«Metall kesish dastgohlari» fanidan «tish va rezba kesish dastgohlari» mavzusini o’qitishda yangi pedagogik texnologiyalarni qo’llash - Fizika - Diplom ishlar

«Metall kesish dastgohlari» fanidan «tish va rezba kesish dastgohlari» mavzusini o’qitishda yangi pedagogik texnologiyalarni qo’llash

Yuklangan vaqt:

26.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

847.5 KB

Ko'chirib olish

« Metall kesish dastgohlari» fanidan «tish va rezba kesish dastgohlari» mavzusini o’ q itishda yangi pedagogik texnologiyalarni qo’llash mavzusidagi BITIRUV MALAKAVIY ISHI 1

MUNDARIJA KIRISH… …………………………………………………………………..…...3 I BOB. MAVZUNING DOLZARBLIGI VA FANNING VAZIFALARI... .. ..8 1.1. Mavzuni o’rganishda adabiyotlar bilan ta’minlangani va o’qitishga qo’yiladigan asosiy talablar……………….………………..…….................…...8 1.2. Mavzuni o’rganish uchun asosiy va qo’shimcha adabiyotlar… ………..….10 1.3. Mavzuning kichik mutaxassislar tayyorlashdagi ahamiyati ….……… .. …..11 II BOB. METALL KESISH DASTGOHLARI FANIDAN «TISH VA REZBA KESISH DASTGOHLARI» MAVZUSINI O’QITISHNING NAZARIY ASOSLARI … …………………………………………………………………..14 2.1. Tish va rezba kesish dastgohlari …………………………… .. ..................... . 14 2.2. Rezba jilvirlash stanoklari………………………………………………….21 2.3. Rezbalarning turlari va rezba hosil qiluvchi asboblar ……………………...24 2.4. Tish va rezba kesish dastgohlarida mehnat xavfsizligini ta’minlash……… 26 III BOB. MAVZUNI O’QITISHDA YANGI PEDAGOGIK TEXNOLOGIYALARNI QO’LLASHNING USLUBINI ISHLAB CHIQISH…………………………………………………………….…………34 3.1. “Tish va rezba kesish dastgohlari ” mavzusini o‘qitishdagi innovatsiyalar va pedagogik texnologiyalar......................................................................................34 3.2. Mavzuning strukturali-mantiqiy sxemasi …. ……………………….………39 3.3. Darsni tashkil qilish ....................................................................................40 3.4. Mavzuni o’qitish metodlari va ularni tahlili .................................................44 3.5. Ko’rgazmali va didaktik materiallar..............................................................5 7 3.6. Sinov-tajriba ishlari………………………………………………………...5 9 XULOSA……………………………………………………………….............6 4 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati………..………………............................6 6 Ilova 2

KIRISH O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning “2017-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha harakatlar strategiyasi” 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947-sonli Farmoni qabul qilindi 1 . Harakatlar strategiyasining to‘rtinchi yo‘nalishi – ijtimoiy sohani rivojlantirishga yo‘naltirilgan aholi bandligi va real daromadlarini izchil oshirib borish, ijtimoiy himoyasi va sog‘lig‘ini saqlash tizimini takomillashtirish, xotin- qizlarning ijtimoiy-siyosiy faolligini oshirish, arzon uy-joylar barpo etish, yo‘l- transport, muhandislik-kommunikatsiya va ijtimoiy infratuzilmalarni rivojlantirish hamda modernizatsiya qilish bo‘yicha maqsadli dasturlarni amalga oshirish, ta’lim, madaniyat, ilm-fan, adabiyot, san’at va sport sohalarini rivojlantirish, yoshlarga oid davlat siyosatini takomillashtirish; Bulardan kelib chiqib, ta’lim-tarbiya, ilm-fan sohasini ham yanada takomillashtirish maqsadida, ta’lim tizimini tubdan isloh qilish, o‘qitishni yangi pedagogik texnologiyalar asosida tashkil qilish, fanning muhim yangiliklarini yoshlarga zamonaviy texnologiyalarni qo‘llagan holda yetkazib berish, yoshlarda mavzuga oid bilim va ko‘nikmalarni shakllantirish muhim ahamiyat kasb etadi. Yosh kadrlarning har tomonlama kamol topishi va farovonligi, shaxs manfaatlarini ruyobga chiqarishni sharoitlarini va ta’sirchan mexanizmlarini yaratish, eskirgan tafakkur va ijtimoiy xulq-atvorning andozalarini o’zgartirish respublikamizda amalga oshirilayotgan islohatlarning asosiy maqsadi va harakatlantiruvchi kuchidir. Ulardan tadqiqotlarimiz sohasiga taalluqli bo‘lgan quyidagi dolzarb muammolarni alohida qayd etish mumkin: - umumiy o‘rta ta’lim tizimida kasbga yo‘naltirish ishlarining o‘quvchi yoshlar shaxsiy va jamiyatning ijtimoiy ehtiyojlari bilan yetarli darajada uyg‘unlashtirilmaganligi; 1 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947-sonli Farmoni. 2017-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha harakatlar strategiyasi. 3

- shaxsni ijodiy rivojlantirish muammosini tadqiq qilishda asosiy e’tiborni ta’lim jarayonining turli bosqichlari va bo‘g‘inlariga qaratilayotganligi, ular o‘rtasidagi uzviylik va uzluksizlikni ta’minlash masalalarining hal etilmaganligi; - pedagogik va axborot texnologiyalarini ta’lim tizimiga joriy etishning umumiy nazariy asoslari yaratilgan holda, ularni aniq tatbiq etishning ilmiy- metodik asoslari yetarlicha ishlanmaganligi; - talab darajasidagi kasbiy yo‘naltirilganlikka, yuqori mukammallikka ega bo‘lmagan pedagogik jarayon mahsuli sifatida yetishib chiqayotgan o‘rta maxsus kasb-hunar ta’limi muassasalari bitiruvchilarining mutaxassis sifatida mustaqil va ijodiy darajaga erisha olmayotganligi. - Ushbu kamchiliklarning bartaraf etilishi ta’lim islohatlarini muvaffaqiyatli amalga oshirish uchun zamin yaratadi va bizning amalga oshirgan tadqiqotlarimiz muommasini tashkil etib uning dolzarbligini ta’kidlaydi. Turli sohalarda kashfiyot qiluvchi, ijodiy fikrlovchi u yoki bu muammoning yangicha yechimlarini topa oladigan, tadbirkor, doimiy izlanuvchan shaxslarni tarbiyalash milliylikni tiklash, mustahkamlash zamon talabi bilan uyg‘unlashtirish zaruriyati bitiruv malakaviy ishimning mavzusini “Mehnat ta’limi darslarida o‘quvchilarning tadbirkorlik qobiliyatini shakllantirish” deb nomlash imkonini yaratdi. “Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi”, «Ta’lim to’g’risida»gi O’zbekiston Respublikasi qonuning qoidalariga muvofiq holda tayyorlangan bo’lib, milliy tajribaning tahlili va ta’lim tizimidagi jahon miqyosidagi yutuqlar asosida tayyorlangan hamda yuksak umumiy va kasb-hunar madaniyatiga, ijodiy va ijtimoiy faollikka, ijtimoiy-siyosiy hayotga mustaqil ravishda mo’ljalni to’g’ri ola bilish mahoratiga ega bo’lgan, istiqbol vazifalarini ilgari surish va hal etishga qodir kadrlarning yangi avlodini shakllantirishga yo’naltirilgan. Dastur kadrlar tayyorlash milliy modelini ruyobga chiqarishni har tomonlama kamol topgan jamiyatga turmushga moslashgan ta’lim va kasb-hunar dasturlarini ongli ravishda tanlash va keyinchalik puxta o’zlashtirish uchun 4

ijtimoiy-siyosiy, huquqiy, psixologik-pedagogik va boshqa tarzdagi sharoitlarni yaratishni, jamiyat, davlat va oila oldida o’z javobgarligini his etadigan fuqarolarni tarbiyalashni nazarda tutadi. Bitiruv m alakaviy ishi mavzusining dolzarbligi . Texnik yo‘nalishdagi kasb-hunar kollejlarida va umumta’lim maktablarida Mehnat ta’limi fanlarining mazmunini aniqlash, texnik yo‘nalishdagi bilimlarni, mavzularni o‘rganish va o’qitishda yangi pedagogik texnologiyalardan foydalanish hamda ularni o’quv jarayoniga tadbiq etish, o’quv materialining mazmuni va tuzilishining mukammalligi, o’quvchilar saviyasiga mosligi, ilmiy bilish jarayonida faollikni kuchaytirishiga va pedagogik samaradorlikni oshirishiga erishish bitiruv malakaviy ishining dolzarb masalalaridan hisoblanadi. Bitiruv malakaviy ishining maqsadi . Kasb-hunar kollejlarida Metall kesish dastgohlari fanidan “ Tish va rezba kesish dastgohlari” mavzusini o’qitishda yangi pedagogik texnologiyalarni qo’llash tavsiya qilish va amalda tadbiq qilishdir. Bitiruv malakaviy ishining vazifasi; - Мavzuning dolzarbligi va fanning vazifalari; - Mavzuni o’rganishda adabiyotlar bilan ta’minlangani va o’qitishga qo’yiladigan asosiy talablar; - Mavzuning kichik mutaxassislar tayyorlashdagi ahamiyati; - Tish va rezba kesish dastgohlari mavzusini nazariy asoslari; - Tish va rezba kesish dastgohlarida mehnat xavfsizligini ta’minlash; - “Tish va rezba kesish dastgohlari ” mavzusini o‘qitishdagi innovatsiyalar va pedagogik texnologiyalar; - Mavzuning strukturali-mantiqiy sxemasi va darsni tashkil qilish; - Mavzuni o’qitish metodlari va ularni tahlili, ko’rgazmali va didaktik materiallar. Mavzuning o‘rganilish darajasining qiyosiy tahlili : Respublikamizda ta’lim sohasiga katta e’tibor berilayotgan bir paytda malakali va salohiyatli kadrlarga talab ortib borayapti. Rivojlanish va taraqqiyot davrida kichik texnik mutaxassislarga ham bo‘lgan talabni hisobga olgan holda, «Metall kesish dastgohlari»ni, «Tish va rezba kesish dastgohlari»ni o‘rganish, ishlata olish orqali 5

nazariyani amaliyotga qo‘llay bilish, malaka va ko‘nikmalarni rivojlantirish, yangi dastgohlarni loyihasini, maketini, qurilmasini chizish, yarata olish darajasiga erishish muhim davr talabidir. Bitiruv malaka viy ishining ilmiy yangiligi. Kasb-hunar kollejlarida “ Tish va rezba kesish dastgohlari mavzusini o’qitishda yangi pedagogik texnologiyalarni qo’llash” mavzusini yangi pedagogik strategiyasidan foydalanib o’qitish uslubini qo’llash. Mavzuning predmeti: Metall kesish dastgohlari fanidan «Tish va rezba kesish dastgohlari» mavzusini o’qitishda yangi pedagogik texnologiyalarni qo‘llash dars mashg‘uloti, vositalari, metod va usullari. Mavzuning ob’ekti : O‘quv-uslubiy majmua, o‘quv plakatlari, tish va rezba kesish dastgohlaridir. Bitiruv malakaviy ishining a maliy-ilmiy ahamiyati. Kasb-hunar kollejlarida “ Tish va rezba kesish dastgohlari mavzusini o’qitishda yangi pedagogik texnologiyalarni qo’llash mavzusini o’qtishning yangi pedagogik texnologiyalarini foydalanib o’qitish uslubini qo’llaganimizda talabalarni mustaqil fikrlash qobiliyati oshadi, Tish va rezba kesish dastgohlari mavzusini o’qtishda yangi pedagogik texnologiyalarni qo’llash ularni qismlarini tuzilishi, ishlashi va vazifasi haqida to’liq tasavvurga ega bo’ladilar. Bitiruv malakaviy ishining tarkibi , kirish, asosiy qismi- 3 ta bobdagi 13 ta mavzu, texnologik qism, metodik qism, malakaviy ishning samaradorligi, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yhatidan iborat bo’lib, 67 sahifani tashkil qiladi. 6

I -BOB. MAVZUNING DOLZARBLIGI VA FANNING VAZIFALARI 1.1. Mavzuni o’rganishda adabiyotlar bilan ta’minlangani va o’qitishga qo’yiladigan asosiy talablar « Metall kesish dastgohlari » fanidan «Tish va rezba kesish dastgohlari» mavzusini o’qitishda yangi pedagogik texnologiyalarni qo’llash mavzusi hozirgi kunda kollej o’quvchilari uchun mutaxassislik fanlari bo’yicha yetarli darajada adabiyotlar yo’q, mavjudlari ham 1990 yilgacha nashr etilgan rus tilidagi manbalardan tarjima qilingan adabiyotlardir. Bu adabiyotlarda ma’naviy eskirgan dastgohlarni tuzilishi, turlari va vazifalari haqida bayon etilgan. O’zbekistonda ishlab chiqilgan va chet ellardan kirib kelayotgan metall kesish dastgohlari tuzilishi, turlari, detallari bo’yicha adabiyotlar deyarli yo’q yoki bori bilan ham kasb-hunar kollejlari ta’minlanmagan. Hozirgi kasb-hunar kollejlarida tayyorlanayotgan mutaxassislarga quyidagi talablar qo’yilgan: - yangi texnika (O’zbekistonda ishlab chiqarilgan hamda chet eldan keltirib ekspluatatsiya qilinayotgan metall kesish dastgohlari) va ishlab chiqarish texnologiyalari (zamonaviy dastgohlarini tuzilishi, vazifasini yangi usullarini) bilishlari lozim; Kasb-hunar kollejini bitirib chiqqan o’quvchilar bir nechta (2-5 ta) mutaxassislikni egallab, tanlagan yo’nalishi bo’yicha kichik mutaxassis bo’lib chiqadi. S h uning uchun ularga qo’yidagicha talablarlar qo’yiladi. Umumiy o’rta ta’lim ma’lumotiga ega bo’lishi, fizika, kimyo, matematika, texnikaviy chizmachilik va texnik mexanika fanlaridan zarur bilimlarga ega bo’lishi kerak. Yuqoridagilardan kelib chiqqan holda, mavzu kichik mutaxassislar tayyorlashda quyidagi ahamiyatga ega: - umumiy tushunchalar, kesish jarayoni haqidagi asosiy tushunchalarni o’rganish; - rezba va tish kesish dastgohining umumiy tuzilishini o’rganish; 7

- Rezba va tish kesish keskichlarida ishlov berishni o’rganish; - dastgohga texnik xizmat ko’rsatish va tahmirlashni o’rganish; - rezba va tish kesish dastgohlari turlari bilan tanishish; - rezba va tish kesish dastgohlarini tuzilishini o’rganish - rezba va tish kesish dastgohlarida ishlov berish ni o’rganishdan iboratdir; Mavzuni o’rganish natijasida o’quvchilar quyidagi ko’nikmalarga ega bo’ladi: - kesish jarayoni haqidagi ma’lumotlar; - metchik, plashka,nakatka, rezba kesish keskichlari tish kesish frezalari; - kesish asboblarining yeyilishga chidamliligini; - rezba va tish kesish dastgo’lari va undagi asosiy qismlarning tuzilishini; - rezba va tish kesish dastgo’larida ishlov berishni ; Yuqoridagilar ko’nikmalarni egalash davrida o’quvchilar chilangarlik, mexanik yig’uv ishlarni bajarish usullarini dastgohlarda ishlash davrida uchrashi mumkin bo’lgan qiyinchiliklarni mustaqil bartaraf etish, nazariy bilimlarni amaliyotda qo’llashni o’rganadilar. Ishlab chiqarish davrida o’quvchilar quyidagi ko’nikmalarga ega bo’ladilar: - Metallarga dastgohlarda keskich bilan ishlov berish. - Dastgohlarda metallarga mexanik ishlov berish. - Metallarni dastgohlarda ishlov berishni. - Dastgohlarga kesuvchi asboblarnini o’rnatish. - Dastgohlarga metallni (buyum)ni o’rnatish. - Detallarni o’lchamlarini tekshirish. Mavzu bo’yicha o’quv mashg’ulot larini maxsus o’quv xonasi, kerakli jihoz, uskuna va texnik vositalar (kodoskop, komp’yuter, videoproektor, videoikkilik, videoko’z) va turli xil materiallar namunalari bilan ta’minlangan o’quv xonasida o’tkazish maqsadga muvofiq bo’ladi. Shuningdek, o’quv mashg’ulot larida fan bo’yicha tasdiqlangan darslik yoki o’quv qo’llanmalari bilan bir qatorda, internet tarmog’idan olingan fanga oid materiallar, elektron qo’llanmalar, turli ko’rgazmali qurollar, slaydlar, plakatlar, 8

stendlar, modellar, maketlar va boshqa o’quv materialini yaxshi o’zlashtirishga yordam beradigan materiallardan foydalanish tavsiya etiladi. Мamlakatimiz o’quv yurtlarida pedagogik texnologiyaga qiziqish ortib unga turlicha qarashlar, va bu tushunchani o’ziga xos talqin qilishlar, shuningdek, pedagogik texnologiyani o’quv jarayoniga joriy etishga ham turlicha yondashuvlar sodir bo’lmoqda. Ushbu yo’nalish bo’yicha o’tgan asrning 60-yillarida AQSHda (B. Blum, D.Kratvol, N. Gronland, J. Kerrol) yaratilgan va jahondagi 30 ga yaqin mamlakatlar ta’lim tizimida muvaffaqiyatli qo’llanib kelinayotgan pedagogik texnologiyaning mohiyati, uning nazariy asoslari, o’ziga xos xususiyatlari hamda bu texnologiyaning mamlakatimiz ta’lim tizimiga joriy etishning ahamiyati kattadir. Zero, o’qitishga texnologik yondashuvning o’zbek xalq pedagogikasi g’oyalari bilan uyg’unlashtirib o’quv jarayoniga tadbiq etish, kadrlar tayyorlash sifatini jahon ta’lim standartlariga muvofiqlashtirishda alohida o’rin tutishi muqarrardir. 1.2. Mavzuni o’rganish uchun asosiy va qo’shimcha adabiyotlar «Metallarga ishlov berish » fanidan “Tish va rezba kesish dastgohlari ” mavzusini dars materiali o’zbek tilida chop etilgan adabiyot mavjud, biroq bu adabiyotda berilgan materiallar avval ishlab chiqarilgan dastgohlar uchun mo’ljallangan. Shu sababli dasturda keltirilgan mavzuni mazmuni va tarkibidan kelib chiqqan holda quyidagi adabiyotlardan foydalanish mumkin: 1. SH Kenjaboev va boshqalar. Frezerlovchi uchun ma’lumotnoma., Toshkent, O’qituvchi, 2003y. 2. I Usmonov. Metall kesish nazariyasi, Toshkent, O’qituvchi, 1984 y. 3. I Nosir va boshqalar. Materialshunoslik Toshkent, O’qituvchi, 1986 y. 4. A Mirboboev. Konstruktsion materiallar texnologiyasi. Toshkent, 2004 y. 5. Азизхўжаева Н.Н. Педагогик технология ва педагогик маҳорат.-Т.: ТДПУ, 2003. 6. Беспалько В.П. “Педагогические и прогрессивные технологии 9

