Funksiyaning uzluksizligi va uni umumlashtirishlari

Yuklangan vaqt:

26.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1674.5 KB

Ko'chirib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI QARSHI DAVLAT UNIVERSITETI MATEMATIKA KAFEDRASI “Himoyaga tavsiya etilsin” Fizika-matematika fakulteti dekani _______ prof. A . Tashatov «____» __________ 201 5 yil Haydarova Nodira ning ”5130100 – Matematika” ta’lim yo`nalishi bo`yicha bakalavr darajasini olish uchun Funksiyaning uzluksizli gi va uni umumlas h tiris h lari mavzusida yozgan BITIRUV MALAKAVIY ISHI Talaba: _______________ N. Haydarova Ilmiy rahbar: _________ ___ dots. J. Toshev “_____” ____________ 201 5 yil “Himoya ga tavsiya etilsin” Matematika kafedrasi mudiri f.-m.f.n . E . Aliqulov “___” _________ 201 5 yil Qarshi 201 5

Mundarija Kirish..................................................................................................... I BOB. R DA UZLUKSIZ FUNKSIYALAR 1-§. Bir haqiqiy o‘zgaruvchining haqiqiy funksiyasining nuqtadagi uzluksizligi ………………………………………………… Nuqtadagi uzluksizlik ta’riflari …………………………………… Uzluksiz funksiyalarning elementar xossalari ................................. Elementar funksiyalarning uzluksizligi ………………………….. Bir tomonli uzluksizlik ................................................................... Uzilish nuqtalari …………………………………………………… 2-§. Segmentda uzluksiz funksiyalar xossalari ……………………….. II BOB. R N VA TOPOLOGOK FAZOLARDA UZLUKSIZ FUNKSIYALAR 3 -§. R n fazo va yordamchi ma’lumotlar ………………………………. R n c h i z i q l i f a z o … … … … … … … … … … … … … … … … … … … . R n f a z o d a n o r m a … … … … … … … … … … … … … … … … … … … R n f a z o d a s k a l y a r k o ` p a y t m a … … … … … … … … … … … … … . . R n f a z o d a g i y a q i n l a s h i s h … … … … … … … … … … … … … … … . O c h i q v a y o p i q t o ` p l a m l a r … … … … … … … … … … … … … … . . 4 - § . Ko`p o`zgaruvchining vektor-funksiyalar uzluksizligi ……... Ko`p o`zgaruvchining vektor-funksiyasi t u s h u n c h a s i … … … … … . . F u n k s i y a l i m i t i … … … … … … … … … … … … … … … … … … … . . F u n k s i y a u z l u k s i z l i g i … … … … … … … … … … … … … … … … … U z l u k s i z f u n k s i y a l a r x o s s a l a r i … … … … … … … … … … … … … 5- §. Topologik fazolarda uzluksizlik …………………………………. XULOSA ................................................................................................. Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati.............................................................. 2

KIRISH Bitiruv malakaviy ishi uzluksizlik tus h unc h asi va uning umumlas h tiris h lari ni o`rganishga bag`ishlangan. Uzluksiz funksiyalar sinfi matematikada katta ahamiyatga ega. Bu sinf yaxshi o`rganilgan sinfdir. Turli fazolarda aniqlangan uzluksiz funksiyalarni o`rganish dolzarb masala. Bitiruv malakaviy ishida bir haqiqiy o`zgaruvchining haqiqiy uzluksiz funksiyalari va uzluksiz funksiyalarning turli umumlashishlari o`rganilgan. BMI ning maqsadi – haqiqiy o ` zgaruvchining haqiqiy funksiyasi uzluksizligi tus h unc h asi va u ning umumlas h tiris h lari ni o ` rganish . BMI ning maqsadidan kelib chqib, quyidagi mavzular o`rganildi: Bir haqiqiy o‘zgaruvchining haqiqiy funksiyasining nuqtadagi uzluksizligi Segmentda uzluksiz funksiyalar xossalari Ko`p o`zgaruvchining vektor-funksiyalar uzluksizligi Topologik fazolarda uzluksizlik Bitiruv malakaviy ishi kirish, ikkita bob, xulosa va adabiyotlar ro`yxatidan tashkil topgan. U betda yozilgan. I bob R da uzluksiz funksiyalarni o`rganishga bag`ishlangan bo`lib, u ikki paragrafga bo`lingan. 1-§ da bir haqiqiy o‘zgaruvchining haqiqiy funksiyasining nuqtadagi uzluksizligi, 2-§ da esa segmentda uzluksiz funksiyalar xossalari o`rganilgan. Barcha keltirilgan teoremalar to`la isbotlangan. II bob R N va topologok fazolarda uzluksiz funksiyalarni o`rganishga bag`ishlangan. U uch paragrafdan iborat. 3 -§ da R n fazo haqida ma’lumotlar keltirilgan. 4 - § ko`p o`zgaruvchining vektor-funksiyalari va ularning uzluksizligini o`rganishga bag`ishlangan. 5-§ da da topologik fazolarda uzluksiz funksiyalar o`rganiladi. 3

I BOB. R DA UZLUKSIZ FUNKSIYALAR 1-§. Bir haqiqiy o‘zgaruvchining haqiqiy funksiyasining nuqtadagi uzluksizligi Nuqtadagi uzluksizlik ta’riflari Dastlab a R nuqtaning ( R dagi)  atrofi tushunchasini eslaylik:     | | | ( 0) A a x R x a        .  X biror sonli to`plam, ya’ni R X  va R X f  : funksiya berilgan bo`lsin. Agar 1) X a 2)              bf af a A X x 0 0 (1) bo`lsa, qaralayotgan f funksiya a nuqtada uzluksiz deb ataladi. Bu ta’rif funksiya nuqtadagi uzluksizligining «  » tilidagi (yoki Koshi bo`yicha) ta’rifi deyiladi. Uzluksizlik ta’rifidagi 2) shartni quyidagicha ham ifodalash mumkin. 2 1 )               af A a A X f a A af A           0 0 (yoki so`zlar bilan:  af nuqtaning ixtiyoriy  atrofi     a f A uchun a nuqtaning shunday  atrofi  a A topiladiki, bu atrofning X dagi barcha nuqtalari     a f A ning nuqtalariga akslanadi). X a nuqta uchun quyidagi ikki holdan bittasi o`rinli:       X a A ,0 cheksiz to`plam (2)       X a A 0 ,0 0   bitta elementdan iborat (3) Haqiqatan ham, agar birinchi hol o`rinli bo`lmasa, a nuqtaning shunday  atrofida X ning chekli sondagisi (cheklita) nuqtalari mavjud bo`ladi. Bu turli nuqtalarni nx x x a ,..., , , 2 1 ( 1n ta nuqta) bilan belgilab, n i a xi i ,1 ,     deylik. Ravshanki, i lar musbat va agar i ni    1 0 min desak, 0 0  va  a X a A   0 bo`ladi, ya’ni (3) hol o`rinli. 4

Bizga ma’lumki, (2) holda a nuqta X ning ajralgan (yakkalangan) nuqtasi deyiladi. Ravshanki, agar a nuqta X ning ajralgan nuqtasi bo`lsa,  x f funksiya shu nuqtada uzluksizdir. Haqiqatan ham, a nuqta X ning ajralgan nuqtasi bo`lgani uchun (3) shart o`rinli. Shu yerdagi 0 0  soni uzluksizlik ta’rifidan  bo`lib xizmat qiladi. Chunki,  a X a A x    0 ekanligi a x ni anglatadi va     . 0      af af af xf X a nuqta X ning limit nuqtasi bo`lsin. U holda  x f funksiyaning a nuqtadagi uzluksizligining (1) sharti funksiya limitining «  » tilidagi ta’rifiga ko`ra  af xfa x  lim (4) ekanligini anglatadi. Shunday qilib, funksiyaning nuqtadagi uzluksizligi shu nuqta funksiya aniqlanish sohasining limit nuqtasi bo`lganda mazmunli ma’noga ega. Funksiyaning a nuqtadagi uzluksizligini ketma-ketliklar tilida (Geyne bo`yicha) ham ifodalash mumkin. Ravshanki, quyidagi teorema o`rinlidir. Teorema 1. R X f  : funksiyaning X a nuqtada uzluksiz bo`lishi uchun quyidagi shartning bajarilishi yetarli va zarurdir:     af xf X x a x n n n n n       lim , lim (5) Haqiqatan ham, a X ning limit nuqtasi bo`lsa, u holda (5) shart (4) ni ya’ni f ning a nuqtadagi uzluksizligini anglatadi. Agar a X ning ajratilgan nuqtasi bo`lsa, u holda bu nuqtada funksiya uzluksiz va a xn n  lim tenglik yetarli katta n larda nx ning o`zgarmas, ya’ni a xn ekanligini anglatadi. Bu holda yetarli katta n lar uchun   af xf n  va (5) shart bajariladi. 5

Agar f funksiyaning nuqtadagi uzluksizligini ta’rifidagi (2) shart o`rniga (5) shart talab qilinsa, u holda funksiyaning a nuqtadagi uzluksizligining ketma-ketliklar tilidagi (Geyne bo`yicha) ta’rifi hosil bo`ladi. Teorema 1 esa funksiya uzluksizligining «  » va ketma-ketliklar tilidagi («Koshi» va «Geyne» bo`yicha) ta’riflarining o`zaro ekvivalentligini ko`rsatadi. Agar  x f funksiya    f D E E  to‘plamning har qanday nuqtasida uzluksiz bo`lsa, u holda  x f funksiya E da uzluksiz deyiladi. Agar f funksiya E to`plamda uzluksiz bo`lsa, u holda buni quyidagicha belgilanadi:   f C E  Shunday qilib,   C E yozuv E da uzluksiz bo`lgan barcha haqiqiy funksiyalar to`plamini belgilaydi. Agar f funksiya a nuqtada uzluksiz bo`lmasa, u shu nuqtada uzilishga ega, a nuqta esa uning uzilish nuqtasi deyiladi. Bu yerda shuni ta’kidlash kerakki, funksiyaning berilgan nuqtadagi uzluksizligi uning shu nuqtaning yetarli kichik atrofidagi tabiati bilan aniqlanadi, ya’ni u lokal (mahalliy) tushunchadir. Misollar. 1.   3 f x x  funksiya        ; f D da aniqlangan va u ixtiyoriy      ; a nuqtada uzluksizdir. Haqiqatan ham, har bir a nuqta  f D uchun limit nuqta va     3 3 lim lim . x a x a f x x a f a      2. Keltirilgan birinchi misolni «  » tilida hal qilaylik. Biz ixtiyoriy 0 soniga ko`ra shunday 0 sonini ko`rsatishimiz kerakki,  a x tengsizlikni qanoatlantiruvchi barcha x lar uchun     3 3 f x f a x a      bo`lsin. Ta’minlanishi kerak bo`lgan oxirgi tengsizlikni 2 2 x a x xa a       ko`rinishda yozish mumkin. 6

