmаlаrni shаkllаntirish. Tаrbiyaviy: fаol o‘qitish usullаrinin mаzmunini tushuntirish. Rivojlаntiruvchi: o‘quvchilаrning tаfаkkurini rivojlаntirish. Dаrs shаkli: mа’ruzа Dаrs metodlаri: og‘zаki, tаrqаtmа mаteriаl Fаnlаrаro bog‘lаnish: O‘z.Res. Konstitusiyasi, Mehnаt kodeksi, texnikа fаnlаri bilаn bog‘liq. 48

Dаrsning moddiy-texnik jihаtdаn jihozlаsh vа ko‘rgаzmаli qurollаr: test, tаrqаtmа materiallar. Mаvzu yuzаsidаn tаvsiya etilаdigаn аdаbiyotlаr: 1. O‘.Q.Tolipov, M.Usmonboyevа, “Pedаgogik texnologiya: nаzаriya vа аmаliyot”, “Fаn”, T.-2005 y. 2. SH.SHаripov, N.А.Muslimov, M.Ismoilovа, “Kаsbiy tа’lim pedаgogikаsi” Nizomiy nomidаgi TDPU, T.-2005 y. 3. R . Qalandarov “ Konstruksion materiallar texnologiyasi ” – T.: O‘qituvchi, 19 8 9. - 187 b. 4. Jo‘r а yev Z.B., Qodirov .D.R. M а teri а lshunoslik. T.: TACIS, 2001. 281-b. Mаvzuni bаyon qilish yuzаsidаn metodik tаvsiyanomа: Yangi loyihаlаnаyotgаn vа ishlаb chiqаrishdа qаbul qilingаn texnologik jаrаyonlаrni optimаllаshtirish 2 turi mаqsаdlаr orqаli belgilаnаdi. Ko‘p hollаrdа kаm tаnnаrx tаlаb etuvchi operаsiya optimаl deb hisoblаnаdi. Bа’zi hollаrdа texnologik jаrаyonni optimаl vаriаnti deb mаhsulot ishlаb chiqаrishni unumdorligi yoki yuqori sifаti orqаli belgilаnаdi. D а rsning borishi: 1. T а shkiliy qism (5 d а qiq а ). O‘qituvchi tomonidаn o‘quvchilаrning dаrsgа tаyyorgаrligi, uy vаzifаlаrini bаjаrib kelgаnligi, yangi mаvzugа o‘quv-qurollаrini yetаrli ekаnligini tekshirish. Xonа tozаligini tekshirib, dаvomаtni аniqlаsh. II. O‘tgаn dаrs mаvzusini vа yangi mаvzu uchun zаruriy mаteriаllаrni tаkrorlаsh. (10 dаqiqа) Sаvollаr: 1. Quyma olishda ishlatiladigan asosiy qotishmalar turlаri? 2. Quymalarda uchraydigan asosiy nuqsonlarni aniqlang ? III. Yangi mаvzu yuzаsidаn yo‘l-yo‘riqlаr: (40 dаqiqа) Rej а : 49