обучения”. – М.: 1995 г. 7. Бордовский В., Извозчиков В. Новые технологии обучения. Вопросы терминологии.- М.: 1995. 8. Бабанский Ю.К. Ҳозирги замон умумий таълим мактабида ўқитиш методлари. -Т.: Ўқитувчи, 1990. 9. Кларин М. Инновации в мировой педагогике.- Рига,1995 Yuqorida keltirilgan adabiyotlarni ikkinchi va to’rtinchisida Metal kesish dastgohlari vazifasi, metallarga ishlov berish turlari, dastgohlarni kinematik sxemalari va ular haqida ma’lumotlar berilgan. Bu adabiyotda berilgan materiallar faqat avvalgi usulda an’anaviy usullarda berilgan. Bu adabiyotdan dars o’tish jarayonida to’la foydalanilsa bo’ladi, biroq bu adabiyotlar bilan cheklanib qolmay, hozirga zamon talabi darijasida yangi metodlardan foydalanib, o’zimizda ishlab chiqarilayotgan va chet ellardan keltirib ekspluatatsiya qilinayotgan dastgohlar to’g’risidagi ma’lumotlarga ham ehtibor bermoq kerak. Sh.Kenjaboev va boshqalar. Frezerlovchi uchun ma’lumotnoma., mukammal yozilgan, lekin bu adabiyotlar kasb-hunar kollej talabalari uchun mo’ljallangan hamda lotin alifbosida chop etilmagan bundan tashqari bu adabiyot bilan kasb- hunar kollejlari ta’minlanmagan. Darsning texnik ta’minotida tish va rezba kesish dastgohi ko’rsatilgan plakat, stendidan, animatsiya, elektron darslikdan foydalaniladi. Ko’rgazmali qurollar bo’lmagan taqdirda adabiyotlardan foydalanib qo’lda tayyorlash mumkin. Dars jarayonida olingan bilimlarni mustahkamlash maqsadida bu mavzu bo’yicha amaliy mashg’ulotlar o’tkaziladi. 1.3. Mavzuning kichik mutaxassislar tayyorlashdagi ahamiyati Kichik mutaxassis kadrlarni tayyorlashdagi qo’yiladigan talablar bilan bir qatorda ishlab chiqarish korxonalarida ish vaqtida o’zini yo’qotmaslik, dastgohlarda ishlash bo’yicha, yangi jihoz larni ishlatish kabi sifatlar bo’lishini talab etmoqda. Bunday sifatlarga talab kun sayin oshib, rivojlanib borayotgan 10

jamiyatda kunlik yangilik bo’lib bormoqda. Bu masala hozirgi kunning dolzarb masalalaridan biri deb qarash mumkin. Shu maqsadda zamonaviy o’quv jarayonida yangicha usul bilan bir qatorda sermahsul, qidiruv- ijodiy usullarni ham qo’llash kerak. Kasb-hunar kollejlarida mutaxassislik fanlarinihg o’qtilishida kichik mutaxassislar tayyorlashni quyidagi afzalliklari mavjud: - datgohlar bilan ishlashda ijodiy yechishga o’rgatadi; - mavzuni o’zlashtirishda ijodiy qidirishga o’rgatadi; - dastgohlar bilan ishlashda qiyinchiliklarni yengishga o’rgatadi; - mavzuni olib borishda jonli materiallardan foydalanishga olib boradi.; - o’quv materiali o’zlashtirishni chuqurroq va mustahkamroq qiladi; - bilimlar ishonchga aylanishiga ko’maklashadi; - o’qishga nisbatan ijobiy hislarni hosil qiladi; - bilishga qiziqishni shakllantiradi va rivojlantiradi; - ijodiy shaxsni shakllantiradi. Mavzuning o’qitishning yuqorida sanab o’tilgan afzalliklari bular bilan cheklanmaydi, lekin keltirilganlari ham agar u bugungi mos keladi. . Uning sabablari bir nechta produktiv usul universal, har qanday o’quv informatsiyasida ham ziddiyat mavjud emas va u o’quv muammo bo’la olmaydi. Bunday o’quv materialini reproduktiv usul orqali berish maqsadga muvofiqdir; o’quvchilar uchun qiyin masalalar ham mavjud. Qiyinchiliklarni kamaytirishni faqat reproduktiv usullar bilan amalga oshirish mumkin; o’quvchilar juda oson o’zlashtiradigan materiallar ham bor. Ular asosida murakkab vaziyat yaratishning imkoni yo’q, chunki ularni o’quvchilar birinchi martadanoq yechib beradilar. Bu holda reproduktiv usullardan foydalanish joizdir; hech narsa bilmasdan yangicha vaziyatni yaratishning imkoni yo’q. O’quvchilarda bilishga qiziqishni o’yg’otish uchun ular ma’lum «boshlang’ich» bilimlarga ega bo’lishlari kerak. Bu usulni qo’yidagi afzaliklari mavjud:  mavzuni bayon etishda ko’rsatish ;;  o’ x shatishga ega bo’lish ; 11

 amaliy mahorat va ko’nikmalarni shakllantirish ; Yuqorida keltirilgan yutuqlar bilan bir qatorda quyidagi muammal ar ga ham duch keladilar:  o’quv materiallarini o’rganish nisbatan ko’proq vaqt talab qiladi;  qo’llanish uchun o’qituvchining o’qituvchilik malakasi yuqoriroq bo’lishi;  muammoli mashg’ulotni o’tkazish uchun ham uni tayyorlash uchun ham ko’proq o’qituvchilik mehnatini talab qilishi. Mavzuni o’qtishning tashkil etishda o’qitish usulining u yoki bu usulini tanlash, o’qituvchining o’qituvchilik tajribasiga va mahorati, salohiyatiga bog’liq. Kasb-hunar kollejlarida kichik mutaxassislar tayyorlashda o’qitish usuli «O’qitishning maqsadi-mazmuni, usuli, shakli, usullari» tizimida muhim o’rin egallaydi. Avvalo, usul yoki metod tushunchasiga ta’rif beradigan bo’lsak, usul deganda, ta’limda maqsadga erishish, masalalarni hal qilish yo’llari, usullari tushuniladi. O’qitishning usuli tarkibida usullar alohida ajralib turadi. Usul - usulning unsuri bo’lib, uning tarkibiy qismi, usulni amalga oshirishda bir martagina qo’llaniladigan va alohida qadam hisoblanadi. O’qitish usuli- murakkab, ko’p qirrali, ko’p sifatlarga ega bo’lgan ta’limdir. O’qitish usulida o’qitishning ob’ektiv qonuniyatlari, maqsadlari, mazmuni, printsiplari, shakllari o’z aksini topadi. Usullar boshqa didaktik kategoriyalarga dialektik bog’liq va biri boshqalarini taqozo qiladi, ya’ni o’qitshning maqsadi, mazmuni, shakli hosilasi sifatida usullar didaktik kategoriyalarga aks ta’sir ko’rsatadi. 12

II -BOB. METALL KESISH DASTGOHLARI FANIDAN «TISH VA REZBA KESISH DASTGOHLARI» MAVZUSINI O’QITISHNING NAZARIY ASOSLARI 2.1. Tish va rezba kesish dastgohlari. Metall keskichlar qizdirish alangasini hosil qilish va kesish zonasiga toza kislorodni uzatishga xizmat qiladi. Keskichlar quyidagi xillarga ajratiladi:  Kesish xili bo‘yicha – ajratish, yuzaki kesish uchun;  Vazifasiga ko‘ra – dastaki, mashinada, maxsus kesish uchun;  Yonilg‘i turi bo‘yicha – atsetilen, atsetilen o‘rnida ishlatiladigan gazlar, suyuq yonilg‘ilar uchun;  Ishlash prinsipi bo‘yicha – bir xil bosimli injektorli;  Kislorodning bosimi bo‘yicha – past va yuqori bosimli;  Mundshtukning konstruksiyasi bo‘yicha – tirqishli, ko‘p sonli. Kesish sifati kesish aniqligi hamda kesilgan sirt sifati bilan belgilanadi. Rezba kesish aniqligi kesish chiziqlarining berilgan konturdan og‘ishi bilan xarakterlanadi. Kesish chizig‘ining berilgan chiziqdan eng kam og‘ishiga programmali, fotoelektronli va elektromagnitli boshqariladigan mashinalarda kesish bilan erishiladi. Og‘ishlar kattaligi listning qalinligiga, uzunligiga, sirtining holatiga, zagatovka shakliga, kesuvchining malakasiga bog‘liq bo‘ladi. Rezba tayyorlashning asosiy usullari. Detallarda rezba yasashning quyidagi asosiy usullari mavjud: 1) tokarlik stanoklarida rezba keskichlari va rezba taroqlari yorda mida rezba ochish (2.1 -rasm); 2) metchik, doiraviy plashka va rezba ochish kallaklari yordamida rezba kesish; 3) disk va taroqsimon frezalar yordamida rezbalarni frezalash (2.2-rasm); 4) rezbalarni bir va ko’p yo’lli jilvirlash doiralari bilan jilvirlas h (2.3-rasm); 13

5) yassi plashka va doiraviy roliklar yordamida rezbalarni sovuqlayin nakatka qilish (2.4-rasm); 6) Rezbani doiraviy roliklar yordamida qizdirilgan holda nakatka qilish. 2.1-rasm. Тokarlik stanoklarida rezba keskichlari va rezba taroqlari yorda imida rezba ochish. 2.2-rasm . D isk va taroqsimon frezalar yordamida rezbalarni frezalash 14 as

2.3- rasm. Bir yo’lli disksimon jilvirlash doirasi. 2.4 -rasm. Y assi plashka va doiraviy roliklar yordamida rezbalarni sovuqlayin nakatka qilish Rezba hosil qilishning har bir usuli o’z afzalliklari va kamchiliklariga ega. Rezba ochish usulini tanlashda zagotovkaning shakli va o’lchamlari, uning materiali, ishlab chiqarish hajmi (seriyaligi), rezbali yuzaning talab etilayotgan shakli, aniqligi va tozaligi va boshqa shartlar hisobga olinishi lozim. Tokarlik-vintqirqar stanoklarida keskichlar bilan rezba ochish katta aniqlikka ega, lekin ish unumdorligi past, chunki rezba bir necha o’tishlar natijasida hosil qilinadi. Ko’p tishli asboblar - metchik, plashka, taroq, rezba ochish kallaklari yordamida rezba hosil qilish keskich bilan rezba kesishga qaraganda ancha yuqori 15

ish unumdorligiga ega. Ammo bu asboblar konstruksiyasi bo’yicha ancha murakkab, ularni tayyorlash qimmatga tushadi, ba’zi hollarda faqat maxsus stanoklar talab etiladi. Rezba frezalash ko’p tarqalgan usullardan biri bo’lib, uning yor damida turli profildagi (kvadrat profildan tashqari) ichki va tashqi rezbalarni hosil qilish mumkin. Hozirgi zamon mashinasozligida rezba ochish ishlari universal tokar lik-vintqirqar, tokarlik-revolver, tokarlik-kertish, tokarlik avtomat lari va yarim avtomatlari, parmalash va teshik kengaytirish, maxsus gayka va bolt kesish, rezba frezalash va rezba jilvirlashlash stanoklarida amalga oshiriladi. Rezba frezalash stanoklari - b unday stanoklar ikki turga bo’linadi: kalta va uzun rezbalarni frezalovchi stanoklar. Kalta rezbalar taroqsimon freza, uzun rezbalar e sa disk frezasi yoki keskichli kallaklar yordamida ishlov o’tadi. 5B63 modelli rezba frezalash avtomati yirik seriyali va keng ko’Iamli ishlab chiqarish sharoitida tashqi va ichki rezbalarni taroqsimon frezalar yordamida frezalash uchun mo’ljallangan (2.5-rasm). Staninaning chap qismida old babka joylashgan bo’lib, uning shpindeliga zagotov ka o’rnatib mahkamlanadigan patron (3) kiygizilgan. Freza frezer babkasining shpindeliga o’rnatilib, karetka (6) ga nisbatan surish hara kati oladi. Zagotovkaga M 2 elektr dvigateli (Nq1,5 kW; «q1400 min 1 ), dan sekin aylanish- doiraviy surish harakati uzatiladi («q0,315+16 min -1 ). Freza bosh harakat - katta chastotali (n q 160...2500 min 1 ) ay lanma harakatni M, elektr dvigateli (Nq3 kW; «q1425mimo)dan ola di. Freza babkasi gorizontal yo’nalishda zagotovka o’qiga parallel ravishda awal tez, keyin sekinroq harakatlanib kopirga yaqinlashadi. Shu payt 11 ezaga kesilayotgan rezba qadamiga mos surish harakati va ko’ndalanf yo’nalishda kesib kirish harakati uzatiladi. Zagotovka to’la bil marta aylanadi—rezba frezalanadi. 16

