“Ra`noguldoshlar oilasi vakillaridan Olma turlarining zamburug` kasalliklari”

Yuklangan vaqt:

24.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

353 KB

Ko'chirib olish

“Ra`noguldoshlar oilasi vakillaridan Olma turlarining zamburug` kasalliklari” BITIRUV MALAKAVIY ISH Qarshi-2011

Ra`noguldoshlar oilasi vakillaridan Olma turlarining zamburug` kasalliklari Kirish. I . Bob. Adabiyot sharxi II. Bob. O`simlik kasalliklari tug`risidagi umumiy ma`lumotlar. II .1. Kasalliklarini o`rganishda qullaniladigan tadqiqot usullari. II. 2. Olib borilgan tajribalarning natijalari. III. BOb. Ra`noguldoshlar oilasi vakillaridan Olma turlarining zamburug` kasalliklari I II.2. Un-shudring, qora rak, monilioz, qo`tir (parsha) va zang kasalliklari. I II.3. Olma daraxtining zamburug` kasalliklariga qarshi ko`rash choralari Xulosa Foydalanidgan adabiyotlar. Илова 2

Kirish Ma`lumki, O`zbekistonni faqat paxta, qorako`l teri, pilla, lub tolasi, balki el dasturxonining noz -ne`mati bo`lgan turfa- xil olma, uzum, shaftoli anor-anjir va boshqa ko`pgina shirin shakar mevalar yetishtiriladigan go`zal bir bo`ston hamdir. Hozir moliyaviy-iqtisodiy inqiroz sharoitida mustaqil O`zbekiston davlatimizning asosiy maqsadi, kishilarning oziq-ovqatga, keyim boshga bo`lgan talabini, ehtiyojini qondirishdan iboratdir. Bog`dorchilik va tokchilik O`zbekiston uchun qadimiydir. Shuningdek, qo`shni davlatlarga quruq mevalar, mayiz, mevali daraxtlar hamda uzumning xuraki navlarini yetishtirib berishda o`ziga xos tajribaga ega. Dehqonchilik rivojlangan va ilm fan taraqqiy qilgan sari odam meva hamda rezavor meva o`simliklarning yovvoyi turlarini ongli ravishda tanlab olgan va ekib o`stira boshlagan, so`ngra zarur agrotexnik tadbirlarni qo`llab yovvoyi tur o`simliklarni madaniylashtirib xo`jalik maqsadlarini qondiradigan yangi tur navlarni vujudga keltirgan. Mustaqillik yillarida Prezidentimiz rahnomaligida dehqon va fermerlarimiz faoliyatiga katta e`tibaor berilib, qishloq xo`jaligi uchun barcha shart-sharoit yaratilmoqda. Mamlakatimiz iqtisodiyotida bugungi kunda erishilayotgan katta yutuqlarda bunday e`tiborning ahamiyati beqiyos bo`lmoqda. Alloh taolo dehqonchilik orqali yetishtiriladigan hosil va mevalarni insonlarga rizq qilib bergan ekan, inson o`z rizqiga befarq munosabatda bo`lishi mumkin emas.Albatta, dehqonchilik sohasida olinadigan hosil yoki rizq-ro`z insonning mehnati, uning omilkorlik fazilatlariga har tomonlama bog`liq. Shuning suchun ham har bir musulmon kishi dunyo obodligini oxirat obodligi bilan uzviy bog`lashi, yurtining har bir go`shasi farovon bo`lishi yo`lida chin ixlosbilan mehnat qilishi farazdir. Ota-bobolarimiz azaldan yosh avlodni halol mehnat, kasb-hunar bilan tarbiya qilgan. Oilani beminnat rizq- nasiba bilan ta`minlash, yashab turgan hovli- joyi, mahallani obod qilishning yo`li haqiqiy tadbirkorlik bo`lib kelgan. 3