1) Bosim bilan ishlanadigan metallarning deformatsiyalanishi. 2) Metallarni prokatlash, kiryalash va presslash . 3) Metallarni bolg‘alash va shtamplash . 1. Bosim bilan ishlanadigan metallarning deformatsiyalanishi. Biror tashqi kuch ta’sir ettirish orqali tegishli texnologik jarayon yordamida materialni plastik deformatsiyalash yo’li bilan buyum yoki zagotovka hosil qilish materiallarni bosim bilan ishlash deyiladi. Binobarin, bu jarayon metallarning plastik deformatsiyalanishiga asoslangandir. Hozirgi vaqtda materiallarni bosim bilan ishlashning ko‘pgina soxalari yoki usullari mavjud. Bular, asosan, prokatlash, kiryalash (chuzish), presslash, bolg‘alash va listlarni shtamplashlardan iboratdir. Yuqorida qayd qilganimizdek, bosim bilan ishlashda zagotovkaning shakli dastlabki holatiga qaytmaydigan qilib o‘zgartiriladi, bu esa zagotovka metalida plastik holat mavjudligidan darak beradi. Demak, bipop tashqi kuch ta’sirida metall (qotishma) yemirilmay, o‘z shaklini dastlabki holatiga qaytmaydigan tarzda o‘zgartira olish xususiyati uning plastikligi, metallar shaklining plastik tarzda o‘zgarishi plastik deformatsiya deb ataladi. Demak, bosim bilan ishlash jarayon metallarning plastik deformatsiyalanishiga asoslangandir. Metallga ta’sir ettirilgan tashki kuch olingandan keyin metall dastlabki shakliga kaytsa, bunday deformatsiya elastik deformatsiya deb ataladi. Masalai, pulat prujinaga (yoki rezina bulagiga) ta’sir ettirilgan kuch olingandan keyin yana u avvalgi xolatiga kaytadi. Bundan tashkari, plastik deformatsiya vaktida metall tarkibidagi donachalar maydalanadi va muayyan tartibda joylashib koladi, natijada metall tola-tola tuzilishga ega buladi. Donalarning muayyan tartibda joylashib kolish xodisasi teksturalanish deyiladi. Teksturalanish darajasi deformatsiyalanish darajasiga tugri proporsionaldir. Metallning dastlabki xossalarini batamom tiklash kerak bulib kolsa, albatta uni yukorirok darajagacha kizdirish zarur. Naklyoplangan me tall yukorirok darajagacha kizdirilganda, shu metall xossalarining tiklanishiga rekristallanish deb 50

atala di. Rekristallanish vaktida metallning deformatsiyalanishidan oldingi donalari tiklanmay, balki yaigi donalar xosil buladi, ya’ni metall yangidan kristallanadi. Rekristallanish darajasi (engkichik darajasi) xap xil metallar uchun turlicha buladi. Masalan, misning rekristallanish temperaturasi 270° ga, alyuminiy va magniyniki~ 100°S ga, latunniki — 250°S ga, temirniki 450°S ga, nikelniki 600°S ga, kalay, kurgoshin va oson suyuklanuvchai boshka metallarning rekristallaiish darajasi esa normal darajadan past buladi. Metallarni rekristallanish darajasidai yukori darajada deformatsiyalash sizdirib bosim bilan ishlash, rekristallanish darajasidan past darajada deformatsiyalash esa sovuklayin bosim bilan ishlash deb ataladi. 2. Metallarni prokatlash, kiryalash va presslash . Metallarni prokatlash. Metall zagotovkani qarama-qarshi aylanuvchi ikki silindrik juva orasidan ezib о‘tkazish jarayoniga prokatlash deb va bu jarayon natijasida olinadigan buyum esa prokat deb ataladi. Prokatlashning sxematik ifodasi 4 - rasmda k о‘ rsatilgan. R asmdan k о‘ rinib turibdiki, q alinligi H b о‘ lgan zagotovka q arama- q arshi tomonga aylanuvchi juvalarga ishqalanish tufayli q amraladi va juvalar orasidan q isilib о‘ tayotganda deformatsiyalanib, q alinligi h б ў либ чи қ ади . Демак , прокатлаш жараён ида заготовканинг қ алинлиги камайиб, узунлиги ортади. Zagotovkaning prokatlanishdan oldingi qalinligi H bilan prokatlangan keyingi qalinligi h orasidagi ayirma (H— h) absolyut siqilish miqdori deb ataladi. 4 – rasm. Prokatlashning sxematik ifodasi. 51