2.5-rasm. 5B63 modelli rezba frezalash yarim avtomati va ichki rezbani frezalash sxemasi: 1-stanina; 2-otdingi babka; 3-patron; 4-boshqaruv pulti; 5-frezerlash babkasi; 6-karetka. So’ngra freza zagotovkadan uzoqlashib boshlang`ich holatiga qayta riladi. Stanok to’xtatilib, ishchi tayyor detalni bo’shatib oladi, yangj z agotovkani o’rnatib, stanokni ishga tushiradi. Sikl takrorlanadi. Taroq simon frezalar bilan ishlaydigan rezba frezalash stanoklari diametri 200 mm gacha va uzunligi 15...75 mm li rezbalarga ishlov bera oladi. Taroqsimon frezalar dastali va boshqa dastaga o’rnatiladigan turlarda ishlab chiqariladi. Ichki rezbalarni kesishda frezaning diametri kesi layotgan zagotovka ichki diametridan taxminan ikki barobar kam miqdorida tanlab olinadi. Taroqsimon frezalar yordamida konussimon z agotovkalarda ham rezba frezalab hosil qilinadi. Frezaning uzunligi detalda kesilayotgan rezba uzunligidan 2...3 yo’l chamasida uzunroq bo’lishi kerak. Taroqsimon frezalar tishlarining orqa yuzasi kertilgan bo’ladi (a =8...10°; u=0 0 ). Rezba yo’nish tokarlik stanoklari. Stanoklar va boshqa mexanizmlar, yuqori aniqlikka ega bo’lgan yurgizish vintlari, shuningdek rezba kesish asboblari juda katta aniq likda ishlaydigan tokarlik stanoklarida tayyorlanadi. Bu stanoklar katta bikirlikka ega, kinematik zanjirlari aniq ishlaydi, uchragan xatolarni to’g’ rilab turuvchi maxsus 17

qurilmalar ishlatiladi. Masalan, 1622 modelli tokarlik stanogining tezliklar qutisi stanok staninasidan ajratilgan alohida fundamentga o’rnatilgan. Boltlarga rezba ochish stanoklari. Bolt va unga o’xshash detallarga rezba ochish uchun mo’ljallangan (2.6-rasm). Tokarlik stanogiga o’xshash ko`rinishidagi bir shpindelli, boltlarga rezba ochish stanogida zagotovka nikiga qisilib maxovik yordamida tezda mahkamlab o’rnatiladi. Tishli sup portga o’rnatilgan, support shpindel bilan bo`langan mm li yurgizish vinti yordamida suriladi. 2.6-rasm. Rezba nakatka qilish stanoklari . Support bolt zagotovkasi bilan birga shpindelga o’rnatilgan o’z-o’zidan ochiluvchi rezba kesish kallagiga qarab surilib boradi. Kallakda bir necha rezba kesish keskichlari rezba hosil qilinadigan yuzaga urinmalar (tangensial) holida joylashtirilgan Rezba kesish kallagi 3,5 kW li elektr dvigateldan tasmali uzatma va tezliklar qutisi orqali aylanma harakat oladi . Gaykalarga rezba ochish stanoklari. Yirik seriyali va keng ko’lamli ishlab chiqarish sharoitida gaykalarga rezba ochish maxsus yarim av tomat va avtomatlarda to’g’ri va qiyshaytirilgan dastakli mashina metchik lari yordamida bajariladi. Ikki shpindelli, gaykalarga rezba ochish avtomati egik dastali metchik bilan ishlaydi. Metchik maxsus kallak bilan birga shpindeldan aylanma harakat oladi. Gayka zagotovkalari bunkerdan aylanib turuvchi metchik ka yaqinlashadi, metchik va uning qiyshaytirilgan dastasi bo’ylab hara katlanib, rezbasi ochilgan tayyor gaykalar yashikka tushib yig’iladi.(2.7-rasm). Rezba nakatka qilish stanoklari yassi va doiraviy plashkalarda ishlov chi turlarga bo’linadi. Yassi plashkali stanoklarning ish unumdorligi yuqori va aniq rezbalarni 18

hosil qilish imkoniyatiga ega. Zagotovkalar bunkerdan ishlov berish zonasiga qo’zg’aluvchan va qo’zg’almas plash kalar orasiga kelib tushadi. Qo’zg’aluvchan yassi plashka elektr dvigate l, tasmali uzatma, tishli g’ildirak uzatmasi va krivoship— shatunli mexanizm orqali ilgarilama-qaytar harakat qiladi (2.8-rasm). Gayka zagotovkalari Yassi plashkalar yordamida diametri 2...25 mm va uzunligi 125 mm gacha bo’ l gan sirtlarda rezba hosil qilinadi. Bu usulning ish unum dorligi yuqori, lekin rezbaning aniqligi doiraviy plashkalar bilan na katka qilishga qaraganda kamroq. Doiraviy plashkali stanoklarda zagotovka qo’zg’aluvchan va q o’zg’almas doiraviy plashkalar (roliklar) orasidagi tayanchiqqa joy lashadi. Qo’zg’aluvchan plashka tezda zagotovkaga yaqinlashib, uni qo’zg’almas rolikka bosadi, shu payt rezba yuzasi nakatka qilinadi, za gotovkaning bir necha aylanishlari natijasida to’la rezba hosil bo’ladi. I kkala rolik bir elektr dvigateldan mexanik uzatma orqali aylanma haraka t oladi. Qo’zg’aluvchan rolikning to’g’ri chiziqli surilishi gidroyuritma v ositasida bajariladi (2.9-rasm). Bu usulda nakatka qilinadigan rezbaning diametri 100 mm gacha yetadi. zagotovka 192.8-rasm. 2.7 - rasm . Tayyor gayka

Nakatka qilish orqali detallarda silindrik va konussimon roliklar yo rdamida konussimon rezba hosil qilish ham mumkin. Qadami 2...3 mm li ichki rezbalar raskatnik deb ataluvchi asbob yo rdamida hosil qilinadi. Nakatka qilish usulining afzalliklari quyidagilardir: 1) Ish unumdorligining yuqoriligi; 2) Mahsulotlar tannarxining nisbatan past bo’lishi; 3) Kesib ishlangan rezbalarga qaraganda rezbali mahsulotlarning mustahkamligi va ishqalanishga chidamligi ancha yuqori. 2.2. Rezba jilvirlash stanoklari Boshqa stanoklarda qirqib tayyorlangan yuqori aniqlikka ega bo’lgan rezbalarga tozalab (pardozlab) ishlov berish maqsadida rezba jilvirlash stanoklaridan foydalaniladi. Rezbaning qadami 2 mm dan ortiq bo’lmagan hollarda uni jil virlash oldindan ishlov o’tmasdan bajarilishi mumkin. Rezbani jil virlash qiyin ishlanuvchan qotishmalardan tayyorlangan hamda ter mik ishlov o’tgan detallarda bajarilishi mumkin. Bunda rezbaning aniqligi GOST 3675-81 bo’yicha 4-darajagacha yetadi. Metchik, rezbali kalibr, aniq vintlar, rezba frezalari, chervyak va shunga o’xshash asbob va detallardagi rezbalar jilvirlanadi. Rezbalarni jilvirlashda kesuvchi asbob sifatida kesimi rezba profiliga mos bo’lgan jilvirlash doiralari olinadi. Doiralar bir va ko’p yo’lli, yo’llari vintsimon yoki halqasimon ko’rinishga ega bo’lishi mumkin. Bir yo’lli jilvirlash doirasi bilan 20Qo’zg’aluvchan uvchan rolik Qo’zg’al mas rolik 2. 9-rasm. Doiraviy plashkali stanoklar .

jilvirlash rezbaning yuqori aniqlikka e ga bo’lishini ta’minlasa, ko’p yo’lli doiralar ish unumdorligining 15-20% ga yuqori bo’lishi, ammo aniqlikning pastroq bo’lishi bilan ajralib turadilar. Eng ko’p bir yo’lli jilvirlash doiralari bilan ishlaydigan stanoklar va halqasimon ariqchalari bo’lgan ko’p yo’lli jilvirlash doiralari bilan ishlaydigan rezba jilvirlash stanoklari uchraydi. 5K822B modelli universal rezba jilvirlash stanogi(2.10-rasm) yuqori aniqlikka e ga. Tashqi va ichki, silindrik va konussimon, o’ng va chap, bir va ko’p kirimli turli profildagi rezbalarni jilvirlash uchun mo’ljallangan. Bu stanokda tish va rezba kesish asboblari, shakldor frezalar, yassi rezba nakatka qilish plashkalari, tishli reykalar, kalta silindrik shakldor yuzalar, shuningdek yassi shakldor yuzalarni jilvirlash mumkin. Zagotovka o’rnatilgan shpindel o’zgarmas tokda ishlaydigan M, e lektr dvigatelidan harakat oladi. Shpindelgacha bo’lgan uzatmalarning oxirgi elementi sifatida yo’l ni kompensatsiya qilish mexanizmi mavjud bo’lib, u shpindelning a ylanishi va stol surilishining bir vaqtda boshlanishini ta’minlaydi. Bu esa rezbani ikki tomondan jilvirlashda juda muhimdir. 2.10-rasm. 5K822B modelli rezba jilvirlash stanogi: 1-stanina; 2-stol; 3-orqa babka; 4- jilvirlash doirasi; babkasi; 5-jitvirlash doirasi; 6-oldingi babka. 21

Shpindeldan qad am gitarasi orqali harakat yurgizish vintiga uzatiladi. Vint gayka bilan bog’lanib, mahsulot bilan birga stolga bo’ylama surishni uzatadi. Jilvirlash doirasi alohida elektr dvigatel M 2 dan almashinuvchi shkiv larga ega bo’lgan tasmali uzatma orqali aylanma harakat oladi. Jilvirlash doirasi o’rnatilishdan avval balansirovka qilingan bo’lishi lozim. Uning massa nomuvozanatligi 3...5 g*sm dan ortiq bo’lmasligi kerak. Jilvirlash babkasi salazkalar va buriluvchi barabandan iborat. Jilvirlash doirasi olmos donachalari, qalamlari yoki roliklar yor damida to’g’rilanib o’tkirlanib turadi. To’g’rilash qurilmasi alohida elektr dvigateli M 5 dan harakat oladi yoki qo’lda harakatlantiriladi. Stanokda rezbani jilvirlash bir va ko’p yo’lli doiralar yordamida bo’ylama jil virlash usuli bo’yicha bajariladi. Ishlanayotgan detal old va orqa babkalar markazlariga o’matiladi. Rezba jilvirlash stanoklari (modellari 5820, 5821, J821V, 5K822B, 5822M, 5K823B va boshqalar)da diametri 125....320 mm gacha va uzunligi 190....950 mm gacha bo’lgan detallarning rezba vuzalari jilvirlanadi. Jilvirlash sxemasi 2.11-rasmda keltirilgan. 2.11-rasm. Ko’p yo’lli vintsimon jilvirlash doirasi bilan rezbani jilvirlash sxemasi. Mustaqil tayyorlanish uchun savol va topshiriqlar. 1. Zagotovkalarda rezba tayyorlashning asosiy usullarini keltiring va izohlang. 2216.1-jadv al

2. 5B63 modelli rezba frezerlash yarim avtomatining vazifasi va ishlash prin sipini tushuntiring. 3. Rezba qirquvchi tokarlik, bolt va gaykalarga rezba ochish stanoklari haqida tushuncha bering. 4. Rezbalarni nakatka qilish usullari (sxemalari) va rezba nakatka qilish stanoklari hamda asboblari. Rezba nakatka qilishning afzalliklarini ko’rsating 5. 5K822B modelli universal rezba jilvirlash stanogining ishlash prinsipi va vazifasini izohlang. Rezbani jilvirlash sxemasini keltiring. 2.3. Rezbalarning turlari va rezba hosil qiluvchi asboblar Mashinasozlik ishlab chiqarishida silindrik rezbalar - maxkamlovchi va yuritkichli xamda konussimon rezbalar qo‘llaniladi. Profil burchagi 60° uchburchak profilli metrik rezbalar, asosan, maxkamlovchi rezba hisoblanadi. Yuritkichli rezbalar to‘g‘ri burchakli va trapetsiya shaklli qilib tayyorlanadi. Trapetsiyali rezbalar bir kirimli va ko‘p kirimli bo‘ladi. Rezbalar tashqi (detalning tashqi sirtida) va ichki (detalning ichki sirtida) bo‘lishi mumkin. Tashqi rezbalarni turli asboblar: keskichlar, taroqlar, plashkalar, rezba kesuvchi kallaklar, diskli va guruxli frezalar, jilvirtosh, dumalovchi asboblar bilan tayyorlash mumkin. Ichki rezbalarni tayyorlash uchun keskichlar, metchiklar, guruhli frezalar, dumalovchi roliklardan foydalanish mumkin. Rezbalarni keskichlar va taroqlar yordamida kesish . Uchburchakli rezbalar, ko‘pincha, tokarlik vint kesish dastgohlarida rezba keskichlarida hosil qilinadi. Rezba kesishda shakldor keskichlardan foydalaniladi, ular prizmatik va dumaloq bo‘ladi. Shakldor keskichlar rezba profili elementi o‘lchamlarini oddiy keskichlarga nisbatan aniq saqlaydi. Ko‘pgina korxonalarda ko‘p keskichli rezbali kallaklar qo‘llaniladi. Bunday kallaklarga o‘rnatilgan qattiq qotishmali plastinkalarning bitta qirrasi yeyilsa, ikkinchi qirrasi yordamida kesishni davom ettirish mumkin. Ko‘p keskichli kallaklarni seriyali ishlab chiqarish sharoitida qo‘llash maqsadga muvofiq, bo‘ladi. 23

Rezbalarni bitta keskichda kesishda kesuvchi qirrasi tez o‘tmaslanishi natijasida shaklini yo‘qotib qo‘yadi, shuning uchun juda ham aniq bo‘lmagan shakldagi bitta keskich yordamida xomaki o‘tishni amalga oshirish, so‘ng toza o‘tishni toza ishlov beradigan keskich bilan amalga oshirish tavsiya etiladi. Bir o‘tishda rezba kesish ham qo‘llaniladi. Bunda qattiq qotishmali uchta keskich bir paytda qo‘llaniladi. Birinchi qora keskich profil burchagi 70°, yarim toza keskich _65° va toza keskich 59° bo‘ladi. Uchburchakli rezbalarni kesishga nisbatan to‘g‘ri burchakli va trapetsiyali rezbalarni kesish juda murakkabdir. 2.12-rasm (a) da uchta keskich ѐ rdamida trapetsiyali rezbani ketma-ket kesish ko‘rsatilgan. 2.12-rasm (b) va (v) da to‘g‘ri burchakli rezbani ikkita va uchta keskich ѐ rdamida kesish ko‘rsatilgan. Rezbalarni kesishda taroqlardan foydalanish kesish vaqtini qisqartiradi va rezba kesish unumdorligini oshiradi. Taroqlarda rezba kesilganda, kesish ishi bir necha tishlarga taqsimlanadi, shu maqsadda tishlarni kesish chuqurligi ortib boradigan qilib charxlanadi. Juda katta partiyadagi bir xildagi detallarni tayyorlashda taroqlarni qo‘llash maqsadga muvofiq. Taroqlarni dastlabki rezba kesishda qo‘llash mumkin, chunki ular yuqori aniqlikni bera olmaydi. Taroqlar yassi, tangensial, xalqali, vintli ariqchali, diskli bo‘ladi. 24

2.12-rasm. Rezba kesish usullari: a) - trapetsiyali rezbani uchta keskich ѐ rdamida; b) - to‘g‘ri burchakli rezbani ikkita keskich ѐ rdamida; v) - to‘g‘ri burchakli rezbani uchta keskich ѐ rdamida 2.4. Tish va rezba kesish dastgohlari da mehnat xavfsizligini ta’minlash. Mehnat xavfsizligining asosiy masalalaridan biri ishlovchilarning xavfsizligini ta’minlash bo‘yicha ish hisoblanadi. Zamonaviy ishlab chiqarish uni doimiy ravishda texnik jihatdan qurollantiruvchi, kimyoviy va mikrobiologik vositalardan foydalanishi, mobillashgan jarayonlarning keng qo‘llanilishi bilan harakterlanadi. Bunday sharoitlarda xavfsizlik talablarining buzilishi, baxtsiz hodisalarga olib keladigan xavfli holatlarni keltirib chiqaradi. Mehnat xavfsizligi - bu shunday mehnat sharoitiki, bunday ishlab chiqarishda ishchilarga zararli va xavfli omillarning ta’sirini butunlay oldi olingan bo‘ladi. Ishlab chiqarish sharoitida odamlar ishlab chiqarishning fizik va kimyoviy omillaridan jarohatlanadi. Tish va rezba kesish dastgohlarida xavfli fizikaviy omillari harakatlanayotgan mashinalar, uskunalarning himoyalanmagan ko‘zgaluvchan elementlari, harakatlanuvchi buyumlar, materiallar, uskunalar yoki materiallarning sirtidagi yuqori yoki pastki haroratlar, elektr setidaga xavfli kuchlanishlar, qisilgan havoning, gazning energiyasi, portlashlar, to‘lqin zarbi va shunga o‘xshashlar hisoblanadi. Odamlarning sog‘ligi uchun ayniqsa ishlov berilayotgan materiallardan va instrumentlardan uchayotgan qismlar jiddiy xavf tug‘diradi. 25

