Qashqadaryo xavzasining tog' mintaqasida tarqalgan ayiqtovondoshlar oilasi vakillarining bioekologik xususiyatlari va sanoatda ishlatilishi - Botanika - Diplom ishlar

Qashqadaryo xavzasining tog' mintaqasida tarqalgan ayiqtovondoshlar oilasi vakillarining bioekologik xususiyatlari va sanoatda ishlatilishi

Yuklangan vaqt:

05.10.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

7258.052734375 KB

Ko'chirib olish

Qashqadaryo xavzasining tog’ mintaqasida tarqalgan ayiqtovondoshlar oilasi vakillarining bioekologik xususiyatlari va sanoatda ishlatilishi mavzusidagi BITIRUV MALAKAVIY ISHI

REJA KIRISH ..................................................................................................................... 3 1. Qashqadaryo viloyatining fizik-geografik tavsifi ............................................. 6 2. Ayiqtovondoshlar oilasi haqida ma’lumot ...................................................... 23 2.1. Ayiqtovondoshlar oilasi haqida umumiy ma’lumot ................................. 23 2.2. Qashqadaryo viloyatida tarqalgan Ayiqtovondoshlar oilasi vakillari .................................................................................................... 33 3. Qashqadaryo viloyatining tog‘ mintaqasida tarqalgan Ayiqtovondoshlar (Ranunculaceae) oilasiga mansub ayrim o‘simliklarining bioekologik xususiyatlari ........................................................................................................... 35 Xulosa lar ................................................................................................................ 52 Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati ..................................................................... 54 2

Kirish Qashqadaryo viloyati O‘zbekistonning janubida joylashgan o‘simliklar olamiga boy o‘lkalardan biri bo‘lib, uning tarkibiga turli xil hayot shakliga mansub o‘simliklar dunyosiga boy bo‘lishi bilan bir qatorda, ekologik jihatdan turli- tumanligi ham olimlar e’tiborini o‘ziga jalb qilib kelgan. O‘zbekistonda yovvoyi holda o‘sadigan o‘simliklar soni qariyb 4 150 ga yetdi. Shulardan 577 tasi shifobaxsh xususiyatga ega. Bular orasida jumhuriyatimiz hududida ma’lum sharoitlardagina uchraydigan yer sharining boshqa floristik viloyatlarida o‘smaydigan, fan olamida endem tur deb yuritiladigan 390 turi bo‘lib, ular Respublikamizning bebaho milliy boyligi hisoblanadi. Respublika hukumati ba’zi bir yovvoyi o‘simlik turlarini yig‘ishni tartibga solish maqsadida o‘simliklardan bir qancha turini O‘zbekiston “Qizil Kitobi”ga kiritishga qaror qildi. Qashqadaryo viloyati hududida ham keyingi yillarda qishloq xo‘jaligi va sanoat qurilishi ishlarining jadal sur’atda olib borilishi tabiatga, shu jumladan o‘simliklar olamiga ham o‘z ta’sirini ko‘rsatmoqda. Buning natijasida yovvoyi tabiatga bo‘lgan antropogen pressning kuchayishi tufayli juda kam uchraydigan endem va relikt (qadimgi davr florasiga oid turning ma’lum joylarda qoldiq holda saqlanayotganligi) turlar o‘sadigan sharoitlar o‘zlashtirilib, ularning tez orada butunlay yo‘qolib ketish xavfi tug‘ilmoqda. Ishning dolzarbligi. Bugungi kunda bioxilma-xillikni saqlash butun dunyo hamjamiyati oldida turgan muhim muammolardan biri bo‘lib qolmoqda. Bu borada Respublikamizda ham qator ishlar amalga oshirilmoqda. Qashqadaryo viloyatining tog‘ mintaqasi o‘simliklar qoplamida uchraydigan Ayiqtovondoshlar oilasiga mansub o‘simliklarni o‘rganib, ulardan ayrimlarining biоekologik xususiyatlarini aniqlash hamda sanoatda keng qo‘llanilishini o‘rganish dolzarb ahamiyat kasb etadi. Ishning maqsadi. Bitiruv malakaviy ishning maqsadi Qashqadaryo viloyatining tog‘ mintaqasi o‘simliklar qoplamida uchraydigan Ayiqtovondoshlar 3

oilasiga mansub o‘simliklarni o‘rganib, ulardan ayrimlarining biоekologik xususiyatlarini aniqlash hamda sanoatda keng qo‘llanilishini o‘rganishdan iborat. Ishning vazifalari. Yuqorida qayd etilgan maqsadlarni amalga oshirish uchun quyidagi vazifalar rejalashtirildi va bajarildi:  Qashqadaryo viloyatining fizik-geografik holatini (relyefi, iqlimi, dengiz sathidan balandligi, tuprog‘i, foydali qazilmalari) adabiyotlardan foydalanib o‘rganish;  Ayiqtovondoshlar oilasi haqida ma’lumotni adabiyotlardan foydalanib o‘rganish;  Qashqadaryo viloyatining tog‘ mintaqasida tarqalgan Ayiqtovondoshlar oilasi vakillarini aniqlash, ular orasidan Qizil Kitobga kiritilgan turlarini ajratish;  Qashqadaryo viloyatining tog‘ mintaqasida tarqalgan Ayiqtovondoshlar oilasiga mansub o‘simliklarni hayotiy shakllari bo‘yicha ajratish;  Qashqadaryo viloyatining tog‘ mintaqasida tarqalgan Ayiqtovondoshlar oilasiga mansub ayrim o‘simliklarining bioekologik xususiyatlari va sanoatda ishlatilishi o‘rganish. Ishning ahamiyati. Bitiruv malakaviy ishning ahamiyati shundan iboratki, ishda ko‘rsatib o‘tilgan o‘simliklarning xalq xo‘jaligidagi ahamiyati va sanoatda qo‘llanish usullari ko‘rsatilgan. Shu bilan birga ushbu bitiruv malakaviy ish Qashqadaryo viloyatining tog‘ mintaqasida tarqalgan Ayiqtovondoshlar (Ranunculaceae) oilasini floristik tahlil etishga yordamchi qo‘llanma bo‘lib xizmat qiladi. Bitiruv malakaviy ishni yozishda 6 jildli «Флора Узбекистана» (1941- 1962) asaridan, 4 jildlik «Ўзбекистон ўсимликлар қоплами» monografiyasidan, M.Nabievning «Ботаника атлас-луғати»dan keng foydalandik. Botanikaga oid nomenklaturalarni, zamonaviy sistematik birikmalari va o‘zgarishlarini O‘. Pratov, T. Odilovlarning asarlaridan (1991-2007) foydalangan holda bajardik. 4

Dorivor o‘simliklarni aniqlashda K.Xojimatov, I.Malsov, V.Karimov, A.Shomahmudov, X.Xolmatov, Z.Xabibov va N.Olimxo‘jaevlarning asarlaridan va usullaridan foydalandik . Bitiruv malakaviy ishning hajmi. Bitiruv malakaviy ish kirish, 3 bo‘lim, 16 paragraf, xulosalar va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. Bitiruv malakaviy ishning matni 57 betni tashkil qilib, unga 3 jadval va 13 ta rasm kiritilgan. Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatida 19 ta adabiyot keltirilgan. Bitiruv malakaviy ishga 1 jadval ilova qilingan. 5

1. Qashqadaryo viloyatining fizik-geografik tavsifi. Geografik o‘rni va relyefi. Qashqadaryo viloyati O‘zbekiston Respublikasining janubida joylashgan. U 37º58’ bilan 39º32’ sharqiy kenglik va 64º23’ bilan 67º42’ shimoliy uzunliklar orasida joylashgan. Maydoni 28,4 ming kv km. Qashqadaryo viloyati shimolda Samarqand, shimoli-g‘arbdan Buxoro, sharq va janubi-sharqdan Surxondaryo viloyatilari hamda janub va janubi-g‘arbdan Turkmaniston bilan chegaradosh. Qashqadaryo viloyatining tog‘ oldi mintaqasi — adirlar siniq-chaqiq jins qatlamlaridan tashkil topgan bo‘lib, ular neogen davri dengiz va quruqlik o‘zaro ta’sir jarayonining natijasidir. O‘rta Osiyo tog‘ oldi relyefining o‘ziga xos shakllari bo‘lgan adirlar yuzasi to‘rtlamchi davr lyoss va lyossimon yotqiziqlari bilan qoplangan. Kontinental hosilalar bo‘lmish adir zaminidagi konglomeratlarning qalinligi 100 m gacha yetadi. Qashqadaryo viloyatining tekislik qismi to‘rtlamchi davrning turli geologik asrlarida vujudga kelgan daryo yotqiziqlari shamol faoliyati natijasida to‘zg‘igan, qum va giltoshlar bilan qoplangan. Bu tog‘ jinslarining majmualari Qung‘irtog‘, Kosontog‘, Maymanoqtog‘ kabi tektonik tuzilmalarning yer yuzasiga yorib chiqqan burmalarida ko‘rinadi. Qarshi cho‘lining ayrim maydonlarida to‘lqinsimon relyef bo‘lishining sababi ham shundadir. Qashqadaryo viloyatining relyefi g‘arbdan sharqqa asta sekin balandlashib boradi. Qarshi qiya tekisligining Dengizko‘l botig‘i bilan tutash joyi dengiz sathidan 280 m baland bo‘lsa, sharqda Hisor tog‘larida balandlik 4 000 m dan ortiq. Undagi g‘arbiy yonbag‘ri tik bo‘lgan Hazrati Sulton cho‘qqisining balandligi 4 68 m bo‘lib, O‘zbekistonning eng baland nuqtasi hisoblanadi. Qashqadaryo viloyati hududida 3 relyef mintaqasini ajratish mumkin: tekislik, tog‘ oldi (adir) va tog‘-burmali relyefi. Tekislik 280-650 m oralig‘idagi gipsometrik pog‘onadagi Qarshi qiya tekisligi va Kitob-Shahrisabz botig‘ini o‘z ichiga oladi, maydon jihatidan viloyatning asosiy qismini ishg‘ol etadi. Qarshi qiya tekisligi Qizilqumning janubi- sharqiy chekkasi hisoblangan Sandiqli qumli cho‘l bilan Zarafshon va Hisor 6

tog‘larining etaklariga tutashib ketgan qariyb 1,3 mln ga maydonni o‘z ichiga oladi. 1. 1-rasm. Qashqadaryo viloyatining xaritasi . 7

G‘arbda Kitob-Shaxrisabz botig‘i va sharqda Hisor tizmasining janubi- g‘arbiy tarmoqlari — Yakkabog‘ tog‘lari adir mintaqasi yastanib yotibdi. Adirlar lyoss jinslari bilan qoplangan va usti taroshlangan, turli tomon yo‘nalishli yassi tepa marjonlaridir. G‘arbda lyoss qoplami 10-15 m bo‘lsa, sharqda tog‘ etaklarida 2-5 m ga tengdir. Qashqadaryo viloyatining shimolida Zarafshon tizmasining Chaqilqalon, Qoratepa va Ziyovutdin-Zirabuloq tog‘lari cho‘zilgan. Bu tog‘lar dengiz sathidan o‘rtacha 1 800-2 300 m balandlikka ega, yuqori nuqtasi 2 336 m (Zebon chuqqisi). Qoratepa tog‘lari sharqda Taxtaqoracha dovonidan (1 630 m) g‘arbda Jom botig‘igacha (600 m) davom etadi. Uning eng baland nuqtasi Kamqo‘ton tog‘idir (2 336 m). Qoratepa tog‘larining janubiy etaklarida unchalik tipik bo‘lmaga adirlar marjoni mavjud (Jom adirlari). Undan g‘arbda nisbiy balandligi 500-600 m bo‘lgan Zirabuloq tog‘larining Zindontog‘ cho‘qqisi 1 116 m balandlikka ega. Tuproqlari . Qashqadaryo viloyati yuzasining murakkab geomorfologik tuzilishi, tog‘ jinslari va iqlim sharoitlarining xilma-xilligi hamda inson xo‘jalik faoliyatining tarixiy va hududiy xususiyatlari tufayli Qashqadaryo viloyatida O‘zbekiston hududi uchun xos bo‘lgan deyarli barcha tuproq turlari tarqalgan. Viloyat hududida tuproq tiplari relyefi va gidrotermik (issiqlik va atmosfera yog‘inlarining taqsimlanishi) sharoitlarga bog‘liq holda g‘arbdan sharqqa tomon o‘zgaradi. G‘arbda Qarshi cho‘li doirasida cho‘l tuproqlari, biroz sharqroqda tog‘ oldi chala cho‘l zonasining bo‘z tuproqlariga o‘tadi. Qashqadaryo havzasining sharqiy va shimoli-sharqiy chekkasida balandlik zonalari bo‘ylab tuproqlar quyidan yuqoriga tomon o‘zgaradi. Cho‘l zonasining tuproqlari xilma-xil, ular dengiz sathidan balandligi 250-300 m gacha eng katta maydon (350 ming ga) taqirli tuproqlar tarqalgan bo‘lib, ular ba’zan taqirlar, cho‘l-qumli tuproqlar va qumloqlar bilan aralash holda uchraydi. Taqirli tuproqlar, asosan allyuvial qumoq-gilli va qumoq yotqiziqlarda, ayrim joylarda esa taqirli-qumoq yotqiziqlarda vujudga kelgan. 8

Qarshi cho‘li sharoitida tarqalgan taqirli tuproqlar chuchuk yoki kam minerallashgan sizot suvlari sathining ancha past joylashganligi sababli nisbatan kam sho‘rlangan. Bu tuproqlarda chirindining miqdori kam. Yuza qatlamda chirindining miqdori 0,65-0,8% ni, ba’zi hollardagina 1% ni, azotning miqdori 0,05% va fosforning miqdori 0,17-0,18% ni tashkil etadi va quyi qatlamlarga tomon ularning miqdori kamaya boradi. Shu boisdan ular birinchi navbatda o‘zlashtirila boshlandi. Viloyatning g‘arbiy kismida cho‘l-qumli tuproqlar keng tarqalgan. Cho‘l-qumli tuproqlar tog‘ oldi qiya tekisliklarda, qadimiy allyuvial yotqiziqli deltada qariyb 150 ming ga maydonni egallaydi. Cho‘l-qumli tuproqlar sur- qo‘ng‘ir va taqirli tuproqlarga o‘xshab, bu tuproqlarda efemerlar va efemeroid o‘simliklar o‘sadi, lekin bu tuproqlarda chirindining miqdori juda kam (0,3- 0,5 %), ozuqa beruvchi kimyoviy unsurlarga qambag‘al. Qashqadaryo viloyatining cho‘l zonasida keng tarqalgan (175 ming ga) tuproq tiplaridan yana biri sur-ko‘ng‘ir tuproqlar bo‘lib, ularning yuza qatlami qatqaloqli (1-6 sm), undan quyiroqda to‘q rangli mayin tuproq qatlami joylashgan. Quyi qatlamlar tomon borgan sari gipsning miqdori osha boradi va 0,5-2,5 m chuqurlikda suv o‘tkazmaydigan jinslarning qatlami joylashgan. Bu tuproqlarda azot va fosforning miqdori ham ko‘p emas. 25-30 sm gacha bo‘lgan yuza qatlamda chirindining miqdori 0,2-0,3% ni, azotning miqdori 0,015-0,05% va fosforning miqdori 0,155-0,095% ni tashkil etadi va quyi qatlamlarga tomon kamaya boradi. Qarshi cho‘lida o‘tloq tuproqlar ham uchrab, sizot suvlarining sathi yer yuzasiga yaqin joylashgan. Ularda qalin o‘simlik qoplami hosil bo‘ladi. O‘tloq tuproqlar cho‘l zonasining avtomorf tuproqlariga nisbatan chirindining ancha ko‘proq miqdoriga (0-2,0%) ega va turli darajada sho‘rlangan. Shu sababli o‘zlashtrilgan o‘tloq tuproqlarda sho‘rlanish zovurlar orqali kuchsizlantiriladi. Qarshi cho‘lining janubiy qismida qayrusti terrasalarida allyuvial yotqiziqlari va cho‘lning g‘arbidagi tog‘ oldi qiya tekisliklarida va Devxona 9