Respublikamiz miqyosida ekologik sharoitning o`zgarib borishi mevachilik va bog`dorchilikda har xil kasalliklarning namoyon bo`lishiga sabab bo`lmoqda. Ana shu kasalliklarning oldini olish va unga qarshi samarali kurash choralarini ishlab chiqish dolzarb masalalardan biri hisoblanadi. Bu muhim masalani yetarli darajada hal etish mevali daraxt kasalliklari va unga qarshi kurash choralarini ilmiy asosda ishlab chiqishni to`g`ri yo`lga qo`yish maqsadga muvofiqdir. Biz ushbu Bitiruv malakaviy ishimizda ayrim mevali daraxtlarning zamburug` kasalliklari haqida fikr yuritmoqchimiz. Keyingi yillarda olma ko`chatlari yetishtiradigan ko`chatxonalarda ko`chatlar sifatining yomonlashganligi va xo`jaliklarga ekilgandan keyin ularning qurib qolish hollari kuzatilmokda. Buning asosiy sababi olma ko`chatlarining turli xildagi zamburug`lar, bakteriyalar va viruslar bilan kasallanishidir. Kasallikni o`yg`otuvchi mikroorganizmlar olma urug`idan ungan, payvandlangan ko`chatlarni, ko`p yillik olma daraxtini ham kasallantira oladi. Bu kasalliklar asosan zamburug`lar yordamida kelib chiqadi. Zamburug` turlari tuproqda, havoda, suv havzalarida, o`simlik qoldiqlarida keng tarqalgan, hayot kechirishi jihatidan turlicha bo`lgan o`simliklar guruhidir. Zamburug`larning vakillari orasida ma`lum bir turga mansub o`simlikka moslashgan va undan kasallik keltirib chiqarish xususiyatiga ega bo`lgan turlari uchraydi. Shuning uchun ular ko`p yillik daraxtlar va ularning ko`chatlarini, mevali va poliz ekinlarini, texnik va manzarali o`simliklarni kasallantiradi. Jumxuriyatimiz miqyosida ekologik sharoitning o`zgarib borishi olma daraxtida har xil kasalliklarning namoyon bo`lishiga sabab bo`lmokda. Ana shu kasalliklarning oldini olish va unga qarshi samarali ko`rash choralarini ishlab chiqish dolzarb masalalardan biri hisoblanadi. Mavzuning dolzarbligi . Respublikamiz miqyosida ekologik sharoitning o`zgarib borishi mevachilik va bog`dorchilikda har xil kasalliklarning namoyon bo`lishiga sabab bo`lmoqda. Ana shu kasalliklarning oldini olish va unga qarshi samarali kurash choralarini ishlab chiqish dolzarb masalalardan biri hisoblanadi. 4

Ishning maqsadi: Ra`noguldoshlar oilasi vakillaridan olma turlarining zamburug` kasalliklarini o`rganishdan iborat. Nishon tumanining ayrim qishloqlarida usadigan olma turlaida uchraydigan zamburug`larining turlarini aniqlash. Bitiruv malakaviy ishning vazifasi . Nishon tumanida tarqalgan zamburug`larning tur tarkibini aniqlash. -aniqlangan zamburug`larni taksonomik jihatdan tahlil qilish; Tadqiqot obyekti va predmeti: Mirishkor tumanidan yig`ilgan zamburug` namunalari tadqiqot obyekti bo`lib xizmat qildi. Tadqiqotning predmeti – botanika, mikologiya. Tadqiqot manbalari va metodlari . Mirishkor tumanida uchraydigan zamburayg` kasalliklarini o`rganish uchun 2010-2011 yillar davomida dala ekspeditsiyalari tashkil etildi. Ilmiy izlanishlar har yili bahor, yoz va kuz fasllarida maqsadli rejalar asosida olib borildi. Zamburug`larning sistematik o`rnini aniqlashda L.M. Kursanov (1940), Z.S. Bekker (1963), M.A. Litvinov (1969), V.I.Bilay (1977), N.M. Pidoplichko (1953), N.I. Gaponenko, F.G.Axmedova, S.S. Ramazanova, M.SH. Sagdullayeva, X.M. Kirgizbayeva, F.X. Fayziyeva (1986-1995) va boshqalarning aniqlagichlari, va monografiyalardan foydalanildi. Zamburug`ni ajratib olish uchun N.A.Naumov (1937), V.M.Bilay (1977) va M.B.Xoxryakov (1969) lar tomonidan tavsiya etilgan. «Namlangan kamera» usulidan foydalandik. Ishning amaliy ahamiyati : Olma daraxtida zamburug`lar keltirib chiqaradigan kasalliklardan himoya qilishda ayrim yangi paydo bo`layotgan xavfli kasalliklarning oldini olishda muhim ahamiyatga ega. Ishning yangiligi Qashqadaryo viloyati Nishon tumanida usadigan Olma turlarnida Malus domestica Podosphaera leucotricha (Un shudring), Venturia inaequalis (parsha), Malus alba Gymnosporangium tremelloides (Zang), Monilia Iructigena ((Monilioz), Malus sieversii Fusicladium dendriticum , 5

(Sitospora) Cytospora carphosperma , Malus communis L ., Sphaeropsis та1оrит (qora rak )kabi kasallklari borligi aniqlandi. Bitiruv malakaviy ish yuzasidan Qarshi davlat uneversitetining Fan, taraqqiyot va yoshlar Ilmiy-amaliy konferensiya materiallariga 1ta maqola chop etildi. 6