Juvalarning sirti silliq (4,a-rasm) yoki turli profildagi ariqchali (4,b- rasm) bо‘lishi mumkin. Ariqchali ikki juva bir-biriga urilganda hosil bо‘lgan bо‘shliq kalibr deb ataladi. Juvalarning oxirgi (pardozlash) kalibri prokatning profiliga mos keladi. Silliq juvalar yordamida listlar, ariqchali juvalar yordamida esa turli profildagi buyumlar prokatlanadi. Sanoat miqyosida prokatlashning uchta asosiy: bо‘ylama, qi yshiq va kundalang prokatlash kabi turlari mavjud. B о‘ ylama prokatlash y о‘ li bilan sort va list prokatlar olinadi. Sort prokatlar jumlasiga kundalang kesimi do i ra, kvadrat, oltiyoqlik, uchyoqlik, tavr, q ushtavr, segment, rels, ellips va boshqa shakldagi prokatlar kiradi. Sort prokat profillarining asosiy turlari 5 - ra s mda tasvirlangan. 5 - ra s m. Sort prokat profillarining asosiy turlari. Bо‘ylama prokatlash jarayonida zagotovka qarama-qarshi aylanuvchi juvalarning о‘qiga perpendikulyar holatda qisilib suriladi va bu usul eng kо‘p tarqalgan prokatlash kо‘rinishlaridandir (6 -a rasm). K о‘ ndalang prokatlash y о‘ li bilan maxsus prokatlar, masalan, armatura p о‘ lati, sharlar va shu kabilar olinadi. Bunday prokatlash jarayon ida zagotovka bir y о‘ nalishda aylanuvchi juvalar orasida amalga oshiriladi. ( 6 - b ra s m). Q iyshi q prokatlash y о‘ li bilan asosan, choksiz trubalar olinadi. Q iyshi q prokatlash jarayon ida bochkasimon juvalar bir-biriga nisbatan ma’lum burchak ostida joylashib, h ar ikkalasi h am bir tomonga ayla n adi. 52

Natijada esa zagotovkaga bir va q tning о‘ zida h am aylanma, h am q aytarilma h arakat beril a di ( 6 -ye ra s m). 6-rasm. Prokatlash usullari. 1-juvalar; 2- zagotovka; 3- opravka, а- bо‘ylama; b- kо‘ndalang; в- qiyshiq. Metallarni kiryalash. Ma’lumki, xalq xо‘jaligining turli ehtiyojlari uchun buyumlar tegishli zagotovkaning о‘lchamlarini о‘zgartirish orqali tayyorlanadi. Shuning uchun biror zagotovkani tobora kichrayuvchi teshiklar sistemasidan tortib о‘tkazish jarayoniga kiryalash deb ataladi. Bu jarayon or q ali turli diametrli simlar, chivi q (pru tok) lar, trubachalar h amda h ar xil zaruriy profillar olinadi. Kiryalashdan oldin zagotovka yumshatilab, strukturasi yaxshilanadi. Shundan keyin zagotovka kiryaning k о‘ zlaridan birin-ketin о‘ tkazilib, zarur diametrli sim h osil q ilinadi. Kiryalash jarayon ida ishlatiladigan kiryaning materialiga alo h ida a h amiyat берилади , чунки улар узо қ муддат ekspluatatsiya q ilishga bardosh berish uchun juda q atti q va chidamli q ilib tayyorlanishi kerak. Shuning uchun kiryalar k о‘ pincha yuqori sifatli p о‘ latdan tayyorlanadi. Lekin bunday qimmatbaxo pо‘latni tejash maqsadida kо‘pincha kiryaning о‘zi oddiy uglerodli pо‘latdan tayyorlanadida, unga instrumental pо‘latlar (У8;..У12) va yuqori sifatli legirlangan pо‘lat (Х12М) yoki q attiq qotishma (ВK-2, ВK,-3)даn yasаlгаn kirya, voloka, filera (ko‘z)lar 53