platosida allyuvial yotqiziqlarida cho‘l-qumli va sur-qo‘ng‘ir tuproqlar bilan aralashgan holda taqirlar uchraydi. Taqirlar tarkibida tuproq hosil bo‘lish jarayonining holatiga qarab 15-30 sm chuqurlikkacha gil ko‘p bo‘ladi, undan quyida ona jins qatlami boshlanadi. Taqirlar morfologik va litologik tuzilishi, tuzlarning qatlamlar bo‘yicha taqsimlanishi, sho‘rlanish sajiyasi va tuzlarning tarkibiga ko‘ra xilma-xildir. Qashqadaryo havzasining g‘arbiy qismida berk botiqlarda, pastqam joylarda, daryo vodiylarida sho‘rxoklar uchraydi. Ularning umumiy maydoni 42 ming km 2 dan ortiq. Sho‘rxoklar Qarshi chulida prolyuvial va allyuvial yotqiziqli soylar tubida, minerallashuv darajasi yuqori bo‘lgan sizot suvi yuzasiga yaqin joylashgan cho‘kmalarda uchraydi. Tog‘oldi chala cho‘l zonasi uchun bo‘z tuproqlar tipi xos bo‘lib, ular dengiz sathidan 250-300 m dan 1 200-1 400 m gacha balandliklarda, adirlarda va pastak tog‘larning yonbag‘irlarida tarqalgan. Qashqadaryo viloyati hududining qariyb 55% maydoni bo‘z tuproqlar hisoblanib, lalmikor yerlarning hammasi, obikor yerlarning deyarli 80% i bo‘z tuproqli yerlardir. Och tusli bo‘z tuproqlar Qashkadaryo havzasining o‘rta qismida dengiz sathidan 250 m dan 400 m gacha balandlikda joylashgan bo‘lib, bu tuproqlar lyoss va allyuvial-prolyuvial yotqiziqlaridan vujudga kelgan. Och tusli bo‘z tuproqlar tarqalgan rayonlarda xavoning yillik o‘rtacha harorati 16 ºC atrofida bo‘lib, yil davomida 200-300 mm miqdorida yog‘inlar (asosan qishda va bahorning boshida) tushadi. Bunday iqlim sharoitlarida qiyoq va qo‘ng‘irbosh ko‘p o‘sadigan o‘simlik qoplami mavjud bo‘ladi. Och tusli bo‘z tuproqlar nisbatan kam chirindili bo‘lib, ularning tarkibida chirindining miqdori Qarshi cho‘li sharoitida 0,8-1,7% ni tashkil etadi va quyi qatlamlarga tomon kamayib boradi (1 m chuqurlikda chirindining miqdori 0,1- 0,3% gacha kamayadi). 10

Bo‘z tuproqlar tarqalgan rayonlarda havoning yillik o‘rtacha xarorati 12-15 ºC ni, sovuq bo‘lmaydigan davr 190-210 kunni, yillik yog‘inlarning mikdori 300-400 mm ni tashkil etadi. Qashqadaryo viloyatining o‘zlashtirilmagan bo‘z tuproqli yerlarida chimli qatlamlarda chirindining miqdori 3% gacha yetadi. Bunday yerlardagi tuproqlar azotga ancha boy bo‘lib, uning miqdori chimli qatlamda 0,194%, bu qatlamdan pastda esa 0,116% ni tashkil etadi. Bo‘z tuproqlar obikor dehqonchilikda foydalanilganda ularda chirindi va azotning miqdori keskin kamayadi, shu sababli asl bo‘z tuproqli yerlardan foydalanilganda organik va mineral o‘g‘itlardan (azot va fosfor) foydalanish va almashlab ekish qoidasiga rioya qilish lozim. To‘q tusli bo‘z tuproqlar tog‘ oldi adirlarida, tog‘larning yonbag‘irlarida 800-900 m dan 1 200-1 400 m balandliklarda tarqalgan. Bu yerlarda havoning yillik o‘rtacha harorati 10-12 ºC, yillik yog‘inlarning mikdori 400-500 mm ni tashkil etadi. To‘q bo‘z tuproqlar tarqalgan joylarda ham o‘simlik qoplami asosan o‘t va boshoqli o‘simliklardan iborat, balandroqda buta va daraxtlar (bodom, olcha, do‘lana va b.) o‘sadi. Bunday tuproqlarning chimli qatlamida chirindining miqdori 2,5-3,5% bo‘lib, ayrim joylarda 4,5% gacha yetadi. To‘q bo‘z tuproqlarda sharoitlari va relyefi obikor dexqonchilik uchun noqulay bo‘lganligi sababli bu yerlarda lalmi ekinlar (bug‘doy, arpa, no‘xat va b.) yetishtiriladi va bog‘dorchilikni rivojlantirish maqsadga muvofiq. Tog‘ oldi chala cho‘l zonasida bo‘z tuproqlardan tashqari daryo vodiylarining allyuvial yotqiziqli terrasalarida va prolyuvial-allyuvial yotqiziklaridan tashkil topgan tekisliklarda tuproqlarning gidromorf qatoriga mansub bo‘lgan o‘tloq, botqoq-o‘tloq va botqoq tuproqlar uchraydi. Kitob- Shahrisabz botig‘idagi Oqsuv, Tanxozdaryo, Yakkabog‘daryo kabi daryolarning sizot suvlari yuzaga yaqin joylashgan (1,5-3,0 m) terrasalarda va qayrlarida shu xildagi tuproqlar tarqalgan. 11

Tog‘ oldi zonasidan yuqorida o‘rtacha balandlikdagi va baland tog‘larning yon bag‘irlarida 1 200-1 400 m dan yuqorida jigar rang tog‘- o‘rmon va och tusli ko‘ng‘ir tuproqlar joylashgan. Jigarrang tog‘-o‘rmon tuproqli zonada havoning yillik o‘rtacha xarorati 8 ºC dan 12 ºC gacha, yillik yog‘inlarning miqdori 500 mm dan 800 mm gacha bo‘ladi. Bu muhit o‘t o‘simliklari hamda butalar va past bo‘yli daraxtlarning (asosan archa) o‘sishiga imkon beradi. Jigarrang tog‘-o‘rmon tuproqlarida chirindining miqdori tog‘ yonbag‘rining ekspozitsiyasi va yuzaning qiyaligiga bog‘liq holda 3,0% dan 11% gacha, tuproq qatlamining qalinligi esa 30-40 sm dan 70-100 sm gacha yetadi. Bu tuproqlar batamom sho‘rlanmagan, lekin yonbag‘irlar qiyaligining katta bo‘lganligi sababli tuproq tarqalgan 70% ga yaqin maydonlar o‘rtacha va kuchli darajada eroziyaga uchragan. Qashqadaryo viloyati hududida och tusli qo‘ng‘ir tuproqlar (qoyalar va toshloqzorlar bilan birgalikda) 83 ming ga maydonni ishg‘ol etib, bu tuproqlarda chirindining miqdori tog‘ yonbag‘irlari ekspozitsiyasiga bog‘liq. Quyosh nurlari ko‘p tushadigan yonbag‘irlarda uning miqdori 3-5% ni, kam tushadigan yonbag‘irlarda esa 5-7% ni tashkil etadi. Quyi qatlamlarga tomon chirindining miqdori kamaya boradi va 90-100 sm chuqurlikda uning miqdori 1% dan oshmaydi. Dehqonchilik qilinadigan yerlarda tuproq hosil bo‘lishi sharoitlari ancha o‘zgaradi. Sug‘oriladigan yerlarning tuproqlarida qalinligi 1 m va undan ortiq bo‘lgan o‘ziga xos agroirrigatsiya qatlami hosil bo‘ladi. Shu sababli O‘zbekistonlik tuproqshunoslar cho‘l zonasining sug‘oriladigan yerlarida o‘tloq-voha, taqirli-voha va botqoq-voha tuproq tiplarini, tog‘ oldi zonasining sug‘oriladigan yerlarida esa o‘tloq-voha, botqoq-voha va bo‘z tuproqli-voha tuproq tiplarini ajratadilar. Ichki suvlari. Qashqadaryo viloyati hududida O‘zbekistonning nisbatan yirik daryo tizimlaridan biri bo‘lgan Qashqadaryo havzasi joylashgan. Suv yig‘ilish maydoni 8 780 km 2 bo‘lgan Qashqadaryo havzasi shimol va shimoli- 12

sharqda Zarafshon, sharqda Hisor tizmalarining g‘arbiy tarmoqlari bilan o‘ralgan bo‘lib, g‘arbda u Qarshi cho‘li bilan tutashib ketgan. Qashqadaryo havzasining deyarli barcha daryolari tog‘lardan boshlanadi. Havzaning eng uzun daryosi Qashqadaryo (332 km) bo‘lib, u Zarafshon tizmasi g‘arbiy tarmog‘ining janubiy yon bag‘ridan 3 000 m balandlikda boshlanadi. Tog‘lardan chiqqandan so‘ng Qashqadaryoga chap tomondan Hisor tizmasining shimoli-g‘arbiy va g‘arbiy tarmoqlaridan boshlanadigan Jinnidaryo (uzunligi 61 km, suv yig‘iladigan havzaning maydoni 367 km 2 ), Oqsuv (uzunligi 115 km, suv yig‘adigan havzasining maydoni 1 050 km 2 ), Tanxozdaryo (uzunligi 104 km bo‘lib, suv yig‘adigan havzasining maydoni 459 km 2 ), Yakkabog‘daryo, G‘uzordaryo kabi irmoqlar qo‘shiladi. 1. 1-jadval Qashqadaryo va uning irmoqlarining gidrologik ko‘rsatkichlari Daryoning nomiUzunligi, km Boshlanadigan jo- yining absolyut balandligi, m Suv yig‘adigan havzasining maydoni, km2 Suv yig‘adigan havzasining o‘rta-cha balandligi, m O‘rtacha yillik suv sarfi, m3/sek O‘rtacha oqim modeli, l/sek*km Qashqadaryo 332 3 000 8 780 1 823 5,60 12,0 Jinnidaryo 61 2 600-3 000 367 1 573 1,50 4,2 Oqsuv 115 4 000-4 300 1 050 2 444 12,30 14,6 Tanxozdaryo 104 3 500 459 2 170 4,23 10,1 Yakkabog‘dary o 108 4 000 1 060 2 702 6,73 13,4 G‘uzordaryo 86 2 500-3 400 3 220 1 532 5,90 1,9 Suvining ko‘pligi jihatidan havzaning ikkinchi daryosi bo‘lgan Yakkabog‘daryo (uzunligi 108 km, havzasining maydoni 1 060 km 2 ) Hisor tizmasining janubi-g‘arbiy tarmoqlarida 4 000 m balandlikda Qizilsuv daryosi nomi bilan boshlanadi va tog‘lardan chiqishi bilan Qashqadaryoga yetmasdan ikkita tarmoqqa bo‘linib ketadi. 13

Qashqadaryoning oxirgi chap irmog‘i G‘uzordaryodir (uzunligi 86 km, havzasining maydoni 3 220 km 2 ). G‘uzordaryo Katta O‘radaryo va Kichik O‘radaryoning qo‘shilishidan hosil bo‘ladi. Qashqadaryo va uning asosiy irmoqlari oqimining ko‘rsatkichlari 1.1- jadvalda berilgan. Yillik oqimning katta qismi (60% dan ko‘prog‘i) mart-iyun oylariga, qishloq xo‘jalik ekinlari vegetatsiya davrini sug‘orish talab qilinadigan iyul-avgust oylariga esa 11-28% to‘g‘ri keladi. Qashqadaryo havzasining tog‘li qismida hammasi bo‘lib bir yilda 1,6 mlrd m 3 ga yaqin miqdorda oqim hosil bo‘ladi. Daryolarning suvlaridan yozda ekin ekiladigan maydonlarni sug‘orish maqsadida bahorgi toshqin suvlarni to‘playdigan 13 ta suv ombori qurilgan. Bundan tashqari, Amudaryo suvlaridan Qarshi cho‘lining o‘zlashtirilgan yerlarini sug‘orish maqsadida suv sig‘imi 1,5 mlrd m 3 bo‘lgan Tallimarjon suv ombori qurilgan va foydalanilmoqda. Iqlimi. Viloyatning iqlimi keskin kontinental, tekislik qismida yoz fasli 155 – 160 kunga, tog‘ zonasida esa 80 – 90 kunga teng. Quyoshning balandligi dekabrda 27-29º, iyunda 73-75º ni tashkil etib, radiatsiyasining yillik balansi 67,1 kkal/sm 2 atrofida. Atmosfera sirkulyatsiyasi yil davomida almashinib turganligi sababli ob-havosi ham yil davomida o‘zgarib turadi. Qishda Osiyo antitsikloni ta’sirida mo‘tadil mintaqalarning kontinental havo massalari o‘z ustunligini namoyon qiladi va uning ta’sirida o‘zgaruvchan, nisbatan salqin, yog‘ingarchiliklar olib keluvchi siklonlar shakllanadi. Bahor oylari uchun beqaror ob-havo xos bo‘lib, siklon jarayonlari faollashganligi sababli yog‘inlarning katta qismining tushishi viloyatning adir va tog‘ zonasi uchun xos. Yozda havo ochik, yog‘in yog‘maydi. Faqat tog‘li zonalarda yog‘inlar yog‘ishi kuzatiladi. Uzoq (6-8 oy) davom etadigan yoz oylarida havoning kuchli isshi natijasida Turon quruq tropik havosi tarkib topadi va O‘rta Osiyodagi singari Qashqadaryoda ham past bosimli havo qatlami vujudga keladi. Buning oqibatida 14

shimol va g‘arbdan havo massalari kirib keladi. Lekin ularning pastki qatlami tezda isib ketishi natijasida kondensatsiyalanish jarayoni sodir bo‘lmaydi. Kuzning birinchi yarmida ham issiq ob-havo kuzatilib, uning yillik o‘rtacha harorati viloyatning dengiz sathidan 500-600 m gacha balandlikda joylashgan tekislik va tog‘ oldi hududlarida shimolda 15 ºC (Kitob), janubda 16,1 ºC (G‘uzor) bo‘lib, sharqqa tomon relyefning balandlashib borishiga bog‘liq holda pasayadi. 1 000 m balandlikda o‘rtacha yillik harorat viloyatning shimolida 13 ºC, janubida 14 ºC, 1 500 m balandlikda 11-12 ºC, 2 000 m balandlikda esa 9-10 ºC ga teng. 1. 2-jadval Qashqadaryo viloyatida havo haroratining yillik yo‘nalishi, (º C hisobida) Meteorolo- gik stansiya Oylar I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII Qarshi 0,2 3,6 9,4 15,7 22,0 26,0 28,8 26,6 20,4 13,6 7,5 3,2 Qamashi 0,8 4,1 9,7 15,3 21,6 27,0 29,5 27,9 22,5 15,2 8,6 3,8 Kitob 0,8 3,6 9,0 15,0 20,6 25,1 28,0 26,7 20,6 14,1 8,6 4,4 G‘uzor 1,9 5,1 10,2 16,0 22,3 27,1 29,4 28,3 22,8 16,3 9,6 4,7 Dehqonobod 0,6 3,6 8,7 14,3 20,8 26,1 28,4 27,3 21,3 14,5 8,1 3,8 Qishdagi eng sovuk yanvar oyida o‘rtacha xarorat shimolda +0,2 ºC bo‘lsa, janubda +1,9 ºC, yozda eng issik oy iyulda shimolda +28 ºC, janubda +29,5 ºC ni tashkil etadi. Yillik o‘rtacha xarorat shimolda +14,7 ºC ga, janubda +16,1 ºC ga tengdir ( 1. 2-jadval). Haroratning o‘rtacha yillik amplitudasi (eng sovuk oy bilan eng issik oy xaroratlar farki) tekisliklarda 25-30 ºC, tog‘larda 20-25 ºC bo‘ladi. Bu ko‘rsatkich bo‘yicha Qashqadaryo viloyati tipik kontinental iqlimga ega. Sovuq qishlar nisbatan kam bo‘lsada (20 – 30 yilda 1 marta), haroratning absolyut minimumi –22 ºC dan –29 ºC gacha pasayishi mevali daraxtlar va toklar uchun xavflidir. Sovuq bo‘lmaydigan davr o‘rta xisobda 226 – 228 kunga teng. Bu davrda sutkalik harorat 10 ºC dan yuqori bo‘ladi. 15