Ishlab chiqarishning xavfli kimyoviy omillari inson organizmiga achchiq, zararli va og‘rituvchi moddalarni ta’siri bilan harakterlanadi. Tish va rezba kesish dastgohlarida u yoki bu xavfli omillarining paydo bo‘lishi texnologik jarayon, uskunalar konstruksiyasi, mehnatni tashkillashtirish darajasi va unga o‘xshashlarga bog‘liq bo‘ladi. Ishlab chiqarishning xavfli omillari namoyon bo‘lish harakteri bo‘yicha ochiq va yopiq turlarga bo‘lish mumkin. Ochiq xavfli omillar ochiq tashqi belgilari mavjudligi bilan harakterlanadi. Bunga mashinalarning harakatlanayotgan qismlari, yong‘in, ko‘tarilgan va tarozidagi osilgan holda turgan yuklar kiradi. Yopiq xavflar mashina, mexanizm, jihoz va asboblardagi ko‘zga ko‘rinmas nuqson va kamchiliklar yoki ma’lum avariya va xavfli holatlarda paydo bo‘ladigan kamchilik ko‘rinishda bo‘ladi. Tish va rezba kesish dastgohlarining xavfli zonalari. Texnologik jarayonlarni tashkil etishni va bajarishni loyihalashda davlat standarti quyidagilarni hisobga olishni taqoza etadi: -xavfli va zararli ta’sir etishi mumkin bo‘lgan ishlab chiqarish chiqindilari, materiallari bilan ishchilarni bevosita kontaktli aloqada bo‘lishini oldini olishni; -xavfli va zararli ishlab chiqarish omillari mavjud bo‘lganda kompleks avtomatlashtirish va mexanizatsiyalashtirishni joriy etish; -ishchilarning himoyasini ta’minlovchi va avariya holatida ishlab chiqarish uskunalarini o‘chirish nazorati tizimini ta’minlash va texnologik jarayonlarni boshqarishni amalga oshirish; -xavfli va zararli omil hisoblangan ishlab chiqarish chiqindilarini ish joylaridan chiqarish va uni zararsizlantirish. Texnologik jarayonlarga xavfsizlik talablari esa texnologik hujjatlarda bayon etilishi kerak. Ishlab chiqarish binosini tanlashda uni sanitar normalarga mosligini, yong‘in va portlash xavfi bo‘yicha uning kategoriyalarini hamda elektr tokidan jarohatlanish bo‘yicha xonalar sinfini va boshqalarni aniqlash muhim hisoblanadi. Ishlab chiqarishda xavfsizlikni ta ’ minlovchi asosiy omillardan biri uskunalarga 26

xizmat qiluvchi xodimlarni kasbiy tayyorgarligi va bajaradigan ishiga ularning jismoniy imkoniyatini mavjudligidir . Ishchilar xavfning manbaiga bevosita tekkanda yoki unga yo ‘ l qo ‘ yib bo ‘ lmaydigan masofaga yaqinlashganda jarohatlanishi mumkin . Inson sog‘ligiga va hayotiga xavf tu g‘ diradigan xavfli ishlab chiqarish omillari doimo mavjud bo‘lgan yoki vaqti-vaqti bilan namoyon bo‘ladigan fazo xavfli zona hisoblanadi. Tish va rezba kesish dastgohlarida xavfli zona harakatlanayotgan, aylanayotgan elementlar atrofida, yaqinida hosil bo‘lishi mumkin (2.13-rasm). Himoya vositasini tanlashda eng muhim holat xavfli zonalar o‘lchamini (chegarasini) belgilash hisoblanadi. 2.13-rasm. Xavfli zonalar: 1-tishli uzatmalardagi; 2-tasmali u zatmadagi (zanjirli); 3- kadanli o‘ za t madagi; 4-aylanma valiklardagi; 5-charxlash stanogidagi; 6-diskli arradagi; 7-old surgichi bor traktorlardagi; 8-yuk ko‘tarish mexanizmdagi; 9-kesuvchi apparatdagi; a-doimiy xavfli zonalar, b-fazoda xavf doimiy bo‘lmagan zonalar. Tish va rezba kesish dastgohlari da xavfsizlik talablari. Tish va rezba kesish dastgohlariga, Mashina va dastgohlarga mehnat sharoiti va ularning elementlari, uskunalar konstruksiyalarini hisobga olgan holda, sodir bo‘lishi 27

mumkin bo‘lgan xavfli va zararli omillar manbaini aniqlashdan so‘ng, xavfsizlik talablari belgilanadi. Mehnatni muhofaza qilish nuqtai nazaridan uskunalarga qo‘yilgan asosiy talablarga: odamlar sog‘ligi va hayoti uchun xavfsizlik hamda ularni ishlatishda ishonchlilik va qulayliklar kiradi. Uskunalarni ishlatishda mikroiqlimning o‘zgarishi, atmosfera xolatlarning ta’siri organizmga xavf solmasligi kerak. Tish va rezba kesish dastgohlari yong‘in va portlashga xavfsiz bo‘lishi kerak. Ularning konstruksiyasida qo‘llaniladigan materiallar zararli, xavfli bo‘lmasligi, ularning harakatlanadigan aylanadigan qismlari xavf manbalari hisoblanadi va shu sababli ular xavfsiz qilib to‘silgan bo‘lishi kerak. Uskunalarni avariya sodir bo‘lganda o‘chirishi lozim bo‘lgan knopkalari, dastalari ularning ko‘rinadigan va qulay joyida joylashtirilishi kerak. Bu talabni bajarish ular q izil ranglarga b o‘ yab qo‘yilganda yanada osonlashadi. Tish va rezba kesish dastgohlarida mehnat xavfsizligi ishlatiladigan м ashina va dastgoh, stanoklarga qo’yiladigan asosiy talablar, ularning ishchilar uchun xavfsizligi, ishlatishda pishiq va mustaxkamligi va ishlatishning osonligi bilan belgilanadi. Ularning xavfsizligi standartlar tizimlari bilan belgilanadi. Tish va rezba kesish dastgohlarida mashina va dastgohlar xavfsizligini ta`minlash uchun uni loyihalashda qanday ish bajarishini hisobga olgan holda ish bajaruvchi qismlarini joylashtirishni ixcham usullarini topish, unga shakl berish va muhofaza qilish qurilmalarini joylashtirish bilan birga olib boriladi. Mashinaga o’rnatilgan muhofaza vositalari uning asosiy qismi bilan uyg’unlashib ketishi kerak. Shuni hisobga olish kerakki muhofaza vositalari iloji boricha ko’proq masalalarni echishga xizmat qilsin. Masalan stanokka o’rnatilgan xavfsizlikni ta`minlash qopqoqlari faqatgina xavfli joylar to’sig’i bo’lib qolmasdan balki shovqinni kamaytiruvchi vosita bo’lib xizmat qilsin. Bunga misol tariqasida asboblarni kesish va charxlash qurilmasini ko’rsatish mumkin. Bunda charxning xavfsizligini ta`minlovchi qurilma bir vaqtning o’zida shamol yordamida 28

qirindilarini chiqarib yuborishga mo’ljallangan mahalliy shamollatish vazifasini ham bajaradi. Ma`lumki tish va rezba kesish dastgohlari elektr tokining asosiy iste`molchilari hisoblanadi. Bu ularning elektr toki ta`sirini yo’qotuvchi elektr xavfsizligi masalalarini nazarda tutish kerakligini taqozo qiladi. Shuningdek sex uchastkalarida o’rnatilgan stanoklar elektromagnit to’lqinlari, radioaktiv moddalar ta`sirida bo’lishi mumkin, albatta bulardan saqlanish chora-tadbirlari ko’rilishi o’z- o’zidan ma`lum. Bu zararliklar va xavfli holatlarga havo muhitini zararlantiruvchi va ifloslovchi bug’, changlar va gazlarni hisobga olish kerak bo’ladi. Xavfsizlikni ta`minlash vositalarida xavfsizlikni ta`minlovchi asosiy shartlar. Sanoat korxonalarida ishlatiladigan mashina va mexanizmlarga qo’yiladigan asosiy talablar, ularning ishchilar uchun xavfsizligi, ishlatishda pishiq va mustaxkamligi va ishlatishning osonligi bilan belgilanadi. Ularning xavfsizligi standartlar tizimlari bilan belgilanadi. Mashina va mexanizmlar xavfsizligini ta`minlash uchun uni loyihalashda qanday ish bajarishini hisobga olgan holda ish bajaruvchi qismlarini joylashtirishni ixcham usullarini topish, unga shakl berish va muhofaza qilish qurilmalarini joylashtirish bilan birga olib boriladi. Mashinaga o’rnatilgan muhofaza vositalari uning asosiy qismi bilan uyg’unlashib ketishi kerak. Shuni hisobga olish kerakki muhofaza vositalari iloji boricha ko’proq masalalarni echishga xizmat qilsin. Masalan stanokka o’rnatilgan xavfsizlikni ta`minlash qopqoqlari faqatgina xavfli joylar to’sigi bo’lib kolmasdan balki shovkinni kamaytiruvchi vosita bo’lib xizmat qilsin. Bunga misol tariqasida asboblarni charxlash qurilmasini ko’rsatish mumkin. Bunda charxning xavfsizligini ta`minlovchi qurilma bir vaqtning o’zida shamol yordamida charx qirindilarini chiqarib yuborishga mo’ljallangan mahalliy shamollatish vazifasini ham bajaradi. Xavflilik darajasi yuqori bo’lgan jihozlar, masalan, bosim ostida ishlatiladigan qozonlar, kompressorlar, nasoslar va boshqalar ishlatilayotganda Sanoatgeokontexnazoratning maxsus talablarini bajarishi shart. 29

Ma`lumki sanoat korxonalari mashina va mexanizmlari elektr tokining asosiy iste`molchilari hisoblanadi. Bu ularning elektr toki ta`sirini yo’qotuvchi elektr xavfsizligi masalalarini nazarda tutish kerakligini taqozo qiladi. Shuningdek sex uchastkalarida o’rnatilgan stanoklar elektromagnit to’lqinlari, radioaktiv moddalar ta`sirida bo’lishi mumkin, albatta bulardan saqlanish chora-tadbirlari ko’rilishi o’z- o’zidan ma`lum. Bu zararliklar va xavfli holatlarga havo muhitini zararlantiruvchi va ifloslovchi bug’, changlar va gazlarni hisobga olish kerak bo’ladi. Mashina va mexanizmlarning xavfsizligi ularni ta`minlashga ishlatiladigan materialning mustaxkamligiga bog’liq bo’ladi. Shuning uchun ham bunday stanoklarni tayyorlashda ularning ishchi organlariga ishlatiladigan material mustaxkamligiga alohida ahamiyat beriladi. Bundan tashqari har xil detallarni qirqish, silliqlash borasida ularni ushlab turish qurilmalarining pishiqligiga va har qanday favqulodda holatlarda ham detalni qo’yib yubormasligini ta`minlash imkoniyatini berishi kerak. Stanoklarning mustaxkamligi ularni tashkil qilgan qismlar mustaxkamligiga bog’liq bo’ladi. Masalan har qanday mexanizmning mustaxkamligini uning biriktiruvchi qismlarining mustaxkamligisiz tasavvur qilib bo’lmaydi (masalan gayka, bolt va boshqalar). Bundan tashqari stanoklarning tashqi tomonidan zararlanib, mustaxkamligini yo’qotib qo’yishi mumkin bo’lgan omillarni hisobga olish kerak (masalan o’z vaqtida moylash, bo’yoq ko’chib ketishi natijasida zanglash va h.k.). Mashina va mexanizmlarning puxta ishlashini ta`minlashdagi asosiy omillaridan biri ularning holatini nazorat qiluvchi asbob-uskunalar va avtomatik boshqarish va muvofiqlashtirish qurilmalari bilan jihozlashdir. Ba`zi bir xollarda avtomatik boshqarish tizimi ishlamay qolishi mumkin. Unda umuman texnologik jarayonni boshqarish ishlayotgan ishchi zimmasiga tushadi va uning xavfsizligi to’liq boshqaruvchi kishi maxoratiga bog’liq bo’ladi. Shuning uchun ham sanoat jihozlarini loyihalashda, bu jihozlarni boshqarishi kerak bo’lgan operator imkoniyatlarini ruhiy va fiziologik jixatlarini hisobga olish kerak bo’ladi. Albatta bir necha o’nlab shkala, signal va boshqa belgilarni yuboruvchi nazorat-o’lchov qurilmalari holatini hisobga olish va kerakli ko’rsatmalar bilan 30

ta`minlab, texnologik jarayonni to’xtovsiz davom ettirish ishchidan katta maxorat talab qilishi bilan birga uni kuchli toliqishga va ma`naviy charchashga olib keladi. Shuning uchun ham mashina va mexanizmlarning boshqarish organlari aniq ko’rinadigan va engil boshqariladigan va farqlash oson qilib joylashtirishga katta e`tibor beriladi. Ularni stanokni o’ziga yoki bo’lmasa stanokdan birmuncha olislikda joylashtirilgan boshqarish markaziga joylashtiriladi. Sanoat korxonalariga o’rnatiladigan jihozlar tartib bilan joylashtirilishi, ko’zdan kechirish uchun qulay, moylash, qismlarga ajratib ta`mirlash, sozlash, bir joydan ikkinchi joyga ko’chirish va boshqarish oson bo’lishi kerak. Mehnat sharoitini shakllantirishga ta’sir qiluvchi omillar . Hozirgi ishlab chiqarish zamonaviy texnika bilan jihozlanganligi, ya’ni uning texnika va texnologiyaning takomillashib turishi, ishlab chiqarish jarayonining intensivlashuvi bilan farq qiladi. Bunda ishlarning davriyligi va mavsumiyligi, foydalanilayotgan energiyaning turliligi (mexanik, issiklik, elektr, yorug‘lik va boshqalar), material va moddalar (qattiq, suyuq, gazsimon)ning har xilligi, bajarilayotgan ishlarning ob-havo va boshqa sabablarga bog‘liqligini, mehnat sharoitlarini meyorlashtirishda hisobga olish kerak. Mehnat sharoitlarini yaxshilash ishlari bir qancha omillarni hisobga olgan holda tashkil etiladi. Barcha ishlab chiqarish omillari quyidagilarga bo‘linishi mumkin: tashkiliy, texnik, sanitar-gigiyenik, tabiiy-iqlimiy va iqtisodiy. Tashkiliy omillar — korxonada qabul qilingan ish va dam olish tartibi, ishning tashkil etilish shakli va intizom, ishchilarni maxsus kiyim, shaxsiy himoyalanish vositalari bilan ta’minlanganligi, shuningdek, mehnat jarayoni ustidan qilinadigan nazoratning holati va xususan mehnat muhofazasi, ishchilarning professional tayyorgarlik darajasi va boshqalardir. Texnik omillar — ishlab chiqarish jarayonlarini mexanizatsiyalash va avtomatlashtirish darajasi, boshqaruvda elektron-xisoblash texnikalarining qo‘llanilishi, himoyalash vositalarining sozligi va yetarliligi, xavfli zonalarning himoyalanganligi va boshqalarni kiritish mumkin. 31

Sanitar-gigiyenik omillar — ish joylari parametrlari (mikroiqlim ko‘rsatkichlarining, yoritilganlikning, titrash va shovqin darajasining, havo tozaligining va boshqalar)ning sanitariya holatiga (meyorlariga) javob berish- bermasligi. Ergonomik omillar — mashina va uskunalarni inson bilan o‘zaro harakatda bo‘lganda mashina elementlarining mos kelishi. Bunga texnikani tezlik parametrlariga tegishli, ishchi organlardan kelayotgan ma’lumotning hajmi, ish joylarini tashkil etish darajasi, boshqarish organlarining kulay joylashganligi, operator o‘rindig‘ining konstruksiyasi va boshqalar kiradi. Ijtimoiy-maishiy omillar — ishlab chiqarish madaniyati, ish joylarida tozalik va tartib, territoriyaning ko‘kalamzorligi, maishiy xonalar, oshxona, tibbiyot punkti, poliklinika, bog‘chalarning mavjudligi: yo‘llarning holati, ishlab chiqarish uchastkalari, fermer xo‘jaliklari, turar joy komplekslarining qulayligi. Psixofiziologik omillar — mehnatning og‘irligi va jadalligi, jamoadagi psixologik vaziyat, ishchilarning bir-biri bilan o‘zaro munosabati. Tabiiy-iqlimiy omillar - joyning geografik o‘rni va meteorologik parametrlari (dengiz sathiga nisbatan balandligi, relyef, yog‘ingarchilikning turi, harorat, namlik, havoning ionlanishi, atmosfera bosimi va boshqalar), Iqtisodiy omillar — mehnatga haq to‘lash va ishchi mehnatini rag‘batlantirish, mehnat muhofazasiga ajratilgan mablag‘ning boshqa maqsadlarga sarflanishi, mehnat muhofazasiga doir chora-tadbirlarga kam joy ajratilganligi. 32