o‘rnatiladi, juda kichik diametrli (diametri 0,3 mm gacha) simlarni kiryalash uchun metall opravkalarga o‘rnatilgan olmos volokalardan foydalaniladi. Volokalar yaxlit, yig‘ma va rolikli bo‘lishi mumkin. Yaxlit volokaning tuzilish sxemasi 7-rasmda tasvirlangai. Volokaning kirish konusi za gotovka uchini kiritish va moyni tekis taqsimlash uchun, deformasiyalovchi qismi zagotov kani siqish uchun, kalibrlovchi qismi metalning ko‘ndalang kesimi o‘lchamlarini talab etilgan darajaga keltirish uchun, chiqish konusi esa metalni shikastlanishdan 7- rasm. Yaxlit volokaning tuzilish sxemasi. (tirnalish, sidirish va boshqalardan) caqlash uchun xizmat qiladi. Kiryalash jarayoni bitta yoki bir necha volokalar (ko‘zlar) orqali bajarilishi mumkin. Bu jarayonda zago tovka volokadan bir marotaba o‘tishda, 16—30% gacha siqilishi mumkii. M a t e r i a l l a r n i p r e s s l a s h . Ma’lumki, xalq xo‘jaligining turli sohalarida presslash jarayoni orqali tayyorlangan buyumlar juda keng ishlatiladi. Zagotovkani ma’lum temperaturagacha pizdirib, uni matritsa teshigidan siqib chiqarish jarayoniga presslash deyiladi. Press lash jarayonida teshik orqali siqib chiqarilgan metallarning (buyum yoki detalning) ko‘ndalang kesimi shu teshik shakliga—doira, kvadrat, to‘rtburchak, oltiburchak yoki boshqa biror shaklga kiradi. Odatda, presslash orkali diametri 5 dan 300 mm gacha bo‘lgan prutoklar, ichki diametri 18 dan 700 mm va devorining qalinligi 1,25 dan 50 54

mm gacha bo‘lgan trubalar hamda bosim bilan ishlashning boshqa jarayonlar bilan tayyorlash mumkin bo‘lmagan murakkab profilli buyumlarni ham hosil qilish mumkin. 8-rasm. Presslash sxemasi: a-teskari presslash; b — to‘g‘ri presslash. Sanoat miqyosida presslashning ikki xil usuli mavjud. Bulardan biri to‘g‘ri presslash, ikkinchisi esa teskari presslash usullaridir. (8- a, b, rasmlar).Shuni qayd qilish kerakki, teskari presslashda sarflanadigan kuch to‘g‘ri presslashdagiga qaragan da 25—30% kam bo‘ladi, chunki komteynerda metall ishqalanmaydi. 3.Metallarni bolg‘alash va shtamplash . Metallarni bolg‘alash . Qizdirilgan metalni bolg‘a muxrasining zarbi yoki press muxrasining bosim kuchi ta’sirida zarur shaklga keltirish jarayoniga bolg‘alash deb ataladi. Bolg‘alash natijasida olingan buyumga pokovka deyiladi. Bolg‘alash jarayonida metal (qotishma) muxralar orasidagi bo‘sh joylarga o‘tadi. Bolg‘alashda metal strukturasi va xossalarining o‘zgarishi shu metal ning bolg‘alanishdan oldingi strukturasi va xossalariga, bolg‘alanish darajasiga bog‘liq. Bolg‘alash yo‘li bilan xilma-xil shakl va o‘lchamli, bir necha yuz grammdan 350 t gacha, ba’zan esa undan og‘ir pokovkalar tayyorlanadi. 55

Metallarni dastaki bolg‘alashda ishlatiladigan asosiy asboblar bolg‘a (bosqon), sandon, omburlar, silliqlagichlar, qisqichlar, podboykalar, zubilolar va hokazolardan iborat. Temirchilik sexlarida asosiy va yordamchi uskunalardan foydalaniladi. Asosiy uskunalarga bolg‘a, turli bolg‘achalar va presslar kirsa, yordamchi uskunalarga qaychilar, qizdirgich pechlari, zagotovakani bolg‘alashga uzatuvchi va ko‘maklashuvchi kranlar, kontovatellar, manipulyatorlar va boshqalar kiradi. Erkin bolg‘alash jarayoni quyidagi asosiy operasiyalarni o‘z ichiga oladi: Cho‘ktirish — zagotovkaning ko‘ndalang kesimini bo‘yi hisobiga kattalashtirish. Mahalliy cho‘ktirish — zagotovkaning bir qismi ko‘ndalang kesimini kattalashtirib, bo‘ylama o‘lchamlarini qisqartirish. Cho‘zish — zagotovkaning uzunligini ko‘ndalang kesimi hisobiga orttirish. Mahalliy cho‘zish — zagotovkaning ma’lum qisminigina cho‘zish. Yumaloqlash — zagotovkaga ketma-ket zarb berish yoki uni siqish yo‘li bilan aylanma jism shakliga keltirish. Qisman yumaloqlash — zagotovkani ketma-ket zarb berish yoki uni siqish yli bilan bir qismini yumaloqlash. Teshish — zagotovka metalining bir qismini siqib chiqarish hisobiga bo‘shliq hosil qilish. Teshikni kengaytirish — zagotovka bo‘shlig‘i yoki teshikning o‘lchamlarini kattalashtirish. Bukish — zagotovkani zarb ta’sirida egish. Tekislash — zagotovka yuzasini zarb bilan ishlash orqali bir tekis qilish. Kesish — metalning bir qismini ikkinchi qismidan ajratish va boshqalar. 56