Havoning nisbiy namligi yoz oylarida ancha kam, qish mavsumida haroratning pasayishi va yog‘ingarchiliklar bo‘lishi tufayli bir muncha oshadi. Bir qancha joylarda havoning o‘rtacha nisbiy namligi 40-45%. Qarshi cho‘lida u atigi 30-34% atrofida bo‘ladi. Yillik yog‘in miqdorining taqsimlanishi relyef bilan uzviy bog‘liq. Eng kam yog‘in miqdori viloyatning g‘arbiy qismidagi tekisliklarga to‘g‘ri keladi. Sharqqa tomon balandlikning orta borishi bilan yillik yog‘inlarning miqlori ham sezilarli darajada orta boradi. Viloyatning shimoliy va markaziy rayonlarida 200-250 m dan 350-370 m gacha bo‘lgan balandliklarning har 100 m ida yog‘in miqdori 34 mm ga, janubiy rayonlarda esa 18-19 mm ga ko‘payib boradi. 350-370 m dan 600-650 m gacha bo‘lgan balandliklarda shimolda har 100 m da 50-55 mm ga, markaziy rayonlarda 90-100 mm ga va janubda 30-31 mm ga, 600-650 m dan balandda yog‘inlarning miqdori har 100 m da 50-60 mm ga ko‘paya boradi ( 1. 3-jadval). Yog‘ingarchilik yil davomida notekis taqsimlanadi. Tog‘li va tog‘ oldi mintaqalarida yog‘inning asosiy qismi bahor (mart-may) oylarida tushadi. Yillik yog‘in miqdorining 45-50% bahor, 37-40% qish (dekabr-fevral), 10-15% kuz (sentabr-noyabr) va atigi 2-3% yoz (iyun-avgust) oylariga to‘g‘ri keladi. 1. 3-jadval Qashqadaryo viloyatida yillik o‘rtacha yog‘in miqdori, mm. Meteorologik stansiya Dengiz sathidan balandligi, m Yog‘in miqdori Meteorologik stansiya Dengiz sathidan balandligi, m Yog‘in miqdori Muborak Koson Qarshi Qamashi Chiroqchi Yakkabog‘ 28 340 378 520 543 575 131 199 17 327 386 364 Kitob Varganza Hazrati Bashir G‘uzor Dehqonobod 658 817 1 108 524 74 545 496 636 285 277 Bahor va yoz oylarida esadigan issiq va quruq shamollar — garmselda chang ko‘tariladi, havo xiralashadi. Bunday tabiiy hodisalar yiliga o‘rta hisobda tekisliklarda 4-10 marta sodir bo‘ladi. O‘simliklar olami. Qashqadaryo viloyati o‘simliklar qoplamining 16

shakllanishi va tarqalishida hududning geologik tuzilishi, tarixiy taraqqiyoti, geografik o‘rni va hozirgi tabiiy sharoiti asosiy ahamiyat kasb etadi. O‘simlik turlarining tarqalishida relyef, tuproq va iqlim sharoiti muhim omillardan hisoblanadi. Qashqadaryo viloyatining tabiiy florasi 1 200 ga yaqin yuksak o‘simlik turlaridan tashkil topgan bo‘lib, ularning 106 turi oziq-ovqat va chorvachilikda yem-xashak sifatida ishlatiladi, 138 turi qimmatbaho dorivor, 26 turi efir moyli, 61 turi asal beruvchi, 62 turi oshlovchi, 53 turi bo‘yoq beruvchi, 19 turi saponinli (oshlovchi) o‘simliklardir. Viloyat florasi tarkibida manzarali, vitaminli va tolali o‘simliklar ham uchraydi. Geobotanik jihatidan rayonlashtirishning yangi sxemasida O‘zbekiston hududi Osiyo cho‘llar viloyatining Orol-Kaspiy, Kaspiyorti va Janubiy Turkiston provinsiyalariga kiritiladi. Qashqadaryo viloyatining hududi shu sxemaga ko‘ra Kaspiyorti provinsiyasining Janubiy Qizilqum okrugiga (Sandiqli cho‘li) va Janubiy Turkiston provinsiyasining Zarafshon (Qoratepa tog‘lari va Qarnob cho‘li), Qashqadaryo (Qarshi cho‘li) va Janubi-g‘arbiy Hisor (Hisor tizmasining tog‘lari, tog‘ oldi adirlari va botiqlari) okruglariga kiradi. Qashqadaryo viloyatining o‘simlik qoplamini, asosan efemerlar (qisqa muddatli vegetatsiyaga ega bo‘lgan bir yillik o‘simliklar), efemeroidlar (qisqa muddatli vegetatsiyaga ega bo‘lgan, biroq ildizi orqali qayta rivojlanadigan ko‘p yillik o‘simliklar), kserofitlar (uzoq qurg‘oqchilikka bardosh beradigan cho‘l o‘simliklari), galofitlar (sho‘rlangan yerlarda va sho‘rxoklarda o‘sadigan sho‘rsevar o‘simliklar) va psammofitlar (qumlarda o‘sadigan o‘simliklar) tashkil etadi. Q. Z. Zokirov va S. M. Mustafayev (1982) Qashqadaryo viloyatini o‘z ichiga oladigan Janubiy O‘zbekistonda dengiz sathidan 500 m gacha bo‘lgan joylarni cho‘l, 500 m dan 1 200-1 600 m gacha bo‘lgan joylarni adir, 1 200- 1 500 m dan 2 700-2 800 m gacha bo‘lgan joylarni tog‘ va 2 700-2 800 m dan yuqoridagi joylarni yaylov mintaqasiga kiritadi. 17

Cho‘l mintaqasiga Qashqadaryo viloyatining g‘arbiy qismini band etgan Qarshi cho‘li va unga sharqda tutashgan tog‘ oldi tekisliklari, Sandiqli va Qarnob cho‘llari kiradi. Cho‘l mintaqasining o‘simlik qoplamida qandim ( Calligonum comosum L .), shuvoq ( Artemisia tenuisecta ), efemerli chirmovuqlarning assotsiatsiyalari ( Cuscuteta ) ustunlik qiladi. Relyefning pastqam joylarida shuvoqlar ( Artemiseta ) va sho‘ralar ( Chenopodeta ) o‘sadi. Bu mintaqaning qumli cho‘llarida ko‘chma qumlarga moslashgan psammofit o‘simliklar — qandim ( Calligonum comosum L .), quyonsuyak ( Ammodendron conollyi Bge .), qizil qandim ( Calligonum aphyllum ( Pall .) Gürke .), mustahkamlangan qumlarda esa shuvoq ( Artemisia tenuisecta ), iloq ( Carex physoides MB .), qora saksovul ( Haloxylon aphyllum ( Minkw .) Iljin .), efemerlardan qirqqiz, qumtarin ( Corispermum lehmannuanum Bge .), efemeroidlardan chayir ( Andropogon ischaemum L .), urg‘ochiselin ( Aristida pennata Trin .), iloq ( Carex physoides MB .), tuyapaypoq ( Convolvulus fruticosus Pall .) o‘sadi. Qarshi cho‘lining ichki tekisliklari uchun efemer va efemeroid o‘simliklardan cherkez ( Salsola richteri Karel .), singren ( Astragalus villosissimus Bge .), isiriq ( Peganum harmala L .), oq chitir ( Chorispora tenella ( Pall .) DC .), butalardan yulg‘un ( Tamarix hispida Willd .), qora saksovul ( Haloxylon aphyllum ( Minkw .) Iljin .) va boshqa o‘simliklar xosdir. Bundan tashqari, cho‘lning kam sho‘rlangan joylarida pashmak ( Salsola leptoclada Grand ), sho‘ra ( Chenopodium murale L .), tereskan ( Eurotia eversmanniana stschegl .), dastorbosh ( Achillea filipendulina lam ), kuchli sho‘rlangan yerlarida esa qora sho‘ra ( Salicornia herbacea L .), sho‘rajriq ( Aeluropus litoralis ( Gouan ) Parl .), qizilmiya ( Glycyrrhiza glabra L .) va oqbosh ( Karelinia caspica ( Pall .) Less .) uchraydi. Cho‘l mintaqasining daryo havzalarida, vodiylarida va botiqlarida ajriq ( Cynodon dactylon ( L .) Pers .), yantoq ( Alhagi sparsifolia Shap .), qizilmiya ( Glycyrrhiza glabra L .) kabi o‘simliklar o‘sadi. Daryo vodiylarining botqoq 18

tuproqli joylarida esa qamish ( Phragmites communis Trin .), lux ( Typha angustifolia L .), qiyoq ( Schoenoplectus mucronatis ( L .) Pall .), bug‘doyiq ( Agropyron repens L .) kabi o‘simliklar tarqalgan. Adir mintaqasiga Qashqadaryo viloyatining G‘uzor, Dehqonobod, Qamashi, Yakkabog‘, Kitob, Shaxrisabz va Chiroqchi tumanlarining tog‘ oldi tekisliklari va qirlari kiradi. Bu zonaning asosiy o‘simliklari rang ( Carex pachystylus Gay .) va qo‘ng‘irboshdan ( Poa bulbosa L .) iborat. Ulardan tashqari, tuproq sharoitlariga bog‘liq holda qo‘ziquloq ( Phlomis thapsoides Bge .), oqquray ( Psoralea drupacea Bge .), karrak ( Cousinia microcarpa Boiss .), cho‘lyalpiz ( Ziziphora teniuor L .), mingbosh ( Convolvulus subhirsutus Rgl . et Schmalh .), chitir ( Malcolmia hispida Litv .) va boshqa o‘simliklar o‘sadi. Toshloq joylarda yovshan ( Artemisia diffusa H. Krasch .), sho‘rlangan tuproqli yerlarda bir yillik sho‘ralar ( Chenopodeta ) uchraydi. Adir mintaqasi o‘simlik dunyosiga boyligi hamda dehqonchilik va chorvachilik uchun qulayligi bilan ajralib turadi. Tog‘ zonasi viloyatning sharqiy, janubi-sharqiy va shimoli-sharqiy qismini egallaydigan Hisor va Zarafshon tizmalarining tarmoqlarini ishg‘ol qiladi. Tog‘ zonasining o‘simliklari bug‘doyiq, shuvoq-chalov-betaga, butali va daraxtli formatsiyalardan iborat bo‘lib, ular chala dashtlar va har xil o‘tli quruq dashtlarni hosil qiladi. Tog‘ zonasining daraxt va buta o‘simliklari tikanli butazorlarni, archazorlarni va bargini to‘kadigan tog‘ o‘rmonlari va butazorlarini hosil qiladi. Tikanli butalar tog‘larning quyi va o‘rtacha balandliklarida tarqalgan bo‘lib, ularga na’matak ( Rosa maracandica Bge .), bodomcha ( Amygdalus spinosissima Bge .), uchqat ( Lonicera nummulariifolia J. et Sp .), zirk ( Berberis integerrima Bge .), olma ( Malus domestica Borkh .), jiyda ( Elaeagnus orientalis L .) va boshqa tikanli butalar kiradi. Tikanli butalarning pastki yarusida yo‘ng‘ichqa ( Medicago sativa L .), esparset ( Onobrychis 19

vicofolia Scop .), oqquray ( Psoralea drupacea Bge .), taktak ( Hordeum bulbusum L .), qiltiq ( Taeniatherum crinitum ( Schreb .) Nevski ) va boshqa o‘simliklar tarqalgan. Archazorlar tog‘ zonasining o‘rta va yuqori qismlarida tarqalgan. Hisor tizmasining Yakkabog‘ va Dehqonobod tumanlari hududidagi tog‘larida hamda Qoratepa tog‘larining janubiy yonbag‘irlarining yuqori qismida qoraarcha ( Juniperua seravschanica Kom .) o‘sadi. Bu archazorlarning pastki yarusida butalardan — uchqat ( Lonicera nummulariifolia J. et Sp .), zarang ( Acer semenovii Rgl .), na’matak ( Rosa maracandica Bge .), o‘tsimon o‘simliklardan esa taroqbosh ( Bromus danthoniae Trin .), lola ( Tulipa greigii Rgl .) va boshoqli efemerlar o‘sadi. Tog‘ zonasining yuqori qismida, Hisor va Zarafshon tizmalarining o‘rtacha balandlikdagi tog‘larida (Katta va Kichik O‘radaryo oralig‘ida, Qashqadaryo boshlanadigan tog‘larda) savrarcha ( Juniperus semiglobosa Rgl .) o‘sadi. Bu yerdagi archazorlarning quyi yarusi butalardan (bodom — Amygdalus bucharica Korsh ., pista — Pistacia vera L .) va o‘tsimon o‘simliklardan (qo‘ng‘irbosh — Poa bulbosa L ., lola — Tulipa greigii Rgl ., yalpiz — Mentha asiatica Boiss . va b.) iborat. Zonaning yuqori qismida va, shuningdek, subalp o‘tzorlarida o‘rikarcha ( Juniperus turkestanica Kom .) o‘sadi. Bunday archazorlar, ayniqsa, Tanxozdaryo, Yakkabog‘daryo va Oqsuv daryosi havzalarining yuqori qismida ancha katta maydonlarda tarqalgan. Ularning quyi yarusida zirk ( Berberis integerrima Bge .) va bodom ( Amygdalus bucharica Korsh .) butalari, kiyko‘t ( Ziziphora pedicellata Pazij .), zira ( Bunium persicum ( Boiss .) K. Pol .), tog‘piyoz ( Allium pskemense B. Fedtsch .), shirach ( Eremurus regelii Vved .) va boshqalar o‘sadi. Bargini to‘kadigan tog‘ o‘rmonlari va butazorlarning tarkibini yong‘oq ( Juglans regia L .), olma ( Malus domestica Borkh .), zarang ( Acer semenovii Rgl .), bodom ( Amygdalus bucharica Korsh .), pista ( Pistacia vera L .), zirk (Berberis integerrima Bge.) kabi daraxtlar va butalar tashkil etadi. Tabiiy 20

yong‘oqzorlar Hisor tizmasining Yakkabog‘ va Dehqonobod tumanlaridagi tog‘larining janubga qaragan yonbag‘irlarida tarqalgan. Zarang ( Acer semenovii Rgl .), pista ( Pistacia vera L .), bodom ( Amygdalus bucharica Korsh .), zirk ( Berberis integerrima Bge .) va olma ( Malus domestica Borkh .) kabi daraxt va butalar tog‘larning dengiz sathidan 800 m dan 2000 m gacha va undan yuqorida janubga qaragan yonbag‘irlarida tarqalgan. Yaylov zonasiga Hisor tizmasining dengiz sathidan 2800-3000 m dan yuqori qismlari kiradi. Bu yerlarning relyefi kuchli parchalangan. Ayrim joylarda muzliklar uchraydi. 3-4 m qalinlikdagi qor qoplami hosil bo‘ladi. Zonaning ancha maydoni toshloqlardan iborat. O‘simliklarning vegetatsiya davri 50-110 kundan oshmaydi. Bu yerdagi o‘simliklar qoplamini, asosan subalp va alp o‘tloqlari tashkil etadi. Subalp o‘tloqlarida yovvoyi suli ( Avena trichophylla C. Koch .), mushukquyruq ( Alopecurus pratensis L .) va boshqa o‘simliklar o‘sadi. Erbahosi ( Gentiana olivieri Gris .), qoqio‘t ( Taraxacum officinale Web .), binafsha ( Viola isopetala Juz .), chuchmoma ( Ixiolirion tataricum ( Pall .) Herb .) va yostiqsimon o‘simliklar alp o‘tloqlarining asosini tashkil etadi. Qashqadaryo va uning asosiy irmoqlarining ayrim joylarda to‘qay o‘simliklari tarqalgan. To‘qaylarda daraxt va butalardan — jiyda ( Elaeagnus orientalis L .), yulg‘un ( Tamarix hispida Willd .), jing‘il ( Tamarix laxa Willd .), o‘simliklardan esa ajriq ( Cynodon dactylon ( L .) Pers .), qirqbo‘g‘im ( Equisetum arvense L .) va boshqalar o‘sadi. Qashqadaryo viloyatida xalq xo‘jaligining turli sohalarida kishilar ehtiyojini qondirish uchun madaniy o‘simliklar ham ko‘p o‘stiriladi. Bu o‘simliklarga sug‘oriladigan va lalmi yerlarda yetishtiriladigan texnika ekinlari (paxta, makkajo‘xori, qandlavlagi, kartoshka va b.), bug‘doy, arpa, no‘xat, mosh, loviya va boshqalar kiradi. Bundan tashqari, sabzavot va mevali hamda manzarali o‘simliklar ekiladigan maydonlar ham ancha katta. Keyingi yillarda viloyatda katta maydonlarning o‘zlashtirilishi ko‘plab noyob o‘simlik areallarining qisqarishiga sabab bo‘ldi. Qumli cho‘llarda 21

geologik qidiruv ishlarining olib borilishi ko‘chma qumlar florasining nobud bo‘lishiga sabab bo‘lmoqda. Bu esa o‘z navbatida, qumlarning ko‘chishini tezlashtirmoqda. O‘zlashtirilgan yerlarda yer osti suvlarining ko‘tarilishi zovurlar qazishni taqozo etmoqda. Bu zovurlar atrofida va yer osti suvlari ko‘tarilgan joylarda qamishzorlarning yangi areallari paydo bo‘lmoqda, sho‘rsevar o‘simliklardan sho‘ra ( Chenopodium murale L .), qizilmiya ( Glycyrrhiza glabra L .) kabilar keng tarqalmoqda. 22