I Bob. Adabiyot sharxi. Zamburug`lar to`g`risidagi dastlabki ma`lumotlar XVIII asrning ikkinchi yarmidan paydo bo`lib boshladi. XIX asrning ikkinchi yarmiga zamburug`larning yuksau o`simliklarga nisbatan patogenlik xususiyatlari to`g`risidagi dastlabki ijobiy tadqiqotlar amalga oshirildi. Bu borada germaniyalik de Vari tomonidan parazit zamburug`larning eksperimental o`rganish usuli yaratildi. Rossiyalik M.S. Voronin kabi mikolog olimlar ekinlardagi kasalliklarni mikroskopik zamburug`lar keltirib chiqarishini birinchi bo`lib bayon qilganlar. Keyinchalik amerkalik olim YE. Smit bakteriyalar, rossiyalik olim D. I. Ivanovskiy viruslar keltirib chiqarishini aniqlaganlar. Rossiyada fitopatologiya fanining rivojlanishida oid ko`plab aniqlagichlar, ma`lumotnomalar, darsliklar va qo`llanmalar yaratgan. Fitopatologiyadan birinchi darslik N. A. Naumov (1888-1959) tomonidan yozilgan. Ko`pchilik daraxtlarda parazitlik po`kaklar A.S. Bondarsev (1868- 1968), zang zamburug`lari V.G.Transhel (1868-1981), o`rmon daraxtlarining kasalliklari S.I.Vanin (1980-1951) tomonidan mukammal o`rganilan. O`simliklar immunitetining seleksiyadagi roli, N.I.Vavilov tomonidan o`rganilgan. Mamlakatimizda 1920 yildan boshlab,O`RTA OSIYO davlat Uneversitetining qishloq xo`jaligi fakultetida N.G.Zapermetov rahbarligida fitopatolog mutaxasizlar tayyorlana boshlangan. Keyinchalik 1941 yilda Toshkent qishloq xo`jaligi institutida o`simliklarni himoya qilish fakulteti ochilib, unda O`rta Osiyo, Afrika, Lotin Amerkasi davlatlari uchun mutaxassislar tayyorlangan. 1935 chi yildan boshlab esa О`rta Osiyo mikoflorasini о` rganish ancha keng k о` lamda olib borila boshlandi. 7

О`sha paytdagi О`rta Osiyo Davlat universiteti tomonidan reja asosida ishlar boshlandi. Asosiy e`tibor chо`l va yuqori tog` о` simliklari mikoflolrasiga qaratildi. 1935-1936 chi yillarda P.N.Golovin boshchiligida g`arbiy Pamirning janubiy va janubiy-g`arbiy qismlariga ekspeditsiyalar tashkil etildi. Janubiy qizil qumda olib borilgan ekspeditsiyalar natijasi sifatida P.N.Golovin 1941 yili «Grib peschannix pustin Sredney Azii» nomli asarini chop etadi. 1944 chi yili esa u olingan ilmiy ma`lumotlar bо`yicha «Zakonomernosti raspredeleniya mikologicheskoy flor na Pamire» nomli ishini chop etdi. Uning k о` rsatishicha yuksak о` simliklarda tubun zamburug`lar unchalik tarqalmagan. Zamburug` guruhlari ichida Pamirda eng k о` p uchraydigan zamburug`lar xaltachali zamburug`lar bо`lib h isoblanadi. Shuning uchun ham ularning turlari boshqa zamburug`larga qaraganda k о` proq uchragan. Aniqlangan zamburug`larning yarmiga yaqinini notakomil zamburug`lar, zang zamburug`lari esa tur miqdori bо`yicha uchinchi о` rinda, va nihoyat nisbatan kamroq qorakuya zamburug`lari tarqalganligi k о` rsatilib о` tilgan. Undan keyingi qilingan mikologik ishlar Farg`ona, Korjantau, Ugam, Chatqol, Bobatog`, Kopettog`, Turkiston, Zeravshan, Hisor chо`qqilari va tog` tizmalari bо`yicha olib borilgan. Ushbu ilmiy ish natijalari sifatida 1947 va 1959 chi yillar orasida P.N.Golovin tomonidan «Ekologicheskiye tipi gribov Sredney Azii» (1947); «Mikoflora Sredney Azii», tom 1, Muchnisto-rosyaniye gribi Sredney Azii (1949); «Noviye vidi gribov Sredney Azii» (1950); «Monograficheskiy obzor roda Levellula Arnaud.» (1956); «Parazitniye gifomitseti Sredney Azii» (1959) kabi bir qator ilmiy asarlar yaratildi. Umumiy hisobda P.N. Golovin tomonidan О`rta Osiyo xududlarida 100 dan ortiq parazit zamburug`larning turlari aniqlangan bо`lib, asosiy qismi yuqori tog` xududlarida tarqalganligi hamda ularning kо`pchiligi notakomil zamburug`lar sinfiga mansubligi aniqlangan. 8