Materiallarni shtamplash. Umuman, shtamplash jarayonida hosil qilinadigan buyumlar xalq xo‘jaligining turli sohalarida juda keng ishlatiladi. Hajmli shtamplashning mohiyati shundan iboratki, zagotovkadan ma’lum shaklli buyum hosil qilish uchun metal asbobning shu buyum shakliga mos bo‘shliq formasiga suyuq metal bosim ostida to‘ldiriladi. Shtamplash uchun ishlatiladigan asosiy asbob shtamp plitalari hisoblanib, ikki (ostki va ustki) palladan iboratdir. Turli materiallardan tayyorlangan listlar, lentalar, polosalar tarzidagi prokatlardan yupqa devorli fazoviy buyumlar tayyorlash jarayoniga list shtamp lash deb ataladi. List shtamplash jarayoni shtamplar yordamida press bilan yoki pressiz (9-rasm) bajariladi. Shtamplanadigan listlarning qalinligi 0,15-60 mm gacha bo‘ladi. Listlar yupqa (qalinligi 4 mm gacha) va qalin listlar (qalinligi) 4 mm dan yuqori bo‘lgan) ga bo‘linadi. Yupqa listlarning hammasi, asosan, sovuqlayin shtamplanadi, qalin listlarning qalinligi 15—20 mm dan ortiq bo‘lganlarini, albatta shtamplash oldidan ular bolg‘alash temperaturasigacha qizdirish talab qiqlinadi. Bu usulda ishlab chiqariladigan detallarning aniqlik klasslari, asosan, 4 va 3 bo‘lib, soat detallaridan to par qozonlarining tubigacha, dengiz kemalarining detallari hamda yengil avtomobillarning 70% dan ko‘proq detallari hosil qilinadi. Shtamplash operasiyalari ikkita asosiy guruxga: ajratish va shakl o‘zgartirish operasiyalari guruxiga bo‘linadi. Ajratish operasiyalari guruxiga qirqish, qirqib olish, o‘yib tushirish va boshqa operasiyalar; shakl hosil qilish operasiyalari guruxiga esa egish, botirish, bort qayirish, bort chiqarish, bo‘rttirish (shakl berish), siqish, list zarblash (relefli shtamplash) va boshqa operasiyalar kiradi. Qirqishда list, polosа ёki lеntаlаrдаn mа’lum о‘lchаmli chаlа zагotoвkаlаr kеsiб olinадi. Qirqib olishd a chala zagotovkadan zarur shakldagi zagotovkalar kesib olinadi. 57