2. Ayiqtovondoshlar oilasi haqida ma’lumot. 2.1. Ayiqtovondoshlar oilasi haqida umumiy ma’lumot. Ayiqtovondoshlar oilasi o‘z ichiga 50 turkum va 2000 dan ortiq turlarni oladi. Ularning aksariyati yer sharining mo‘tadil va sovuq mintaqalarida o‘sadi. Ayiqtovondoshlar barcha qit’alarda, shimoldagi tropiklardan tashqari yerlarda ayniqsa keng tarqalgan. Golarktik floristik viloyatda ularning eng ko‘p turkum va turlari uchraydi. Uning hududidagi Sharqiy Osiyo floristik viloyatining o‘zida barcha turkumlarning uchdan ikki qismi (36 turkum, shulardan 11 turkum faqat shu viloyatda) mujassamlangan, 28 turkum esa Sirkumboreal floristik viloyatda uchraydi. Arktikada turlar va turkumlar unchalik ko‘p emas, biroq ular mahalliy floraning muhim qismi hisoblanadi. Tropik va subtropiklarda ayiqtovonlar undan ham kamroq bo‘lib, asosan tog‘larda o‘sadi. Shu yerlarda endem turkumlar ham tarqalgan. Shunday qilib, aksariyat ayiqtovonlar mo‘tadil va salqin iqlimni, ko‘p turlari zax yerlarni xush ko‘radi. Bu oilaning suvda o‘sadigan turlari ham ko‘p. Ko‘llar, daryo va ariqlarda suv ayiqtovoni uchraydi. Caltha turkumining vakillari suvli sharoitlarda o‘sib, ularning ayrim turlari suzuvchi poyaga ega. Shu bilan birga oilaning quruq yerlarda o‘sadigan vakillari ham mavjud. Ko‘pchilik turlar cho‘llar va chala cho‘llarda o‘sadi. Ayiqtovondoshlarning ko‘pchilik turlari ko‘p yillik o‘tlar, biroq ular orasida bir va ikki yillik o‘tlar hamda butalar ham uchrab turadi. Ildizpoyasi asosan simpodial (kam hollarda monopodial) bo‘lib, yangi yer osti novdalarning bo‘g‘in oralig‘i qisqarganda hosil bo‘ladi. Bo‘g‘in oralig‘i uzun bo‘lsa unda stolon hosil bo‘ladi ( Anemone , Ranunculus , Thalictrum , Trautvetteria , Isopyrum , Coptis ). Odatda yer osti hosilalarining ma’lum tipi — ildizpoya yoki stolon — tur uchun o‘zgarmas bo‘lsa ham, ayrim vaqtlarda istisnolar kuzatilib turadi (masalan, Anemone flaccida ning ham ildizpoyali, ham stolonli vakillarini uchratish mumkin). Ayrim turlarda zaxira g‘amlovi yo‘g‘on ildizlar uchraydi (masalan, Ranunculus illiricus da tuganaksimon ildizlar bor). Ba’zan g‘amlash vazifasini poyaning pastki yo‘g‘onlashgan qismi bajaradi ( R. bulbosum ). R. ficaria da ikki xildagi kurtak — 23

ildizlaridagi (tuganaksimon yo‘g‘onlashgan qo‘shimcha ildizlarda) va barg qo‘ltiqlaridagi kurtaklar mavjud. Ularning har ikkalasi vegetativ ko‘payishga xizmat qiladi. Poyaning yog‘ochlanishi faqat Clematis da va unga yaqin bo‘lgan himolaydagi turkum Archiclematis da kuzatiladi. Ayiqtovondoshlarning barglari poyada ko‘pincha ketma-ket, kam hollarda qarama-qarshi, joylashadi. Ular oddiy, bo‘lingan yoki bo‘lmali, yaprog‘i barmoqsimon, kam hollarda patsimon qirqilgan, ba’zan butun bo‘ladi. Ildiz oldi barglarining bandi ko‘pincha uzun, poyadagilariniki kalta. Gullari shingildan tortib supurgisimongacha bo‘lgan uchki to‘pgullarga yig‘ilgan, kam hollarda yakka. Ular ikki jinsli, ayrim hollarda bir jinsli, spiralsimon, spirotsiklik yoki siklik, aktinomorf yoki kam hollarda zigomorf ( Delphinium , Consolida , Aconitum ). Gul bandi odatda yaxshi rivojlangan, ayrim hollarda juda uzun bo‘ladi ( Myosurus ). Ayiqtovondoshlarning gullari turli ranglarda bo‘ladi: oqdan ( Anemone nemorosa ) ko‘kgacha ( Hepatica , Aconitum , Delphinium ), sariqdan ( Ranunculus , Caltha , Trollius ) yorqin qizilgacha ( Adonis , Ranunculus asiaticus ). Gulqo‘rg‘on qo‘sh yoki faqat kosachadan iborat ( Caltha , Anemone , Pulsatilla , Clematis , Thalictrum ). Ko‘pincha gulning yorqin rangi kosachabarglarining rangi hisobiga bo‘ladi. kosacha odatda beshta, ba’zan oltita kosachabarglardan iborat. Ko‘pchilik Clematis larda to‘rtta, Ranunculus ficaria da uchta, kam hollarda ikkita ( Cimicifuga ) kosachabargdan hosil bo‘ladi. Kosachabarglarning soni o‘zgarib turishi ham mumkin. Caltha , Trollius va Anemome da ularning soni ayniqsa ko‘proq o‘zgaradi. Aconitum , Delphinium , Aquilegia larning maxsuslashgan gullarida kosachabarglarning soni o‘zgarmaydi. Odatda gullab bo‘lgandan keyin kosachabarglar to‘kilib ketadi. Ular faqat Hegemone , Hellborus , Oxygraphis , Paroxygraphis turkumlarida hamda Delphinium , Aconitum , Ranunculus va Trollius turkumlarining ayrim vakilaridagina saqlanib qoladi. Ayiqtovondoshlar oilasi vakillarining tojbarglariga shakli o‘zgargan changchilar sifatida qaraladi. 24

Changchilar odatda ko‘p, spiralsimon joylashgan. Changdonlari bo‘ylamasiga ochiladi. Ginetsey apokarp yoki biroz sinkarp ( Nigella , Helleborus vesicarius ). Ustuncha yaxshi rivojlangan. Har bir mevabargda urug‘kurtaklari soni ko‘p yoki bir nechta, kam hollarda ikkita yoki bitta. Oila vakillarining ko‘pchiligi hasharotlar yordamida changlanadi. Gulning rivojlanishi turli hasharotlar bilan changlanishga moslashish tomonga qarab borgan. Ayrim turlarda shiradonlar yo‘q ( Clematis , Thalictrum , Anemone , Hepatica ), hasharotlarni chang jalb qiladi. Masalan, Ranunculus ficaria gullariga quyoshda chang yeydigan qo‘ng‘izlar, chivinlar, asalarilar qo‘nadi (soyada meva hosil bo‘lmaydi). Hepaticaning changi asalarilar uchun, ayrim po‘fanak turlarining ( Anemone alpinum , A. silvestris ) changi esa chivin va mayda qo‘ng‘izchalar uchun ozuqa bo‘ladi. Biroq aksariyat hasharotlarni ayiqtovondoshlarning ko‘pchilik turkumlarida mavjud bo‘lgan shira jalb qiladi. Aksariyat ayiqtovondoshlarda gul ochilganda changchilari ichkariga egilib, mevabarglarni yopib turadi. Changdonlarning yetilishi tashqi aylanada boshlanib, sekin-asta mevabarglar yonidagi changdonlarda tugaydi. Mevabarg hali yetilmagan changchilar bilan yopib turilganligi sababli gulning o‘z- o‘zidan changlanishi mumkin emas. Faqatgina eng ichkaridagi changchilar yetilgandan so‘ng tumshuqchaga chang tushishi mumkin bo‘ladi hamda bu hol ayrim vaqtlarda hasharotlar yordamida ( Caltha , Ranunculus , Clematis ) amalga oshadi. O‘z-o‘zidan changlanishga ko‘p hollarda protandriya ( Delphinium ) yoki protoginiya ( Thalictrum minus , Helleborus niger ) halaqit qiladi. Calthaga hasharotlar (asalari, Syrphidae ) asosan chang uchun qo‘nadi. Mevabargining devorida iliq havoda oz miqdorda nektar ajraladi. Thalictrum aquilegifoliumda hasharotlarni ko‘p miqdorda chang yetishtiruvchi pushti changdonlar jalb qiladi. Thalictrum minusda changdonlar kam va ko‘rimsiz, u shamol yordamida changlanadi. Umuman olganda, ayiqtovondoshlar orasida shamol yordamida changlanish juda kam uchraydi. Zigomorf gullar ( Aconitum , Delphinium , Aquilegia ) uzun tumshuqchali hasharotlar yordamida changlanishga moslashgan. Ularning eng yaxshi changlatuvisi tumshuqchasi 25

19-21 mm ga yetadigan Bombus hortorum hasharoti hisoblanadi. Ayiqtovondoshlarning ayrimlari kolibri qushlari yordamida changlanadi. Evolyutsiya davomida kolibrilar bilan changlanadigan gullarning ayrim xususiyatlari o‘zgargan. Jumladan, gul qismlari va bandi mustahkamlangan (mexanik kuchayish), changchilar va tumshuqchaning joylashishi changning qush boshi va tanasining oldi qismlariga yopishishini ta’minlaydi, natijada chetdan changlanish sodir bo‘ladi. Kolibrining tumshug‘i va tilining uzunligi gullarning naychasi uzunligiga mos keladi. Kolibrilar bilan anglanadigan gullar qizil yoki qizg‘ish sariq rangda bo‘lishi ma’lum. Ayiqtovondoshlar orasida spiralsimon ko‘p bargaklik keng tarqalgan. Bu holat gulli o‘simiklarning sodda vakillari uchun xos. Bunda ko‘plab urug‘lar bargak mevabargining ichki choki bo‘ylab joylashadi ( Caltha va Trollius ). Aconitum va Delphinium da mevadagi bargaklar soni kamroq — beshta va uchtagacha ( Delphinum ajacis da bittagacha). Ko‘p urug‘murtakli mevabarg odatda bargakka, bitta urug‘murtaklisi esa yong‘oqchaga aylanadi. Biroq bitta urug‘li bargaklar ham uchrab turadi ( Xanthorhiza ). Ko‘pchilik ayiqtovondoshlar uchun ko‘p yong‘oqchali meva xos. Bunday meva urug‘murtaklar sonining bittagacha kamayishi va, natijada, ochilish moslamasining yo‘q bo‘lib ketishi oqibatida ko‘plistovkadan kelib chiqqan. Ko‘plab yong‘oqchalar cho‘ziq ( Myosurus ) yoki qavariq ( Ranunculus ) gulbandda joylashgan. Ayiqtovondoshlar oilasida kam uchraydigan meva tipi sifatida etli bittalik bargakni keltirish mumkin. Ular qora yoki qizil rangdagi yagodaga ( Actaea turkumi vakillari, Knowltonia ) o‘xshaydi. Ko‘pchilik ayiqtovondoshlarda murtak sekin rivojlanadi. Ayrim turlarda murtakning o‘sishi yoz mavsumida davom etsa ( Anemone nemorosa , A . ranunculoides ), boshqalarida tezroq kechadi ( Anemone silvestris , Pulsatilla patens ), ba’zan esa juda uzoq davom etib, urug‘lari keyingi bahorda unib chiqadi ( Aconitum septentrionale , Thalictrum aquilegifolium ). Ikki qish mavsumidan keyin unib chiqadigan turlari ( Ranunculus ficaria , Actaea spicata ) ham mavjud. Ularning maysasi birinchi bahorda o‘sib chiqadi, 26

qo‘shimcha so‘ruvchi ildizlar va g‘amlovchi ildizpoyasimon ildizlari hosil bo‘ladi. iyulda urug‘pallalari qurib qoladi, o‘simlik kuz va qishni ildizpoya ko‘rinishida o‘tkazadi hamda ikkinchi bahorda ilk chinbarg chiqaradi. Ayiqtovondoshlar oilasining vakillarida mevalarning ko‘payishi va unga bog‘liq holda hosil bo‘lgan turli moslanishlar o‘ziga xos ahamiyat kasb etadi. Anemoxor moslamalari bo‘lgan ko‘p yong‘oqchali mevalar tez-tez uchrab turadi. Bu moslamalarga Pulsatilla , Clematis , Atragene turlarida uchraydigan patsimon ustunchalarni misol qilish mumkin. Mevalarning kalta tuklar bilan qoplanishi ( Anemone ranunculoides ), uzun qalin tuklar bilan qoplanishi ( A. silvestris ), meva po‘stining qanotsimon o‘simtalari ( Anemone narcissiflora , Thalictrum aquilegifolium ) — bularning barchasi mevaning shamol yordamida tarqalishiga imkon beruvchi moslamalar. Anemoxorlar bilan bir qatorda boshqa moslamalarga ega mevalar ham uchrab turadi. Namlik yuqori bo‘lgan sharoitlarda — botqoqlarda, daryolar va boshqa shu kabi yerlarda o‘sadigan ayrim ayiqtovondoshlarning urug‘i zich endokarpiy yoki urug‘ po‘sti yordamida namiqishdan himoyalangan. Epiderma ostida po‘kaklashgan yirik havoli hujayralar bo‘lib, ular suzish xalqasini hosil qiladi ( Ranunculus lingua , R. sceleratus ). Caltha palustrisda urug‘larining o‘zi shishib, suzish organiga aylanadi. Ba’zan shamol yordamida tarqalishgan urug‘lar suv yordamida ham tarqaladi. Ko‘pchilik ayiqtovondoshlar zooxor bo‘ladi. ayrim turlarning mevalari epixorlikka, ya’ni hayvonlar terisining tashqi qismida tarqalishga moslashgan. Ranunculus acris ning ilmoqsimon tumshuqchasi hayvonlar juniga, qushlar patiga, odamlar kiyimiga yopishish organi hisoblanadi. Ceratocephalus turkumining bir yillik mayda o‘simliklarida mevabarg tepasida ilgaksimon tumshuqcha mavjud. Ular hayvonlar juniga yopishgan vaqtida ko‘pincha o‘simlik osongina tuproqdan uziladi va butunligicha ko‘chiriladi. Ayiqtovondoshlar oilasida sinzooxoriya, ya’ni o‘simlik qismlari hayvonlar tomonidan yeyilishi orqali tarqalishi ham uchraydi. Ko‘pchilik o‘rmonda o‘suvchi turlarning murtagi chumolilar tomonidan tarqatiladi. 27