$Agar qaralayotgan x lar uchun 1 a x desak, u holda a a a x a a x x         1 bo`ladi. Bunday x lar uchun, agar           2 2 2 2 2 2 21 1 3 3 1x a x xa a x a x x a a x a a a a a x a a a                      , 2 3 3 1x a a a     desak, u holda ta’minlanishi kerak bo`lgan tengsizlik bajariladi. Shunday qilib, agar 2min 1, 3 3 1 a a             desak, u holda       af xf a x . 3.  x x f 1  funksiya 0 x nuqtalarda aniqlangan, ya’ni   . 0\ R f D  Ravshanki, 0 x nuqtada funksiya uzilishga ega. f funksiya   0\ R f D x   da uzluksiz. Isbotni ketma-ketliklar tilida bajaramiz. ◄     0\ , lim R a a xn n    ekanligidan   af xf n n  lim ekanligini isbotlash talab qilinadi. Bu quyidagidan ravshan:    . 1 lim 1 1 lim lim af a x x xf n n n n n n        Endi keltirilgan tasdiqni «  » tilida isbotlaymiz. ► ◄ 0a bo`lsin. Ixtiyoriy 0 soniga ko`ra shunday 0 topishimiz kerakki,  a x ekanligidan        a x af xf 1 1 kelib chiqsin. Ravshanki,   . 1 1 0 ax a x xa a x a x x       7$

Bu tenglikning o`ng tomonini yuqoridan baholash maqsadida uning maxrajini quyidan baholashimiz kerak, shuning uchun 2 a a x   deb faraz qilamiz. U holda 2 2 a a a a x a a a x x          bo`ladi. Demak, qaralayotgan x lar uchun . 2 2 1 1 2a a x a a a x xa a x a x        Shuning uchun, agar , 2 2    a a x ya’ni 2 2   a a x desak, u holda qaralayotgan x lar uchun,     2 2 1 1 a a x a x bo`ladi. 2 a a x   va 2 2   a a x tengsizliklarni ta’minlash uchun         2,2 min 2aa ax def deyish kifoya. Shunday qilib, 0 soniga ko`ra ta’rifda unga mos keluvchi 0 ni ko`rsatdik. ► 4. Ushbu   sin , agar 0 bo`lsa, 1, agar 0 bo`lsa, x x f x x x        funksiya ixtiyoriy R x nuqtada aniqlangan; u R da uzluksizdir. f ning 0a nuqtada uzluksizligi nisbatining limiti limitlar nisbatiga teng ekanligidan kelib chiqadi. Uning 0a nuqtadagi uzluksizligi esa 1-ajoyib limitdan ravshan:   . 0 1 sin lim lim 0 0 f x x x f x x      5. Ushbu   1, agar ratsional son bo`lsa, 0, agar irratsional son bo`lsa, x D x x  Dirixle funksiyasi ixtiyoriy nuqtada uzilishga ega, chunki bu funksiyaning har qanday nuqtada limiti mavjud emas. 8

6.   x xD x f  funksiya (Bu yerda   x D Dirixle funksiyasi) faqat 0 x nuqtadagina uzluksiz, qolgan barcha nuqtalarda uzilishga ega. 0x nuqtada funksiyaning uzilishga ega ekanligi  x f aa x0 lim  limitning mavjud emasligidan kelib chiqadi. Uning 0 nuqtadagi uzluksizligi esa quyidagidan ravshan:   0 0 lim lim 0 0 f x xD xf x x      (   x D chegaralangan funksiya). Uzluksiz funksiyalarning elementar xossalari. Uzluksiz funksiyalarning quyidagi sodda xossalarini keltiraylik. Teorema 2. Agar f funksiya a nuqtada uzluksiz va   CafCaf   bo`lsa, u holda a nuqtaning biror kichik atrofidagi X x lar uchun ham   CafCaf   bo`ladi. ► Funksiya uzluksizligining (1) ta’rifiga ko`ra, 0 (biz uni keyinroq tanlaymiz) soni uchun unga mos shunday 0 topiladiki, barcha aA Xx   lar uchun    ,  af x f ya’ni       af xf af tengsizliklar o`rinli bo`ladi.  C af  bo`lishi uchun  C af  bo`lishi yetarli. Buning uchun esa af C   bo`lishi kerak. af C  bo`lgani uchun  0 2    af C soniga ko`ra mos 0 ni tanlab barcha aA Xx   lar uchun           2 2 2 C f a f a C C C f x f a f a C            bo`lishini topamiz. Shunday qilib,  C af  hol uchun teorema isbotlandi.  C af  holi shunga o`xshash isbotlanadi. ► Natija. Agar f funksiya a nuqtada uzluksiz bo`lib,    0 0   af af bo`lsa, u holda a nuqtaning yetarli kichik atrofidagi barcha X x lar uchun  0 xf (mos ravishda  0 xf ) bo`ladi, ya’ni nuqtada uzluksiz funksiya shu nuqtaning yetarli kichik atrofida o`z ishorasini saqlaydi. Teorema 3. Faraz qilaylik, f va g funksiyalar a nuqtada uzluksiz bo`lsin, u holda 1) ularning yig`indisi g f 9

2) ularning ko`paytmasi g f 3) Agar qo`shimcha tarzda   0 a g bo`lsa, ularning nisbati g f ham a nuqtada uzluksiz bo`ladi. Teorema ketma-ketliklar tilida osongina isbotlanadi. Teoremaning 3) qismida uzluksiz funksiyaning ishorasini saqlash xossasi kerak bo`ladi. Teorema 4. Faraz qilaylik R X f  : funksiya a nuqtada uzluksiz R Y g  : funksiya esa  af b nuqtada uzluksiz bo`lsin. U holda f g kompozitsiya a nuqtada uzluksiz bo`ladi. ◄ Isbotni «  » tilida bajaramiz. Ixtiyoriy 0 soni berilgan bo`lsin. g funksiya  af b nuqtada uzluksiz bo`lganligi uchun shunday 0 sonini topamizki,                   af g y g bg y g b A Y y (6) f funksiya a nuqtada uzluksiz bo`lgani uchun 0 soniga ko`ra shunday 0  topamizki,             b xf af xf b A X x (7) Demak, agar b A X x    bo`lsa, u holda (7) ga ko`ra  b A x f y    bo`ladi. Endi agar b A X x    larning ushbu   Y b A xf y     shartni qanoatlantiradiganlari bilan chegaralasak, u holda (6) ga ko`ra ana shu x lar uchun          af g xf g bo`ladi. Demak,    x f g funksiya a x nuqtada uzluksiz. ► Teorema 4 ning shartlarida, agar qo`shimcha tarzda  f D X a  ning limit nuqtasi  af b esa  g D Y  ning limit nuqtasi bo`lsa, u holda        x f g x f g a x a x    lim lim tenglik o`rinli bo`ladi. Bu tenglikdan murakkab funksiyalarning limitlarini hisoblashda foydalanish mumkin. Misollar. 10

1.  x xf  funksiya R da uzluksiz. Uzluksiz funksiyalarning ko`paytmasi sifatida  , , N n x x f n   funksiya R da uzluksiz. O`zgarmas funksiya uzluksiz bo`lgani uchun  , , , N n R a x a x f n n n    funksiya ham uzluksiz. Uzluksiz funksiyaning yig`indisi sifatida ixtiyoriy ko`pxadi  R a xa x a x P n n 0 1 ...     da uzluksizdir. 2. Ko`pxadlarning nisbati maxraj nolga aylanmagan nuqtalarda uzluksiz. 3.   x x f sin va   x x g cos funksiyalar R da uzluksiz bo`lgani uchun ularning kompozitsiyasi    x x f g sin cos  ham uzluksizdir. Elementar funksiyalarning uzluksizligi. Asosiy elementar funksiyalar quyidagilardan iborat : - o‘sgarmas funksiya ( ) , constf x c c   ; - darajali funksiya ( ) , ( const)f x x     ; - ko‘rsatkichli funksiya ( ) ( const, 0, 1) x f x a a a a     ; - logarifmik funksiya ( ) log ( const, 0, 1) af x x a a a     ; - trigonometrik funksiyalar: sin , cos , tg , ctg x x x x ; - teskari trigonometrik funksiyalar: arcsin , arccos , arctg , arcctg x x x x . Elementar funksiyalar deb asosiy elementar funksiyalar hamda ulardan chekli sondagi qo‘shish, ayirish, ko‘paytirish va kompozitsiya olish amallari orqali hosil qilingan funksiyalarga aytiladi. Ixtiyoriy asosiy elementar funksiya o`z aniqlanish sohasida uzluksiz bo`ladi. Bu matematik analiz kursida isbotlangan tasdiqdir. Bu tasdiq va teorema 3 hamda teorema 4 dan har qanday elementar funksiyaning o`z aniqlanish sohasida uzluksiz bo`lishi kelib chiqadi. Bir tomonli uzluksizlik.  R X R X f   : funksiya va a nuqtani qaraylik. Agar 1) X a 11