III - BOB. MAVZUNI O’QITISHDA YANGI PEDAGOGIK TEXNOLOGIYALARNI QO’LLASHNING USLUBINI ISHLAB CHIQISH 3.1. “Tish va rezba kesish dastgohlari ” mavzusini o‘qitishdagi innovatsiyalar va pedagogik texnologiyalar. Hozirgi kundagi eng dolzarb masala va vazifa – ta’lim standartlarini o‘quv jarayoniga tadbiq etishdan iboratdir. Ta’lim mazmunini isloh qilib, uni jahon ta’lim sandartlariga muvofiqlashtirishda ilg‘or pedagogik texnologiyalarni joriy etishga alohida e’tibor berilgan. Xususan, “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”da “o‘quv jarayonini ilg‘or pedagogik texnologiyalar bilan ta’minlash” zarurligi ham alohida ko‘rsatib o‘tilgan. Yangi pedagogik texnologiyani o‘quv jarayoniga tadbiq etish uchun uning ilmiy-amaliy mexanizmini yaratish zarur. Pedagogik texnologiya hozirda barcha pedagogik kasblar hamda ta’lim-tarbiya jarayonini tashkil qilish, boshqarish, nazorat qilish bilan bog‘liq kasblarning asosini tashkil qiladi. Shunga ko‘ra zamonaviy pedagogik texnologiyalardan barcha pedagoglar xabardor bo‘lishlari zarur. Zamonaviy ta’limni tashkil etishga qo‘yiladigan muhim talablardan biri ortiqcha ruhiy va jismoniy kuch sarf etmay, qisqa vaqt ichida yuksak natijalarga erishishdir. Qisqa vaqt orasida muayyan nazariy bilimlarni o‘quvchilarga yetkazib berish, ularda ma’lum faoliyat yuzasidan ko‘nikma va malakalarni hosil qilish, shuningdek, o‘quvchilar faoliyatini nazorat qilish, ular tomonidan egallangan 33

bilim, ko‘nikma hamda malakalar darajasini baholash o‘qituvchidan yuksak pedagogik mahoratni hamda ta’lim jarayoniga nisbatan yangicha yondashuvni talab etadi. Ta’lim jarayonida interfaol metodlar, innovatsion texnologiyalar, pedagogik va axborot texnologiyalarini o‘quv jarayonida qo‘llashga bo‘lgan qiziqish, e’tibor kundan-kunga kuchayib bormoqda. Bunday bo‘lishining sababalaridan biri, shu vaqtgacha an’anaviy ta’limda o‘quvchi-talablarni faqat tayyor bilimlarni egallashga o‘rganilgan bo‘lsa, zamonaviy texnologiyalar ularni egallayotgan bilimlarini o‘zlari qidirib topishlariga, mustaqil o‘rganishlariga, tahlil qilishlariga, xatto xulosalarni ham o‘zlari keltirib chiqarishlariga o‘rgatadi. O‘qituvchi bu jarayonda shaxsni rivojlanishi, shakllanishi, bilim olishi va tarbiyalanishiga sharoit yaratadi va shu bilan bir qatorda boshqaruvchilik, yo‘naltiruvchilik funksiyasini bajaradi. Shuning uchun ta’lim muassasalarida zamonaviy o‘qitish metodlari, interfaol metodlar, innovatsion texnologiyalarning o‘rni va roli benihoya kattadir 2 . Demak, an’anaviy ta’limda o‘qituvchi faolligi ta’minlangan bo‘lsa, noan’anaviy, ya’ni yangi pedagogik texnologiyaning asosida talaba faolligi turadi. Har qanday texnologiya ta’limning yangi mazmunini shakllantiruvchi ta’lim tamoyillariga asoslanadi va ta’lim oluvchi shaxsini tarbiyalash, unda mehnat va muayyan yo‘nalishlarda kasbiy ko‘nikmalarni hosil qilishga yo‘naltiradi. Ta’lim jarayonining faol subyektilari o‘qituvchi va o‘quvchilar bo‘lib, ularning hamkorlikdagi faoliyatlari muayyan mavzu (yoki fanlar asoslari) bo‘yicha kam kuch va vaqt sarflangan holda nazariy hamda amaliy bilimlarni chuqur o‘zlashtirish imkonini beruvchi jarayonning umumiy mohiyatini tavsiflaydi. O‘qituvchining faol, samarali faoliyat ko‘rsatishiga yo‘naltirilgan ta’lim jarayonining metodik ishlanmasidan farqli ravishda, ta’limning pedagogik texnologiyasi ta’lim oluvchilarga qaratiladi, shuningdek, ularning shaxsiy va o‘qituvchi bilan birgalikdagi faoliyatini hisobga olgan holda o‘quv materiallarini o‘zlashtirishga sharoit yaratadi. Pedagogik texnologiyaning yetakchi muammosi 2 Новые педагогические и информационные технологии в системе образования. /Учебное пособие для студентов педагогических вузов и системы повышения квалификации педагогических кадров. - М.: 2011. 34

talaba shaxsini rivojlantirish orqali ta’lim maqsadiga erishishni ta’minlashdan iboratdir 3 . Pedagogik texnologiya turini tanlash dars va mashg‘ulotda qaysi darajadagi bilim va ko‘nikmalarni o‘zlashtirishni nazarda tutilganiga bog‘liqdir. Ta’lim–tarbiya jarayoni butun mashg‘ulot davomida o‘quvchilarning faolligi va qiziquvchanligini muntazam ravishda rivojlantirib borish maqsadini ko‘zda tutadi, o‘quv omillarini yaratishga asoslangan pedagogik texnologiya talabalarni o‘quv yoki o‘quv ishlab chiqarish faoliyatiga tezkor jalb qilish imkonini beradi. Aks holda, zaif, yetarli darajada tushunarli bo‘lmagan yoki aniq natijani ko‘zlamagan topshiriqlar mashg‘ulotning samarasiz yakunlanishiga olib keladi 4 . Aniq masalalar qo‘yish orqali o‘quvchini o‘ylashga, mustaqil fikrlashga, odatlantirishga o‘rgatishning o‘zi yangi pedagogik texnologiyaning maqsadi bo‘lib hisoblanadi. Haqli sur’atda U.Nishonaliyev va O‘.Tolipovlar qayd etishganidek, pedagogik texnologiyaning mohiyati didaktiq maqsad, talab etilgan o‘zlashtirish darajasiga erishish va uni tadbiq etishni hisobga olgan holda ta’lim jarayonini oldindan loyihalashtirishda namoyon bo‘ladi. O‘qituvchining faolligiga yo‘naltirilgan, darsning metodik ishlanmasidan farqli o‘laroq, ta’limning pedagogik texnologiyasi ta’lim oluvchilarga yo‘naltirilgan bo‘lib, ularning shaxsiy hamda o‘qituvchi bilan birgalikdagi faoliyatini hisobga olgan holda o‘quv materiallarini o‘zlashtirishga qaratiladi 5 . B.Ziyomuhammedov pedagogik texnologiyaga ta’rif berishni texnologiya so‘zini izohlashdan boshlaydi. Texnologiya deganda subyekt tomonidan obyektga ko‘rsatilgan ta’sir natijasida subyektda sifat o‘zgarishiga olib keluvchi jarayon tushuniladi. Texnologiya har doim zaruriy vositalar va sharoitlardan foydalanib, obyektga yo‘naltirilgan maqsadli amallarni muayyan ketma-ketlikda bajarishni 3 Психолого - педагогический словарь для учителей и руководителей общеобразовательных учреждений. Ростов - на - Дону: Феникс, 2002 г . 4 Решетников П.Е. Нетрадиционная технологическая система подготовки учителей: рождение мастера. - М.: ВЛАДОС, 2000 г. 5 Роберт И. Новые информационные технологии в обучении: дидактические проблемы, перспективы использования // Информатика и образование. 2001 г . №4. 35

ko‘zda tutadi. Ushbu tushunchalarni o‘quv jarayoniga ko‘chiradigan bo‘lsak, o‘qituvchining o‘qitish vositalari yordamida o‘quvchilarga muayyan sharoitlarda ko‘rsatilgan tartibli ta’siri natijasida ularda jamiyat uchun zarur bo‘lgan va oldindan belgilangan ijtimoiy sifatlarni intensiv tarzda shakllantiruvchi ijtimoiy hodisa, deb ta’riflash mumkin va buni pedagogik texnologiya desa bo‘ladi. N.N.Azizxo‘jayeva pedagogik texnologiyaga quyidagicha ta’rif beradi: “Pedagogik texnologiya pedagogning talabalarga ta’sir qilishi tashkil etish bo‘yicha kasbiy ahamiyatga molik malakalar tizimini aniqlab beradi, pedagogik faoliyatning texnologikligini anglash usullarini taklif etadi”. Pedagogik texnologiya talabalarning tayyorgarlik darajasiga, ularning axborotlar bilan tanishganlik va amaliy tayyorgarligiga moslangan bo‘lishi lozim. Pedagogik texnologiyalar xususiyatlariga ko‘ra quyidagi turlarga bo‘linadi: - muammoli ta’lim berish texnologiyasi; - o‘yin texnologiyalari; -tanqidiy fikrlashni o‘stiruvchi faol metodlar; -hamkorlik pedagogik texnologiya; -o‘qitishni jadallashtirish texnologiyasi; -o‘quv jarayonini samarali boshqarish va tashkil etish asosida qurilgan pedagogik texnologiyalar; - -o‘qitishni individuallashtirish texnologiyasi; -dasturlashtirilgan ta’lim texnologiyasi va hokazolar 6 . Ta’limning faol usullari – ta’lim oluvchilarning bilim orttirish faoliyatini kuchaytirish usullari. Asosan u yoki bu muammoni yechish yo‘llarini izlashda taxminiy erkin fikr almashinish dialogi asosida ko‘riladi. Ayniqsa keng tarqalgan va o‘ziga xos xususiyatga ega bo‘lgan ta’limning faol usullariga quyidagilar kiradi: suhbat, munozara, ta’limiy o‘yinlar, «Keys– stadi», loyihalash usuli, muammoli usul, miya hujumi va boshqalar. Interaktiv (Interactive) – birgalikdagi harakat. 6 Фарберман Б.Л. Передовые педагогические технологии. Т.: ФАН, 2000 г . 36

Interfaol ta’lim – ta’lim beruvchi va ta’lim oluvchi o‘rtasidagi (yoki talaba va kompyuter) o‘zaro birgalikdagi harakatni amalga oshiruvchi dialogli ta’lim. Interfaollik darajasi qanchalik yuqori bo‘lsa, ta’lim jarayoni ham shunchalik samarali bo‘ladi. Interfaol metodlarni tanlash mezoni – ularning ta’lim va tarbiya, rivojlantirish masalalarini yechishga yuqori darajada yo‘nalganligidir. Bu mezon turli xil metodlarni u yoki bu doiradagi vazifalarni yechish imkoniyatlarini baholash yo‘li bilan joriy etiladi, chunki ijtimoiy tajriba elementlarini o‘zlashtirishda ularning imkoniyatlari turlichadir. Juda ko‘plab interfaol usullarni zamonaviy o‘qitishga joriy etish mumkin. O‘zbekistonda pedagogik innovatsiyaning rivojlanishi pedagog olimlar (S.G‘ulomov, B.Farberman, U.Nishonaliyev, N.Sayidaxmedov, M.Ochilov, M.Maxmudov va boshqalar)ning harakati maktabining tez rivojlanishiga bo‘lgan talab bilan bog‘liq. Shu sababli yangi bilimlarga bo‘lgan talab, yangi «yangilik», yangi «innovatsiya», «innovatsion jarayon» tushunchalarini anglash talabi ortdi. Fan va texnikaning jadal rivojlanishi chiqarishidagi ko‘pgina kasblar faqat ma’lumotli kishilarnigina emas, yuksak rivojlangan, ijodiy qobiliyatga ega mustakil fikrlay oladigan kasb egalarini jalb qilishni talab qilmoqda. Shunday ekan, malakali kadrlar tayyorlash jarayonining har bir bosqichida ta’limni samarali tashkil etish, uni yuqori bosqichlarga ko‘tarish borasida muayyan vazifalarni amalga oshirish lozim. Mazkur metodik ishlanmada pedagogik texnologiyaga yondashuv asosida ta’lim jarayonini tashkil etish va uni amalga oshirish, ya’ni o‘quv maqsadlarini aniqlashtirish orqali muayyan natijaga hamda ta’lim oluvchilarning mustaqil fikrlashlariga erishish shu yo‘l bilan ta’lim jarayonida yuqori samaradorlikka erishish kabilar xususida so‘z yuritiladi. Ta’lim usullarini har bir darsning didaktik vazifasidan kelib chiqib tanlash maqsadga muvofiq sanaladi. Buning uchun dars jarayoni oqilona tashkil qilinishi, ta’lim beruvchi tomonidan ta’lim oluvchilarning qiziqishlarini orttirib, ularning ta’lim jarayonida faolligi muttasil rag‘batlantirilib turilishi, o‘quv materialini kichik–kichik bo‘laklarga bo‘lib, ularning mazmunini ochishda interfaol usullarni 37

qo‘llash va ta’lim oluvchilarni ommaviy mashqlarni mustaqil bajarishga undash talab etiladi. Interfaol usullar qo‘llanilganda ta’lim beruvchi ta’lim oluvchini faol ishtirok etishga chorlaydi. Ta’lim oluvchi butun jarayon davomida ishtirok etadi. 3.2. Mavzuning strukturali-mantiqiy sxemasi. “Tish va rezba kesish dastgohlari ” mavzusini asosiy tushunchalar datgoh tuzilishi, uning vazifasi hamda ishlov berish turlariga qo’yilgan talablardan iborat. Tish kesish va rezba ochish dastgohlarida bo’layotgan jarayonlarning ya’ni rezba kesish usullari, uning detallaridagi o’zgarishlar, hamda boshqa jihozlarda ochish mavzusida o’tiladi. Rezba hosil qilishning har bir usuli o’z afzalliklari va kamchiliklariga ega. Rezba ochish usulini tanlashda zagotovkaning shakli va o’lchamlari, uning materiali, ishlab chiqarish hajmi (seriyaligi), rezbali yuzaning talab etilayotgan shakli, aniqligi va tozaligi va boshqa shartlar hisobga olinishi lozim. Tokarlik-vintqirqar stanoklarida keskichlar bilan rezba ochish katta aniqlikka ega, lekin ish unumdorligi past, chunki rezba bir necha o’tishlar natijasida hosil qilinadi. Ko’p tishli asboblar - metchik, plashka, taroq, rezba ochish kallaklari yordamida rezba hosil qilish keskich bilan rezba kesishga qaraganda ancha yuqori ish unumdorligiga ega. Ammo bu asboblar konstruksiyasi bo’yicha ancha murakkab, ularni tayyorlash qimmatga tushadi, ba’zi hollarda faqat maxsus stanoklar talab etiladi. Quyidagi sxemada mavzuni boshqa fanlar bilan boghliqligi keltirilgan.(3.2-jadval). 38

3. 2 -jadval. Mavzuni strukturali mantiqiy shakli . Fizika 1.Kuchlar Metall kesish nazariyasi 1.Dastgohlarda kesish rejimlarini hisoblash boshqarish 2. Kesish asboblarini tanlash Texnikaviy chizmachilik 1. Dstgox detallarini eskizlarini chizish 2.Chizmalarni Davlat standartlari (GOST va YeSKD) talablariga muvofiq bajarish Metrologiya standartlashtirish va texnikaviy o’lchovlvr 1. ishlov berilgan detalni umumiy holatini tekshirish Rezba va tish kesish dastgohlari Metallar texnalogiyasi 1. Dastgoh metallari haqida umumiy ma’lumotlar 2.Rangli metallar ishlab chiqish Rezba hosil qilish 1.Tokarlik dastgohlarida 2. Frezalash dastgohlarida 3. rezba jilvirlash dastgohlari 39

Dastgohlarning elektr jihoz lariga 1. Dastgoh elektr jihozlariga texnik xizmat ko’rsatish va ta’minlashda texnika xavfsizligi qoidalari Dastgohlarni kinematik sxemalari 3. 3 . Darsni tashkil qilish 1. Tashkiliy qism-3 minut : guruh navbatchisi hisobotini qabul qilish va guruh talabalari bilan salomlashish; darsga qatnashmagan o’quvchilarni guruh jurnaliga qayd qilish. 2. O’quvchilar bilimlarini tekshirish-10 minut. Bunda o’quvchilarga quyidagi savol va topshiriqlar berish mumkin: 1 ) Zagotovkalarda rezba tayyorlashning asosiy usullarini keltiring va izo h lang. 2) 5B63 modelli rezba frezerlash yarim avtomatining vazifasi va ishlash prin sipini tushuntiring. 3) Rezba qirquvchi tokarlik, bolt va gaykalarga rezba ochish stanoklari haqida tushuncha bering. 4) Rezbalarni nakatka qilish usullari (sxemalari) va rezba nakatka qilish stanoklari hamda asboblari. Rezba nakatka qilishning afzalliklarini ko’rsating 5) 5K822B modelli universal rezba jilvirlash stanogining ishlash prinsipi va vazifasini izo’lang. Rezbani jilvirlash sxemasini keltiring. 3. O’quvchilarni ilmiy faoliyatini sabablar, mustaqil ishlash uchun dars mavzusi va topshiriqni ma’lum qilish - 7 minut . O’quvchilarda faol bilish faoliyatini shakllantirish hamda bilimlarini nafaqat to’liq bilishiga, balki o’tilgan mavzularni tushinishga bo’lgan qiziqishini kuchaytirish zarur. Bu bilimlarni chuqur o’zlashtirish uchun shart-sharoitlar va keyinchalik mustaqil ravishda bilim egallashga imkoniyat yaratadi. O’quvchilarni bilim olishga munosabatlari ko’p jihatdan yuqorida ta’kidlangan sabablarga bog’liqdir. Chunonchi, agar 40

o’quvchilarda ta’lim olishga bo’lgan qobilyat rivojlangan va bilimlarni egallashga bo’lgan munosabat ijobiy bo’lsa, ular o’quv materialini puxta o’zlashtiradilar. O’qituvchi mavzuni ma’lum qiladi va kirish suhbati o’tkazadi. Bunda o’qituvchi o’quvchilar yordamida plakat va ko’rgazmali qurollar bo’yicha rezba va tish kesish dastgohlari metallarga ishlov berishda qanday o’rin tutadi , vazifasi, turlari, konstruktiv xususiyatlari, ishlash printsipi, uchraydigan nosozliklar va ularni bartaraf etish usullari haqida gapirib beradi. So’ngra o’qituvchi bevosita ushbu mashg’ulot mavzusiga o’tadi. 4. Yangi material bilan dastlabki tanishtirish jarayonida uning o’quvchilar tomonidan idrok etilishi va o’zlashtirishi - 40 minut. Yangi materialni bayon qilishda o’quvchilarni faollashtirish uchun o’qituvchi quyidagi savollardan foydalanishi mumkin: - rezba va tish kesish dastgohlari asosiy elementlari ni ayting ? - rezba va tish hosil qilish usullari qanday? - rezba va tish hosil qiluvchi dastgohlar qanday ? - - kesish rejimlari qanday? Suhbat jarayonida o’qituvchi o’quvchilarning javoblarini tahlil qiladi. 5. O’rganilgan materialni hamda ilgari o’zlashtirilgan bilimlarni umumlashtirish va sistemalash -10 minut. Tushintirilgan materialni mustahkamlash uchun o’qituvchi o’quvchilarga quyidagi savollarga javob berishni taklif qiladi: - Tokarlik dastgohlarida tish va rezba ochish qanday bajariladi.? - frezalash dastgohlarida tish va rezba ochish qanday bajariladi? - Ko’p yo’lli vintsimon jilvirlash doirasi bilan rezbani jilvirlash nima ? -rezba jilvirlash stanogi tuzilishi qanday? -Nakatka qilish usulining afzalliklari ni ayting? - Boltlarga rezba ochish stanoklari tuzilishi va ishlash printsipini tushintiring? -Rezba ochish asboblari h a q ida tushuncha bering? ( 3.3-jadval ). 3.3-jadval 41