1955-1958 yillar mabaynida esa О`zbekiston fanlar akademiyasiga qarashli botanika instituti tomonidan birqator ekspeditsiyalar tashkil etilib, ularda SAGU talabalari ham qatnashadi. Natijada Saparova (1956), /aniyeva (1957) va Xasanov (1958) lar diplom ishlarini shimoya qilishgan. О`rta Osiyo chо`l zonalarining mikoflorasi ham 1955-1960 yillarda birqator tadqiqotchilar tomonidan о`rganilgan. N.I. Gaponenko Buxoro viloyati va Amudaryoning quyi oqimini, G.T. Boymuratova esa Mirzachо`lni (1958) mikoflorasini tekshirish natijasida yuksak о`simliklarning zamburug` kasalliklarini tarqalish qonuniyatlarini aniqlashgan. 1960 chi yillarda esa О`zFA qarashli Botanika institutining xodimlari Angren tog`-metalurgiya sanoat mintaqasini sinchilab tekshirish natijasida Angren daryosi basseynida tarqalgan parazit zamburug`larini aniqlab chiqishgan (T.S.Panfilova va N.I Gaponenko, 1963). О`zbekiston xududidagi daraxt va butalarda kasallik tug`diruvchi zamburug` kasalliklarini о`rganish bо`yicha ham birqator ishlar amalga oshirilgan. Shu jumladan, 1958 yilda B.D. Klayner «Vidovoy sostav gribov- vozbuditeley zabolevaniy drevesnО`x porod i kustarnikov v gorax Uzbekistatana i ix sistematicheskaya xarakteristika» va «Bolezni dikorastushix plodov porod» deb nomlangan asarlarini chop etib О`zbekiston mikoflorasini о`rganishga katta hissa qо`shgan. Muallif о`zining birinchi asarida 120 ta zamburug` turlari va formalarini aniqlab, ularni О`zbekistonning tog`li xududlarida tarqalish qonuniyatlarini о`rganib chiqqan. Uning ma`lumoti bо`yicha yuksak О`simliklarda kasallik tug`diruvchi zamburug`larning eng kо`p turi notakomil zamburug`lar sinfiga mansub (57 ta tur forma), undan keyin zang zamburug`lari bо`lib, 43 turni va xaltachali zamburug`lar esa 20 tur hamda formalarni tashkil etgan. B.D.Klaynerning kо`rsatishicha tuban zamburug`lar daraxt va butalarda mutloqo uchramagan. Ikkinchi asarida kо`rsatishicha keltirgan ma`lumotlari bо`yicha yong`oqning qо`ng`ir dog`lanish kasalligi va olma parshasi kasalligini tug`diruvchi zamburug` eng kо`p tarqalgan bо`lib, daraxlarning 87-89 % kasallantiradi. Shuningdek 9

$dо`lana, olicha, bodom va zirk daraxt va butalari ham 90-100 % gacha sharxil zamburug` kasalliklari bilan zararlanganligini kо`rsatib О`tadi. Ushbu keng tarqalgan kasalliklarning keltiradigan zarari juda katta ekanligini shisobga olib, ularni sog`lomlashtirish va saqlab qolish katta ahamiyatga ega ekanligini ta`kidlaydi. Fitopatologiya fanining rivojlanishiga Respublikamizning qator olimlari ham munosib hissa qo`shganlar. Professor M.A. Karimov mamlakatimiz sharoitda beda kasalliklarini o`rganib, ularga qarshi ko`rash choralarini ishlab chiqqan. S.S. Ramazonovaning ko`p yillik ilmiy izlanishlari bizda uchraydigan vertikillium turkumiga mansub zamburug`larning sistematikasi biologiyasi tarqalishiga oid bo`lib, uning erqlari hosil bo`lishi qonuniyatlarini ochgan. Olima rahbarligida g`o`za, to`t, mevali daraxtlar, g`alla ekinlaining kaslliklarini o`rganish borasida keng qamrovli sir qirra ilmiy –tadqiqot ishlari amalga oshirilgan. I. M. Azimjonov mevali daraxtlar va tut vilt kasalligining kelib chiqishida ishtirok etgan Vtrticillium turkumiga mansub zamburug`larning turlar tarkibini o`rganib, kasallik iqtisodiy zararining ortib borishi ekologik sharoit bilan bog`liqligini asoslab bergan. Xuddi yuqordagiga O`xshash ishlar Namoangan viloyati uchun bajarilgan bo`lib, bunda Y.S.Soliyeva va Y.SH. G`afforovlar tomonidan 2000-2004 yillar mabaynida keng miqyosdagi tadqiqotlar olib borilgan. Oxirgi 5-6 yillar mabaynida esa O`zbekiston mikologik florasini o`rganish deyarli to`xtab qoldi deyilsa bo`ladi. Chunki floristik ishlarni olib borish uchun ekspeditsiyalar uyushtirish, O`rganilmagan xududlarda tadqiqotlar olib borish va chop etilgan monografik aniqlagichlarga qo`shimchalar kirgizish ishlari deyarli amalga oshirilmayapti. Lekin O`zFA ga qarashli O`simliklarni shimoya qilish ilmiy teksherish instituti xodimlari va O`zbekiston Agrar universitetining professor o`qituvchilari tomonidan qishloq xo`jalik O`simliklarining zamburu\ kasalliklarini o`rganish yo`nalishidagi ishlar nisbatan yaxshi davom 10$ ettirilmoqda (A.SHeraliyev, M.Zuparov, Ch.Xolmuradov, S.S.Xasanov va boshqalar, 2000-2007 yillar). 11

ettirilmoqda (A.SHeraliyev, M.Zuparov, Ch.Xolmuradov, S.S.Xasanov va boshqalar, 2000-2007 yillar). 11