2)              af xf a a X x , 0 0 (8) shartlar o`rinli bo`lsa, u holda  x f funksiyaga a nuqtada o`ngdan uzluksiz deyiladi. Agar 1) X a 2)              af x f a a X x , 0 0 (9) shartlar o`rinli bo`lsa, u holda  x f funksiyaga a nuqtada chapdan uzluksiz deyiladi. Tushunarliki, nuqtadagi bir tomonli (o`ngdan yoki chapdan) uzluksizlik shu nuqta funksiya aniqlanish sohasining limit nuqtasi bo`lganda mazmunli ma’no kasb etadi. Misollar. 1.   1, agar 0 bo`lsa, 1, agar 0 bo`lsa x f x x        funksiya 0 x nuqtada o`ngdan uzluksiz lekin chapdan uzluksiz emas. Haqiqatan ham, 0 x bo`lganda    . 0 1 1 0      f x f Lekin 0x bo`lganda     2 1 1 0      f x f qiymatni 0x soni 0 ga qanchalik yaqin bo`lmasin odindan berilgan 2 0  sondan kichik qilib bo`lmaydi. 2.   1, agar 0 bo`lsa, 1, agar 0 bo`lsa x f x x        funksiya 0 nuqtada chapdan uzluksiz, o`ngdan uzluksiz emas. 3.        0 ,1 0 , 0 0 ,1 x xx x f funksiya 0 nuqtada chapdan ham, o`ngdan ham uzluksiz emas. Uchala misoldagi funksiya ham, ravshanki, 0 farqli ixtiyoriy nuqtada uzluksizdir. Teorema 5. f funksiya a nuqtada uzluksiz bo`lishi uchun uning shu nuqtada ham o`ngdan, ham chapdan uzluksiz bo`lishi yetarli va zarurdir. ◄ Agar f funksiya a nuqtada uzluksiz bo`lsa, uning shu nuqtada ham o`ngdan, ham chapdan uzluksiz bo`lishi ta’riflardan ravshan. 12

Teskarisini ko`rsataylik. f funksiya a nuqtada uzluksiz o`ngdan va chapdan uzluksiz bo`lsin. 0  sonini olaylik. Ta’rifga ko`ra:             af xf aa X x 1 1 , 0             af xf a a X x , 0 2 2 Endi agar   0 , min 2 1     desak, u holda ravshanki,           af xf a A X x ya’ni funksiya a nuqtada uzluksiz. ► Funksiyaning nuqtadagi o`ngdan va chapdan uzluksizligi ta’riflarini ketma-ketliklar tilida (Geyne bo`yicha) ham aytish mumkin. Biz a nuqtada o`ngdan uzluksizlikning ta’rifini keltiramiz. Chapdan uzluksizligining keltirishni va isbotlashni o`quvchiga havola qilamiz. Agar 1) X a 2) N n X x a x n n    , va a xn n  lim shartlarni qanoatlantiruvchi ixtiyoriy nx ketma-ketlik uchun   af xf n n  lim shart o`rinli bo`lsa, u holda f funksiya a nuqtada o`ngdan uzluksiz deyiladi. Teorema 6. Funksiyaning nuqtadagi o`ngdan (chapdan) uzluksizligining «  » va ketma-ketliklar tillaridagi ta’riflari o`zaro ekvivalentdir. Isboti ravshan. Uzilish nuqtalari. R X f  : funksiya berilgan bo`lsin. a nuqta uning uzilish nuqtasi bo`lsin. a nuqtada f ning uzilish nuqtasi bo`lgani uchun, albatta, u  f D ning limit nuqtasidir. Demak bu funksiyaning shu nuqtadagi limit tushunchasini qarash mumkin. Quyidagi xollar ro`y berishi mumkin. 13

$CHekli limit  x f ax  lim mavjud ( a uzilish nuqta bo`lgani uchun bu limiting qiymati yo  af ga teng emas yo  af aniqlanmagan). Bu holda funksiyaning a nuqtadagi qiymatini  x f ax  lim son bilan aniqlab (yoki qayta aniqlab) ushbu              a x x f a X x x f x f a x , lim \ , * funksiyani qarasak bu «tuzatilgan» x f* funksiya a nuqtada uzluksiz bo`ladi. Bu holda f funksiya a uzilish nuqtasiga tuzatiladigan uzilish nuqta deyiladi. Endi faraz qilaylik a nuqtadagi o`ng va chap chekli limitlari mavjud, lekin ular o`zaro tengmas bo`lsin:    x f x f a x a x      lim lim (agar a nuqtadagi o`ng va chap limitlari teng bo`lsa, u holda a nuqta f uchun tuzatiladigan uzilish nuqtasi bo`ladi). Bunday xususiyatli uzilish nuqtaga 1-tur uzilish nuqtasi deyiladi. Bu holdagi ushbu    x f x f axax   lim lim chekli songa funksiyaning a nuqtadagi sakrashi deb ataladi. Tuzatiladigan uzilish nuqta yoki 1-tur uzilish nuqtadan farqli uzilish nuqtaga 2-tur uzilish nuqtasi deyiladi. Bu holda a nuqtadagi o`ng yoki chap limitlarining kamida bittasi mavjud emas. Misollar. 1.   x x x f 1 sin  funksiya 0 x nuqtada aniqlanmagan, demak, u shu nuqtada uzilishga ega.   0 lim 0   x f x chekli limiti mavjud bo`lgani uchun bu nuqta tuzatiladigan uzilish nuqtadir. 2.  x x f  funksiya Z k x   nuqtada uzilishga ega.   .1 lim , lim        k x k x k x k x Demak, bu funksiya butun nuqtalarda I tur uzilishga ega. Uning ixtiyoriy uzilish nuqtasida sakrash 1 ga teng. 14$

3.   x x f 1  funksiya 0 x nuqtada uzilishga ega.           x x x x 1 lim 1 lim 0 0 bo`lgani uchun bu II tur uzilish nuqtasidir. 4.   x x f 1 sin  funksiya ham 0 x da II tur uzilishga ega, chunki uning bu nuqtada na chekli, na cheksiz limiti mavjud. 2-§. Segmentda uzluksiz funksiyalar xossalari Biz bu paragrafda ixtiyoriy tayin  b a, segmentda ) ( b a uzluksiz bo`lgan funksiyalarning xossalarini o`rganamiz. f funksiyaning   b a, segmentda uzluksiz ekanligi uning  b a, intervalda uzluksiz, a x nuqtada o`ngdan, b x da chapdan uzluksiz ekanligini anglatadi.  b a, segmentda uzluksiz funksiyalar to`plamini     b a С , bilan belgilanadi. Teorema 1. (Veyyershtrassning birinchi teoremasi). Segmentda uzluksiz funksiya shu segmentda chegaralangandir:         . , 0 , M x f b a x M b a С f        ◄ Teskarisini faraz qilaylik, ya’ni  b a C f ,  funksiya  b a, -segmentda chegaralanmagan bo`lsin. Demak,     M x f b a x M      , 0 Bu yerda N n M   ga ko`ra topiladigan mos  b a x ,  ni nx bilan belgilaylik, ya’ni    n xf ba x N n n      , (1) nx ketma-ketlik chegaralangan bo`lgani uchun Veyyershtrass teoremasiga ko`ra undan yaqinlashuvchi qismiy ketma-ketlik nkx ajratish mumkin.  b a c x b x a n n k n k , lim ,      Qaralayotgan f funksiya c nuqtada uzluksiz bo`lgan uchun 15

)( ) ( lim c f x f nk n   (2) bo`lishi kerak, lekin (1) ga ko`ra | ( ) | | ( ) | n n k n k n f x k f x        bu esa (2) ga ziddir. Farazimiz noto`g`ri va teorema isbot bo`ldi.► Keltirilgan teoremada segmentni interval bilan, hatto yarim segment bilan ham almashtirish mumkin emas. Haqiqatdan ham. Masalan: x b x f   1 ) ( funksiya   b a, da uzluksiz, lekin u shu yarim segmentda chegaralanmagan:  n x f ) ( Teorema 2 (Veyyershtrassning 2-teoremasi) Segmentda uzluksiz funksiya shu segmentda o`zining inf sup, lariga erishadi             ) ( inf ) ( , , ) ( sup ) ( , , , , x f x f b a x b a C f x f x f b a x b a C f bax bax                 yoki yana boshqacha qilib aytsak    )()()( , ,},{ ,          xfxfxfbaxbaxx baCf ◄  b a C f ,  bo`lgani uchun Veyyershtrassning 1-teoremasiga va sup (inf) printsipiga ko`ra   R x f M    ) ( sup ba, x va   R x f m    ) ( inf ba, x sonlar mavjud. Biz ularning mos ravishda biror  b a x ,  va  b a x ,  nuqtalarida funksiya tomonidan qabul qilinishini ko`rsatishimiz kerak. sup ning ta’rifiga ko`ra:   M xf ba x    )( , (2)   n M x f ba x N n n n 1 ) ( ,       (3) Bu yerdagi  b a xn ,  chegaralangan ketma-ketlikdan Veyyershtrass teoremasiga ko`ra yaqinlashuvchi nkx qismiy ketma-ketlik ajratamiz, uning limiti x bilan belgilaylik:    ba x x ba x n n k n k , lim , ,      16

va (3) ga ko`ra n M x f M nk 1 ) (    bu yerda n da limitga o`tsak f ning  b a x ,  nuqtada uzluksizligiga ko`ra M x f M   ) ( , ya’ni   ) ( sup ) ( , x f M x f bax    Demak, teorema sup uchun isbotlandi. Uning inf uchun isboti yuqoridagiga o`xshash. ► Misol.1. 2 ) ( x x f  funksiya [-1,2] segmentda uzluksizdir. U o ` zining shu segmentda sup va inf larini 2x va 0x nuqtalarda qabul qiladi :   2 1, 2 (0) 0 4 (2)x f x f       2. ] [ } { ) ( x x x x f    funksiya [0,1) yarim segmentda uzluksiz. Ravshanki 1 ) ( sup )1,0[   x f x . Lekin bu qiymat funksiya tomonidan qabul qilinmaydi, chunki [0;1) ( ) 1x f x   Bu misol Veyyershtrassning 2-teoremasida segmentni yarim segment bilan almashtirish mumkin emasligini anglatadi. Teorema 3 (Koshi) . Agar ] , [ b a segmentda uzluksiz funksiya f shu segmentning chetlarida turli ishorali qiymatlar qabul qilgan bo`lsa, u ) , ( b a intervalda kamida bir marta nolga aylanadi.   , ( ) ( ) 0 ( , ) ( ) 0 f C a b f a f b c a b f c       ◄ Teoremani kesmani teng ikkiga bo`lish metodidan foydalanib isbotlaylik b b a a   11 , deylik va 2 11 1 b a c   nuqta bilan  1 1,b a segmentni  1 1,c a va  1 1,b c segmentlarga ajrataylik. Agar 0 ) (1  c f bo`lsa teorema isbot bo`ldi.   0 1  c f deylik, bu holda segmentlarning kamida birortasining chetlarida berilgan funksiya turli ishorali qiymatlar qabul qiladi. Haqiqatdan ham, aks holda 0 ) ( ) ( 0 ) ( ) ( 0 ) ( ) ( 1 1 1 1 1 1      bf a f bf cf cf a f va bu berilganga zid. Bu  1 1,c a va  1 1,b c segmentning qaysi chetlarida funksiya turli ishorali qiymatlarni qabkl qilgan bo`lsa, bu segmentni  2 2,b a bilan belgilaymiz. 17