Darsni tashkil qilish rejasi № Darsni tashkil etish va ularni rejalashtirish Dars mazmuni Ajr a til-gan vaqt, min 1 Dars mavzusi Rezba va tish kesish dastgohlari 80 2 Dars maqsadi O’quvchilarni tish va rezba kesish dastgohlarini , tuzilishi va turlari ,kesishni o’rganish qanday amalga oshiriladi. 3 Dars turi Yangi mavzuni o’rganish 4 Darsning material texnik jihatdan jihozlash Plakatlar: Dvigatelini rezba va tish kesish dastgohlari umumiy ko’rinishi. Tish kesish dastgohlari bo’yicha EHM dagi elektron darsligi 5.1 Darsning borishi Tashkiliy qism Guruh talabalari bilan salomlashish, darsga qatnashmagan o’quvchilarni guruh jurnaliga qayd qilish 3 5.2 O’quvchi lar bilimini tekshirish O’quvchilar bilimini tekshirishda o’quvchilarga quyidagi savol va topshiriqlar berish mumkin: -rezba va tish kesish dastgohlari asosiy elementlari - rezba va tish hosil qilish usullari ? - rezba va tish hosil qiluvchi dastgohlar qanday ? - rezbalarni asosiy parametrlari ? - kesish rejimlari 10 5.3 Dars mavzusi va topshiriq O’qituvchi mavzuni ma’lum qiladi va kirish suhbati o’tkazadi, bunda o’qituvchi o’quvchilar plakat va ko’rgazmali qurollar yordamida tish va rezba kesish dastgohlari,ularda bajariladigan ishlar haqida gapirib beradi. 7 5.4 Yangi material bilan tanishtirish Yangi materialni bayon qilish. O’quvchilarni faollashtirish uchun o’qituvchi quyidagi savollardan foydalanishi mumkin: Tish va rezba kesish dastgohlarini tuzilishini tushuntiring? Dastgohlar ning asosiy 40 42

elementlari ? Kesish rejimlarini hisoblash? - Tokarlik dastgohlarida tish va rezba ochish qanday bajariladi. ? - frezalash dastgohlarida tish va rezba ochish qanday bajariladi ? - rezba va tish kesish dastgohlari asosiy elementlari ? - rezba va tish hosil qilish usullari ? - rezba va tish hosil qiluvchi dastgohlar qanday ? - rezbalarni asosiy parametrlari ? - kesish rejimlari ? -Rezba ochish asboblari xao’ida tushuncha bering 5.5 O’tilgan materialni mustahkamlas h Materialni mustahkamlash uchun quyidagi savollarga javob berishni taklif qiladi: Tokarlik dastgohlarida tish va rezba ochish qanday bajariladi. ? - frezalash dastgohlarida tish va rezba ochish qanday bajariladi ? - Ko’p yo’lli vintsimon jilvirlash doirasi bilan rezbani jilvirlash? -rezba jilvirlash stanogi tuzilishi qanday? -Nakatka qilish usulining afzalliklari - Boltlarga rezba ochish stanoklari tuzilishi va ishlash printsipini tushintiring? -Rezba ochish asboblari xao’ida tushuncha bering ayting? 10 5.6 Darsni yakunlash O’quvchilarning ishini va ayrim o’quvchilarni bilimini baholash. O’ziga xos xatolarni aniqlash va ularni bartaraf qilish chora tadbirlarini ishlab chiqish 5 5.7 Uy vazifasini ma’lum qilish Dars vazifasi imkoni boricha darsning oxiriga qoldirmaslik lozim. Darsni shunday rejalashtirish lozimki, unda ortiqcha, bekorchi vaqtga o’rin qolmasin. Uy vazifasini berish va uni bajarishni tushintirish. Bunda foydalaniladigan adabiyotlardan bob va betlar ko’rsatiladi. 5 43

3. 4 . Mavzuni o’qitish metodlari va ularni tahlili Hozirgi qunda inson fiкrlash qobiliyatini rivojlantiruvchi 60 dan ziyod interfaol strategiya (usul)lar bayon qilingan. Bu strategiyalar o’zining soddaligi, o’ta amaliyligi va o’qitish samaradorligi hamda talabalar fikrlash qobiliyatini benihoya rivojlantirishi bilan ahamiyatlidir. O’qitishning interfaol usullari quyidagilardan iborat. 1) Aniqlashtirilgan o’quv maqsadlari. 2) Mashg’ulot davomida qo’llaniladigan interfaol strategiyalar. a) Blum savollari. b) Insert v ) Sin k veyn. g ) K laster. d ) Venn diagrammasi. е) ВВВ. Blum savollari. Kuzatishlar va pedagogiq adabiyotlarni tahlil qilish- talabalarning fikrlash qobiliyatini rivojlantirishning muhim omili - o’qituvchining ularga va talabalarning bir-biriga beradigan savollari bo’ladi. Ta’kidlanishicha o’qituvchilarni o’quvchilarga beradigan savolarining 80-85 foizi, faqat daliliy bilimlarni talab qilib, ular javob berishda xotirada qolganlarini takroran so’zlash (bajarish) bilangina cheqlanar ekanlar. Xo’sh, qanday savolni fikrlash qobiliyatini rivojlantiruvchi savollar qatoriga qo’shish mumkin? Bizning fikrimizcha, to’g’ri javobi o’quv adabiyotlarda (darslik, qo’llanma, ma’ruzalar matni va x.k) yaqqol bayon etilmagan savolgina talabani fikrlashga majbur qiladi. Bunday savollarga jahon pedagogikasida «Blum savollari» nomi bilan bilan mashhur bo’lgan, o’zlashtirishning oltita: bilish, tushunish, qo’llash, tahlil, sintez va baholash darajalariga muvofiq bo’lgan savollar misol bo’lishi mumkin. Masalan: «Nima uchun?», «Taqqoslang?», «Tarkibiy qismlarga ajrating?», «Eng muhim xususiyatlari nima?», «Buni siz qanday hal qilgan bo’lardingiz?», «Bunga munosabatingiz qanday?» kabi savollar talabalarni yuqori intellektual amallar 44

(tahlil, sintez, baholash) darajasida fikrlashga undaydi. Yoki, matndan parcha o’qib bo’lgandan so’ng, talabalarni fikrlash ga undovchi quyidagi savollarni berish ham maqsadga muvofiqdir: «Bu parchaga qanday sarlavha qo’yish mumkin?», «Parchadan uni mazmunini to’la-to’kis anglatuvchi beshta tayanch so’z toping?», «Siz muallifga qanday savol bergan bo’lardingiz?». O’qituvchining talabalarga beradigan savoli to’g’risida fikr yuritilar ekan, uning aniq, lo’nda, tushunarli va ixcham bo’lishi hamda bir savol bilan faqat bitta o’quv elementi (tushuncha, qonun, qoida va x.k) so’ralishi zarurligini alohida ta’kidlash lozim. Berilgan savollar mazmunida mavzuga yoki matnga oid tayanch so’z va iboralardan foydalanish ham muhimdir. Mikroguruhlarda ishlash . Uning mohiyati shundaki, guru h talabalari 4-8 kishidan iborat mikroguruhga bo’linadi. Mikroguruh darsning tashkiliy qismida raqamli yoki xavfli kartochkalar yordamida shakllantiriladi va alohida ish o’rinlariga o’tiradilar. Barcha mikroguruhga bir xil yoki har biriga alohida topshiriq beriladi. Mikroguruh a’zolari o’zaro fikr almashib, topshiriqni mustaqil yechishlari zarur. O’qituvchi mikroguruhni oralab, ularga (har bir talabaga ham) topshiriqni bajarish uchun yo’llanma va maslahatlar berib boradi. Mikroguruh tarkibi va sardorlari har bir topshiriq hal qilingandan so’ng yoki navbatdagi mashg’ulotda almashtirilishi maqsadga muvofiq bo’ladi. Mikroguruhlarda ishlash strategiyasining ahamiyati shundaki, unda topshiriqni bajarishda barcha talabalar ishtirok etadi va ularning har biri sardor bo’lish imkoniyatiga ega bo’ladi. O’qituvchi esa, har bir talaba bilan yakka tartibda ishlash uchun ko’proq imkoniyatga ega bo’ladi. Insert (Interactive Nothing Sustem for Effective Reading and Thinking) usuli - asosan o’quv materiali (matn)ni mustaqil o’qib, o’zlashtirishda qo’llaniladi. Uning mazmuni, o’qish jarayonida matnning har bir satr boshi (yoki qismi)ni avval o’zlashtirilgan bilim va tajribalar bilan taqqoslash va uning natijasini varaqning chap qirg’og’iga quyidagi maxsus belgilarni qo’yish bilan aks ettirishdan iborat: 45

“V”-belgi, agar o’qiyotganingiz, sizni u haqda bilganingiz yoki bilishingiz to’g’risidagi fikringizga mos, ya’ni o’qiyotganingiz sizga tanish bo’lsa qo’yiladi; «-» - belgi, agar o’qiyotganingiz, siz bilganga yoki bilishingiz to’g’risidagi fikringizga zid bo’lsa qo’yiladi; « Q » - belgi, agar o’qiyotganingiz, siz uchun yangi axborot bo’lsa qo’yiladi; « ? » - belgi, agar o’qiyotganingiz sizga tushunarli bo’lmasa yoki siz bu haqda batafsilroq ma’lumot olishni xohlasangiz qo’yiladi. Matnni o’qish jarayonida uning chap qirg’og’iga o’zingizni tushunishingiz va bilishingizga mos keladigan to’rt xil belgi qo’yib chiqasiz. Bunda har bir qator yoki ta k lif etilayotgan g ’ oyaga belgi qo’yish shart emas. Bu belgilarda siz o’qiyotgan axborot to’g’risidagi o’zingizning yaxlit tasavvuringizni aks ettirishingiz kerak. Shuning uchun ham, har bir satr boshiga bir yoki ikkita, ba’zan esa, bundan ko’p yoki oz belgilar qo’yilgan bo’lishi mumkin. Demak, «insert» usuli bo’yicha belgilar qo’yish, matnning har bir satr boshini anglashni talab qiladi hamda matnni tushunib borilishida o’zini-o’zi kuzatib borilishini ta’minlaydi. Shunday qilib, o’quvchilar axborotni ongli ravishda o’zlashtirishlari uchun ular matnni tushunishlarini o’zlari kuzatib borishlari zarur. Bunda, ular mulohaza yuritadilar, ya’ni yangi axborotni o’z tajribalari bilan, o’qiyotganini oldindan unga ma’lum bo’lgan bilimlar bilan o’zaro bog’liqligini aniqlaydilar. Matn mazmunini ongda qayta tasavvur etish va uni «ixchamlash» sodir bo’ladi. Bu esa, tushunishning uzoq muddatli xarakterga ega bo’lishini ta’minlaydi. Sinkveyn (axborotni yig’ish) usuli-RWCT loyihasida o’rganilayotgan materialni yaxshiroq anglash uchun qo’llaniladigan usullaridan biri bo’lib hisoblanadi. Sinkveyn (frantsuzcha) besh qatorli o’ziga xos, qofiyasiz she’r bo’lib, unda o’rganilayotgan tushuncha (hodisa, voqea, mavzu) to’g’risidagi axborot yig’ilgan holda, o’quvchi so’zi bilan, turli variantlarda va turli nuqtai nazar orqali ifodalanadi. Sinkveyn tuzish murakkab g’oya, sezgi va hissiyotlarni bir nechagina so’zlar bilan ifodalash uchun muhim bo’lgan malakadir. Sinkveyn tuzish jarayoni mavzuni yaxshiroq anglashga yordam beradi. 46

Sinkveyn tuzish qoidasi: 1. Birinchi qatorda mavzu (topshiriq) bir so’z (ot) bilan ifodalanadi. 2. I kk inchi qatorda mavzuga oid i kk ita sifat bilan ifodalanadi. 3. Uchinchi qatorda mavzu doirasidagi xatti-hara k atni uchta so’z bilan ifodalanadi. 4. To’rtinchi qatorda mavzuga nisbatan (assotsiatsiya) munosabatni anglatuvchi va to’rtta so’zdan iborat bo’lgan fikr (sezgi) yoziladi. 5. Oxirgi qatorga mavzu mohiyatini takrorlaydigan, ma’nosi unga yaqin bo’lgan bitta so’z yoziladi. «Rezba va tish kesish dastgohlari» tushunchasiga oid axborotni yoyish va umumlashtirshni sinkveyn tuzishga oid misol tariqasida ko’rib chiqamiz. 1. Rezba 2. rezba turlari 3. rezba konstruktsiyasi tuzilishi 4. rezbani qadamlari o’lchamlari joylashishi 5. biriktiruvchi Tuzilgan sinkveynni baholar ekanmiz, tuzuvchi bu jarayonda ikkinchi qatorga axborotning eng muhim xossalarini anglatuvchi bir juft sifatni o’ylab turish zarur, degan mulohaza qilish mumkin. Buni javobini bir necha xil variantlarini o’ylab topib, so’ngra ulardan eng muvofigini ajratib olish bilangina uddalash mumkin. Xuddi shuningdek, boshqa qatorlarga yoziladigan so’zlar ham jadallik bilan fikrlash natijasida izlab topiladi. Bu esa, Rezba va tish kesish dastgohlari mavzusi va uni o’qitishda interfaol usullaridan foydalanish tushunchasining ma’nosini puxtarok anglashga olib keladi. 47

3.4-jadval B-B-B strategiyasi Bilaman Bilishni xohlayman Bilib oldim 1. Mashinasozlik detallarida tokarlik ishlov berishning . 2. rezbalarni ng turli-tuman bo’lishligini. 3. Tokarlik dastgohlarida rezba hosil etilishini. 4. Tish frezalash dastgohlari to’g ’ risida umumiy tushinchani . 1. rezbalarni hosil etish usullarini. 2. Tish va rezba kesish dastgohlarini 3. dastgo’ lar da tish va rezba hosil qilish uchun mexanik ishlov berish ni . 4. Tokarlik dastgohida rezba kesish usullarini 5. Tish frezalash asboblarini . 1. Tish va rezba kesish usullarini . 2. Tish va rezba kesish dastgohlari tuzilishini . 3. Tokarlik dastgohida oldingi babka vositasida d e talni qisish va tashqi rezba ochishni yo’llarini. 4. Tish frezalash dastgohlarida tish kesish usullarini. 48

Venn Diagrammasi metodi. Metodning maqsadi. Bu metod grafik tasvir orqali o‘qitishni tashkil etish shakli bo‘lib, u ikkita o‘zaro kesishgan aylana tasviri orqali ifodalanadi. Mazkur metod turli tushunchalar, asoslar, tasavvurlarning analiz va sintezini ikki aspekt orqali ko‘rib chiqish, ularning umumiy va farqlovchi jihatlarini aniqlash, taqqoslash imkonini beradi. ( 3.4.1-jadval ) Metodni amalga oshirish tartibi: - ishtirokchilar ikki kishidan iborat juftliklarga birlashtiriladilar va ularga ko‘rib chiqilayotgan tushuncha yoki asosning o‘ziga xos, farqli jihatlarini (yoki aksincha) doiralar ichiga yozib chiqish taklif etiladi; – navbatdagi bosqichda ishtirokchilar to‘rt kishidan iborat kichik guruhlarga birlashtiriladi va har bir juftlik o‘z tahlili bilan guruh a’zolarini tanishtiradilar; – juftliklarning tahlili eshitilgach, ular birgalashib, ko‘rib chiqilayotgan muammo yohud tushunchalarning umumiy jihatlarini (yoki farqni) izlab topadilar, umumlashtiradilar va doirachalarning kesishgan qismiga yozadilar (bitiruv ishi mavzusiga doir misol bo‘yicha). Bu usul tushunchalarning ikki yoki undan ortiq tushunchalarni o’ziga xos va umumiy jihatlarini tahlil qilish va umumlashtirishda qo’llaniladi. Bunda o’ng va chap aylanalarga tushunchalarning o’ziga xos jihatlari, doiralarning kesishgan sohasiga esa, ular uchun umumiy bo’lgan jihatlar yoziladi. Masalan, «nazariy mashg’ulot » va «amaliy mashg’ulot » tushunchalari uchun Venn diagrammasi quyidagi ko’rinishga ega bo’ladi. (3. 4 -rasm) 3. 4 -rasm. Venn diagrammasi 49

