Anor va anjirning zamburug` kasalliklari va unga qarshi kurash choralari - Botanika - Diplom ishlar

Anor va anjirning zamburug` kasalliklari va unga qarshi kurash choralari

Yuklangan vaqt:

24.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

211 KB

Ko'chirib olish

Anor va anjirning zamburug` kasalliklari va unga qarshi kurash choralari Kirish. I. Bob. Adabiyot sharxi. II. Bob. O`simlik kasalliklari to`g`risida umumiy tavsif II.1. Anor va anjir kasalliklarini o`rganishda qo`llaniladigan asosiy usullar II.2. Olib borilgan tajribalarning natijalari. III. Bob. Anor va anjirning zamburug` kasalliklari va ularga qarshi kurash usullari. III.1. Anor va anjirning zamburug` kasalliklari . (Mirishkor tumani misolida ) III.2. Anor va anjirning zamburug` kasalliklariga qarshi kurash choralari Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar. Илова.

Kirish Ma`lumki hozirgi paytda Respublikamiz miqyosida shaharlarni obodonlashtirish borasida juda katta ishlar olib borilmoqda. Ayniqsa yil davomida yam-yashil bo`lib turadigan mevali va manzarali daraxtlarni ko`paytirilishi shahar ko`chalari va hiyobonlariga ajoyib estetik xusn va manzarali chiroy bermoqda. O`zbekiston Respublikasi prezidenti I.Karimov o`zining “Jahon moliyaviy- iqisodiy inqirozi, O`zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo`llari va choralari” asari mamlakatimizda istiqomat qilayotgan har bir fuqaro qalbini har qanday shubha va xavotirdan forig` qilib, ertangi kunimizda bo`lgan ishonch va sobitqadamlikni yanada mustahkamlashga xizmat qiladi. O`zbekiston davlati aholisining oziq-ovqatga bo`lgan talabini qondirishga go`sht, sut mahsulotlari, xo`l meva va undan tayyorlangan kompot, mayiz, quruq mevalar, o`simlik moyi kabi mahsulotlar bilan yanada yaxshiroq ta`minlashni ko`zda tutgan. Aholining oziq-ovqatga bo`lgan talabini qondirish hozirgi kunda nafaqat iqtisodiy jihatdan balki, siyosiy tomondan ham muhimdir. O`zbekiston faqat paxta, qorako`l teri, pilla tolasi makoni emas, balki el dasturxonining noz ne`mati bo`lgan xilma-xil olma, o`rik, anjir, anor, behi, nok va boshqa ko`pgina shirin-shakar mevalar yetishtiradigan go`zal bir bo`ston hamdir. O`lkamizning ko`rki bo`lgan bog`-bo`stonlar xalqimizning milliy iftixori va faxridir. Bog`dorchilik va tokchilik O`zbekiston uchun eng qadimiydir. Shuningdek, respublikamiz qo`shni davlatlarga quruq mevalar, mayiz, mevali daraxtlar, uzumning xo`raki navlarini yetishtirib beradigan asosiy bazadir. Hozirgi bozor iqtisodiyoti sharoitida mevachilikni keskin darajada rivojlantirish uchun meva daraxtlarining hosilini oshirishimiz, mevazorlarni 2

kengaytirish, meva navlarini yaxshilashimiz va mevachilik sharoitini mumkin qadar mashinalashtirishimiz lozim. Bu vazifani muvaffaqiyatli bajarish uchun mevachilik sohasida ishlayotgan mutaxassislarimiz meva va rezavor, meva ko`chatlarini ekish hamda, parvarish qilish qoidalarini bilishlari, fan yutuqlarini va ilg`or xo`jaliklarning tajribalarini keng miqyosda qo`llashlari lozim. Bu to`g`rida yurtboshimiz I.Karimov qishloq xo`jaligi oldiga barcha ekinlardan yuqori hosil olish uchun tuproq unumdorligini oshirish, ishlab chiqarishning ilg`or texnologiyasini joriy etish, mineral va organik o`g`itlardan samarali foydalanish, sizot suvlar yer betiga yaqin joylashgan zonalarda milioratsiya ishlarini tubdan yaxshilash, ishlarini tubdan yaxshilash, eroziyacha qarshi tadbirlarni o`tkazish, mixanizatsiyadan unumli foydalanish, serhosil meva daraxtlarini ko`paytirishdek mehim vazifani qo`ydi. Hozir Respublikamizda meva uzum yetishtirish bo`yicha ixtisoslashtirilgan 100 dan ortiq mevachilik va tokchilik xo`jaliklari tashkil etilgan. Mustaqil respublikamizda mevali daraxtlar va toklardan yuqori hosil olayotgan xo`jaliklar soni yil sayin oshib bormoqda. Hayotiy ehtiyojlardan kelib chiqib, shuni aytish mumkinki, bog`dorchilik va tokchilikni keng reja asosida rivojlantirish mustaqil O`zbekiston uchun dolzarb masalalardan biridir. Bu muhim vazifani yetarli darajada hal etish uchun mevali daraxt kasalliklari va unga qarshi kurash choralarini ilmiy asosda ishlab chiqishni to`g`ri yo`lga qo`yishni taqozo etadi. Ushbu malakaviy bitiruv ishda biz ana shu muammoni atroflicha o`rganishiga harakat qildik. Keyingi yillarda anor va anjir ko`chatlari yetishtiradigan ko`chatxonalarda ko`chat sifatini yomonlashganligi va xo`jaliklarga ekilgandan keyin ularning qurib qolishi hollari kuzatilmoqda. Buning asosiy sababi anor va anjir ko`chatlarining turli xildagi zamburug`lar, bakteriyalar va viruslar bilan kasallanishdir. Kasallikni kelitirib chiqaruvchi mikroorganizmlar anor va anjir urug`idan ungan, payvandlangan ko`chatlarni ko`p yillik anor va anjir daraxtini ham kasallantira oladi. Bu kasalliklar asosan, zamburug`lar yordamida kelib chiqadi. Zamburug` turlari tuproqda, havoda, suv havzalarida, o`simlik 3