Agar funksiya bu segmentlarning ikkalasini ham chetlarida turli ishorali qiymatlar qabul qilgan bo`lsa, uholda ularning chapdagisini  2 2,b a bilan belgilaymiz. Shunday qilib biz  1 1,b a segmentda joylashgan va funksiya chetlarida turli ishorali qiymatlar qabul qilgan  2 2,b a segmentni topdik: uning uzunligi 2 1 1 2 2 a b a b    va     0 ) ( ) ( 0 ) ( ) ( , , , 2 2 1 1 2 2 1 1     b f a f b f a f b a b a Endi  2 2,b a segmentni ham yuqoridagiga o`xshash ikkiga bo`lamiz va hokazo. Natijada yo chekli qadamdan so`ng funksiya 0 ga aylanadigan nuqta uchraydi, yo ichma-ich joylashgan uzunliklari nolga intiluvchi va chetlarida turliishorali qiymatlar qabul qiluvchi segmentlar kema-ketligi hosil bo`ladi: ... ] , [ ... ] , [ ] , [ 2 2 1 1     n n b a b a b a (4) 0 ) ( ) ( 0 2 11 1        n n n n n n bf af a b a b (5) Ichma-ich joylashgan segmentlar haqidagi Kantor teoremasiga ko`ra: ] , [ lim lim b a c b a n n n n      (5) da  n da limitga o`tamiz. f funksiya c nuqtada uzluksiz bo`lgani uchun: 0 )( 0 )( 0 )( )(      c f c f cf cf (bu yerda c nuqta ] , [ b a segmentning cheti bo`la olmaydi, chunki, 0 ) ( ) (  b f a f ) ► Teorema 3 ning geometrik mazmuni quyidagicha: )) ( , ( a f a va )) ( , ( b f b nuqtalar 0y va 0y turli yarim tekisliklarda joylashgan. Uzluksiz funksiyaning grafigi bu nuqtalarni birlashtirish jarayonida albatta OX o`qini kesib o`tadi. b y x ( ) y f x  c a 18

Teoremaning isbotidan foydalanib, ( ) 0f x  tenglamaning yechimini taqribiy topish mumkin. Aytaylik,   , ( ) ( ) 0 f C a b f a f b   bo‘lsin. [ , ] a b segmentni teng ikkiga bo‘lib, ikkita segmentdan   1 1( ) 0f a f b  shartni qanoatlantiruvchisi 1 1[ , ] a b ni ajratamiz. Bu jarayonni davom ettiramiz va 1 1 2 2 [ , ] [ , ] [ , ] ... [ , ] ... n n a b a b a b a b      , bunda 1 1 1 0 , ( ) ( ) 0 2n n n n n nb a b a f a f b        , segmentlarni hosil qilamiz. Agar ( ) 0f x  tenglamaning ildizini 2n na b x   desak, qilingan absolyut xato 2 2n n n na b b a x     bo‘ladi. Kerakli  aniqlikka ereishsish uchun n ni 1 1 2 2n n nb a b a     shartdan tanlash kifoya. Teorema 4. (Oraliq qiymat haqidagi Koshi teoremasi ) Segmentda uzluksiz funksiya shu segmentda barcha oraliq qiymatlarini qabul qiladi, ya’ni ] , [ b a C f bo`lsa, u holda ) (a f va ) (b f qiymatlar orasidagi har qanday sonni f funksiya shu segmentda qabul qiladi. ◄ Aniqlik uchun, faraz qilaylik, ) ( ) ( b f a f  bo`lsin. Biz )) ( ), ( ( b f a f intervaldagi ixtiyoriy C uchun ushbu C x f ) ( tenglama ] , [ b a segmentdakamida bitta yechimga ega ekanligini isbotlashimiz kerak. ] , [ , ) ( ) ( b a x C x f x g    , funksiyani qaraylik. Ravshanki, ) , ( b a C g va 0 )( )( ,0 )( )(       C bf b g C af a g . Teorema 3 ga ko`ra ) , ( b a intervalda shunday c x nuqta borki, uning uchun C cf C cf cg       )( 0 )( 0 )( ► Yuqorida keltirilgan 1-4-teoremalardan quyidagi xulosa kelib chiqadi. Teorema 5. Aytaylik,    b a C f ,  va        x f B x f A ba x ba x , , sup , inf     bo`lsin. U holda berilgan funksiya  B A; segmentdagi ixtiyoriy qiymatni qabul qiladi, ya’ni    B A b a f , , :  akslantirish sur’yektivdir. 19

II BOB. R N VA TOPOLOGOK FAZOLARDA UZLUKSIZ FUNKSIYALAR 3 -§. R n fazo va yordamchi ma’lumotlar R n c h i z i q l i f a z o . n natural son tayinlangan bo`lsin. Haqiqiy sonlardan tuzilgan barcha ) , ..., , ( 2 1 nх х х tartiblangan n liklar to`plamini R n bilan belgilaymiz: . ,1 }, ) , ..., , {( 2 1 n i R x x x x R i n n    n n R x x x ) , ..., , ( 2 1 elementni x harfi bilan belgilaymiz: ) ,..., , ( 2 1 nx x x x ; bu yerdagi n i xi ,1 ,  , lar x ning komponentalari ( koordinatalari ) deyiladi. R n to`plamda ) ,..., , ( 2 1 nx x x x va ) ...,, , ( 2 1 ny y y y  elementlarning tengligi ularning mos komponentalarining tengligini anglatadi: ] ,..., , [ 2 2 1 1 n n def y x y x y x y x      . R n to`plamda elementlarni qo`shish va elementlarni songa ko`paytirish amali quyidagicha kiritiladi: n n R x x х x   ) ,..., , ( 2 1 va n n R y y y   ) ,..., ( 1 elementlarning yig`indisi deb n n n R y x y x y x      ) ,..., ( 1 1 elementga (mos komponentalar qo`shiladi), R  sonning n n R x x x   ) ,..., ( 1 elementga ko`paytmasi deb esa n n R x x x   ) ,..., ( 1    elementga (barcha komponentalar  soniga ko`payadi) aytiladi. Ana shu ikki amal bilan birgalikda R n chiziqli (vektorli) fazo tashkil etadi , ya’ni nR z y x }, , { va R } , {   lar uchun 1. x y y x    , 2. ) ( ) ( z y x z y x      , 20

3. n n R   )0 ,...,0,0( 0 та   uchun x x x     0 0 , 4.  nx x x , ...,1  ning qarama  qarshisi       0 : ,...,1           x x x x x x x n , 5.    x x     , 6. y x y x       ) ( , 7. y x x        ) ( , 8. x x 1 . Chiziqli fazo elementlari vektor lar deb yuritiladi. R n f a z o d a n o r m a . R n fazodagi ) , ,... ( 1 nx x x vektorning normasi ( vektorning uzunligi ) deb ushbu 2 22 21 ) ( ... ) ( ) ( | | nx x x x     nomanfiy songa aytiladi. Bu ta’rifdan ba’zi baholashlarda foydalaniladigan ushbu | | ... | | | | | | | | max 2 1 1 n i x x x x x ni       tengsizliklar ravshandir. Vektor normasining xossalari quyidagi teoremada keltirilgan. Teorema 1 . R R y x n   , } , { bo`lsin. Quyidagi tasdiqlar o`rinli: 1. )0, ...,0( 0 0 | | ;0 | |      x x x . 2. | || | | | x x     . 3. | || | 1 y x y x n i i i    ; bunda tenglik ishorasi x va y lar faqat chiziqli bog`liq holida to`g`ri bo`ladi (Koshi-Bunyakovskiy tengsizligi ). 4. | | | | y x у х    ; uchburchak tengsizligi . R n f a z o d a s k a l y a r k o ` p a y t m a . R n fazodagi x va y vektorlarning skalyar ko`paytmasi deb ushbu   n i i iy x y x 1 , songa aytiladi. Skalyar ko`paytmaning xossalari quyidagi teoremada keltirilgan. 21

Teorema 2 . Aytaylik, R R y y y x x x n   , } , , , , , { 2 1 2 1 bo`lsin. U holda quyidagilar o`rinli: 1. x y y x , ,  (simmetriklik xossasi );          y x y x y x x y x y x y y x y x y x y x , , , . 4 , , , . 3 , , , . 2 2 1 2 1 2 1 2 1    (bichiziqlilik xossasi ); 5. 0 ,  x x ; 6. 0 0 ,    x x x ; 7. x x x ,  ; 8. 4 , 2 2 y x y x y x     (polyar ayniyat) . R n f a z o d a y a q i n l a s h i s h . R n fazoning elementlaridan tuzilgan ...}, ...,, { } { 1 k k x x x  ketma-ketlikni qaraylik ) , ( N k R х n k   . Agar x k ketma- ketlikning hadlari uchun n k k R a a x     ,0 lim , bo`lsa, u holda bu ketma-ketlik a ga yaqinlashadi deyiladi va bu а хk yoki а xk k  lim shaklda yoziladi. Teorema 3 . , , ) ,..., ( 1 N k R х х х n nk k k    va n n R а а а   ) , ..., ( 1 bo`lsin. U holda n i a x a x i ik k k k ,1 , lim lim       bo`ladi. Bu teorema R n fazodagi yaqinlashishning koordinatalar bo`ylab yaqinlashish ekanligini ifodalaydi. Teoremaning isboti ushbu , , ,1 , ... 1 1 N k n i a x a x a x a x n nk k k i ik           tengsizliklardan bevosita kelib chiqadi . Agar n k R x } { ketma-ketlik uchun ixtiyoriy    soni berilganda ham shunday nomer  topilib, barcha k   va m   nomerlar uchun | x k – x m |<  tengsizlik bajarilsa , yoki simvolik ko`rinishda            m k x x v m v k v 0 shart o`rinli bo`lsa, u holda bu ketma-ketlik fundamental ketma - ketlik (yoki Koshi ketma - ketligi ) deyiladi. 22