II. Bob. O`simlik kasalliklari tug`risidagi umumiy ma`lumotlar. Respublikamiz miqiyesida ekologik sharoitning uzgarib borishi mevachilik va Bog`dorchilikda xir xil kasalliklarning namayen bo`lishiga sabab bulmokda. Ana shu kasalliklarning oldini olish va unga karshi samarali ko`rash choralarini ishlab chikish dolzarb masalalardan biri xisoblanadi. O`simlikning kasalligi uning parazit bilan o`zaro munosabati yoki muhitning nokulay sharoiti ta`siri natijasida paydo bo`ladigan murakkab patologik jarayondan iborat. Kasallik natijasida o`simlikning tuzilishida marfologik va anotomik o`zgarishlar sodir bo`ladi. Kasallik tufayli kelib chiqqan barcha o`zgarishlar ta`sirida o`simliklar sekin usadi, hosili kamayib ketadi, ko`pincha o`simlik butunlay nobud bo`ladi. Olimlardan V.I.Serbinovning 1964 yilda yozishicha o`simlik kasalliklari ikki guruhga: birinchi noqulay yashash sharoiti ta`sirida kelib chiqadigan yuqimsiz, ikkinchi zamburug`lar, bakteriyalar, viruslar va gulli parazitlar ta`sirida kelib chiqadigan yuqumli kasalliklarga bo`linadi. O`simliklarning yukumsiz kasalliklari nokulay sharoit: yukori yoki past temperatura, yerda va havoda nam yetishmasligi yoki ortikchaligi, mexaniqaviy zararlanishi va xokazolar ta`sirida paydo bo`ladi. O`simliklarga suv, karbonat angidrid va kisloroddan tashqari, makro va mikroelementlar kerak. Ana shu elementlardan birortasi yetishmasa, o`simliklar kasallanishi mumkin. Masalan, azot yetishmasa, o`simliklar sarg`ayib, o`sishi sekinlashadi, barglari erta to`kiladi, urug` va meva hosili kamayib ketadi yoki butunlay hosil bermaydi. Aksincha, azot ortiqcha bo`lsa, o`simliklar jadal o`sadi, vegetatsiya davri uzayib ketadi, natijada gullamaydi va hosil tugmaydi. Fosfor yetishmaganda o`simliklarning ildiz sistemasi sust rivojlanadi, urug`lar yetilmay koladi. Tuproqda temir yetishmasligi xloroz paydo bo`lishining sabablaridan biridir, bundan barglar sekin-asta qurib, o`simliklar nimjonlashib qolishi kuzatiladi. 12

Tuproq tempiraturasi, namligi o`simliklarning mineral oziqlanish tezligiga bevosita ta`sir kursatadi. Tuproq quriq yoki haddan tashqari nam bo`lsa, o`simliklar oziq moddalarni sust o`zlashtiradi. Past tempiraturada o`simliklar muzlashi yoki butunlay nobud bo`lishi mumkin. Bahorda temperatura keskin o`zgarib to`rsa, mevali daraxtlar pustlog`i quyosh ta`sirida kuyadi, yozgi yukori temperatura ta`sirida bargi buralib ketadi. Yukori tempiratura, Tuproqda nam kamligi va garmsel birgalikda ta`sir etsa, g`alla ekinlarida hammaga ma`lum. Yuqumli kasallik – zaxvat paydo bo`ladi. Namlikning haddan tashqari ko`p bo`lishi ko`pchilik o`simliklarga salbiy ta`sir etishi hammaga ma`lum. Buning asosiy sababi havo yetishmasligidan ekinlar zax bosib nobud bo`ladi, daraxtlarning ildiz bug`zi mog`orlab, chiriydi. Ikkinchidan Tuproqda nam ko`p bo`ladi, ham o`simliklardan muhim patalogik o`zgarishlar sodir bo`ladi. Yuqimsiz kasalliklar kimyoviy moddalar ta`sirida kelib chiqadi. Yuqumli kasalliklar yuqumsiz kasalliklardan farq qilib o`simliklarda zamburug`lar, bakteriyalar, viruslar va boshqalar ta`sirida paydo bo`ladi. Bunday kasalliklar bir o`simlikdan boshqalariga o`tishi mumkin ya`ni ular Yuqumliligi bilan farq qiladi. Olimlardan S.M.Paspelov va boshqalarning 1978 yilda aniqlashiga Yuqumli kasalliklar tabiatda keng tarkalgan bo`lib, birorta ham o`simlik u yoki bu Yuqumli kasallikdan xoli emas ekan. O`simlik kasalliklari nihoyatda xilma-xil bo`lib, ularni bir necha tipga birlashtirish mumkin: dog`lanish o`simliklarni bargida va boshqa kismlarida zamburug` mitseliysining gubori, zararlangan tuqimalardan dumbokchalar, tuqimalarning haddan tashqari usib ketishi, o`simliklarning banglari, mevalari va boshqa organlarining shakli uzgaradi, chirish, sulish natijasida o`simlik butunlay nobud bo`ladi. Shuningdek xar xil kasalliklar bitta qo`zg`atuvchi ta`sirida paydo bo`lishi mumkin. Masalan, olmada qora chirish qo`zg`atuvchisi 13