O‘yib tushirish — listdan aylana, kvadrat yoki boshqa shaklli zagotovkalarni o‘yib tushirish. Listdan disk shaklidagi zagotovka, bu zagotovkadan esa shayba hosil qilish o‘yib tushirishga misol bo‘la oladi. O‘yib tushi rish operasiyasi maxsus shtamplarda bajariladi. Egish — list zagotovkadan egik buyum hosil qilish. Egish bir burchakli, ya’ni — V — simon va ikki burchakli — U — simon va boshqa turlarda bo‘lishi mumkin. Botiltirish — yassi zagotovkadan sirtqi konturi bo‘ylab bort hosil qilishdan iborat. Bort qayirish — yassi zagotovkaning sirtqi konturi bo‘ylab bort hosil qilish. Bort chi q ar ish — teshik konturi b o‘ ylab bort h osil q ilish. Burttirish (shakl berish) —havol zagotovka ichidan teng taqsimlangap kuch ta’sir ettirish yo‘li bilan uning shakli yoki o‘lchamlarini o‘zgartirish. Siqish —havol zagotovka ochiq uchining perimetrini kichraytirish. List zarblash (relef shtamplash)—list zagotovkada metalni cho‘zish hisobiga chuqurliklar yoki do‘ngliklar hosil qilish. Bu operadiyaga avtomobilsozlik, samolyotsozlik, asbobsozlik, radiotexnika va shu kabi sohalarda ishlatiladigan bikrlik qovurg‘alari hosil qilish misol bo‘la oladi. 9- rasm. Metallarni bosim bilan ishlashnnng asosiy usullari. a — prokatlash; b — kiryalash; в — presslash; г — erkin bolg‘alash; д — issiq hajmiy shtamplash; e — sovuqlayin list shtamplash. 58

Ba’zan turli listdan oz sondagi yirik buyumlar tayyorlashda murakkab shtamplar ishlatish iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiq emas, shuning uchun bunday hollarda shtamplashning oddiy usullaridan, masalan, rezina yordamida shtamplashda foydalaniladi. Bunda matritsa yoki puanson o‘rnida rezina yostiq ishlatiladi. Keyingi vaqtlarda pressiz shtamplashlar (portlatish, elektrogidravlik va boshqa usullar kiradi) ham sanoat miqyosida juda keng ishlatilmoda. Ayniqsa, katta gabaritdagi kichik seriyali va qalin listli zagotovkalardan turli buyumlar (detallar), hosil qilish uchun turli portlovchi moddalar (trotil va boshqalar)ning portlash energiyalaridai keng foydalanilmoqda. IV. Yangi o‘quv mаteriаlini mustаhkаmlаsh vа o‘quvchilаr bilimini bаholаsh (20 dаqiqа) . Tarqatma materialdan foydalangan holda, zamonaviy innovatsion ta’lim texnologiyalarini qо‘llash orqali o‘quvchilаr bilimini mustаhkаmlаsh vа bаholаsh. V. Dаrsni yakunlаsh (5 dаqiqа) . а) Uygа vаzifа berish. Rejаdа berilgаn hаr bir mаzulаrni keng o‘rgаnb kelish. 59

XULOSA Bitiruv malakaviy ishni bajarishda “Metallarga bosim bilan ishlov berish” mavzusini o‘qitishda innovatsion texnologiyalardan foydalanish imkoniyatlarini aniqlashga xarakat qilindi. O‘quvchilarning mashinasozlikda ishlatiladigan texnik-texnologik, bilim, ko‘nikma va malakalarini shakllantirishda zamonaviy innovatsion ta’lim texnologiyalaridan foydalanish maqsadga muvofiqligi belgilab olindi. Bugungi kunda ta’limning maqsadi yangi avlod kichik mutaxassis kadrlarini tayyorlashga qaratilgan, ular yuqori umumiy va kasbiy talablar va istiqbolli hayotga tez moslasha olish qobiliyatiga ega bo‘lishlari zarur. Mashinasozlik bo‘yicha kasb-hunar kollejlarda kichik mutaxassislarni tayyorlash pedagogik muammo sifatida ishlatiladigan texnologik jarayonni ishlab chiqish o‘quv rejasi asosida texnik, texnologik bilim ko‘nikma va malakalarini shakllantirishda ta’lim muassasalari va ishlab chiqarish korxonalari hamkorligiga tayanib ish ko‘rish, o‘quvchilarni texnik, texnologik, ijodiy va ratsionalizatorlik g‘oyalari asosidagi bilimlarini shakllantirishga, texnik-texnologik sifatlarini anglab yetishga, ularni ommaviy axborot vositalariga, ishlab chiqarish korxonalariga va turli xil ijtimoiy tadbirlarga jalb qilish orqali ularga ta’lim-tarbiya berish maqsadga muvofiqdir. Mashinasozlik bo‘yicha kichik mutaxassislarni tayyorlashning mazmuni, shakli, metodi va vositalari maxsus fanlarni o‘qitish bo‘yicha eng maqbul xisoblangan zamonaviy pedagogik texnologiyalarni ta’lim jarayoniga qo‘llash va undan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Bitiruv malakaviy ishni bajarish munosabati bilan “Metallarga bosim bilan ishlov berish” mavzusini zamonaviy innovatsion ta’lim texnologiyalari qo‘llanilgan holda o‘qitish bo‘yicha 2 soatlik dars ishlanmasini tayyorlashga oid uslubiy tavsiyalar ishlab chiqildi. 60