Teorema 4 ( R n fazoning to`laligi haqidagi). R n fazoda ketma-ketlikning yaqinlashuvchi bo`lishi uchun uning fundamental bo`lishi zarur va yetarlidir. Bu teorema sonlar o`qi R ning to`lalik xossasi va R n fazodagi yaqinlashishning koordinatalar bo`ylab yaqinlashishga ekvivalentligidan kelib chiqadi. N N m  : , km k qat’iy o`suvchi funksiya bo`lsin, ya’ni . , ;... ... 1 2 1 N k N m m m m k k        Ravshanki, k mk va  kkm . } { kx ketma-ketlikning k m nomerli hadlaridan tuzilgan } { kmx ketma-ketlik } { kx ning qismiy ketma-  ketligi deyiladi. Tushunarliki, agar а хk k  lim bo`lsa, u holda { x k } ning ixtiyoriy qismiy ketma  ketligi } { kmx ham shu a ga intiladi: a x km k  lim . Agar { x k } ketma-ketlik va biror R С  soni uchun С x Ν k k   bo`lsa, u holda { x k } chegaralangan ketma-ketlik deb ataladi. Teorema 5 (Veyershtrass ). Har qanday chegaralangan n k R x } { ketma- ketlikdan yaqinlashuvchi qismiy ketma-ketlik ajratish mumkin. Isbot . Fazoning o`lchami n bo`yicha to`la induktsiya metodini qo`llaymiz. n =1, ya’ni R 1 = R holida chegaralangan sonli ketma–ketlikdan yaqinlashuvchi qismiy ketma–ketlik ajratish mumkinligi bizga ma’lum. Endi 1n R da teorema o`rinli deb faraz qilamiz va uning nR da ham o`rinli ekanligini isbotlaymiz. n k R x } { chegaralangan ketma-ketlik bo`lsin, ya’ni biror C > 0 son uchun Ν k  C х nk  . Bu yerda n k nk R x х   vektorning nR dagi normasini belgilaydi. ), , ~( nk k k х х х  , ) , ..., ( ~ 1 1 1     n nk k k R х х х R xnk , deylik. Ravshanki, 2 1 21 2 ~ nk nk nk x x x    . Shuning uchun 1 } ~{   n k R x va R xnk } { ketma-ketliklar chegaralangan: , ~ 1 C x nk   C xnk 1 N k , . 23

Farazimizga ko`ra 1 } ~{   n k R x ketma-ketlikdan yaqinlashuvchi qismiy ketma- ketlik } { kmx ajratishimiz mumkin. Chegaralangan } { nkx sonli ketma-ketlikning qismi bo`lmish } {nmkx dan yaqinlashuvchi } {nmklx qismiy ketma-ketlik ajratish mumkin. Tushunarliki, } ~{ } ~{ k kl m m x x  ham yaqinlashuvchi. Demak, } { kх dan yaqinlashuvchi qismiy ketma-ketlik } , ~{} { nm m m kl kl kl х x x  ajratildi.  O c h i q v a y o p i q t o ` p l a m l a r . nR a va 0 bo`lsin. a nuqtaning ε atrofi deb } | | { ) ( |       a x R x a B n (1) sharga aytiladi. a nuqta bu sharning markazi, ε soni esa uning radiusi deyiladi. nR E  bo`lsin. Agar E a nuqta o`zining biror ε atrofi bilan E da joylashsa, ya’ni E a B ) ( bo`lsa, u holda a nuqta E ning ichki nuqtasi deb ataladi. Har bir nuqtasi ichki bo`lgan to`plam ochiq to`plam deyiladi. Shunday qilib, ochiq to`plam faqat ichki nuqtalardan tarkib topgan. Bo`sh to`plam  ochiq to`plam hisoblanadi. Teorema 1 . Har qanday ) (a B shar ochiq to`plamdir. Isboti oson. Teorema 2 . Ochiq to`plamlar quyidagi xossalarga ega: 1.  va nR ochiq to`plamlardir. 2. Ochiq to`plamlarning ixtiyoriy birlashmasi ochiq to`plamdir. 3. CHekli sondagi ochiq to`plamlarning kesishmasi ochiq to`plamdir. Isbot . 1- tasdiq ravshan. 2- ni isbotlaylik. G lar (   A , A – indekslar to`plami) ixtiyoriy ochiq to`plamlar bo`lsin.  G to`plamning ochiqligini ko`rsatish kerak. Buning uchun  G х    nuqtaning shu  G uchun ichki nuqta ekanligini isbotlash kerak. 0 0     G х A G х      . 0G ochiq bo`lgani uchun biror ) (x B shar 0G da joylashadi: 0 ) (   G x B  . Demak, , ) (    G x B   ya’ni x nuqta  G ning ichki nuqtasi. Endi 3- tasdiqni isbotlaylik. G 1 , 24

G 2 , ..., G k ochiq to`plamlar bo`lsin. i k i G1 to`plamning ochiqligini ko`rsatish kerak. i k i G x 1   bo`lsin. Demak, x nuqta G i larning barchasiga tegishli: k i G x i ,1 ,   . G i lar ochiq bo`lganligi uchun )0 ( ,1 , ) (    i i k i G x B i   . CHekli sondagi musbat sonlarning eng kichigi musbatdir. 0 ) , ..., , min( 2 1   k def     deylik. Endi k i G x B i ,1 , ) (    , ya’ni i k i G x B 1 ) (     ekanligi ravshan. Shunday qilib, i k i G1 to`plamning ixtiyoriy nuqtasi uning ichki nuqtasidir.  Agar biror to`plamning ba’zi qismlaridan teoremaning 1-, 2- va 3- xossalariga ega bo`lgan sistema ajratilgan bo`lsa, u holda bu to`plamlar sistemasi topologiya ( ochiq to`plamlar oilasi ) deyiladi. Topologiya kiritilgan to`plam esa topologik fazo deyiladi. R n fazoda biz qarayotgan topologiya tabiiy topologiya deb ataladi. Misol sifatida ba’zi ochiq to`plamlarni quraylik. Ushbu } ),...,,({ 11 21 | 1 bxRxxxxE nn b   ( b 1  berilgan haqiqiy son) yarim fazo ochiq to`plamdir. Buni ko`rsatish uchun ixtiyoriy 1 0 bE x  nuqtaning 1bE uchun ichki nuqta ekanligini ko`rsatish kerak. Ravshanki, 1 10 0 10 0 1 ) ...,, ( b x E x x x b n     . Demak, 0 01  xbdef  . Endi 1 ) ( 0 bE x B   ekanligiga ishonch hosil qilaylik.           10 1 0 0) ( x x x x x B x , chunki 0 10 1 x x x x    . Demak, 1 10 10 1 10 1 10 1 b x x b x x x x            , ya’ni 1bE x . Yuqoridan ravshanki, } ),...,,...,({1 iinni b bxRxxxxEi   to`plam ham ochiq. Teorema 2 ning 3- qismiga ko`ra ushbu n i E ib ,1 ,  , ochiq to`plamlarning kesishmasi bo`lgan } ,..., ) ,..., ,..., ( { 1 1 1 n n n n i def b b x b x R x x x x E      to`plam ham ochiqdir, 25

$) ,..., ( 1 nb b b. Shunga o`xshash } ,..., | ) ,..., ( { 1 1 1 n n n n defa a x a x R x x x E      ham ochiq to`plamdir. Endi ixtiyoriy n n b a b a   ,...,1 1 sonlariga ko`ra qurilgan } ,..., ) ,..., ( { 1 1 1 1 , | n n n n n ba b x a b x a R x x x I         to`plam ham ochiqdir, chunki b a ba E E I   , . baI , ochiq parallelepiped deyiladi. Ravshanki, ) ; ( .... ) ; ( 1 1 , n n ba b a b a I     , ya’ni nR fazodagi ochiq parallelepiped n ta intervalning ( R dagi) to`g`ri ko`paytmasidan iborat. Tushunarliki, har qanday sharda biror ochiq parallelepiped joylashadi va aksincha, ya’ni har bir ochiq parallelepipedda biror shar joylashadi. Shuning uchun nuqtaning atrofi sifatida shu nuqtani o`z ichiga olgan biror ochiq parallelepipedni olish mumkin. Bunday atroflar orqali kiritilgan ochiq to`plamlar oilasi sharli atroflar orqali kiritilgan ochiq to`plamlar oilasi bilan bir xil bo`ladi. Agar nR F  to`plamning R n gacha to`ldiruvchisi F R F n C \  ochiq to`plamdan iborat bo`lsa, F to`plam yopiq to`plam deyiladi. Masalan, ushbu } | | { |    a x R x n to`plam yopiqdir, chunki uning to`ldiruvchisi ) (a B ochiq shardan iborat. Shuningdek, tushunarliki, yopiq shar } | | { ) (       a x R x а В n va yopiq parellelipiped ] , [ ... ] , [ 1 1 , n n ba b a b a I    yopiq to`plamlardir. Teorema 3 . Yopiq to`plamlar oilasi quyidagi xossalarga ega: 1.  va nR yopiq to`plamlardir. 2. Yopiq to`plamlarning ixtiyoriy kesishmasi yopiqdir. 3. CHekli sondagi yopiq to`plamlarning birlashmasi yopiqdir. L i m i t n u q t a . Agar nR x nuqtaning ixtiyoriy atrofida nR Е  to`plamning cheksiz ko`p nuqtalari joylashgan bo`lsa, u holda x nuqta E to`plamning limit nuqtasi deyiladi. Agar E x nuqta va biror δ >0 son uchun B δ ( x ) ∩ E = { x } , ya’ni x nuqtaning yetarli kichik B δ ( x ) atrofida E to`plamning faqat bittagina x nuqtasi bor bo`lsa, u holda x nuqta E ning ajratilgan nuqtasi deb ataladi. Teorema 7 . nR F  to`plamining yopiq bo`lishi uchun F ning barcha limit nuqtalari F ga tegishli bo`lishi yetarli va zarurdir. 26$