ta`sirida daraxtlar bargi dog`lanishi, gullari kuyishi, mevalari chirishi, pustlog`i nobud bo`lishi, ayrim shoxlar va daraxtlar butunlay qurib qolishi mumkin. Hammamizga ma`lumki, mikroorganizmlarda (zamburug`lar, bakteriyalar va viruslar) xlorofill bulmaydi, foto sintez qilish xususiyati yo`q, shuning uchun ular o`simliklarda hosil bo`ladigan organiq birikmalar bilan oziqlanadi. Mikroorganizmlar oziqlanishi usuliga ko`ra, parazitlar va saprofitlarga bo`linadi. Parazitlar tirik tuqima xisobiga, saprofitlar nobud bo`lgan o`simliklarda yashaydi. Faqat mikroorganizmlar emas, balki ayrim gulli ham butunlay yoki qisman o`zi parazitlik qiladigan o`simliklar xisobida oziqlanadi. Dehqonchilik rivojlangan va ilm fan taraqqiy qilgan sari odam meva va rezavor meva o`simliklarining yovvoyi turlarini ongli ravishda tanlab olgan va ekib o`stira boshlagan, so`ngra zarur agrotexnika usullarini qo`llab ana shu yovvoyi tur o`simliklarini tobora yaxshilab borgan va keyinchalik xo`jalik maqsadlarini qondiradigan yangi tur-navlarni vujudga keltirgan. Ekib o`stirilayotgan hamma o`simliklar, meva va rezavor meva o`simliklari ham, o`zlarining yovvoyi qarindoshlariga qaraganda ertaroq hosilga kiradi, mo`lroq hosil beradi, ularning mevalari yirikroq, to`yimliroq va sifatliroq bo`ladi. Shu bilan birga bunday o`simliklarning mevalari yaxshiroq saqlanadi, uzoq joylarga jo`natishda bo`zilmay yetib boradi, ho`lligida va qayta ishlangan holida har xil xo`jalik maqsadlari uchun sarflanadi. O`rta Osiyo, ayniqsa Tojikiston yovvoyi o`simliklar ekib ko`paytiriladigan asosiy manba hisoblanadi. Yer yuzidagi barcha mamlakatlarga nisbatan sobiq SSSR o`rtacha kenglikda o`sadigan yovvoyi meva o`simliklariga, Xitoy esa subtropik mintaqada o`sadigan yovvoyi meva o`simliklariga eng boy mamlakatlardan hisoblanadi. Kavkaz, O`rta Osiyo va Uzoq Sharq meva o`simliklarining juda ko`p tur xillari o`stiriladigan asosiy viloyatlardir. O`rta Osiyoda yovvoyi meva o`simliklarining ko`pchiligi tog`li rayonlarda, o`rmonlarda va daryo bo`ylarida suv toshadigan yerlarda o`sadi. 14

Meva va rezavor meva o`simliklarining ko`pchiligi bizning eramizdan ko`p yillar burun vujudga kelgan. Bu o`simliklar ko`p yillar mobaynida tanlanib, har xil tashqi muhit sharoitiga moslashganligi va ularga dehqon ham ta`sir qilganligi sababli, hozir ularning navlari juda ko`payib qolgan. Meva va rezavor meva o`simliklari o`zlarining botaniq belgilariga, biologik xususiyatlariga, tuproq, yorug`lik, nam va issikdikka bo`lgan talablariga, hosildorligiga, mevalarining sifatiga, qanday maqsadlar uchun ishlatilishiga qarab bir-biridan farq qiladi. Mevali daraxtlarning o`ziga xos yana bir xususiyati shundan iboratki, deyarli hamma madaniy mevali daraxtlar kurtak va iskana payvand qilish yo`li bilan ko`paytiriladi. O`zbyokistonda yovvoyi meva daraxtlari, asosan Toshkent, Samarqand, Surxondaryo, Qashqadaryo va boshqa viloyatlarning tog`li rayonlarida o`sadi. Keyingi yillarda yovvoyi olma, yong`oq, bodom, do`lana, pista, tog`olcha kabi mevali daraxtlar payvand qilish yo`li bilan madaniylashtirilmoqda. Biz yuqorida aytilgan mevali daraxtlardan olma daraxtining zamburug` kasalliklari bo`yicha ish olib bordik. Olma daraxti O`zbyokistonda qadim zamonlardan ma`lum. Ko`proq Yevropa va Shimoliy Amerikadan keltirilgan olma navlari Qrim ko`chat yetishtiruvchi xo`jaliklarida ko`paytirilib O`zbyokistonga olib kelingan. Butun yer yuzida o`rtacha ikdimli joylarda o`sadigan meva daraxtlari orasida olma daraxti maydonining kattaligi jihatidan birinchi o`rinda turadi. Olma oilasiga (Rosaseaye) 30 dan ortiq turlari kiradi, shundan sakkiztasi O`zbyokistonda, 4 ta turi Qashqadaryoda tarqalgan. Malus domestica, malus alba , malus sieversii ,malus communis L., 15