3.4.1-jadval Hozirgi kunda Respublikamizda ta’lim tizimiga qaratilayotgan e ’ tibor juda kattadir. Shu jumladan, sifatli kadrlar tayyorlash ham bizning asosiy vazifamiz. Shularni hisobga olib, so’z yuritadigan bo’lsak, sifatli kadrlar tayyorlash uchun biz bugun oliy o’quv yurtlarda, kasb – hunar kollejlarida, ta’lim dargohlarida qay yusinda ish olib borishimiz kerak va bular qay darajada amalga oshmoqda. Bulardan kelib chiqib, biz bugun bemalol aytishimiz mumkin, bugungi ta’lim ya’ni o’qitish jarayoni hozirda juda ommaviy tus olib borayotgan usullar – interfaol usullardan foydalanilmoqda. Biz ham ushbu metodlarni qo’llagan holda «Rezba va tish kesish dastgohlari o’qitishda interfaol usullaridan foydalanish» mavzularini ko’rib chiqamiz. Munozara «sudralib», tashabbus o’quvchilar qo’liga o’tib ketmasligi uchun quyidagi usullardan foydalanish tavsiya etiladi. 1. Tasdiqlash . Bu aytilgan fikrdan ta’sirlanib, uni tushunganligini yoki tushunmaganligini tasdiqlash usulidir. Tasdiqlovchi fikrlar savollarga nisbatan jarangsizroq ifodalanadi. Shuning uchun qo’p hollarda javobni erkinroq aytishga undaydi. O’qituvchi « Rezba va tish kesish dastgohlari » mavzusiga oid savol beradi: «Mening tushunishimcha siz aytmoqchisizki, rezba va tish kesish usullari tokarlik, tish frezalash, tish jilvirlash va nakatkalash kabi fikrlarni aytish mumkin. 2. O’quvchilar o’qituvchidan ko’ra ko’proq o’zlarining savollarini ishtiyoq bilan muhokama qiladilar. Shuning uchun ularni ko’proq savol berishga 50Nazariy mashg’ulot ga xos jihatlar Ikkalasi uchun umumiy bo’lgan jihatlar Amaliy mashg’ulot ga xos jihatlar 1. Nazariy (kognit iv) bilimlar beriladi. 2. Asosan o’ q ituvchi olib boradi. 3. Fan uchun jihoz langan xonada o’t k aziladi. 1.Ani q ma q sadga yo’naltirilgan. 2.Va q ti chegaralangan. 3. Dars jadvali asosida o’tiladi. 1.Psixomotor (xara k terga oid) ko’nikma va mala k alar sha k llantiriladi. 2.Nazariy mashg’ulotdan k eyin o’tiladi. 3. dastgohlar dan foydalaniladi.

undash kerak. O ’quvchilar iloji boricha interaktiv metodlardan ko’proq foydalanishsin. Misol uchun ko’rgazmali topshiriqqa oid: 3. Signallar . O’qituvchining ko’pincha izohi haddan tashqari ahamiyatli bo’ladi, yaxshisi munozarani ovoz chiqarmasdan, imo– ishora, signallar orqali boshqarish. Pedagogning yuzida tushunmaslik alomatlarini paydo bo’lishi, o’quvchilar uchun: «Tushuntirish talab qilinadi» degan signaldir. Qo’llarni go’yo ikki narsani tortayotgandek holatda bo’lishi, o’quvchilar uchun «aytilgan ikki g’oyani taqqoslab, ularning qay birini to’g’ri ekanligini tasdiqlang» ishorasini beradi. Xushmuomalali va qiziquvchanlik ifodasi esa, o’z fikrini ifodalaydigan so’z topishga qiynalayotgan o’quvchini ilhomlantiradi. 4. Sukut saqlash . Savol berilgandan so’ng, uni uylashga vaqt bering. Uch, to’rt, besh sekund sukut saqlash, vujudga kelgan to’xtamli to’ldiruvchi eng muhim kuchdir. Agar o’qituvchi uni to’ldirmasa, i h tiyoriy to’ldiruvchilarni topilishi turgan gap. O’qituvchi munozara paytida quyidagi savollarni berishi mumkin: - Siz rezba va tish kesish dastgohlari guruhini tuzilishini o’rganishga misol keltira olasizmi; - Nahotki, «rezba va tish kesish dastgohlari» shular deb o’ylaysizmi kabi lo’qmalar tashlanadi; - Bu fikr Javoirning fikri bilan to’g’ri keladimi; - Sizga “rezba va tish kesish dastgohlari ” guruhi degan fikr mos kelmadimi; Mustaqil munozarani tashkil etishda interfaol metodlarni mustaqil bajarishga imkoniyat yaratilishi, o’quvchini darsga bo’lgan qiziqishi va dunyo qarashini oshiradi. Pedagogik jarayon o’zining qanchalik murakkabligi va davomiyligidan qat’iy nazar, u eng avvalo maqsadni aniqlashdan boshlanadi. Pedagogik maqsad pedagog va talabaning hamkorliqdagi faoliyati natijasini oldindan tasavvur etishdir. Talabaning qo’yilgan maqsadga erishgan yoki erisha olmaganligi aniqlangandan so’ng, o’qituvchi qo’llagan uslublarining to’g’riligiga, o’z mehnati samarasiga ishonishi, yoki talabalar qanday yordamga muxtoj ekanligi 51

haqida ishonchli ma’lumot olish imkonitiga ega bo’ladi. Avvalo o’quv maqsadlariga muvofiq bo’lgan shaxs faoliyati sohalarini tavsiflab o’tamiz. Kognitiv (bilishga oid) sohada. Bu o’qilgan materiallarni eslab qolish va uni takroran aytib berishdan boshlab, to o’zlashtirilgan bilimlarni to’la anglab, ularni oldin o’tilgan g’oya, uslub va harakat usullari bilan uyg’unlashtirib, tasavvur etish, hamda bilimlarni egallashgacha bo’lgan muammolarni hal etilishini o’z ichiga oladi. “ Rezba va tish kesish dastgohlari ” mavzusini o’zlashtirib bo’lgandan so’ng talaba kognitiv sohada: Rezba va tish kesish dastgohlari ishlarini o’rganish. Rezba va tish kesish dastgohlarida rezba kesish ishlari doirasini o’rganadi. Rezba va tish kesish dastgohlari tuzilishini texnologik ish jarayonini o’rganadi. Rezba va tish kesish dastgohlari ishlari turkumini o’rganadi. Psixomotor (harakatga oid) soha. Bu sohaga u yoki bu harakat faoliyatida harakat yo’nalishlarini tez va chaqqon o’zgartirish, asab muskullarini muvofiqlashtirib boshqarishni shakllantirishga oid maqsadlar kiradi. Bu so h ada talaba: — Rezba va tish kesish dastgohlari turlarini tushuntira oladi; — Rezba va tish kesish dastgohlari ishlarini ketma-ketligi va ishlash jarayonini bila oladi; — Rezba va tish kesish dastgohlari tuzilishini biladi . Affektiv (hissiyotli) soha. Affektiv sohada oddiy idrok qilish, qiziqish, qadriyatlar yo’nalishlari va munosabatlarni o’zlashtirishga tayyor bo’lishdan tortib, to talabani atrof-muhitga nisbatan hissiy shaxsiy munosabat yo’nalishini shakllantiruvchi maqsadlar kiradi. Bu sohada talaba: - Rezba va tish kesish dastgohlari ishlashini samarali ishlashini sezadi; - Rezba va tish kesish dastgohlari zarurligini his qiladi; - Rezba va tish kesish dastgohlari ishiga qiziqishi ortadi. Darsning o’quv maqsadlari aniqlashtirilgandan so’ng o’qituvchi va talabalar bu maqsadni amalga oshirish uchun astoydil harakat qiladilar. 52

Darsning borishi: Dastlab tashkiliy qism o’tkazib olinadi, o’quvchilar davomati, ularning darsga tayyorgarligi nazorat qilinadi. Yangi mavzu avvalgi darsda topshiriq qilib berilgan, o’quvchilar mavzuga tegishli ma’lumotlar bilan qisman tanishganlar. O’qituvchi reja asosida nazorat savollari berib talabalar fikrini eshitadi, ularning fikrlarini mustaxkamlaydi va to’ldiradi. Mavjud bilimlarni yanada mustaxkamlashg uchun «tahliliy fikrlash» strategiyasi qo’llaniladi. U uch bosqichdan iborat bo’lib, ular da’vat, anglash va mulo h aza bosqichlari hisoblanadi. Har bir bosqichda o’ziga xos usullar qo’llaniladi. Da’vat bosqichida «sinkveyn» usulini qo’lash mumkin. Sinkveyn (frantsuzcha)-o’ziga xos besh qatorli qofiyasiz she’r bo’lib, u o’quvchi so’zi bilan turli variantlarda, turli fikrlar orqali ifodalanadi va o’rganilayotgan materialni yaxshiroq anglash uchun qo’llaniladi. Masalan: Tayach so’zlardan biri «defragmentatsiya» ni quyidagicha ta’riflash mumkin: 1. Tish (nima?- ot 1ta so’z) 2. Tish hisoblanadi (qanday-sifat-2ta so’z) 3. tishli detal ishlatiladi (fe’l- 3ta so’z) 4. tish kesishni samaradorligini oshiradi ( h ayolingizga nima k eldi?- 4ta so’z) 5. uzatmalar (sinonim) . Anglash bosqichida avvallgi bilimlar va yangi bilimlar orasidagi bog ’ liqliq k uzatiladi. Bunga «Klaster» usulini tavsiya qilish mumkin. Klaster tuzishda guruhdagi barcha talabalarining ishtirok etishi, bu guruhda paydo bo’lgan g’oyalarning o’zagini aniqlashni ta’minlaydi. Bu bosqichda o’quvchi o’quv materialini nafaqat mustaqil va faol o’zlashtirishi, balki o’z tushunchalarini ham kuzatib borishi hamda klaster tarkibidagi asosiy tushancha va munosabatlar o’rtasidagi bog’lanishlarni aniqlashi zarur bo’ladi. Dars jarayonida kompyuter texnologiyasi bilan o’qishni tashkil etish bilan birga interfaol usullardan foydalanish mashg’ulot larni qiziqarli tashkil qilish imkonini beradi. Ayniqsa didaktik o’yin vositalaridan dars samaradorligini 53

oshirishda foydalanish yaxshi natija beradi. Turli o’yin vositalari mavjud. Ularni misol qilib «kazino», «zigzag», «miya xujumi», «charxpalak», «Zinama-zina», «zanjir», «domino» o’yinlarini olishimiz mumkin. O’yinlarda uning xususiyatiga qarab 2ta, 3ta yoki bir nechta talaba ishtroq etishi mumkin. Masalan «domino» o’yinida 2ta talaba ishtrok etadi. Ularga avvaldan tayyorlangan savol kartochkalar tarqatiladi. (3.4.2-jadval) 3.4.2-jadval O’yin boshlandi 1-javob 2-javob .. .. Oxirgi javob 1-savol 2-savol 3-savol O’ yin tugadi Savollar aralashib tushadi. O’yin boshlandi. Belgisi bor o’quvchi o’yinni boshlaydi. H ar bir savolga to’g’ri javob bor k artoch k a tashlashga harakat qilinadi, a k s h olda talaba yutqazgan hisoblanadi. O’yinning ahamiyati shundaki, u o’quvchining xotirasini mustaxkamlab darsga bo’lgan q izi q ishini orttiradi. Bundan tashqari ancha past o’zlashtituvchi o’quvchi h am o’yinda ishtro k etishi va q o’shimcha ball olish im k oniyatiga ega bo’lishi mum k in. Yangi mavzuni mustax k amlash uchun turli q o’shimcha topshiri q lar, masalalar yo k i test savollari berilishi mum k in. Testlarning quyidagi turlaridan amalda k eng foydalaniladi. — pedagogi k testlar — psixologi k testlar — k asbga yaroqli testlar Pedagogi к testlar o’ z navbatida q uyidagi turlarga ajratilishi mum k in: — o’rgatuvchi testlar — bilimni nazorat q iluvchi testlar O’rgatuvchi testlarning h am bir necha h ili mavjud . Ulardan ayrimlariga misollar k eltiramiz. Ochi q (tugallanmagan) testlar: Dis k li xotiradagi fayllarni tartibli joylashtirish deb ataladi. 54

Mustaxkamlash uchun berilgan testlar ham past o’zlashtiruvchi va darsda qatnasha olmagan talabani baholash imkonini beradi. Albatta bunda tuzilgan testlar unga q o’yilgan pedagogik va psixologik talablarga javob berishi kerak. Misol uchun tish va rezba kesish dastgohlari mavzusi uchun quyidagi testlarni keltirish mumkin. 1.Tokarlik dastgohlarida tish kesish asboblarini belgilang? A) rezbalar keskichlari va rezba taroqlari yorda imida rezba ochish B) kalta va uzun rezbalarni frezalovchi stanoklarda amalga oshiriladi V) qo’l vositasida metchiklar bilan amalga oshiriladi. G)tish ochish frezalarida amalga oshiriladi. 1. Ko’p ti sh li asboblar samaradorlig i qanday? A) Samaradorligi yuqori lekin rezba kesu v chi asbboning tayyorlash iqtisodiy jihatdan qimmat. B) Unumdorligi past,chunki har qanday rezbani ochish mumkin emas. V) Aniqligi juda past. G) ko’p tighli asboblardan foydalanish maqsadga muvofiq emas. 3. Qaysi javobda rezba kesish dastgohlari to’la keltirilgan? A) universal tokar lik-vintqirqar, tokarlik-revolver, tokarlik-kertish, tokarlik avtomat lari va yarim avtomatlari, parmalash va teshik kengaytirish, maxsus gayka va bolt kesish, rezba frezalash va rezba jilvirlashlash stanoklarida amalga oshiriladi, . B) Kopirlash dastgohlarida. V) Faqat parmalash dastgohlarida amalga oshiriladi. G) Rezba kesish dastgohlarida. 4. Rezba frezalash stanogi markasini aniqlang? A) 5B63 B) 16K 20 55

V) 2N135 G) 6T81 5. Rezba yo’nish tokarlik stano g ini belgilang? A) 5B63 B) 16K 20, 1622 V) 2N135 G) 6T81 6. Rezba jilvirlash stanoklarini belgilang? A) 5B63 B) 16K 20, 1622 V) 2N135 G) 5K822 , 5820, 5821, J821V, 5K822B, 5822M, 5K823B Mashg’ulot so’ngida o’qituvchi erishilgan natijalarni e’lon qilishi, dars jarayonini qisqacha tahlil etishi, aktiv o’quvchilarni rag’batlantirishi, uyga topshiriqlar berishi lozim. S h undan so’ng mashg’ulot yakunlanadi. 3. 5 . Ko’rgazmali va didaktik materiallar O’quv materialini o’quvchilarga tushintirish jarayonida o’qituvchilar didaktikaning eng muhim printsiplaridan biri ko’rgazmali o’qitish printsipini keng miqyosda qo’llaydilar. Ko’rgazmali o’qitish printsipi muayyan va mavhum tushunchalarning mushtarakligi to’g’risidagi qoida nuqtai nazaridan o’rganiladi. Ko’rgazmali o’qitish printsipi o’qituvchini turli xil ko’rgazmali o’quv qurolaridan foydalanishida o’z ifodasini topadi. «Metall kesish dastgohlari» fanini o’rganishda ishlatiladigan ko’rgazmali qurollar tabiiy va tasviriy turlarga bo’linadi. Tabiiy ko’rgazmali qurollar sifatida dvigatelining porshen shatun guruhini tavirlangan ko’rgazmali qurol, hamda mexanizmlari, agregatlaridan, tajriba-amaliy ishlarni o’tkazishda ishlatiladigan 56

asbob va moslamalardan foydalaniladi. Ushbu turga maxsus tayyorlangan modellar, maketlar, lavhalar va stendlarni qo’shsa ham bo’ladi. Tabiiy ko’rgazmali qurollarini afzalliklari juda ko’p. Biroq ushbu ko’rgazmali qurollar vositasida hamma narsalarni to’liq ko’rsatish imkoniyati har doim ham bo’lavermaydi. Shuning uchun bu kamchilikni tasviriy ko’rgazmali qurollardan foydalangan holda bartaraf etish mumkin. Tasviriy ko’rgazmali qurollar detallarni asl nusxasi juda katta yoki kichik bo’lganda; narsa yoki hodisalarni asl ko’rinishini bevosita kuzatib bo’lmaganda dvigatelni elektron boshqarish harakteristikasi, dopusk va posadkalar, elektr sxemalari, elektron boshqarish mexanizmining har bir nuqtalari kabi tushunchalarni grafik tarzida ifodalash talab etilganda va boshqa ko’plab hollarda ishlatiladi. Tasviriy ko’rgazmali qurollar yassi va hajmiy turlarga bo’linadi. Yassi turdagi tasviriy ko’rgazmali qurollarga detallar yoki yaxlit mashinaning, sxema, jadval, fototransportlarni tasvirlari tushirilgan plakatlar, sinf doskasidagi yoki kodoskop plyonkasidagi tasvirlar kiradi. Hajmiy turdagi tasviriy ko’rgazmali qurollarga odatda, asl nusxaga nisbatan kattalashtirilgan yoki kichiklashtirilgan o’lchamdagi model va maketlar kiradi. Sinf doskasiga chizilgan tasvirlar, ko’rgazmali vositalar orasida katta o’rinni egallaydi. Sinf doskasidan to’g’ri foydalanish o’quvchilarga faktlarni, hodisalarni, diagrammalarni, sxemalarni, rasmlarni, dinamik omilni ssikllar ketma-ketligi dinamikasidagi jarayonni va hokazo to’g’ri tushinishda va eslab qolishda yordam beradi. Yangi materialni o’rganishda mavzuni nomi va maxsus terminlarni doskaga yozish lozim. Ayrim terminlarni yoki rasm qismini ajratib ko’rsatish uchun rangli bo’rlardan foydalanish kerak. Doskaga murakkab bo’lmagan rasmlarni chizish kerak, agarda murakkab rasm tasvirlash zarurati tug’ilsa uni oldindan tayyorlab qo’yish kerak. Doskada pala-partish yozuv va rasmlar bo’lmasligi lozim. Ko’rgazmali o’qitishdan mohirona foydalanish o’qitish sifatini oshiribgina qolmay, balki o’quv vaqtidan yanada oqilona foydalanishga imkon beradi. 57