Limit nuqtani ketma-ketliklar tilida ham xarakterlash mumkin. Teorema 8 . nR a nuqta nR Ε  to`plamning limit nuqtasi bo`lishi uchun E da a ga yaqinlashuvchi har xil nuqtalardan tuzilgan ketma-ketlikning mavjud bo`lishi yetarli va zarurdir. K o m p a k t t o ` p l a m t a ’ r i f i v a x o s s a l a r i . nR E  bo`lsin. Agar G (   A , A – indekslar to`plami ) ochiq to`plamlar birlashmasi E to`plamni o`z ichiga olgan, ya’ni E G    bo`lsa, u holda } { G oila E uchun ochiq q оплам a deyiladi. Bu holda G lar E ni qoplaydi deb ham yuritiladi. Masalan, (  k , k ) , N k , intervallar R ning ochiq qoplamasidir, chunki R k k k    1 ) , ( . Agar E ning } { G ochiq qoplamasini tashkil etuvchi G larning biror chekli sondagisi ham E ni qoplasa, u holda } { G qoplamadan chekli qismiy qoplama ajratish mumkin deb yuritiladi. Masalan, R ning {(  k , k )} , N k , qoplamasidan chekli qismiy qoplama ajratish mumkin emas, chunki bu intervallarning hyech qanday chekli sondagisi R ni qoplay olmaydi. Agar K to`plamning ixtiyoriy ochiq qoplamasidan chekli qismiy qoplama ajratish mumkin bo`lsa, u holda K to`plam kompakt to`plam deyiladi. Dastlab sonlar o`qidagi segmentning kompaktligi xaqidagi Borel-  Lebeg teoremasini keltiraylik. Teorema 1 (Borel-  Lebeg ). R b a ] , [ segment kompaktdir. Teorema 2 . n RK  1 va mR K 2 kompaktlarning to`g`ri ko`paytmasi mnR K K    2 1 kompaktdir. Segmentlarning ushbu      n n b a b a b a I , ... , , 2 2 1 1     to`g`ri ko`paytmasi parallelepiped ( yopiq parallelepiped ) deb ataladi. Ravshanki, u R n fazodagi yopiq to`plamdir. Agar to`plamni biror shar (yoki parallelepiped) ichiga joylashtirish mumkin bo`lsa, bunday to`plam chegaralangan to`plam deyiladi. 27

Teorema 3 . Har qanday kompakt chegaralangan va yopiqdir . Teorema 4 . Kompaktning yopiq qismi kompaktdir. K o m p a k t l i k m e z o n l a r i . R n da to`plamning kompaktligini turli mezonlar orqali aniqlash mumkin. Teorema 5 . R n da to`plamning kompaktlig i uning yopiq va chegaralangan bo`lishiga teng kuchlidir. Kompaktni undagi ketma-ketliklarning xususiyatlari orqali ham xarakterlash mumkin. Teorema 6 . K  R n to`plamning kompakt bo`lishi uchun undagi har qanday ketma-ketlikdan limiti shu K da yotuvchi yaqinlashuvchi qismiy ketma-ketlik ajratish mumkinligi yetarli va zarurdir. 4 - § . Ko`p o`zgaruvchining vektor-funksiyalari uzluksizligi Ko`p o`zgaruvchining vektor-funksiyasi t u s h u n c h a s i . X  R n va Y  R m to`plamlar berilgan bo`lsin. Agar biror f qoidaga ko`ra har bir x  X nuqtaga (vektorga) bitta y = f ( x )  Y nuqta (vektor) mos qo`yilgan bo`lsa, u holda f : X  Y akslantirish yoki funksiya (aniqrog`i n o`zgaruvchili vektor – funksiya ) berilgan deb ataladi. Bu yerdagi X to`plam funksiyaning aniqlanish to`plami ( sohasi ) deyiladi. f ( x ) ga x nuqtaning f akslantirishdagi aksi ( obrazi ) deyiladi. f ( x ) ga f funksiyaning x nuqtadagi qiymati deb ham yuritiladi. X da aniqlangan f : X  Y funksiya X ning ixtiyoriy E  X qismida shu qoidaga ko`ra f ni E dagi torayishi deb ataluvchi ushbu f  E : E  Y , f  E ( x ) = f ( x ) , x  E , funksiyani aniqlaydi. Ko`pincha f  E o`rniga o`sha f harfi ishlatiladi. A  X to`plamining aksi deb } ) ( { ) ( | y x f A x Y y A f      to`plamga aytiladi. f ( A ) to`plam barcha x  A nuqtalarning akslaridan tuzilgan. B  Y to`plamining asli deb esa } ) ( { ) ( | 1 B x f X x B f     to`plamga aytiladi. 28

Agar Y X f  : akslantirish uchun f ( X ) = Y bo`lsa, u holda bu akslantirish syur’yektiv akslantirish ( syur’yeksiya ) deyiladi. Agar Y X f  : syur’yektiv bo`lsa, u holda f ( x ) = y tenglama har qanday y  Y uchun kamida bitta x  X yechimga ega bo`ladi va aksincha. Agar Y X f  : akslantirishda turli x  X larning akslari turli, ya’ni ) ( ) ( 2 1 2 1 x f x f x x    bo`lsa, u holda bu akslantirishga in’yektiv akslantirish ( in’yeksiya ) deyiladi. Agar Y X f  : in’yektiv bo`lsa, u holda har bir y  Y uchun f ( x ) = y tenglama ko`pi bilan bitta x  X yechimga ega bo`ladi va aksincha. Ham in’yektiv ham syur’yektiv akslantirish biyektiv akslantirish ( biyeksiya ) deyiladi. Agar Y X f  : biyektiv bo`lsa, u holda f ( x ) = y tenglama har qanday y  Y uchun yagona (bitta) x  X yechimga ega bo`ladi va aksincha. Har qanday Y X f  : biyektiv akslantirish teskarilanuvchidir. X Y f  :1 teskari akslantirishdagi y  Y ning aksi ) (1 y f sifatida shu y ning Y X f  : to`g`ri akslantirishdagi yagona asli bo`lmish x , f ( x ) = y , qabul qilinadi, ya’ni ) , ( ) ( ) (1 Y y X x x f y y f x       . Y X f  : va Z Y g  : ( Z  R p ) akslantirishlarning kompozitsiyasi ( ketma - ket qo`llanilishi ) g ◦ f : X  Z ushbu ))( ( ) () ( x f g x f g   tenglik bilan aniqlanadi. mR X f g  : , funksiyalari uchun ushbu mR X f g f g    : , funksiyalar tabiiy ravishda ( g  f ) ( x ) = g ( x )  f ( x ) , ( g  f ) ( x ) = g ( x )  f ( x ) tengliklar bilan aniqlanadi.   R uchun mR X f  :  funksiya ushbu (  f ) ( x ) =  f ( x ) formula bilan kiritiladi. Agar f va g funksiyalarning qiymatlari sonlardan iborat, ya’ni R X g f  : , bo`lsa, u holda ularning ko`paytmasi bo`lmish RXgf : funksiya ) ( ) ( ) )( ( x g x f x gf  formula bilan aniqlanadi, g funksiya nolga aylanmagan nuqtalarda ularning nisbati bo`lmish g f funksiya ushbu ) ( ) ( ) )( ( x g x f x g f  tenglik bilan kiritiladi. 29

$F u n k s i y a l i m i t i . X  R n bo`lsin. mR X f  : funksiya (vektor funksiya) m ta koordinata funksiyalari , : R X fi  m i ,1 , orqali )) ( , ...,) ( ,) ( ( ) ( 2 1 x f x f x f x f m  shaklda berilishi mumkin. n m R a R X f   , : nuqta X uchun limit nuqta va mR b bo`lsin. Bu yerda a  X bo`lishi shart emas. Agar ixtiyoriy   0 soni uchun shunday   0 soni topil c aki, barcha X a a B x  }) {\) ( (   nuqtalar uchun  b x f ) ( bo`lsa, u holda b ga f ( x ) funksiyaning x o`zgaruvchi a ga intilgandagi limiti deyiladi va bu b x fa x   ) ( lim shaklida yoziladi. Demak, ta’rifga ko`ra def a x b x f    ) ( lim             b x f X a a B x ) ( }) {\) ( ( 0 0  Teorema 1 . ) , ...., ( ,)) ( ),..., ( ), ( ( ) ( 1 2 1 m m b b b x f x f x f x f   bo`lsin. U holda quyidagi ekvalentlik o`rinli: b x fa x   ) ( lim  i i a x b x f   ) ( lim , m i ,1 . Bu teorema funksiya limitining ta’rifi va vektor normasi uchun ushbu ,,1,)()()( 1 mibxfbxfbxf jjm jii    tengsizliklardan osongina kelib chiqadi.  F u n k s i y a u z l u k s i z l i g i . X  R n va Y  R m ekanligini eslataylik. Y X f  : va a  X bo`lsin. Agar       > 0 X a B x ) (     ) ( ) ( a f x f bo`lsa, u holda f funksiya a nuqtada uzluksiz deyiladi  Agar f funksiya X E  to`plamning har bir nuqtasida uzluksiz bo`lsa, u holda f funksiya E da ( E to`plamda ) uzluksiz deyiladi. X da uzluksiz bo`lgan barcha Y X f  : funksiyalar, to`plamini C ( X ; Y ) bilan belgilaymiz. Shunday qilib, f  C ( X ; Y ) yozuv Y X f  : funksiyaning X da uzluksiz ekanligini anglatadi. Ravshanki, agar a nuqta X ning limit nuqtasi bo`lib, f funksiya shu nuqtada uzluksiz ham bo`lsa, u holda ) ( ) ( lim a f x fa x   bo`ladi. Har qanday funksiya o`z aniqlanish sohasining ajratilgan nuqtasida uzluksizdir, chunki yetarli kichik  > 0 30$

u c h u n X a B ) ( to`plam bitta a nuqtadan iborat va bu nuqtada      0 ) ( ) ( ) ( ) ( a f a f a f x f bo`ladi. Teorema 2 . ) ...,, ( 1 mf f f funksiyaning a nuqtada uzluksiz bo`lishi uchun barcha mf f ...,,1 koordinata funksiyalarining shu nuqtada uzluksiz bo`lishi yetarli va zarurdir. ◄ Bu teorema uzluzliksizlikning ta’rifi va     | | | | ) ( ) ( ) ( ) ( a f x f a f x f i i     m j j j m i a f x f 1 ,1 ,)( )( , tengsizliklardan ravshan. ► Teorema 3 . Y X f  : funksiyaning X da uzluksiz bo`lishi uchun quyidagi shartning bajarilishi yetarli va zarurdir: ixtiyoriy mR V  ochiq to`plam uchun shunday nR U  ochiq to`plam mavjudki, uning uchun X U Y V f     ) (1 tenglik o`rinlidir. ◄ Yetarliligi . Bizga ixtiyoriy ochiq mR V  to`plam uchun X U Y V f     ) (1 tenglikni qanoatlantiruvchi nR U  ochiq to`plamning mavjudligi berilgan. Biz f funksiyaning ixtiyoriy a  X nuqtada uzluksiz, ya’ni    0   > 0 Y a f B X a B f   )) ( ( ) ) ( (    ekanligini ko`rsatishimiz kerak. Ravshanki,   Y af B X a B f   )) ( ( ) ) ( (   ). )) ( ( ( ) ( 1 Y a f B f X a B       mR a f B  )) ( ( ochiq bo`lgani uchun berilganga ko`ra shunday ochiq to`plam nR U  topiladiki, uning uchun X U Y a f B f     )) ( ( (1  . Tushunarliki, U a va U ochiq bo`lgani sababli biror yetarli kichik  > 0 uchun ) (a B  U bo`ladi. Shu topilgan  uchun ) )) ( ( ( ) ( 1 Y a f B f X U X a B         . Zarurligi . f uzluksiz va mR V  ochiq to`plam bo`lsin. Agar ) (1 Y V f a    bo`lsa, u holda Y V a f  ) ( bo`ladi. V ochiq bo`lgani uchun biror 0 ) (   a   da V a f B  )) ( ( bo`ladi. f funksiya a nuqtada uzluksiz bo`lgani uchun shunday  =  ( a ) > 0 topamizki, X a B x ) (  bo`lganda   ) ( ) ( a f x f va, demak, 31