Bunday murtaklar shikastlanishdan himoya qiluvchi mustahkam qoplam bilan o‘ralgan hamda chumolilarni jalb qiluvchi va ular tomonidan iste’mol qilinuvchi elayosomalar deb ataluvchi maxsus qismlardan iborat. Elayosomalar yog‘ga boy parenxima hujayralaridan hosil bo‘ladi. Hepatica nobilis da elayosomalar meva po‘sti to‘qimalarining bazal qismidan shakllanadi. Mirmekoxor o‘simliklar biologiyasining o‘ziga xosligi, ya’ni erta gullashi va yetilishi bilan ajralib turadi. Aynan shu vaqtda (bahor – yozning boshida) chumolilar lichinkalarini boqadi va ozuqani faol g‘amlaydi. Mirmekoxor o‘simliklarning aksariyati (o‘t turlarining 46 foizi) keng bargli o‘rmonlarning pastki yarusida tarqalgan. Ular orasiga po‘fanaklarning ayrim turlari ham kiradi. Adirda uchraydigan mirmekoxorlarga mashhur dorivor o‘simlik — bahorgi sug‘uro‘tni ( Adonis vernalis ) misol qilish mumkin. Ba’zan ayiqtovondoshlar mevalarini qushlar iste’mol qiladi va boshqa joylarga uchib borib, ularning urug‘ini axlati bilan chiqarib tashlaydi (endozooxoriya). Ma’lumki, zag‘izg‘on asosan qurt-qumursqalar bilan oziqlansada, ayrim hollarda o‘simliklarning, jumladan po‘fanaklarning mevalarini ham iste’mol qiladi. Chittakning axlatida o‘rmalovchi ayiqtovonning ( Ranunculus repens ) urug‘lari topilgan. Shimoliy bug‘u arktik viloyatlarda ayrim ayiqtovonlar ( R. repens , R. hyperboreus , R. glacialis , R. lapponicus ), shuningdek Trollius europeus va Thalictrum alpinum urug‘larini iste’mol qilishi va axlati bilan tarqatishi ma’lum. Ayiqtovondoshlar oilasi 4 kenja oilaga bo‘linadi. Bular: gidrastisdoshlar ( Hydrastidoideae ), ayiqtovondoshlar ( Ranunculoideae ), sanchiqo‘tdoshlar ( Thalictroideae ) va kingdoniydoshlar ( Kingdonioideae ). Gidrastisdoshlar ( Hydrastidoideae ) kenja oilasida gidrastis ( Hydrastis ) turkumi kirib, uning ikkita turi Yaponiya va Shimoliy Amerikada tarqalgan. Ularning har ikkalasi ham ildizpoyali o‘tlar. Ayiqtovondoshlar ( Ranunculoideae ) kenja oilasida ildizpoyali turlar bilan bir qatorda poyasi yog‘ochlasha boshlagan lianalar ham uchraydi. Barglari oddiy va butundan tortib bir necha marta qirqilgan murakkab bo‘lishi 28

mumkin. Bu kenja oilaga eng ko‘p tur kirib, ular 30 ga yaqin turkumga bo‘linadi. Ayiqtovonlar ( Ranunculus ) turkumiga eng ko‘p tur (600 ga yaqin) kiradi. Ular Arktikadan tortib cho‘llargacha bo‘lgan hududlarda va baland tog‘larda uchraydi. Suv va botqoqliklarda o‘sadigan turlari ham mavjud. Biroq ayiqtovonlarning aksariyat turlari mezofit sharoitlarda tarqalgan. Ilono‘t ( Clematis ) turkumiga ham ko‘plab turlar (400 ga yaqin) kirib, ular Sharqiy Osiyo viloyati, Shimoliy va Janubiy Amerikada, Afrika, Avstraliyada uchraydi. Boshqa turkumlar vakillari — isfarak ( Delphinium , 150 ga yaqin turlar) va parpi ( Aconitum , 300 ga yaqin turlar) aksariyat hollarda shimoliy yarimsharda o‘sadi. Shu kenja oilaga po‘fanak ( Anemone , 120 tur), Pulsatilla (30 tur), Hepatica , sug‘uro‘t ( Adonis ), Trollius , Caltha , Helleborus , Actaea va boshqa turkumlar ham kiradi. Ularning aksariyati ko‘p yillik va bir yillik o‘tlar bo‘lsada, yog‘ochlashgan lianalar ham uchraydi. Sanchiqo‘tdoshlar ( Thalictroideae ) kenja oilasida ildizpoyali o‘tlar ko‘pchilikni tashkil qiladi. Bu kenja oila nisbatan kichik bo‘lib, unga sanchiqo‘t ( Thalictrum ), Enemion, suvyig‘ar ( Aquilegia ), chala suvyig‘ar ( Semiaquilegia ), soxta suvyig‘ar ( Paraquilegia ), Isopyrum , Neoleptopyrum , Anemonella turkumlari kiradi. Ular orasida eng katta turkum sanchiqo‘t ( Thalictrum , 120 ga yaqin tur) bo‘lib, asosan shimoliy yarimsharda tarqalgan. Suvyig‘ar ( Aquilegia ) turkumi (100 ga yaqin tur) shimoliy yarimsharning mo‘tadil mintaqalarida o‘sadi. Enemion turkumi (6 tur) Shimoliy Amerika va G‘arbiy Osiyoda, Isopyrum turkumi (12 tur) G‘arbiy Osiyo va Himolayda uchraydi. Kingdoniydoshlar ( Kingdonioideae ) kenja oilasiga bitta turkum — kingdoniya ( Kingdonia ) kirib, u faqat Xitoyda tarqalgan. Ayiqtovondoshlarning aksariyati hayvonlar tomonidan iste’mol qilinmaydigan zaharli o‘simliklar. Bu holat ular tarkibida zahar bo‘lgan turli alkaloidlarning mavjudligi bilan izohlanadi hamda ular tibbiyotda keng foydalaniladi. Ayrim turlar uzoq o‘tmishda insonlarga ma’lum bo‘lgan va dorivor o‘simlik sifatida qo‘llanilgan. Qadim zamonlardan parpining zaharli 29

xususiyatlari ma’lum bo‘lgan. Qadimgi Misr va Xitoyda undan kamon o‘qi uchun zahar tayyorlangan, Nepalda esa o‘zlarini dushmanlardan himoya qilish maqsadida suvlarni hamda yirik yirtqichlarni ovlash uchun echki go‘shtini zaharlashdan foydalanganlar. Tibetda parpi haligacha “tibbiyot qiroli” hisoblanadi. O‘simlik tanasining barcha qismlarida juda kuchli zahar — akonitin alkaloidi bor. Hatto tarkibida gul changi mavjud bo‘lgan asali ham zaharli. Bu o‘simlikning tibbiy qo‘llanilishi nihoyatda turli-tuman. Bu oilaning qimmatli alkaloidlarga boy bo‘lgan boshqa vakillari sifatida isfarakni keltirish mumkin. Bu turkum turlarining to‘qimalaridan ajratib olingan 40 dan ortiq alkaloidlar orasida kuraresimon ta’sirga ega bo‘lganlari ham mavjud. Sanchiqo‘tning ayrim turlari to‘qimalaridan ajratib olingan alkaloidlar ham tibbiyotda foydalaniladi. Tibbiyotda qo‘llaniladigan qimmatli moddalarning boshqa guruhi, ya’ni yurak-qon tomir tizimi glikozidlari ham ayiqtovondoshlarda uchraydi va yurak-qon tomir tizimi kasalliklarini davolashda ishlatiladi. Bunday turlarga birinchi navbatda bahorgi sug‘uro‘ tni ( Adonis vernalis ) misol qilish mumkin. Helleborus va Pulsatilla ham glikozidlarga boy. Ayrim ayiqtovondoshlarning ekstrakti turli mevalarda (behi, shaftoli, anor, anjir) uchraydigan saraton kasalligini keltirib chiqaruvchi patogen zamburug‘larga qarshi kurashda qo‘llaniladi. Ayiqtovon va ilono‘tning bir necha turlarida olib borilgan tadqiqotlar ularning fungitsid xususiyatini ma’lum qildi. Ayiqtovondoshlar orasida yog‘li o‘simliklar ham mavjud bo‘lib, ular tarkibidagi yog‘lar asosan yarim quriydigan va to‘liq quriydigan suyuq yog‘lar hisoblanadi. Yog‘larning eng ko‘p ulushi ilono‘t, ayiqtovon va sanchiqo‘t urug‘larida topilgan. Amalda qo‘llash uchun ekma sedana ( Nigella sativa ), dala sedanasi ( N. arvensis ) va suvyig‘ar, shuningdek, parpi, isfarak, sanchiqo‘t ayniqsa qimmatli hisoblanadi. Bu turdagi yog‘lar avtomobil, lok- bo‘yoq, to‘qimachilik, oziq-ovqat sanoatlarining ko‘plab sohalarida, tibbiyotda va hokazolarda keng qo‘llanilmoqda. 30

Turli yorqin ranglardagi gullari tufayli ko‘pchilik ayiqtovondoshlar manzarali o‘simliklar sifatida tan olingan. Yovvoyi holda uchraydigan Trollius , Anemone , Hepatica , Pulsatilla , Delpinium va boshqalar bu borada juda mashhur. Ma’lumki, Anemone coronaria ning gullaridan Qadimga Rimda gulchambarlar tayyorlangan. XVII asrdan boshlab sug‘uro‘t ( Adonis ) sevimli manzarali gulga aylandi. Afsonaga ko‘ra, Afroditaning suyuklisi — Adonis ov qilayotgan vaqtda yovvoyi to‘ng‘iz hujumi natijasida halok bo‘ladi va uning qonidan kuzgi sug‘uro‘tning ( Adonis autumnalis ) yorqin qizil rangdagi gullari o‘sib chiqadi. Boshqa manbalarga ko‘ra bu gul assiriya xudosi Adon nomiga qo‘yilgan. XVI – XVII asrlarda Yevropa o‘rta qismlaridagi bog‘larda o‘rta yer dengizi – bolqon va alp o‘simliklaridan tashqari mahalliy flora vakillari ham o‘stirila boshlanadi. Aynan shu vaqtda bugungi kunda ham mashhur bo‘lgan Helleborus nigra hamda Trollius , Thalictrum aquilegifolium madaniylashtirilgan. XVIII asrning oxirida Yevropa bog‘lari Xitoy va Yaponiyadan keltirilgan o‘simliklar bilan boyidi, shu jumladan yapon po‘fanagi ( Anemone japonica ) ham keltirilgan. Ayiqtovondoshlarning inson hayoti va tabiiy muhitdagi ahamiyati juda katta. Ularning ko‘pchiligi (suvuro‘t, sanchiqo‘t, dorivor o‘simlik, po‘fanak va b.) dorivor o‘simlikdir. Bu o‘simliklarning turli qismlarida faol moddalar aiqlangan. Ayiqtovondoshlarning poya va barglarida turli flavonoidlar, kamroq konqentratsiyada efir moylari, saponinlar, smolalar, oshlovchi moddalar mavjud. Urug‘larida yog‘ moylar ko‘p. Bir guruh ayiqtovondoshlarda anemolol, boshqalarida kardenolidlar, yana bir guruhida esa alkaloidlarni uchratish mumkin. Ayiqtovondoshlarning ko‘pchiligi inson va hayvonlar uchun zaharlidir. Hozirgi kunda ko‘plab ayiqtovondoshlar yorqin gullari sababli manzarali hisoblanadi hamda madaniylashtirilgan. Ilono‘t ( Clematis ) ham chiroyli manzarali o‘simlik. Bu turkumga lianasimon butalar kiradi. Ular 31

tayanchga ko‘pincha barglarining o‘raluvchi bandlari bilan chirmashadi. Ilono‘tning G‘arbiy Yevropada madaniylashtirilgan 2000 dan ortiq tur va navlari ma’lum. Ularning mayda gullari juda xushbo‘y. 32

2.2. Qashqadaryo viloyatida tarqalgan Ayiqtovondoshlar oilasi vakillari Qashqadaryo viloyatining tog‘ mintaqasida Ayiqtovondoshlar oilasiga mansub o‘simliklarning 31 turi borligi aniqlangan. Biz quyida ularning umumiy ro‘yxatini keltiramiz: 1. Adonis parviflora Fisch. ex DC. — Mayda gulli suvuro‘t (mushuko‘t, sassiq matal) 2. Anemone petiolulosa Juz. — Bandsimon po‘fanak (qarg‘atuyoq) 3. Anemone protacta (Ulbr.) Juz. — Cho‘ziq po‘fanak 4. Anemone zeravschanica Kom. — Zarafshon po‘fanagi 5. Aquilegia vicaria Nevski — Suvyig‘ar (akvilegiya) 6. Ceratocephalus falcatus (L.) Pers. — O‘roqsimon uchmao‘t (otashak) 7. Ceratocephalus ortoceras DC. — Qo‘ytikan (uchmao‘t) 8. Clematis asplenifolia Schrenk — Iloncho‘p 9. Clematis orientalis L. — Sharq klematisi (ilono‘t, ilonpechak) 10. Delphinium barbatum Bge. — Soqolli isfarak 11. Delphinium Batalinii Huth. — Batalin isfaragi 12. Delphinium biternatum — Qo‘sh uchbargli isfarak 13. Delphinium longipedunculatum Rgl. et Schmalh — Uzun gulbandli isfarak 14. Delphinium rotundifolium Afan. — Yumaloq bargli isfarak (ovcho‘p) 15. Delphinium rugulosum Boiss. — Burishgan isfarak 16. Delphinium semibarbatum Bienert. ex Boiss. — Sariq gulli isfarak 17. Delphinium ternatum Huth. — Uchburgli isfarak 18. Eranthis longistipitata Rgl. — Uzunoyoq ayiqtovon 19. Nigella integrifolia Rgl. — Butun bargli sedana 20. Paraquilegia anemonoides (Willd.) Ulbr. — Soxta suvyig‘ar 21. Ranunculus afganicus Aitch. — Afg‘on ayiqtovoni 22. Ranunculus baldshuanicus Rgl. ex Kom. — Baldjuan ayiqtovoni 23. Ranunculus muricatus L. — Yumshoq tikanli ayiqtovon 24. Ranunculus paucidentatus Schrenk. — Mayda tishchali ayiqtovon 33

25. Ranunculus sceleratus L. — Zaharli ayiqtovon (tugmabosh, quyono‘t) 26. Ranunculus Sewertzovii Rgl. — Seversov ayiqtovoni (olmoso‘t, ingichka tumshuqchali ayiqtovon) 27. Ranunculus tenuilobus Rgl. ex Kom. — Ingichka bo‘lmali ayiqtovon 28. Thalictrum alpinum L. — Alp sanchiqo‘ti 29. Thalictrum isopyroides CAM. — Teng mevali sanchiqo‘t 30. Thalictrum minus L. — Kichik sanchiqo‘t 31. Thalictrum sultanabadense Stapf. — Sultonobod sanchiqo‘ti 34