3.6. Sinov-tajriba ishlari Mehnat ta’limi yo‘nalishi 4-kurs talabalari Qarshi shahar 23-umumiy o‘rta ta’lim maktabida 5.02.2018 yildan 3.04.2018 yilgacha pedagogik amaliyot o‘tkazishdi. Pedagogik amaliyot davrida Metall kesish dastgohlari fanidan «Tish va rezba kesish dastgohlari» mavzusida sinov-tajriba ishlarini o‘tkazish maqsadida 8 “b”–sinf o‘quvchilarining “Texnologiya” fanidan “Metallarga ishlov berish” bo‘limida mashhulot o‘tkazildi. Dars mashg‘uloti Qarshi davlat universiteti Mehnat ta’limi kafedrasi o‘quv ustaxonasida o‘tkazildi. Dars nazariy va amaliy mashg‘ulot shaklida o‘tkazildi. BMIni amalga oshirish jarayonida olib borilgan tajriba-sinov ishlari quyidagi tamoyillarga asoslangan holda ham maqsadga muvofiqdir: 1. Amalga oshiriladigan tarbiya jarayonini interfaol metodlar asosida tashkil etish pedagogik jamoa oldida turgan umumiy maqsad sifatida e`tirof etilishiga erishish. 2. Darslarning tarbiyaviy faoliyatini interfaol metodlar asosida tashkil etish borasida mavjud imkoniyatlardan foydalanish. 3. D arslarning tarbiyaviy faoliyatini interfaol metodlar asosida tashkil etish yo’lida muayyan shart-sharoitlarni yaratish. 4. Uyushtirilayotgan tadbirlarning g’oyaviyligini ta`minlash. 5. Tadbirlar g’oyalarining yagona maqsadga xizmat qilishiga erishish. 6. Tadbirlarni tashkil etishda ularning o’zluksiz, tizimli va izchil b o’ lishini ta`minlash. 7. Tadbirlar jarayonida har bir o’qituvchining ichki imkoniyatlarini inobatga olish, ularning pedagogik tajriba va kasbiy mahoratlariga tayanish. 8. Tadbirlarni uyushtirishda o’quv yurti faoliyatini interfaol metodlar asosida tashkil etish borasida respublika miqyosida, shuningdek, xorijiy mamlakatlarda q o’ lga kiritilgan tajribalardan foydalanish. 9. Tadbirlarni o’ tkazishdan ko’zlagan maqsadning natijalanishiga erishish. 58

Tajriba-sinov ishlarini olib borish jarayonida tarbiyaviy faoliyatni interfaol metodlar asosida tashkil etishga y o’ naltirilgan tadbirlarning quyidagi shakl, metod va vositalar yordamida uyushtirilishi kutilgan natijani yo’ lga kiritish uchun imkon yaratishi aniqlandi: a) Tadbirlar shakllari - ma`ruza, davra suhbati, seminar, bahs-munozara, uchrashuv, tanlov, musobaqa va boshqalar; b) Tadbirlar samarasini ta`minlovchi metodlar - tushuntirish, hikoya qilish, k o’ rsatmalilik, manbalar bilan ishlash, mashqlantirish, rag’batlantirish, jazolash va hokazolar; v) Tadbirlar samaradorligini oshirishda q o’ llangan vositalar manbalar (o’quv dasturi, q o’ llanma va darsliklar), k o’ rgazmali, texnik hamda axborot vositalari (radio, televidenie, matbuot vositalari -gazeta va jurnallar), nutq, pedagogik tajriba, yosh o’qituvchilarning faoliyati va boshqalar. BMI davomida amalga oshirilgan tajriba-sinov ishlari jarayonida texnologiya ta`lim darslari o’qituvchilarining mavjud sharoitda tarbiyaviy tadbirlarni qanday omillarga tayangan holda olib borayotganliklari va ularning samaradorligi qay darajada ekanligini o’ rganishga harakat qildik. Tajriba-sinov ishlarini amalga oshirish uchun 2017-2018 yillar mobaynida Qarshi sha h ridagi 23-umumiy o’rta ta`lim maktabining 8-sinf o’quvchilari bilan tadqiqot o’tkazildi. Tajriba-sinov ishlariga 34 nafar o’quvchilarning 20 nafari tajriba guruhiga, 14 nafari nazorat guruhiga jalb qilindi. Tajriba guruhlarida dars biz taklif etgan, yangi pedagogik texnologiya asosida, nazorat guruhlarida esa an`anaviy uslubda amalga oshirildi.(3.6.1-jadval). 3.6.1-jadval Tajriba-sinov va nazorat maydonlari tarkibi. № Shahar Maktab Sinflar Tajriba guruxi Sinflar Nazorat guruxi O’quvchilarning Umumiy soni 1Qarshi hahar 23 8-b 20 8 - b 14 34 59

Yuqoridagi jadvalda qayd etilgan 8- b sinflarda ishlab chiqilgan texnologiya asosida yo’lga qo’yish uchun datslab ish rejalari, darslar tahlil qilindi. Bunda biz asosiy e`tiborni o’quvchilarni nazariy bilimlarini amaliy rivojlantirish imkoniyatini yaratish bilan birga ularga tegishli mukammal tushunchalarni shakllantirishga qaratdik. Tajriba-sinov ishlarida tajriba guruhi 8b -sinflarida 3.4. paragrafda keltirilgan o‘qitish metodlari va uning tahliliga ko‘ra, noan`anaviy usullari, sahnalashtirish, trening, boshqotirma, turli xil topishmoqlar shaklida dars tashkil etildi. Bu esa , ta`lim-tarbiya samaradorligini oshirishiga sabab bo’ldi. Buning isboti sifatida 3.6. 3- jadvalda tajriba guruhi a`zolarining DTS asosida bilim, ko’nikma va malakalari monitoringi natijalari aniqlandi. Ushbu 3.6.2-jadvalda tajriba guruhi sinflar hamda o’quvchilar soni asosida samaradorlik foiz hisobida aniq qilib ko’rsatilgan. 3.6. 2-j adval Tajriba guruhi a`zolarining DTS talablari asosida bilim, ko’nikma va malakalari monitoringi nat ijalari. Tajriba guru h i №Sinflar O’quvchilarning umumiy soni Aniq BKM soni 100% 90-99% 80-89% 70-79% 70% past O’rtacha Samaradorlik 1 8 24 12 5 8 6 0 1 82% 96% 8-sinfda 20 ta o’quvchi bo’lib, shulardan 100% ni 5 nafar o’quvchi, 90- 99% ni esa 8 nafar o’quvchi, 80-89% ni ham 6 nafar o’quvchi, 70% dan past darajani 1 nafar o’quvchi bilim olishga erishgan. Umumiy o’rtacha 82% bo’lsa, samaradorlik 96% ni tashkil etdi. 60

3.6. 3- Jadval Nazorat guruhi a`zolarining DTS talablari asosida bilim, ko’nikma va malakalari monitoringining natijalari Tajriba guru h i №Sinflar O’quvchilar soni Aniq BKM soni 100% 90-99% 80-89% 70-79% 70% past o’rtacha Salomatlik 2 8 2 0 1 3 - 4 4 10 2 80% 78 % 8-sinfda jami o’quvchilar soni 2 0 ta bo’lib, shulardan 90-99% ni 4 nafar o’quvchi, 80-89% ni 4 nafar o’quvchi, 70-79% ni 10 nafar o’quvchi, 70% dan past 2 nafar o’quvchi, o’rtacha 80% ni tashkil etdi. Bu sinfda nazorat guruhi samaradorligi 78% ni tashkil etgandir. Tajriba guruhlarining ta`lim-tarbiya samaradorligining DTS talablari asosida bilim, ko’nikma va malakalari monitoringi natijalari quyidagi ko’rsatkichlarga asosan uning o’sish dinamikasi 3.4 grafikda berilgan. Yuqoridagi 3.4. grafikdan ko’rinib turibdiki, tajriba guruhida mehnat darslarini samaradorligi yuqori darajada amalga oshirildi. Tajriba-sinov ishlarining shakllantiruvchi bosqichida ta`lim-tarbiyada yangi pedagogik texnologiyalarni qo’llash maqsadga muvofiq ekanligi tasdiqlandi. M azkur bobda bayon etilgan fikr-mulohazalarga tayangan holda quyidagi xulosalarga kelish mumkin: 1. Darslarning asosiy tarkibiy qismlaridan biri ta`lim-tarbiya berish faoliyati bo’lib, bu jarayonni interfaol metodlar asosida tashkil etish texnologiya ta`lim o’quvchilariga o’quv hamda mutaxassislik fanlari asoslari to’g’risida ma`lumotlar berish, bu borada samaradolikka erishish imkonini beradi. 2. O’qituvchilarni pedagogik texnologiyalar mohiyatidan xabardor etishga yo’naltirilgan maxsus tadbirlarning uyushtirilishi maqsadga muvofiqdir. 61

3. Tadbirlar jarayonida o’qituvchilarga nazariy bilimlar berish, ularda amaliy ko’nikma va malakalarni hosil qilishda uyg’unlikni ta`minlash o’qituvchilarning interfaol metodlar mohiyatini puxta o’zlashtirishlariga imkon yaratadi. 4. Tarbiya jarayonini interfaol metodlar asosida tashkil etish dolzarb muammolardan biri bo’lib, ushbu maqsadga erishish tarbiyaviy ishlar samaradoriligini oshirishga imkon yaratadi. 5. Tarbiya jarayonini interfaol metodlar asosida tashkil etishning muvaffaqiyatli amalga oshirilishi o’qituvchilarga tarbiyaviy ishlar jarayonini interfaol metodlar asosida tashkil etish borasida nazariy-amaliy bilimlar berish asosida yo’lga qo’yiladi. 6. O’qituvchilarda tarbiyaviy ishlar jarayonini loyihalashtirish ko’nikmasi, shuningdek, ijodiy qobiliyatlarni hosil qilish mazkur o’quv yurtlari faoliyatini interfaol metodlar asosida tashkil etishdan ko’zlagan maqsadning amalga oshishiga olib keladi. 62

XULOSA Kasb-hunar kollejlaridagi adabiyotlarni asosiy qismi avvalgi kitob va darsliklar bo’lib rus tilida nashr etilgan, o’zbek tiliga tajima qilingani ham hozirgi davr talabiga javob bermaydi. Yuqoridagilarga asoslanib kasb-hunar kollejlari o’quvchilari va o’qituvchilari uchun bozor iqtisodiyoti sharoitiga mos, milliy istiqlol g’oyalari singdirilgan, yangi o’quv adabiyot va uslubiy qo’llanmalarni ishlab chiqish va chop ettirish Oliy o’quv yurti o’qituvchilariga yuklatilgan. Yuqoridagilardan kelib chiqib bizga berilgan "T ish va rezba ochish dastgohlari mavzusini o’qtishda yangi pedagogik texnologiyalarni qo’llash» mavzusi asosida fan va mavzuni mutaxassis tayyorlashdagi o’rni, ahamiyati va uning tavsifi, fanni o’zlashtirgan o’quvchi qanday bilim, malakaga va ko’nikmaga ega bo’lishi, fan bo’yicha olib boriladigan dars turlari, tanlab olingan mavzuning ahamiyati haqida fikrlar yuritilgan. Bu mavzuni o’tishda fanning o’quv rejasida tutgan o’rni, fanni o’rganishda boshqa fanlar bilan aloqasi va bu fan bo’yicha olingan bilimlar keiyngi o’qiladigan fanlar uchun ahamiyati haqida to’xtalib o’tildi. Mavzuning uslubiy va texnik ta’minotida mavzuni o’tish uchun zarur bo’lgan o’quv-uslubiy va ilmiy texnik adabiyotlar, ularda keltirilgan materiallarning saviyasi, sharxi va ulardan foydalanib dars materialini tayyorlash bo’yicha fikrlar bildirilgan. Darsni olib borishda foydalanilgan texnik vositalar haqida ma’lumotlar berilgan. Dars mavzusida o’quv uslubiy, ilmiy texnik adabiyotlar asosida dars materiali tayyorlangan. Dars o’tishni an’anaviy uslublari qisqacha bayon etilgan va zamonaviy usullar bilan qiyoslangan. Bitiruv malakaviy ishini tashkiliy qismida darsning mavzusi, darsda ko’zda tutilgan ta’limiy va tarbiyaviy maqsadlari, o’quv natijalari, darsning jihozlanishi, mavzuning strukturali-mantiqiy shakli, mavzuni o’qitish metodlari va ularning tahlili, ko’rgazmali va didaktik materiallar yoritib berilgan. Ko’rgazmali materiallarda o’quvchilarga mavzuni tushuntirish uchun tish va rezba ochish dastgohlari umumiy ko’rinishi tasvirlangan plakat, elektr jihozlari va uning 63

detallaridan foydalaniladi. Didaktik materiallar sifatida o’quvchilarni bilimini sifat darajasini baholash uchun og’zaki, yozma va test usullarini afzalliklari va ularni kamchiligi haqida to’xtalib o’tilgan. S h u asosda og ’ zaki, yozma va test sinovlari uchun topshiriqlar berilgan. Bitiruv malakaviy ishini iqtisodiy qismida taklif etilgan uslubni afzalligi va uni o’quvchilarni bilimini oshirishdagi samaradorligi aniqlangan, bunda o’quvchilar bilmi 73 foizdan yuqori bo’lsa, taklif etilgan yechimlar ijobiy natija beradi deb hisoblaymiz. Mehnat muhofazasi qismida amaliy mashg’ulot o’tish davrida mehnat xavfsizligi tahlil qilingan va chora tadbirlar ishlab chiqish bo’yicha takliflar berilgan. 64

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR . 1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947-sonli Farmoni. 2017-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha H arakatlar strategiyasi. 2. Kenjaboev SH va Abdullaev K. Frezalovchi uchun ma’lumotnoma. Toshkent.O’zbekiston. 2001yil. 3. Usmonov I. Metall kesish nazariyasi, Toshkent, O’qituvchi, 1984 y. 4. Nosir I. va boshqalar. Materialshunoslik Toshkent, O’qituvchi, 1986 y. 5. Mirboboev A. Konstruktsion materiallar texnologiyasi. Toshkent, 2004 y. 6. Ribakov B.M. Metallarni payvandlash va kesish.Darslik. -T.: O’qituvchi. - 1980yil. 7. Gurin F.B. Klepikov B.D., Peyn B.B, . Mashinasozlik texnologiyasi. Darslik. - T.: 1991 yil. 8. Davlatov K. Mehnat va kasb ta’limidan amaliy mashg’ulotlar.-T.: O’qituvchi, 1995 y. 9. Otaboev I. A Tokarlik ishlari o’quv amaliyotini modulli o’qitish texnologiyasi. O’quv qo’llanma., - Toshkent, "Sano -standart ".-2012 yil. 10. Farberman B.L. va boshqalar. Oliy o’quv yurtlarida o’qitishning zamonaviy usullari. O’quv qo’llanma. –T.: - 2002 yil. 11. Азизхўжаева Н.Н. Педагогические технологии в подготовке учителя.- Т.: 2000. 12. Azizxo‘jayeva N.N. Pedagogik texnologiya va pedagogik mahorat.-T.: TDPU, 2003. 13 . Беспалько В.П. “Педагогические и прогрессивные технологии обучения”. – М.: 1995 г. 14. Бордовский В., Извозчиков В. Новые технологии обучения. Вопросы терминологии.- М.: 1995. 15. Бабанский Ю.К. Ҳозирги замон умумий таълим мактабида ўқитиш методлари. -Т.: Ўқитувчи, 1990. Кларин М. Инновации в мировой педагогике.- Рига,1995 65

O’zbekiston Respublikasining «Ta’lim to’g’risi» dagi qonuni.-T.: SHarq, 1997 yil. 16. Oliy ta’lim Me’yoriy xujjatlar to’plami. SHarq, 2001yil. 17. Ilg’or pedagogik texnologiyalar. OUMMMI, T, 1999 yil. 18. Veb saytlar: www.lex.uz; www.ziyonet.uz; www.norma.uz. 66

O'xshashlar

Metallarga bosim bilan ishlov berish mavzusini zamonaviy innovatsion texnologiyalar asosida o‘qitish

Qishloq xo‘jaligi mehnatidan Gaz taqsimlash mexanizmi

Umumiy о`rta va о`rta maxsus ta`lim tizimi fizika kursi mazmunini uzviyligi va uzluksizligini ta`minlashning metodik asoslari

Yorug‘lik interferensiyasini о‘rganish

Issiqlik sarfining tashqi temperaturaga bog’liq grafigini tuzish, ijtimoiy va uy-joy binolarini isitish uchun issiqlik sarfining xisobi