$Y V Y a f B X a B f      )) ( ( ) ) ( (   bo`ladi. Bu ) ( ) ( 1 Y V f X a B      ekanligini anglatadi. Endi har bir ) (1 Y V f a    nuqta uchun bu ishni bajarib, topilgan ) (a B larning birlashmasini U bilan belgilasak, u holda, ravshanki, U – ochiq va ) (1 Y V f X U     bo`ladi. ► Teorema 3 ni yopiq to`plamlar orqali ham ifodalash mumkin. Teorema 3  . Y X f  : funksiya X da uzluksiz bo`lishi uchun ixtiyoriy F  R m yopiq to`plamga ko`ra P  R n yopiq to`plam topilib, uning uchun X P Y F f     ) (1 bo`lishi yetarli va zarurdir. ◄ Yetarliligi . f  C ( X ; Y ) va F  R m yopiq to`plam bo`lsin. V = R m \ F ochiq bo`lgani uchun teorema 3 ga ko`ra shunday ochiq to`plam U  R n topamizki, uning uchun X U Y F R f m     ) ) \ ((1 bo`ladi. U R P n\  deylik. U holda P  R n yopiq to`plam va P R U n\  . Demak,    X P R Y F R f n m   ) \ ( ) ) \ ((1    ) (\ )) (\(1 XPXYFYf      ) (\ ) ( \ 1 X P X Y F f X   . ) (1 X P Y F f     Teoremaning zarurlik qismini isbotlash uchun keltirilgan fikr yuritishlarni teskari tartibda bajarish kerak. ► Izoh 1 . R n dagi G ochiq to`plamlarning X  R n to`plamdagi G X  izlari X dagi ( X ga nisbatan) ochiq to`plamlar oilasini tashkil etadi. Shunday qilib, X da ochiq to`plam R n dagi biror ochiq to`plamning shu X bilan kesishmasidan hosil bo`ladi. X da yopiq ( X ga nisbatan yopiq) to`plam esa R n dagi biror yopiq to`plamning X dagi izidan iborat bo`ladi. Endi teorema 3 va teorema 3  larni qo`yidagicha sodda ifodalash mumkin: f  C ( X ; Y ) bo`lishi uchun Y da ochik (yopiq) ixtiyoriy to`plamning asli X da ochiq (yopiq) bo`lishi yetarli va zarurdir. Izoh 2 . Biz kiritgan ta’rifga ko`ra K  R n to`plamning kompaktligi K ning R n dagi ixtiyoriy ochiq qoplamasidan chekli qismiy qoplama ajratish mumkinligini anglatadi. Agar bu yerda R n dagi ochiq qoplama o`rniga K dagi ochiq qoplama ishlatsak, ta’rif o`ziga ekvivalent ta’rifga aylanadi, ya’ni K  R n to`plamning 32$

kompakt bo`lishi uchun K ning K dagi ixtiyoriy ochiq qoplamasidan chekli qismiy qoplama ajratish mumkinligi yetarli va zarurdir. Bu tasdiq K da ochiq bo`lgan ixtiyoriy G~ to`plam R n dagi biror ochiq to`plam G ning K bilan kesishmasidan iborat, ya’ni K G G  ~ ekanligidan osongina kelib chiqadi. U z l u k s i z f u n k s i y a l a r x o s s a l a r i . Uzluksiz funksiyalarning ba’zi xossalarini keltiraylik. Teorema 4 . Kompaktning uzluksiz aksi kompaktdir, ya’ni, agar K  R n kompakt va mR K f  : uzluksiz bo`lsa, u holda f ( K ) ham kompaktdir. ◄ f ( K ) ning ixtiyoriy ochiq qoplamasi G ni qaraylik. Har qanday V  G uchun teorema 3 ga ko`ra shunday n V R U  topamizki K U V f V   ) (1 bo`ladi. ) (K f V V   va, demak, K V f V    ) (1  bo`lgani uchun K K U K U V f V f V V V V V V                 ) ( ) ( ) (1 1 ) (     bo`ladi. Demak, { } | VU V  G oila K ning ochiq qoplamasi. K kompakt bo`lgani uchun undan chekli qismiy qoplama SV V U U ,...,1 ajratamiz. Ravshanki, K K U V f iV s i i s i         ) ( ) ( 1 1 1 , ya’ni ) ( 1 K f Vi s i   . Shunday qilib, ) (K f ning ixtiyoriy G ochiq qoplamasidan chekli sondagi , 1, iV i s   G , qismiy qoplama ajratdik. Demak ta’rifga ko`ra ) (K f kompakt. ► Teorema 5 . K kompaktda uzluksiz bo`lgan haqiqiy funksiya R K f  : chegaralangan hamda u o`zining eng katta va eng kichik qiymatlarini shu kompaktda qabul ham qiladi. ◄ Teorema 4 ga ko`ra R K f ) ( kompakt. Demak, ) (K f chegaralangan. Shuning uchun funksiyaning qiymatlari biror m va M sonlari orasida yotadi: M x f m K x     )( . ) (K f yopiq bo`lgani uchun ) ( ) ( sup K f K f  va ) ( ) ( inf K f K f  , ya’ni shunday K x * va K x * nuqtalar mavjudki, ) ( ) ( ) ( * * x f x f x f K x     . Shunday qilib, f funksiya o`zining eng katta qiymatiga K x * nuqtada, eng kichik qiymatiga esa K x * nuqtada erishadi. ► 33

Agar Y X f  : akslantirish teskarilanuvchi (biyektiv) hamda f  C ( X ; Y ) va ) ; ( 1 X Y C f   bo`lsa, u holda f gomeomorf akslantirish (gomeomorfizm ), X va Y larga esa gomeomorf to`plamlar deyiladi. Qo`yidagi teorema akslantirishning gomeomorfizm ekanligini tekshirishni osonlashtiradi. Teorema 6 . K  R n kompakt to`plam, Y  R m va Y K f  : teskarilanuvchi (biyektiv) uzluksiz akslantirish bo`lsin. U holda f gomeomorf akslantirishdir. ◄ Biz teoremaning shartlarida KYf  :1 teskari akslantirishning uzluksizligini ko`rsatishimiz kerak. Buning uchun teorema 3  ga ko`ra K da yopiq ixtiyoriy P to`plamning K Y f  :1 akslantirishdagi asli, ya’ni ) ( ) ( ) ( 1 1 P f P f    to`plamning Y da yopiqligini ko`rsatish kerak. K kompaktning yopiq qismi P kompakt. Y K f  : va, demak, mR K f  : ham uzluksiz bo`lgani uchun f ( P ) kompakt va f ( P )  Y kompakt R m da yopiq bo`lgani uchun uning Y dagi izi bo`lmish ) ( ) ( P f Y P f   to`plam Y da yopiqdir. ► Kompaktda uzluksiz funksiya xossalarining yana bir tadbig`i sifatida R n fazoda ixtiyoriy ikkita normaning o`zaro ekvivalentligini ko`rsatamiz. L chiziqli fazoda norma deb quyidagi xossalarga ega bo`lgan R L : funksiyaga aytiladi: 0 0 ;0       x x x L x y x y x L y x      } , { x x L x R          . R n fazoda biz kiritgan ushbu ) ,..., , ( , ) ( ... ) ( ) ( 2 1 2 2 2 21 n n x x x x x x x x      , funksiya normadir. U Evklid normasi deb ataladi. L chiziqli fazo o`zidagi norma bilan birgalikda normalangan fazo deyiladi. Normalangan fazoda masofa y x y x  ) , ( formula bilan kiritilib, u metrik fazo sifatida qaraladi. Agar L chiziqli fazodagi 1  va 2  normalar uchun ushbu 1 2 1 x x x     tengsizliklar biror musbat  va  sonlar va barcha x  L lar uchun o`rinli bo`lsa, u holda bu normalar ekvivalent normalar deb yuritiladi. 34

Ekvivalent normalar orqali kiritilgan yaqinlashish, limit va uzluksizlik tushunchalari bir xil bo`ladi. Teorema 7 . R n fazoda ixtiyoriy ikki norma ekvivalentdir. ◄ R n dagi ixtiyoriy  normani  Evklid normasiga ekvavilentligini isbotlash kifoya. п п R х х х х    ) ,..., , ( 2 1 uchun norma xossalari va KoshiBunyakovskiy tengsizligiga ko`ra            i n i i n i ii n i ii e x ex eх х 1 1 1           n i i def n i i n i i e x e x 1 2 1 2 1 2 , ) (   . Shunday qilib , x x   . Endi teskari ma’noli tengsizlikni isbotlaylik. R n da ushbu x x f ) ( uzluksiz funksiyani qaraylik. Bu funksiyaning uzluksizligi normaning xossasidan ravshan: h h x h x      . Qaralayotgan funksiya }1 ) ( ... ) ( { 2 21 |      n n x x R x S birlik sferada ham uzluksiz. S chegaralangan va yopiq to`plam sifatida kompaktdir. Demak, x x f ) ( funksiya biror )0 ( 0 0    x S x nuqtada S dagi minimumiga erishadi: . 0x y S y    x 0  0 bo`lgani uchun 0 0   x def  .  x  0 vektor uchun S x x y   | | . Demak, | |x x , ya’ni x x  . Shunday qilib, x x x R x n       . ► 5- §. Topologik fazolarda uzluksizlik T o p o l o g i y a , o c h i q v a y o p i q t o ` p l a m l a r . X  ixtiyoriy to`plam bo`lsin. Agar X to`plamning (ba’zi) G  qismlaridan tuzilgan  ={ G  }   A ( A  indekslar to`plami) oila uchun ushbu 1.    , X   ; 2.  dagi G  larning ixtiyoriy birlashmasi ham  da yotadi:        G А В B ; 35