3. Qashqadaryo viloyatining tog‘ mintaqasida tarqalgan Ayiqtovondoshlar (Ranunculaceae) oilasiga mansub ayrim o‘simliklarining bioekologik xususiyatlari . Mayda gulli suvuro‘t (mushuko‘t, sassiq matal) — Adonis parviflora Fisch. ex DC Bir yillik terofit o‘simlik. Poyasi 5-60 sm, oddiy yoki asosi yonida shoxlangan, pastki qismi ingichka tukchali, yuqori qismi tuksiz. Barglari tuksiz, bandsiz, 2-3 marta patsimon qirqilgan, bo‘laklari chiziqli-lansetsimon, o‘tkir uchli. Faqatgina pastki barglari 2-3 sm uzunlikdagi bandga ega. Gultojiga yopishgan kosachasi oqish yoki binafsha rangda. Kosachabarglari tuxumsimon-lansetsimon yokt oval tuxumsimon, o‘tmas yoki o‘tkir uchli, tojbarglaridan biroz kaltaroq. Tojbarglari 5-8 mm. uzunlikda, yassi, teskari tuxumsimon, asosi ponasimon uzunlashgan, qizg‘ish. Asosida qoramtir dog‘i bo‘lib, quritilganda ayrim paytlari yo‘qolib ketadi. Mevasi 9-20 mm uzunlikdagi va 6-9 mm. enlilikdagi kallakka yig‘ilgan, kichik, 4-4,5 mm gacha uzunlikda, tuksiz, juda egilgan tumshuqchali, tumshuqchasining ichki tomonida enli tishchasi bor. Ancha yetilgan, ko‘pincha pastki mevalarining asosida aylana toji bor. Aprel – may oylarida gullaydi, may – iyun oylarida mevasi yetiladi. Tashlandiq yerlar, o‘tloqlar, butazorlar, tog‘ oldi zonalar va ularga yaqin tekisliklar hamda tog‘larning o‘rta mintaqalarigacha uchraydi. Toshkent, Namangan, Andijon, Farg‘ona, Samarqand, Buxoro, Surxondaryo, Qashqadaryo viloyatlari hamda Qoraqalpog‘iston Respublikasida uchraydi. 353.1-rasm . Mayda gulli suvuro‘t — Adonis parviflora Fisch. ex DC

Umumiy tarqalishi: Kavkaz, O‘rta Osiyo (Pomir – Oloydan tashqari barcha joylar) Eron. Ximiyaviy tarkibi: Yer ustki organlarida alkaloidlar 0,05-0,21%. Bargi, gulida flavonoidlar. Bandsimon p o‘ fanak (qarg‘atuyoq) — Anemone petiolulosa Juz. Ko‘p yillik kriptofit o‘simlik. Poyasi 5-25 sm, tuksiz yoki siyrak yotiq oq tuklar bilan qoplangan. Ildiz oldi barglari bandli, tuksiz, uchta 4-20 sm uzunlikdagi segmentga bo‘lingan, segmentlar ham o‘z navbatida 2-3 bo‘lakka ajralgan, bandsiz yoki, ayrim hollarda qisqa bandli, bo‘laklari o‘rtasigacha yoki undan ham chuqurroq 2-3 bo‘lakchaga qirqilgan, tekis yoki 2-3 bo‘lmachali. O‘rama barglarining soni 2-3 ta bo‘lib, asosi bandsimon qanotchasimon, 2-3 qismli, tuksiz yoki siyrak tukli. Gulining soni 1-3 ta, egilgan, och sariq, tashqi tomoni qizg‘ish, yotiq tukli, ancha uzun gulbandda joylashgan. Gulbandlarining chetkilarida qo‘sh bargli parda bor. Gul oldi barglari ellipssimon yoki tuxumsimon, tashqi tomoni tukli. Changchisi uzunchoq changdonli, changchi ipi pastga tomon yo‘g‘onlashib boradi. Tugunchadagi ustunchasi sariq rangli. Mevalari 4 mm uzunlikda, quyuq tuklar bilan qoplangan. Mart – aprel oylarida gullaydi, aprel – may oylarida mevasi yetiladi. Toshloq va lyossimon tog‘ yonbag‘irlarida, pistazor va tog‘ oldi zonalardan tog‘ning o‘rta mintaqalarigacha bo‘lgan archazorlarda o‘sadi. 363.2-rasm . Bandsimon po‘fanak — Anemone petiolulosa Juz.

Qashqadaryo, Surxondaryo, Samarqand, Toshkent, farg‘ona va Buxoro viloyatlarida uchraydi. Umumiy tarqalishi: O‘rta Osiyo. Endem. Ximiyaviy tarkibi: Ildizida saponinlar mavjud. Xalq xo‘jaligidagi ahamiyati: Ildizining kukuni tomoq og‘rig‘ida ishlatiladi. Yangi terib olingan yer ustki organlari terining yiringli yaralarini davolashda qo‘llaniladi. Cho‘ziq po‘fanak — Anemone protacta (Ulbr.) Juz. Ko‘p yillik kriptofit o‘simlik. Poyasi 60 sm gacha uzunlikda, oddiy, yumaloq, uncha zich bo‘lmagan yoki yotiq uzun oq tuklar bilan qoplangan. Ildiz oldi barglari ancha uzun, tukli bandlarda joylashgan, plastinkasi tuxumsimon, ustki tomoni deyarli tuksiz yoki siyrak tukli, ostki tomoni quyuq yotiq tukli, uchta keng, rombsimon segmentga bo‘lingan. Ularning chetkilari bandsiz, o‘rtadagisi 2-10 mm uzunlikdagi bandda joylashgan. Segmentlar ham o‘z navbatida 2-3 bo‘lakka bo‘lingan. Bo‘laklari, odatda, tekis qirrali yoki, ayrim hollarda, 2 yoki 3 tishchali. O‘rama barglarining soni, odatda, to‘rtta, kichik, yarmigacha yoki biroz chuqurroq bo‘laklarga qirqilgan. Bo‘laklarning chetlari tekis yoki tishchali. Ildiz oldi barglari kabi tukli. Guldor poyalarning soni beshtagacha, yotiq, oq tuklar bilan qoplangan. Guli ancha katta (2-3 sm), oq. Gulqo‘rg‘on barglari teskari tuxumsimon yumaloq, yoki keng ellipssimon, yaqqol ajralib turadigan tomirlanishli, tashqi tomoni juda sertuk. Mevasi 5-6 mm. uzunlikda, keng ellipssimon, tuksiz, 2 mm gacha uzunlikdagi egilgan bo‘yinchali. Iyun – avgust oylarida gullaydi, iyul – avgust oylarida mevasi yetiladi. 373.3-rasm . Cho‘ziq po‘fanak — Anemone protacta (Ulbr.) Juz.

Tog‘larning yuqori zonalarida, eriyotgan qorlar yaqinida, toshloq qoyalarda, o‘rmon va butazorlar atrofida, subalp, alp va o‘rmon o‘tloqlarida uchraydi. Toshkent, Samarqand, Qashqadaryo va Surxondaryo viloyatlarida tarqalgan. Umumiy tarqalishi: O‘rta Osiyo (Tyan-Shan, Pomir-Oloy). Endem. Ximiyaviy tarkibi: Alkaloidlar. Ildizida triterpen saponinlar. Yer ustki organlarida 3,85% saponinlar, 0,03% alkaloidlar. Gulida flavonoidlar. Urug‘ida 16,5% moy. Kislotalar: pelargon, kaprin, undetsil, laurish, miristin, pentadetsil, palmitin, palmitolein, margarin, stearin, olein, izolinol . Zaharli. Madaniylashtirilishi: 1961-1963 yillarda O‘zbekiston Respublikasi FA Botanika bog‘ida o‘stirish uchun harakat qilib ko‘rildi. Lekin kutilgan natijani bermadi. Toshkent sharoitida bu turni o‘stirish ancha qiyin. Muhofaza choralari: Qizil Kitobga kiritilgan. Chotqol biosferasi qo‘riqxonasida muhofaza qilinadi. Bu turni madaniylashtirish uchun uning biologik xususiyatlarini o‘rganish lozim. Iloncho‘p — Clematis asplenifolia Schrenk Fanerofit, butasimon o‘simlik. Poyasi to‘g‘ri, qirrali, ko‘pincha oq, tugunlari siyrak tukli. Pastki va o‘rta barglari butun, gashtarsimon, tekis qirrali yoki notekis arratish qirrali, asosiga tomon tig‘simon ingichkalashgan, uzun bandli. Yuqorigi va ayrim o‘rta barglari patsimon qirqilgan, bo‘laklari teskari tuxumsimon yoki uzunchoq tuxumsimon, notekis tishchali qirrali, bandsiz yoki qisqa bandli. Uchidagi bo‘lagi ancha uzun, deyarli butun, yirik va notekis tishchali 383.4-rasm . Iloncho‘p — Clematis asplenifolia Schrenk

qirrali yoki arratish qirrali, asosiga tomon bandga yoki yuqorigi bo‘laklariga qo‘shilib ketadi. Gullari mayda, oqish tusli, ingichka supurgisimon to‘pgulga yig‘ilgan. Kosachabarglari 1 sm. atrofida ellipssimon yoki uzunchoq, tashqi tomoni va chetlari quyuq kalta tukli. Changchilari uzunchoq chang xaltachali va tuksiz ipchali. Mevalari ancha uzun tumshuqchali. Iyun – iyulda gullaydi, mevasi iyul – avgustda yetiladi. Shag‘alli va toshloq tog‘ yonbag‘irlarida, tog‘ oldi zonada, qumloqlar, daryo va ko‘l bo‘ylaridagi chakalakzorlar, dengiz sathidan 3400 m gacha balandlikdagi archazorlarda o‘sadi. Farg‘ona, Samarqand, Qashqadaryo va Surxondaryoda uchraydi. Umumiy tarqalishi: O‘rta Osiyo va Afg‘oniston. Ximiyaviy tarkibi: Yer ustki organlarida triterpen saponinlar, 0,04% alkaloidlar, oshlovchi moddalar, kumarinlar, flavonoidlar mavjud. Ilonpechak (sharq klematisi, ilono‘t) — Clematis orientalis L. Lianasimon chala daraxt o‘simlik. Poyasi 12 m gacha uzunlikda, barg bandlari bilan chirmashuvchi, qirrali, ba’zan qizg‘ish, quyuq kalta yotiq tuklar bilan qoplangan yoki deyarli tuksiz. Barglari quyuq yotiq tuklar bilan qoplangan yoki deyarli tuksiz, yo‘g‘onroq, dag‘al, patsimon qirqilgan. Bargning birlamchi segmentlari qirqilganltk darajasi va shakli bo‘yicha farq qiladi: butun yoki uch bo‘lakka qirqilgan, tekis qirrali yoki tishchali, to‘mtoq yoki uchli bo‘lakli. Chetki bo‘laklari, odatda, kichik, kalta, o‘rtadagisi esa ancha uzun. Guli sarg‘ish yoki sarg‘ish-yashil, ba’zan tashqi tomoni qizg‘ish, barg qo‘ltiqlarida kichik supurgisimon to‘pgulga yig‘ilgan. Kosachabarglari tuxumsimon nashtarsimon, uchli, ikkala tomoni (chetlari ancha 393.5-rasm . Ilonpechak — Clematis orientalis L.

quyuqroq) kalta tuklar bilan qoplangan, 13-20 mm uzunlikda. Changchi iplari asosiga tomon kengaygan, tukli. Mevalari 2 mm uzunlikda, siqilgan, tukli, uzun (3- 8 sm) ustunchali. Iyun – sentabrda gullaydi, iyul – oktabrda mevasi yetiladi. Daryo, ariq o‘zanlari, qumloq, tuproqli o‘tloqlarda, butazorlar, daryo bo‘ylaridagi o‘rmonlarda, to‘qayzorlar, cho‘l va chala cho‘llarda tekislikdan tog‘ning o‘rta mintaqalarigacha uchraydi. Toshkent, Farg‘ona, Namangan, Andijon, Samarqand, Buxoro, Xorazm, Surxondaryo, Qashqadaryo viloyatlari va Qoraqalpog‘iston Respublikasida o‘sadi. Umumiy tarqalishi: O‘rta Osiyo, Kavkaz, Rossiyaning g‘arbi, O‘rta Yer dengizi atrofi, Mo‘g‘o‘liston, Tibet, Xitoy. Ximiyaviy tarkibi: Ildizida 0,001% alkaloidlar. Yer ustki organlarida triterpen saponinlar: jungarozid B (vitalbozid F), kaulosapogenin S42N66O6. 0,025-0,03% alkaloidlar: klematin. Kumarinlar. Flavonoidlar. γ-laktonlar: ranunkulin. Poyasida alkaloid izlari. Mevasida flavonoidlar. Xalq xo‘jaligidagi ahamiyati: Bakteriotsid, protistotsid, insektitsid xususiyatlariga ega. Ildizi O‘rta Osiyoda kukuni suyak singanida qo‘llaniladi. Bakteriotsid aktivlikni namoyon qiladi. Yer ustki organlari yangi terib olinganda teri kasalliklarini davolashga ishlatiladi, ilon chaqqanda. Poyasi burunning sifilitik yallig‘lanishida chekilgan. Bargining ekstrakti repelent va akaritsid xususiyatlarga ega, shirasi fungastatik ta’sir ko‘rsatadi. Guli, mevasi osteomiyelitlarda. Bakteritsid aktivlikni namoyon qiladi. Tuyalar va qisman mayda tuyoqli mollar uchun ozuqa. Manzarali o‘simlik. Qo‘sh uchbargli isfarak — Delphinium biternatum Ko‘p yillik kriptofit o‘simlik. Poyasi 40-80 sm, bir tekis kalta tuklar bilan qoplangan, shoxlangan. Barglari tuksiz yoki siyrak tukli, ikki marta bandli uch 40

bo‘lakka bo‘lingan. Bo‘laklari uzun, qalami, to‘mtoq uchli, 3-5 mm enlilikda, tuksiz yoki siyrak tukli. Guli och sariq, quyuq supurgisimon to‘pgulga yig‘ilgan. Yondosh barglari nashtarsimon, gulbandiga teng yoki undan biroz kaltaroq. Gulbandi pixidan kaltaroq, quyuq oddiy tuklar va pixidan teskari tomonda ajralib turuvchi bezsimon tuklar bilan qoplangan. Gul oldi barglari qalami-tig‘simon, gulbandining asosida yoki o‘rtasidan biroz pastroqda joylashgan. Gulqo‘rg‘on barglari teskari tuxumsimon, to‘mtoq, tashqi tomondan quyuq kalta tuklar bilan qoplangan. Pixi qiya pastga yo‘nalgan, biroz egilgan, 15-18 mm uzunlikda. Bargagi va tugunchasi quyuq kalta tuklar bilan qoplangan, 15 mm uzunlikda, tomirlarining to‘rlari ajralib turadi, uzun to‘g‘ri tumshuqchali. Iyun – iyul oylarida gullaydi, iyul – avgust oylarida mevasi yetiladi. Cho‘llarning kichik tepalik qumlarida, tog‘ oldi tekisliklarning va tog‘ shleyflarida, soylarda, toshli va shag‘alli yonbag‘irlar va qoyalarda, daryo o‘zanlarida, ariq bo‘ylarida, butazorlarda, o‘rmonlarda, kam hollarda quyi va o‘rta tog‘ mintaqalaridagi ekinzorlarda o‘sadi. Toshkent, Namangan, Farg‘ona, Samarqand, Surxondaryo va Qashqadaryo viloyatlarida uchraydi. Umumiy tarqalishi: O‘rta Osiyo, Jung‘oriya, Qoshg‘ar. Ximiyaviy tarkibi: 0,24-1,1% alkaloidlar: delbin, delfatin, iliyenzin. Flavonoidlar. Ildizida 0,61-0,75% alkaloidlar: delbin, 0,43% delfatin, brouniin, delbiterin. Yer ustki organlarida 0,5-1,3% alkaloidlar: 0,02% delbin, 0,43% delfatin, akomonin, antranoillikoktonin, brouniin, degidrobrouniin, 10- benzoilbrouniin, iliyenzin, 10-degidroiliyenzin, 10-benzoililiyenzin. Urug‘ida 35,6% yog‘-moy. Xalq xo‘jaligidagi ahamiyati: Yer ustki organlari jun va ipakni sariq rangga bo‘yashda qo‘llaniladi. Burishgan isfarak — Delphinium rugulosum Boiss. Bir yillik terofit o‘simlik. Poyasi 6-30 sm, oddiy yoki asosida kam shoxlangan, quyuq oq va sariq tuklar bilan, asosi esa po‘fanaksimon kengaygan sariq tuklar bilan qoplangan. Ildiz oldi va poyaning pastki barglari kalta bandli, 413.6-rasm . Qo‘sh uchbargli isfarak — Delphinium biternatum

uchta segmentga qirqilgan. Ularning o‘rtadagisi uchta 2-3 mm enlilikdagi qalami bo‘laklarga bo‘lingan, chetkilari o‘rtadagi segmentga o‘xshash yoki ikki parrakli bo‘lakka bo‘lingan. Yuqorigi yondosh barglari bandsiz, qolgan xususiyatlari pastki barglarga o‘xshash, biroq kam qirqilgan, guli va mevasiga nisbatan ancha yirik. Gul oldi barglari juda kichik, gulbandning asosida joylashgan. Gulband 2-4 mm, quyuq oq tuklar bilan qoplangan. Guli och qizg‘ish, yirik, poyaning deyarli asosidan boshlab barg qo‘ltig‘ida bittadan joylashadi. Gulqo‘rg‘on barglari to‘mtoq, pastki yon bargchalari ingichka nashtarsimon, 3-4 mm enlilikda, yuqorigilari ancha keng (5 mm gacha), uchki toq bargcha pastkilari kabidir. Pixi yuqoriga qiya qayrilgan, biroz egilgan, 2 sm uzunlikda. Bargagi silindrsimon, 1,5-2 sm uzunlikda va 3-4 mm qalinlikda, tekis, juda tirish, quyuq oq tuklar bilan qoplangan. Urug‘i 1 mm uzunlikda, och qo‘ng‘ir, tangachali. Aprel – may oylarida gullaydi, may oyida mevasi yetiladi. Tog‘ oldi mintaqasining lyoss yonbag‘irlarida, cho‘l mintaqalaridagi o‘troq tuproqlar va mayin tuproqli substratlarda, saksovulzorlarda, sho‘r suvli daryo o‘zanlari, ariq bo‘ylarida, tekisliklardan tog‘larning o‘rta mintaqalarigacha yakka- yakka va to‘da bo‘lib o‘sadi. Toshkent, Namangan, Andijon, Farg‘ona, Samarqand, Buxoro, Surxondaryo va Qashqadaryo viloyatlarida uchraydi. Umumiy tarqalishi: O‘rta Osiyo, Kavkazorta, Eron. Ximiyaviy tarkibi: 0,6-0,75% alkaloidlar, kumarinlar, flavonoid ildizlari. Ildizida 0,47% alkaloidlar. Yer ustki qismlarida 0,47-0,71% alkaloidlar, С 19 H 29 NO 4 423.7-rasm . Burishgan isfarak — Delphinium rugulosum Boiss.