II .1. Kasalliklarini o`rganishda qullaniladigan tadqiqot usullari. Olma daraxtining zamburug` kasalliklarini o`rganish maqsadida Nishon xududida 2010 va 2011 yillarda kuzatish ishlari olib borildi. Buning uchun tekshirilgan bog`lardagi har xil olma daraxtidan alohida gerbariy tayyorlanib, yig`ilgan vaqti va joyi ko`rsatildi. Shu bilan birga kasallangan olmalar ham kasallik turlariga qarab ajratildi. Zamburug`larning turlarini aniqlashda L.M. Kursanov (1940), Z.S. Bekker (1963), M.A. Litvinov (1969), V.I.Bilay (1977), N.M. Pidoplichko (1953), N.I. Gaponenko, F.G.Axmedova, S.S. Ramazanova, M.SH. Sagdullayeva, X.M. Kirgizbayeva, F.X. Fayziyeva (1986-1995) va boshqalarning aniqlagichlari, va monografiyalardan foydalanildi. Kasallangan olma mevalaridan va bargidan tayyorlangan gerbariydan laboratoriya sharoitida kasallikni keltirib chiqargan zamburug`lar ajratib olindi. Buning uchun N.A.Naumov (1937), V.I.Bilay (1977), M.B.Xoxryakov (1969) lar tomonidan tavsiya etilgan namlangan kamera usulidan foydalanildi. Kasalliklarni tekshirish va aniqlash ishlari Qarshi Davlat universiteti botanika kafedrasida olib borildi. Kasal o`simlikdan infeksiyani ya`ni zamburug`ni ajratib olish uchun tekshirilayotgan o`simlikning bargi, novdasi, po`stlog`i va mevasi avval spirtda keyin alangada sterillanib, Petri idishlarida tayyorlangan nam kamera muhitiga qo`yildi va 25-27 daraja issikdikda termostatda 3-4 kun saqlandi, keyin mikroskopda aniqlash, tekshirish va kuzatish ishlari olib borildi. Parazit zamburug` turlari, asosan, o`simlik organlarining yuzasida yoki to`qimasining ichida hayot kechiradi. Olma daraxti o`simligining yuzasida joylashgan zamburug` turlarini ajratib olish uchun yuvish usulidan foydalanildi. Buning uchun tekshirilayotgan o`simlikning biror qismi sterilizatsiya qilingan suvga solib chayqatiladi, yuvilib tushgan zamburug`ning spora va konidiyalari mikroskopda ko`rilib tekshiriladi. Olma mevasi va organlari yuzasini sterilizatsiya qilishda, olma mevasi, bargi va novdalarini spirtda bir necha sekund saqlab, uni spirtovkadagi alangaga tutiladi, keyin disterlangan suvga 16

botiriladi va Petri idishchalaridagi nam kameraga joylashtiriladi. Tajribaning uchinchi va to`rtinchi kunlari mikroskopda kuzatiladi. 17

II.2. Olib borilgan tajribalarning natijalari. Nishon tumanida o`tkazilgan tekshirishlar natijasida zamburuglarning tur va formalari topildi. Nishon tumanidan yig`ilgan barcha gerbariy namunalari bahor, yoz va kuz fasllarida 2010-2011 yillarda yig`ilgan. Nishon tumanida o`tkazilgan tekshirishlar natijasida zamburuglarning tur va formalari topildi. Nishon tumanidan yig`ilgan barcha gerbariy namunalari Ekspeditsiyalar bahor, yoz va kuz fasllarda yig`ilgan. Ruyxatda keltiraladigan zamburug turlari va formalari aniqlandi. Bular Xaltachali, bazidiali va takomillashmagan zamburuglarning vakillari ekanligi ma`lum bo`ldi. Olma turlarining zamburug` turlari jadvalda kursatilgan. O`simlik kasalliklari O`zbyokistonda mevachilikning rivojlanishiga anchagina ziyon yetkazadi. Shuning uchun olma daraxtining hosildorligini oshirish, sifatini yaxshilash uchun, olmazorlarni serhosil navlardan hosil qilish, olma ko`chatlarini intensiv va yuqori agrotexnika asosida parvarish qilish bilan bir qatorda ularni kasallik va zararkunandalardan asrab qolish choralarini amalda tadbiq qilish muhim ahamiyatga ega. Hozirgi sharoitda barcha oliygohlarida ta`lim olayotgan talabalar qishloq xo`jalik o`simliklarining biologiyasi va ekologiyasidan bilimlarini o`zlashtiribgina qolmasdan, balki o`simliklarda sodir bo`ladigan kasalliklarni keltirib chiqaruvchi zamburug`lar va bakteriyalar to`g`risida ham to`liq tushunchaga ega bo`lishi kerak. Shuningdek, bu mutaxassislar o`simliklarni kasallik va zararkunandalardan muhofaza qilishning integra - siyalangan (yaxlitlangan) tarkibini takomillashtirish, biologik usullarni o`rganish va ishlab chiqarishga joriy etish, yuksak samarali va ekologik jihatdan xavfsiz vositalar hamda yangi turdagi o`gitlarni ishlab chiqarish va ularni ishlab chiqarishni jadallashtirish, rivojlan-tirishga tadbiq qilishlari lozim. Ma`lumki, har xil kasallik va zararkunandalarning olma daraxtiga va uning hosiliga keltirgan ziyonlari tufayli hosildorlik kamayish bilan birga uning sifati ham pasayadi. Olma daraxtida uchraydigan har qanday kasallik daraxt 18