$3.  dagi chekli sondagi G  larning kesishmasi ham  da yotadi:    iG , i = k,1 ,      i Gk i1 ; shartlar bajarilsa, u holda  oila X to`plamdagi topologiya deyiladi. Bu topologiyani tashkil etuvchi G to`plamlar esa X dagi ( X uchun) ochiq to`plamlar deb ataladi. X to`plam o`zidagi  topologiya (ochiq to`plamlar oilasi) bilan birgalikda topologik fazo deyiladi va ( X ,  ) bilan belgilanadi. Qisqalik uchun ba’zan ( X ,  ) o`rniga X ham ishlatiladi. Misollar. 1. R n fazoda tabiiy metrika orqali kiritilgan ochiq to`plamlar oilasi unda topologiya tashkil etadi. ( 3 - § teorema 2 ) . 2. Ma’lumki, har qanday ( X ,  ) metrik fazodagi barcha ochiq to`plamlar oilasi yuqorida keltirilgan 1, 2 va 3 xossalarga ega. Demak, metrik fazoning barcha ochiq to`plamlari uning topologiyasini tashkil etadi. ( X ,  )  topologik fazo va Х Υ  bo`lsin. Ushbu } { |     G G Y Y  oila Y ning qismlaridan tuzilgan va u , ravshanki, topologiyaning 1, 2 va 3 shartlarini qanoatlantiradi. Demak, u Y da topologiya tashkil etadi. Bu  Y topologiya  ning Y dagi izi ( qismi ) deyiladi.  Y ga  dan induktsiyalangan topologiya deb ham yuritiladi. Misol sifatida R n fazoda } | | { ) , ( | 1        x a R x a S n n )0 , (    nR a to`plamni qaraylik. U a markazli  radiusli sfera deyiladi. Bu sfera R n fazodagi tabiiy topologiyadan induktsiyalangan topologiya bilan birgalikda topologik fazo tashkil etadi. F  X topologik fazoning qismi bo`lsin, ya’ni X F  . Agar F ning to`ldiruvchisi X \ F ochiq bo`lsa, u holda F ga yopiq to`plam deyiladi. Ixtiyoriy topologik fazodagi yopiq to`plamlar uchun - § dagi teorema 3 o`rinlidir. Y to`plam X topologik fazoning qismi bo`lsin. Y ning ichi deb Y da joylashgan eng katta ochiq to`plamga aytiladi va u int Y yoki Y bilan belgilanadi. Shunday qilib, 36$

   G Y Y G Y G      int. Y ni o`z ichiga olgan eng kichik yopiq to`plam Y ning yopilmasi deyiladi va cl Y yoki Y bilan belgilanadi. Shunday qilib,   F Y Y F Y F ёпик cl     . Topologik fazodagi to`plamning chegaraviy nuqtasi, chegarasi va shunga o`xshash tushunchalar R n fazodagiga o`xshash kiritiladi. Biz 3- § da R n fazo uchun keltirgan teoremalar ixtiyoriy topologik fazoda ham o`z kuchini saqlaydi. x  X bo`lsin. x nuqtani o`z ichiga olgan ixtiyoriy ochiq to`plam x ning atrofi deb ataladi. Ochiq to`plam o`zining har bir nuqtasi uchun atrofdir. U z l u k s i z f u n k s i y a l a r v a g o m e o m o r f i z m . Aytaylik, X va Y  topologik fazolar, Y X f  :  akslantirish (funksiya) va x  X bo`lsin. Agar Y x f ) ( nuqtaning ixtiyoriy V atrofi uchun x  X nuqtaning U atrofi mavjud bo`lib, uning uchun V Uf ) ( bo`lsa, u holda f akslantirish x nuqtada uzluksiz deyiladi. Agar f : X  Y akslantirish (funksiya) X ning har bir nuqtasida uzluksiz bo`lsa, u holda bu f akslantirish X da uzluksiz akslantirish ( funksiya ) deyiladi. Uzluksiz funksiyalar xossalari: 1. f : X  Y funksiyaning uzluksiz bo`lishi uchun Y da ochiq (yopiq) bo`lgan har qanday to`plamning asli X da ochiq (yopiq) bo`lishi yetarli va zarurdir. 2. f : X  Y va g : Y  Z uzluksiz funksiyalarning kompozitsiyasi g ◦ f : X  Z ham uzluksizdir. Faraz qilaylik, f : X  Y funksiya biyektiv, ya’ni teskari funksiya X Y f  :1 mavjud bo`lsin. Bunda, agar har ikkala to`g`ri f : X  Y va teskari f  1 : Y  X funksiyalar uzluksiz bo`lsa, u holda X va Y topologik fazolar gomeomorf fazolar deb ataladi. Bu yerdagi f ga esa gomeomorfizm (yoki gomeomorf akslantirish ) deyiladi. Ravshanki, gomeomorf akslantirishlar kompozitsiyasi yana gomeomorf akslantirish bo`ladi. Misol. R n fazo undagi birlik ochiq shar V 1 ( 0 ) ga gomeomorfdir. Haqiqatan ham, f : R n  V 1 ( 0 ) akslantirishni ushbu 37

))0( ) ( , ( | | 1 ) ( 1B x f R x x x x f n    formula bilan aniqlaylik. Teskari akslantirishni topish uchun berilgan y  V 1 (0) ga ko`ra y = f ( x ) tenglamani x ga nisbatan yechamiz: | | 1 | | | | | | | | 1 |) | 1( | | 1 y y x x x y x x y x x y             Buni x x y   |) | 1( tenglikka qo`yib x ni y orqali ifodalaymiz. Natijada | | 1 y y x   , ya’ni ))0( ( | | 1 ) ( 1 1 B y y y y f     hosil bo`ladi. Bu yerdagi f : R n  V 1 ( 0 ) va nR B f   )0( : 1 1 fun k siyalar uzluksiz, ya’ni aniqlangan f funksiya R n va V 1 (0) orasida gomeomorf akslantirishni o`rnatadi. Agar X topologik fazoning ixtiyoriy ikki x va u nuqtalari o ` zlarining biror U ( x ) va U ( y ) atroflari bilan ajralsa , ya ’ ni U ( x )  U ( y ) =  bo ` lsa , u holda X fazo xausdorf fazosi deyiladi . Masalan, R n , umuman ixtiyoriy metrik fazo, xausdorf fazosidir. Agar X xausdorf fazosi bo`lib, uning kesishmaydigan ixtiyoriy F 1 va F 2 yopiq qismlari ularni o`z ichiga olgan biror U 1  F 1 va U 2  F 2 ochiq to`plamlar bilan ajratilsa, ya’ni U 1  U 2 =  bo`lsa, u holda X fazo normal fazo deyiladi. Masalan, R n fazo va uning ixtiyoriy topologik qismi normaldir X  topologik fazo, Y  uning qismi bo’lsin. Agar Y ning X dagi ixtiyoriy ochiq qoplamasidan chekli sondagi qismiy qoplama ajratish mumkin bo’lsa, u holda Y ga kompakt to’plam deyiladi. Agar Y to’plam X fazodagi kompakt to’plam bo’lsa, u holda Y to’plam topologik qism sifatida ham kompakt bo’ladi va aksincha. Kompakt fazolar xossalari : 1. Kompakt fazo normaldir. 2. Kompaktning uzluksiz aksi kompaktdir. 3. Kompaktning yopiq qismi kompaktdir. 4. Kompakt fazolarning topologik ko’paytmasi kompaktdir. 5. Xausdorf fazosining kompakt qismi yopiqdir. 38

XULOSA Uzluksiz funksiyalar matematikada katta ahamiyatga ega. Ular ajoyib va ahamiyatli xossalarga ega. Ishda ana shu xossalar o`rganilgan. Keltirilgan deyarli barcha teoremalar isbotlagan. Vektor-funksiyalar matematik analizda, differensial geometriyada, differensiallar tenglamalar nazariyasida ko`p uchraydi. Bunday funksiyalarning uzluksizluguni o`rganish katta ahamiyatga ega. Topologik fazolalarda uzluksizlik haqiqiy o`zgaruvchining uzluksiz funksiyansi tushunchasining muhim umumlashtirilishidir. Adabiyotlar 1. Азларов Т. , Мансуров Х. Математик анализ , 1-, 2-қисм. – Т.: У`қитувчи , 1989. 322 б. 39

2. Жу`раев Т., Садуллаев А. , Худайберганов Г. ва бошқ. Олий математика асослари: Олий у`қув юртлари учун дарслик , қ.2 . – Т.: У `збекистон , 1999. 242 б. 3. Зорич В. А. , Математический анализ , т.2 – М.: Наука , 1984. 344, 420 C . 4. Илин В. А. , Садовничий В. А. , Сендов Бл. Математический анализ – М.: МГУ, 1985. 482 C . 5. Спивак М. Математический анализ на многообразиях. – М.: Мир , 1968. 202 C . 6. Шварц Л. Анализ , т. 1,2 – М.: Мир , 1972. 312, 328 C . 1. www.lib.homelinex.org/math/ 2. www.eknigu.com/lib/Mathematics/ 3. www.allmath.ru/highermath/ 40

O'xshashlar

Umumiy о`rta va о`rta maxsus ta`lim tizimi fizika kursi mazmunini uzviyligi va uzluksizligini ta`minlashning metodik asoslari

Mexanik sistema harakatiga maydon ta’sirini o’rganish

Metallarga bosim bilan ishlov berish mavzusini zamonaviy innovatsion texnologiyalar asosida o‘qitish

Issiqlik almashinuv aparatlarining konstruksiyasi, issiqlik tashuvchilar va ularning energetik hisobi

«Metall kesish dastgohlari» fanidan «tish va rezba kesish dastgohlari» mavzusini o’qitishda yangi pedagogik texnologiyalarni qo’llash