va C 21 H 31 NO 4 asoslari. Poyasida 0,44-0,71% alkaloidlar gullashgacha maksimal qiymatda bo‘ladi. Bargida 0,66-0,93% % alkaloidlar gullashgacha maksimal qiymatda bo‘ladi. 2,5% flavonoidlar. Gulida 0,62% alkaloidlar. Flavonoidlar. Urug‘ida 1,2% alkaloidlar, 26,62% yog‘-moy. Xalq xo‘jaligidagi ahamiyati: Damlamasi yurak kasalliklarini davolashda qo‘llaniladi. Zaharli. Sariq gulli isfarak — Delphinium semibarbatum Bienert. ex Boiss. Ko‘p yillik kriptofit o‘simlik. Ildizi chala cho‘l va adirlarda o‘suvchi barcha delfiniumlar singari tugunaksimon. Poyasi o‘sish sharoitiga ko‘ra 30 sm dan 150 sm gacha, oddiy yoki shoxlangan, tuksiz yoki pastki qismi juda kalta tukchalar bilan qoplangan. Ildiz oldi barglari uzun bandli, plastinkasi beshta kalta segmentga bo‘lingan. Segmentlari ham o‘z navbatida uzun, ingichka, tuksiz yoki siyrak tukli, 1-2 mm li uchta bo‘lakka ajralgan. Guli sariq, supurgisimon to‘pgulga zich bo‘lib yig‘ilgan. Gul oldi barglari lansetsimon, tuksiz, gulbanddan kaltaroq. Gulbandi 8- 15 mm, gul oldi bargchalarigacha tuksiz, ulardan yuqorida bir tomoni tillarang- sariq tukchalar bilan qoplangan. Gulyon barglari gulbandining yuqori qismida joylashgan, qalamsimon, tuksiz, uchli. Gulqo‘rg‘on barglari teskari-tuxumsimon, o‘tmas, uzunligi 15 mm, eni 8 mm atrofida. Pixi pastga qiya egilgan, to‘g‘ri yoki biroz egilgan, sal o‘tkirroq. Bargagi tuksiz, uzunligi 10 mm gacha, uchta yaqqol qo‘rinadigan bo‘ylama qirrali va ular orasida to‘rsimon tomirlangan. Urug‘i kichik, uchqirrali, qipiqli. May – iyun oylarida gullaydi, iyun oyida mevasi yetiladi. Tog‘ oldi zonalardan tog‘larning o‘rta less qatlamlarigacha, dengiz sathidan 1200 m gacha o‘simliklar qoplamining tipik vakilidir. Quruq tog‘ yonbag‘irlari va daryo o‘zanlarida, tekislik va tepaliklarda, past tekisliklarda, ayrim hollarda to‘qay va archazorlarda, partovlar, bog‘larda o‘sadi. 43

Toshkent, Namangan, Andijon, Farg‘ona, Samarqand, Qashqadaryo, Buxoro va Surxondaryo viloyatlarida uchraydi. Umumiy tarqalishi: O‘rta Osiyo (Pomir-Oloy, Tyan-Shan, Kopetdog‘), Eron, Afg‘oniston. Ximiyaviy tarkibi: 0,27% alkaloidlar: 0,05% metillikakonitin, 0,009% delpirin, delsemin, 0,09% eruvchanlik nuqtasi 157-158 ºC bo‘lgan С 17 H 23 NО 4 asosi, 0,045% eruvchanlik nuqtasi 153-154 ºC bo‘lgan C 20 H 25 NO 7 asosi. Ildizida 0,11-0,13% alkaloidlar. Yer ustki qismlarida 0,07-0,76% alkaloidlar: delsemin, delsin (likoktonin). Vitaminlar: C. 2,5% flavonoidlar, shuningdek, rutin. Gulida flavonoidlar: kversetin, izoramnetin. Urug‘chi bargida 0,11% alkaloidlar. Urug‘ida 0,56% alkaloidlar. Xalq xo‘jaligidagi ahamiyati: O‘simlikning gulida qimmatbaho sariq bo‘yoq modda bor. U mustahkam o‘rnashadi, paxta, jun va ipak matolarni hamda svetofiltrlarni sariq va malla tusga bo‘yashda ishlatiladi. Sariqgulli isparakning G‘uzor va Dehqonobod tumanlaridagi keng o‘tloqlari ulardan sanoatda foydalanishga imkon yaratadi. Delsemin alkaloidi kurarega o‘xshash ta’sir etadi, delsin esa gipotenziv xususiyatga ega. Yer ustki organlari terining yiringli yaralarida ishlatiladi. Gulining damlamasi isitmada qo‘llaniladi. Zaharli. Madaniylashtirilishi: 17 yildan beri ekiladi. Bu o‘simlik sovuqqa chidamli (qishda -20 °C gacha), lekin ortiqcha namlikni ko‘tara olmaydi. Zaharli ayiqtovon (tugmabosh, quyono‘t) — Ranunculus sceleratus L. Bir yillik terofit o‘simlik. Poyasi 20-45 sm, tuksiz, kam hollarda yotiq tukli, tekis, chiziqli, shoxlangan, ko‘p gulli. Pastki barglari qalin etli, plastinkasi buyraksimon yumaloq, uch bo‘lakka ajralgan yoki qirqilgan, bo‘laklari enli, 443.8-rasm . Sariq gulli isfarak — Delphinium semibarbatum Bienert. ex Boiss.

uzunchoq yoki rombsimon, to‘mtoq, yirik tishchali. Poyadagi barglari ham uch bo‘lakka ajralgan yoki qirqilgan, bo‘laklari qalamsimon yoki nashtarsimon, uzunchoq parrak shaklida. Guldor poyasi tukli. Guli 7-10 mm enlilikda. Kosachabarglari pastga egilgan, tojbarglari uzun, 5-6 ta, changchilariga teng yoki deyarli teng, tig‘simon. Mevasi 1-1,3 mm uzunlikda, juda ko‘p, uzunchoq silindrsimon kallakka yig‘ilgan, yon tomonlari siqilgan, burmali, kalta, uchi o‘tkir tumshuqchali. Aprel – iyun oylarida gullab, mevasi yetiladi. Ariq va daryo bo‘ylaridagi zax qumloqlarda, botqoq va sug‘oriladigan yerlarda, tekislik va tog‘larda o‘sadi, dengiz sathidan 1800 m gacha balandlikka ko‘tariladi. Qashqadaryo, Toshkent, Farg‘ona, Samarqand, Buxoro va Surxondaryo viloyatlarida uchraydi. Umumiy tarqalishi: O‘rta Osiyo, Rossiya, Kavkaz, G‘arbiy Yevropa, Eron, Shimoliy Hindiston, Mo‘g‘o‘liston, Yaponiya, Shimoliy Afrika, Shimoliy Amerika. Ximiyaviy tarkibi: Tarkibida protoanemonin bo‘lgan efir moyi, saponinlar, 0,013% alkaloidlar, nitrobirikmalar: xolin. 4,2% oshlovchi moddalar, kumarinlar, γ-laktonlar: 0,68% ranunkulin, 0,25-0,58% protoanemonin, 0,05% anemonin. Ildizida uglevodlar, steroidlar, alkaloidlar. Yer ustki organlarida 5,74% organik kislotalar, saponinlar, alkaloidlar, vitamin C. Poyasida uglevodlar, steroidlar, saponinlar, oshlovchi moddalar, flavonoidlar. Bargida uglevodlar, steroidlar, saponinlar, alkaloidlar, oshlovchi moddalar, flavonoidlar. Gulida alkaloidlar. 453.9-rasm . Zaharli ayiqtovon (tugmabosh, quyono‘t) — Ranunculus sceleratus L.

Mevasida uglevodlar, steroidlar, saponinlar, alkaloidlar, oshlovchi moddalar, flavonoidlar, 25,9% yog‘ moy. Xalq xo‘jaligidagi ahamiyati: Sil, bosh og‘rig‘i, havo yetishmasligi, yurak bezovtaligi, assit, ich qotishi, teri kasalliklarida, saratonda ishlatiladi. Veterinariyada otlarning yiringli va nekrotik yaralarida qo‘llaniladi. Antifungal va antibikteriostatik xususiyatga ega. Yer ustki organlari gomeopatiyada — teri kasalliklarida, revmatizmda, grippda, tibet tabobatida — shishlarda, assitda, gastroenteritlar, bosh og‘rig‘i, ginekologik kasalliklarni davolashda, hind tabobatida — laktogen va menstruatsiyani idora qilish yoki to‘xtatish uchun, yurtimizda — bosh og‘rig‘i, churra, oshqozon kasalliklarini davolashda ishlatiladi. Antibakterial xususiyatga ega. Kavkazda turli sho‘rvalarga solinadi. Bargi hind tabobatida — teri yiringli kasalliklarini, tibet tabobatida — yaralarni davolashda, yurtimizda — teri yallig‘lanishi, revmatizm va bosh og‘rig‘ini davolash uchun qo‘llaniladi. Antibakterial xususiyatga ega. Guli tibet tabobatida — yaralarni davolashda ishlatiladi. Asal beruvchi o‘simlik. Bu o‘simlik eng zaharli ayiqtovonlardan biri hisoblanadi. Uning yangi uzib olingan qismlari terini kuydirib, unda pufaklar hosil qiladi. Alp sanchiqo‘ti — Thalictrum alpinum L. Ko‘p yillik kriptofit o‘simlik. Poyasi 5-15 sm, oddiy, odatda bargsiz, tuksiz. Barglari poyaning asosida joylashgan, bir yoki ikki marta patsimon qirqilgan, bandli, tuksiz. Chetki bo‘laklari yumaloq teskari tuxumsimon, 3-5 mm uzunlikda va 2-5 mm enlilikda, pardali, asosi keng 463.10-rasm . Alp sanchiqo‘ti — Thalictrum alpinum L.

ponasimon, uchi 2-3 parrakli, to‘mtoq uchli. Guli kam sonli, egilgan, juda siyrak shingil to‘pgulga yig‘ilgan. Gulbandi yoysimon egilgan, asosida cho‘ziq ovalsimon gul oldi bargchalari mavjud. Gulqo‘rg‘on barglari ellipssimon, to‘mtoq uchli, 2-3 mm. uzunlikda, qizg‘ish. Changchisi uzun, ingichka qizg‘ish ipli va to‘g‘ri, o‘tkirlashgan changdonli. Changdon chang ipidan, taxminan, ikki baravar kaltaroq. Tuguncha soni 3-6 ta, o‘troq. Mevasi 3 mm atrofida uzunlikda, cho‘ziq teskari tuxumsimon, biroz egilgan, bo‘ylama chiziqli. Iyun – iyul oylarida gullaydi, iyul oyida mevasi yetiladi. Qoyalarda, muzliklar yonida, alp o‘tloqlarida dengiz sathidan 2000-3300 m balandlikda o‘sadi. Qashqadaryo, Surxondaryo va Toshkent viloyatlarida uchraydi. Umumiy tarqalishi: O‘rta Osiyo, Rossiya, Ukraina, Kavkaz, G‘arbiy Yevropa, Mo‘g‘o‘liston, Himolay va Shimoliy Amerika. Ximiyaviy tarkibi: 0,66% gacha alkaloidlar: gernandezin (taliksimin). Yer ustki organlarida 0,7% alkaloidlar, flavonoidlar. Mevasida alkaloidlar: magnoflorin. Xalq xo‘jaligidagi ahamiyati: gernandezin alkaloidi gipotenziv xususiyatga ega. Mayda tuyoqli mollar uchun yem-xashak. Manzarali o‘simlik. Teng mevali sanchiqo‘t — Thalictrum isopyroides CAM. Ko‘p yillik kriptofit o‘simlik. Poyasi 10-40 sm, oddiy, qisman shoxlangan, tuksiz. Barglari poyaning asosida joylashgan, soni ikki-uchta, tuksiz, uch-to‘rt marta patsimon qirqilgan, keng uchburchaksimon, qisqa yoki uzun bandli. Chetki bo‘laklari o‘rtasigacha yoki asosigacha ikki-uchta nashtarsimon yoki tuxumsimon- nashtarsimon, to‘mtoq uchli, tekis chetli bo‘lakchalarga bo‘lingan. Bo‘lakchalar 3- 8 mm uzunlikda va 0,75-3,5 mm enlilikda. Guli juda siyrak supurgisimon to‘pgulga yig‘ilgan, uzun (1-5 sm), meva tugganda 10 sm gacha uzayadigan tuksiz gulbandda joylashgan. Gulqo‘rg‘on barglari tuxumsimon, 3 mm uzunlikda va 1-1,5 mm enlilikda, yashil, tuksiz. Changchisi jigarrang-yashil, 4-6 mm uzunlikda, chiziqli cho‘ziq, o‘tkirlashgan changdonli va undan ikki marta uzunroq ingichka ipli. Soni 2-6 tagacha yetadigan tugunchalari o‘troq. Mevalari oval tuxumsimon, 4- 47

5 mm uzunlikda va 1-2 mm enlilikda, har tomonidan uch qirrali, uchida biroz qayrilgan, 0,75 mm uzunlikdagi tumshuqchali. Aprel – may oylarining boshida gullaydi, may – iyun oylarida mevasi yetiladi. Qoyalar, shag‘alli va toshloqli tog‘ yonbag‘irlari, toshloq adirlar, cho‘llar, tog‘ oldi zonalardan tog‘larning o‘rta mintaqalarigacha tarqalgan. Qashqadaryo, Surxondaryo, Samarqand, Toshkent, Andijon va Farg‘ona viloyatlarida uchraydi. Umumiy tarqalishi: O‘rta Osiyo, Kavkazorti, Rossiya, Eron, Suriya, Afg‘oniston. Ximiyaviy tarkibi: Ildizida saponinlar, 1,1-3,2% alkaloidlar, shu jumladan, 0,24% talizopin, kriptopin (talizopirin), 0,5% magnoflorin, O-metiltalizopin, talizopidin, talikmin, talikminin, digidrotalikmin, kabudin, talizopinin, 1-okso-6,7-dimetoksi-2-metil- 1,2-digidroizoxolin. Yer ustki organlarida saponinlar, 0,02-2,5% alkaloidlar, oshlovchi moddalar. Bargi, gulida kumarinlar. Xalq xo‘jaligidagi ahamiyati: “Talizopin” preparati adaptiv va antiaritmik xususiyatga ega, asab kasalliklari klinikasida yangi antiepileptik vosita sifatida sinovlar uchun ruxsat etilgan. Kichik sanchiqo‘t — Thalictrum minus L. Ko‘p yillik kriptofit o‘simlik. Poyasi 30-100 sm, tuksiz, sillik, tik yoki bo‘g‘inli qayrilgan, bir tekis barglangan. Barglari bandli, faqat eng yuqorigilarigina 483.11-rasm . Teng mevali sanchiqo‘t — Thalictrum isopyroides CAM.