to`qimalaridagi modda almashinish, nafas olish, fotosintez, suv va oziq moddalarini o`zlashtirishni izdan chiqarib, o`simlikning o`sishi va rivojlanishini so`saytiradi, hosili kamayadi va nihoyat u nobud bo`ladi. Bizga ma`lumki, tashqi muqit yoki mikroorganizmlar ta`sirida o`simlikning normal o`sish holatining bo`zilishi o`simlik kasalligi deyiladi. Rivojlanish jihatidan sog`lom o`simlikdan farq qiladigan birorta o`zgarishga ega bo`ladigan o`simlik kasal hisoblanadi. O`simlik kasalliklari yuqumli va yuqumsiz guruhlarga bo`linadi. Yuqumli kasalliklar bakteriya, zamburug`lar, virus va gulli parazit o`simliklar ta`sirida ro`y bersa, yuqumsiz kasalliklar ob-havoning noqulay kelishi (garmsel, kuchli sovuq tushishi), tuproqda ayrim oziq moddalarining yetishmasligi yoki ortiq bo`lishi, olmaning novda va tanalari bevaqt hamda noto`g`ri kesilishi natijasida sodir bo`ladi. Mevachilikdan mo`l hosil olishga yordam beruvchi asosiy omillardan biri meva daraxtlarida uchraydigan kasalliklarni puxta o`rganish va ularga qarshi ko`rash tadbirlarini ishlab chiqishdan iboratdir. 19

Olmada eng ko`p uchraydigan kasallik to`g`diruvchi zamburug`lar. Т/н O`simlik nomi Kasallik nomi Zamburug` turlari O`simlikni organlarni zararlanishi 1. Malus- olma Un shudring P odosphaera leucotricha Yosh novdani va bargini Parsha Venturia inaequalis Bargi, gulbandi va mevasini Monilioz Monilia Iructigena Mevasini Sitospora Cytospora carphosperma novdalari va skelet shoxlarida po`stloqnin g Qora rak Sphaeropsis та1оrит Poyasi, shoxlari, bargi, mevasi va gullarini Zang Gymnosporangi um tremelloides Barg yaprog`i va bandida, yosh novdalarda va ba`zan mevalarda kuzatiladi 20

Aniqlangan olma turlarining zamburug` turlari O`simlik nomi Замбуруғ турлар Zamburug`lar turlari Oila Turku m Tur Rosaceae Malus Malus domestica P odosphaera leucotricha + Venturia inaequalis + Gymnosporangium tremelloides Verticillium dahliae Malus alba Monilia Iructigena+ Gymnosporangium tremelloides Verticillium dahliae Kleb Malus sieversii Cytospora carphosperma+ Fusicladium dendriticum Venturia inaequalis Malus communis L., Sphaeropsis та1оrит+ Gymnosporangium tremelloides+ 21

$Jadvaldan kurinib turganidek, son jixatdan Bazidial zamburug`lar ustun. Ular orasida Zang zamburuglar Ikkinchi urinda – Xaltachali zamburuglar.. ulardan sung takomillashmagan zamburuglar tashkil etadi. Xaltachalilar asosan unshudring zamburuglardan tashkil topgan ma`lum bO`ldi. Tuban zamburug`larning namoyondalari biz tomonimizdan topilmadi. Ular uchun mos keladigan substrat mavjudligidan tashqari rivojlanish va tarqalishga imkon yaratadigan omillar ham qulay bo`lishi kerak. Tuban zamburuglar faqat namgarchiligi yuqori bo`lgan joylarda uchraydi. Buni P.N. Golovin xam Pomir uchun, YE.N. Koshkelova Turkmaniston va bir qator boshqa mualliflar eslatib o`tishgan. Lekin yilning sharoitlari faqatgina tuban zamburug`larga ta`sir qilib qolmasdan mikoflaraning butun tarkibiga ham ta`sir etadi. Uzoq kechadigan seryomg`ir va harorati iliq kunli bahor ijobiy ta`sir etadi. Yilning quruq sharoitlari Peronosporales, Gasteromycetales, Exoascales vakillarining rivojlanishiga to`sqinlik qiladi. Buni Nishon tumanining yon-atroflarida ham ko`zatish mumkin bo`ldi. Exoascales tartibi vakillarini bahor davomida uchratdik. Garchi boshqa yillari bu tumanlarda ular yetarli ekanligi yig`gan materiallaridan ma`lum edi. Ushbu Exoascales va Taphrina tartib namoyondalari daraxt va butalarda parazitlik qilib, ular zararlagan a`zolarda barglarning jingalakliligi kurinishdagi, «jodugar supurgisi» va kovak mevalar ko`rinishidagi xosilalarni yuzaga keltiradi. Zamburuglarning tur tarkibi umuman faqatgina ekologik omillarga bo\liq bo`lib qolmay, yuksak o`simliklarning tur tarkibiga ham bog`likdir. O`simliklar tur tarkibi kanchalik xilma-xil bo`lsa, zamburug`larning tur tarkibi ham 22$