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati 1. I.A.Karimov – “Barkamol avlod O‘Zbekiston taraqqi ѐ tining poydevori”, “Sharq” nashriyoti , T.-1997 y. 2. I.A.Karimov – “O‘zbekiston buyuk kelajak sari”, “O‘zbekiston” nashriyoti, T.- 1998 y. 3. O‘zbekiston Respublikasining “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” Barkamol avlod O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. “Sharq” nashriyoti, T-1997 y. 4. I.A.Karimov – “Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch”, “Ma’naviyat” nashriyoti, T.-2008 y, 176 b. 5. N.A.Muslimov, “Bo‘lajak kasb ta’lim o‘qituvchisini kasbiy shakllantirish”, “Fan” nashriyoti, T.-2004 y. 6 . O‘.Gadoyboyev va boshqalar, “Pedagogik izlanish”, Nizomiy nomidagi TDPU, T.-2006 y. 7 . O.A.Qo‘ysinov, “Kasb ta’limi metodikasi” , Nizomiy nomidagi TDPU, T.-2007 y. 8 . N.A.Muslimov, X.Ismatillayeva, Q.Abdullayeva, N.Gaipova “Kasb ta’limi yo‘nalishi bakalavrlari uchun bitiruv malakaviy ishini bajarish”, Metodik tavsiyanoma, Nizomiy nomidagi TDPU, T.-2005 y. 9. R. Qalandarov “ Konstruksion materiallar texnologiyasi ” – T.: “O‘qituvchi” nashri yot i, 1989 y. 10. O‘.Q.Tolipov, M.Usmonboyeva, “Pedagogik texnologiya: nazariya va amali yot ”, “Fan”, T.-2005 y. 11. SH.Sharipov, N.A.Muslimov, M.Ismoilova, “Kasbiy ta’lim pedagogikasi” Nizomiy nomidagi TDPU, T.-2005 y. 12. A.K.Munavvarov, “Pedagogika” – T.: “O‘qituvchi” nashri yot i, 1996 y. 13. Jo‘rayev Z.B., Qodirov .D.R. Materialshunoslik. T.: TACIS, 2001. y 1 4 .A.N.Xoshimov, I.K.Shalugov va A.M.Mamadjanov, «Mashinasozlik texnologiyasi, jixozlari va mashina ishlab chiqarishni avtomatlashtirish». TDTU. T 2000 y. 1 5 . w w w . Z I Y O N E T . u z 16. w w w . u r s u . c о м , w w w . r e f . u z w w w . i d u . u z 61

O'xshashlar

«Metall kesish dastgohlari» fanidan «tish va rezba kesish dastgohlari» mavzusini o’qitishda yangi pedagogik texnologiyalarni qo’llash

Qishloq xo‘jaligi mehnatidan Gaz taqsimlash mexanizmi

Umumiy о`rta va о`rta maxsus ta`lim tizimi fizika kursi mazmunini uzviyligi va uzluksizligini ta`minlashning metodik asoslari

Issiqlik sarfining tashqi temperaturaga bog’liq grafigini tuzish, ijtimoiy va uy-joy binolarini isitish uchun issiqlik sarfining xisobi

Issiqlik sarfining tashqi temperaturaga bog’liq grafigini tuzish, ijtimoiy va uy-joy binolarini isitish uchun issiqlik sarfining xisobi