bandsiz, bandlari kam hollarda yondosh bargli. Barg platinkasi keng uchburchaksimon, uch-to‘rt marta patsimon qirqilgan, chetki bo‘laklari pardali yoki yupqa, nozik 0,8-4 sm uzunlikda va deyarli shu kabi enlilikda, yumaloq, yumaloq tuxumsimon, tuxumsimon yoki teskari tuxumsimon, chetlari, ba’zan, biroz qayrilgan, pastki qismida tomirlari yaqqol bo‘rtib turadi yoki sezilmaydi, asosi yuraksimon yoki ponasimon, uch parrakli. Parraklari to‘mtoq uchli yoki o‘tkir tishchali. Guli oval, yoki piramida ko‘rinishidagi supurgi to‘pguliga yig‘ilgan, qizg‘ish, ko‘p sonli, nisbatan uzun (1-2 sm, mevalarida 3 sm gacha) gulbandli, odatda pastga egilgan, kam hollarda to‘g‘ri. Gulqo‘rg‘on barglari tuxumsimon, 3-4 mm uzunlikda va 1,5-2 mm enlilikda. Changchisi 7-8 mm uzunlikda, to‘g‘ri, uchli changdonli va undan 2-2,5 marta uzun ingichka inpchali. Tugunchalari 4-8 ta. Mevasi tuxumsimon yoki oval, 4 mm uzunlikda va 2 mm enlilikda, qirrali, to‘g‘ri yoki biroz egilgan tumshuqchali. Iyun – iyul oylarida gullaydi, iyul – avgust oylarida mevasi yetiladi. Daryo o‘zanlari, siyrak o‘rmonlarda, o‘tloqlarda, butazorlar yakka-yakka va to‘da- to‘da bo‘lib o‘sadi. Qashqadaryo, Surxon - daryo, Toshkent, Farg‘ona va Samarqand viloyatlarida uchraydi. Umumiy tarqalishi: O‘rta Osiyo, Rossiya, Kavkaz, G‘arbiy Yevropa, Kichik Osiyo, Suriya, Eron, Mo‘g‘o‘liston, Yaponiya, Tibet, Xitoy va Shimoliy Amerika. Ximiyaviy tarkibi: 0,03% alkaloidlar: β-allokriptopin 493.12-rasm . Kichik sanchiqo‘t — Thalictrum minus L.

(talliktrimin), vitamin C , flavonoidlar. Ildizida steroidlar: sitosterin. 0,12-1,5% alkaloidlar: talikmin, talikmidin, talikminin, 1,07-1,4% magnoflorin, berberin, α- glautsin, O-metiltalikberin (talmidin), talikmidinning N-oksidi, preokateinning N- oksidi, argemonin, talikarpin, talflavidin, talikberin, adiantifolin, talmelitidin, O- dimetiladiantifolin. Ildizpoyasida 0,29% alkaloidlar: magnoflorin, berberin. Yer ustki organlarida 3,1% saponinlar, 1,1% gacha alkaloidlar: talmin, O- metiltalikberin (talmidin), β-allokriptopin, β-xlormetilat l-kanadina, talmetin, O- metiltalmetin, talaktamin, berberin, degidrotalikmin, talikminin, sianogen birikmalar, vitamin C, oshlovchi moddalar, 1,64% flavonoidlar, yuqori alifatik uglevodorodlar. Poyasida 0,06-0,2% alkaloidlar. Bargida 0,01-1% alkaloidlar, vitamin C. Barg plastinkasida 0,63-1,3% va bandida 0,21-0,31% alkaloidlar. Gulida vitamin C. Mevasida 0,04% alkaloidlar va boshqa azotli birikmalar: magnoflorin, berberin, xolin. Flavonoidlar, 13,8-28,4% yog‘-moy, yuqori yog‘ kislotalari: taliktr, 40,1-46,2% ranunkulen (akvilegiya), 16,6 -22% linol. Xalq xo‘jaligidagi ahamiyati: Tibet tabobatida — o‘tkir va surunkali infeksiyalarda, mo‘g‘o‘l tabobatida — suv yig‘ilishi, ich ketishi, qizamiq, chechak, ich terlama, bo‘g‘ma (xo‘razak), kuydirgi kasalliklarida, Uzoq Sharqda — qorason, sifilis, isitma, qorin og‘rig‘ida qo‘llaniladi. Damlama va tindirmalari ginekologik kasalliklarda, asab kasalliklarida, tutqanoq, shamollash, bezgak, ovqat hazm qilish organlari kasalliklari, sarg‘ayma va tanosil a’zolari kasalliklarida qo‘llaniladi. Klinik tadqiqotlar yurak-qon tomir kasalliklarini davolashda va akusher- ginekologik amaliyotda tavsiya etilishi mumkinligini ko‘rsatdi. Antibakterial xususiyatga ega. Yer ustki organlari onkologik kasalliklarini, qovuqning papillomatozi va anatsid gastritlarni davolashda Zdrenko aralashmasi tarqibiga kiradi. Tibet tabobatida shishlarda, suv yig‘ilishi, ginekologik kasalliklarda va yurak-qon tomir kasalliklarida qo‘llaniladi. Yurtimizda quvvatlantiruvchi, moddalar almashinuvi buzilganda, asab kasalliklarida, tutqanoqda, oshqozon-ichak kasalliklari va ginekologik kasalliklarda, sil, shamollashda hamda burishtiruvchi, yaralarni tuzatuvchi, siydik haydovchi va ich yumshatuvchi sifatida ishlatiladi. Antibakterial ta’sir etadi. Talikarpin o‘smaga qarshi vosita hisoblanadi. Yosh 50

novdalari sho‘rvalarga ziravor sifatida solinadi. Bargi yaralarni tuzatuvchi vositadir. Qishloq xo‘jaligi mollari uchun yem-xashak. Manzarali o‘simlik. 51

XULOSALAR Qashqadaryo viloyati tog‘ mintaqasida tarqalgan Ayiqtovondoshlar oilasiga mansub dorivor o‘simliklar ustida olib borgan kuzatishlarimiz natijasida quyidagi xulosalarga keldik: 1. Qashqadaryo viloyati tog‘ mintaqasida Ayiqtovondoshlar oilasiga mansub o‘simliklarning 13 turkumga taalluqli 31 turi tarqalgan. Ularning 8 turi 1 yillik, 21 turi ko‘p yillik va 2 turi buta hayot shakliga ega. 2. Tog‘ zonasining mayin tuproqli, shag‘alli, toshloq va qirlarida uchraydigan Ayiqtovondoshlar oilasiga mansub o‘simliklarning barchasi (31 tur) dorivor hisoblanadi. 3. Qashqadaryo viloyatida Ayiqtovondoshlar oilasiga mansub dorivor o‘simliklar orasida 14 alkaloidli, 5 zaharli, 3 bo‘yoq beruvchi, 6 saponinli, 4 efir moyli turi borligi va ularning geografik tarqalishi haqida ma’lumotlar yig‘ildi. 4. Biz ilmiy tadqiqot ishi olib borgan turlar orasida alkaloidli turlardan Adonis parviflora Fisch. ex DC , Ceratocephalus falcatus ( L .) Pers ., Ceratocephalus ortoceras DC . , Clematis asplenifolia Schrenk , Clematis orientalis L ., Delphinium biternatum , Delphinium longipedunculatum Rgl. et Schmalh , Delphinium rotundifolium Afan ., Delphinium rugulosum Boiss ., Delphinium semibarbatum Bienert. ex Boiss ., Eranthis longistipitata Rgl ., Ranunculus baldshuanicus Rgl. ex Kom ., Thalictrum isopyroides CAM ., Thalictrum minus L ., saponinli turlardan Anemone petiolulosa Juz ., Ceratocephalus ortoceras DC. , Clematis asplenifolia Schrenk , Ranunculus baldshuanicus Rgl. ex Kom ., Thalictrum isopyroides CAM ., Thalictrum minus L ., efir moyli turlardan Delphinium biternatum , Delphinium rugulosum Boiss ., Ranunculus muricatus L ., Thalictrum minus L . keng tarqalganligi va ularning ayrimlaridan farmatsevtika sanoatida qo‘llash mumkin degan xulosaga keldik. 5. Qashqadaryo viloyati hududida Adonis parviflora Fisch. ex DC , Anemone petiolulosa Juz ., Ceratocephalus falcatus ( L .) Pers ., Ceratocephalus ortoceras , Clematis asplenifolia Schrenk , Clematis orientalis L ., Delphinium biternatum , Delphinium longipedunculatum Rgl. et Schmalh , Delphinium 52

rotundifolium Afan ., Delphinium rugulosum Boiss ., Delphinium semibarbatum Bienert. ex Boiss ., Eranthis longistipitata Rgl ., Nigella integrifolia Rgl ., Ranunculus baldshuanicus Rgl. ex Kom ., Ranunculus muricatus L. , Thalictrum isopyroides CAM ., Thalictrum minus L . larning xom ashyo jamg‘armasi ko‘p va ularni farmatsevtika sohasi xodimlari o‘rgansa foydadan holi bo‘lmaydi. Qashqadaryo viloyati, umuman dorivor o‘simliklarga boy o‘lkalardan hisoblanadi va ularni biologik, ekologik, kimyoviy jihatdan o‘rganish kelgusida xalq xo‘jaligi uchun muhim ahamiyatga egadir. 53

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati 1. Абдуллаев С. И. ва бошқалар. Қашқадарё вилояти географияси. География ўқитувчилари учун қўлланма, Қарши, 1994. 2. Жўраев Э., Жўраева Д., Набиев М., Мирзаев М. “Шифобахш ўсимликлар”. Т.: “Меҳнат”, 1992. 3. Каримов В., Шомаҳмудов А. “Халқ табобати ва замонавий илми тибда қўлланиладиган шифобахш ўсимликлар”. Т., Ибн Сино номидаги нашриёт-матбаа бирлашмаси, 1993. 4. Мурдахаев Ю. “Ўзбекистонда ватан топган доривор ўсимликлар”. Т.: “Фан”. 5. Набиев М. “Ботаника атлас-луғати”, Т., 1969. 6. Набиев М., Шальнёв В., Иброҳимов А. “Шифобахш неъматлар”. Т.: “Меҳнат”, 1989. 7. Пратов У. “Ўзбекистон юксак ўсимликларининг замонавий тизими”. Т., 1995. 8. Холматов Х., Ҳабибов З., Олимхўжаева Н. “Ўзбекистоннинг шифобахш ўсимликлари”. Т., Ибн Сино номидаги нашриёт-матбаа бирлашмаси, 1991. 9. Холматов Х., Ҳабибов Х. “Ўзбекистоннинг доривор ўсимликлари”. Т., 1972. 10. Эргашев А., Яруллин Р. “Ўзбекистон табиатидаги ноёб биологик ёдгорликлар”. Т.: “Ўкитувчи”, 1995. 11. “Ўзбекистон энциклопедияси”. Т., 1997. 12. Қосимов А., Холматов Х. “Доривор ўсимликлар”. Т., Ибн Сино номидаги нашриёт-матбаа бирлашмаси, 1994. 13. Ҳайдаров К., Ҳожиматов К. “Ўзбекистон ўсимликлари”. Т.: “Ўқитувчи”, 1992. 14. Ҳамидов А., Набиев М., Одилов Т. “Ўзбекистон ўсимликлари аниқлагичи”. Т.: “Ўқитувчи”, 197. 54

15. Ҳожиматов К. “Ўзбекистоннинг хушбўй ва хуштаъм ўсимликлари”. Т.: “Фан”, 1992. 16. Ҳожиматов К., Аллаёров М. “Ўзбекистоннинг шифобахш ўсимликлари ва уларни муҳофаза этиш”. ЎзФА маърузалари, 1994. 17. Ҳожиматов К., Йўлдошев К., Шоғуломов У., Ҳожиматов О. “Шифобахш гиёҳлар — дардларга малҳам”. Т.: “Ўқитувчи”, 1995. 18. Ҳоликов К. “Ўзбекистон жанубидаги доривор ўсимликлар”. Т.: “Меҳнат”, 1992. 19. “Ўзбекистон қизил китоби”. Тошкент, 2009 . 55

1 -ilova . Qashqadaryo viloyati tog‘ mintaqasida uchraydigan Ayiqtovondoshlar oilasiga mansub o‘simliklarning fenologiyasi.bos hlanis hi yoppas iga bos hlanis hi yop pas iga 1 A donis parviflora Fis ch. ex DC. ☉ IV V V VI 2 A nemone petiolu los a Juz. ੫ III IV IV V 3 A nemone protacta (Ulbr.) Juz. ੫ VI VIII VII VIII 4 A nemone zeravs chanica Kom. ੫ IV V V V 5 A quilegia vicaria Nevs ki. ੫ VI VII VII VIII 6 Ceratocephalus falcatus (L.) Pers . ☉ III IV IV V 7 Ceratocephalus ortoceras DC. ☉ III IV IV V 8 Clematis as plenifolia Schrenk.  VI VII VII VIII 9 Clematis orientalis L.  VI IX VII X 10 Delphinium barbatum Bge. ☉ VI VII VII VIII 11 Delphinium Batalinii Huth. ੫ VII VIII VIII IX 12 Delphinium biternatum. ੫ VI VII VII VIII 13 Delphinium longipedunculatum Rgl. et Schmalh. ੫ V VI VI VII 14 Delphinium rotundifolium Afan. ੫ VI VII VIII IX 15 Delphinium rugulos um Bois s . ☉ IV V V V 16 Delphinium s emibarbatum Bienert. ex Bois s . ੫ V VI VI VI 17 Delphinium ternatum Huth. ੫ VI VII VII VII 18 Eranthis longis tipitata Rgl. ੫ II IV III V 19 Nigella integrifolia Rgl. ☉ IV V V VI 20 Paraquilegia anemonoides (W illd.) Ulbr. ੫ VI VII VII VII 21 Ranunculus afganicus Aitch. ੫ V VII VII VIII 22 Ranunculus balds huanicus Rgl. ex Kom. ੫ V VII VII VIII 23 Ranunculus muricatus L. ☉ IV V V V 24 Ranunculus paucidentatus Schrenk. ੫ V VII VII VIII 25 Ranunculus s celeratus L. ☉ IV VI V VII 26 Ranunculus Sewertzovii Rgl. ੫ IV V-VI V VII 27 Ranunculus tenuilobus Rgl. ex Kom. ੫ IV V V VI 28 Thalictrum alp inum L. ੫ VI VII VII VII 29 Thalictrum is o pyroides CAM. ੫ IV V V VI 30 Thalictrum minus L. ੫ VI VII VII VIII 31 Thalictrum s ultanabadens e Stapf. ੫ V VI V VI Mevalas h davri № Tur nomi Hayot s hakli Gullas h davri 57

O'xshashlar

“Ra`noguldoshlar oilasi vakillaridan Olma turlarining zamburug` kasalliklari”

“Ayrim mevali daraxtlarning zamburug` kasalliklari va ularga qarshi kurash choralari (G`uzor tumani misolida)”

Qashqadaryo viloyatida o‘sadigan Arunda donaks o‘simligidan alkaloidlar ajratish va tuzilishini o‘rganish

O`zbekistonda o`simliklarni introduksiya qilish tarixi

Anor va anjirning zamburug` kasalliklari va unga qarshi kurash choralari