qoldiqlarida keng tarqalgan, hayot kechirish muhitidan turlicha bo`lgan o`simliklar guruhidir. Zamburug`larning vakillari orasida ma`lum bir turga mansub o`simlikka moslashgan va unga kasallik keltirib chiqarish xususiyatiga ega bo`lgan turlari uchraydi. Shuning uchun ular ko`p yillik daraxtlar va ularning ko`chatlarini, mevali va poliz ekinlarini, texnik va manzarali o`simliklarni ham kasallantiradi. Respublikamiz miqyosida ekologik sharoitning o`zgarib borishi anor va anjir daraxtida har xil kasalliklarning namoyon bo`lishiga sabab bo`lmoqda. Ana shu kasalliklarning oldini olish va unga qarshi samarali kurash choralarini ishlab chiqish dolzarb masalalardan hisoblanadi. Mavzuning dolzarbligi . O`simliklarning hosildorligini oshirish usullaridan biri unda uchraydigan zamburug`larni puxta o`rganish hamda, ana shu kasalliklarga qarshi samarali kurash choralarini ishlab chiqish dolzarb masalalardan biri hisoblanadi. Ishning maqsadi : Ra`noguldoshlar oilasiga kiruvchi o`simliklarda har xil kasalliklarni tarqatuvchi zamburug`larni tur tarkibini o`rganish va aniqlash tadqiqotning asosiy maqsadidir. Bitiruv malakaviy ishning vazifasi. Mirishkor tumanining ayrim qishloqlarida usadigan anor va anjirda uchraydigan zamburug`larining turlarini aniqlash. Tadqiqot obyekti va predmeti : Mirishkor tumanidan yig`ilgan zamburug` namunalari tadqiqot obyekti bo`lib xizmat qildi. Tadqiqotning predmeti – botanika, mikologiya. Ishning amaliy ahamiyati : Anor va anjirda zamburug`lar keltirib chiqaradigan kasalliklardan himoya qilishda ayrim yangi paydo bo`layotgan xavfli kasalliklarning oldini olishda muhim ahamiyatga ega. Ishning yangiligi Mirishkor tumanida usadigan anor va anjirda uchraydigan zamburug` ( Punica granatum L- Phoma puniccae (Rak), 4

Sphaceloma punicae (Kalmaraz),Podasphare okyacantaeва (Un-shudring) Fikus - Sрhalchopsis malochit (Qora rak), Venturia pirina (Kalmaraz), Morilia Fructigena (Монилиоз) Ctympoyaporangium sabinoe (Zang) )kabi kasallklari borligi aniqlandi. Bitiruv malakaviy ish yuzasidan Qarshi davlat uneversitetining Fan, taraqqiyot va yoshlar Ilmiy-amaliy konferensiya materiallariga 1ta maqola chop ettirdim. (Qashqadaryo viloyati anjirzorlarida uchraydigan qora rak kasalligi ) 5

I. Bоb. Adabiyotlar sharxi Yuksak о`simliklarning zamburug` kasalliklarni о`rganish, ularni keltirib chiqaradigan zararlarini aniqlash va kasallik tarqalmasligi uchun ayrim chora- tadbirlarni ishlab chiqish muammolari kishilik jamiyatini bir necha yuz yillardan beri qiziqtirib keladi. Mikologiya fanining rivojlanishidagi boshlang`ich davr ham aynan zamburug`lar florasini aniqlashdan boshlangan. Ushbu maqsadni amalga oshirish natijasida mikofloristik rо`yxatlar, floristik konspektlar, aniqlagichlar va mahalliy hamda umumiy xarakterga ega bо`lgan mikofloristik sharxlar tuzila boshlangan. О`rta Osiyo sharoitida mikofloristik kuzatishlar О`rta Osiyo о`simliklarni himoya qilish, О`rta Osiyo Davlat Universiteti va keyinchalik tashkil etilgan FA ga qarashli botanika institutlarining xodimlari bо`lmish – fitopatologlar, mikologlar va botaniklar tomonidan о`rganib kelingan. Keyinchalik esa Qirg`izston, Turkmaniston va Tojikiston respublikalari tarkibida tashkil etilgan botanika yо`nalishlaridagi ilmiy tekshirish institutlarida ham salmoqli mikofloristik ishlar olib borilgan. Umumiy hisobda О`zbekiston mikoflorasi yuksak о`simliklar florasiga qaraganda anchagina kamroq о`rganilgan bо`lib, 1892 yillardan boshlanadi. Aynan usha yillarda V.L.Komarov ishtirokida ikkita ilmiy ekspeditsiya uyushtirilib, Zarafshon daryosi bо`ylab tog`li xududlar о`rganib chiqilgan. Ekspeditsiya natijasida V.L.Komarov (1892) tomonidan «Parazitne grib gornogo Zeravshana» nomli ilmiy ishi chop etilib, unda yuksak О`simliklarla topilgan 106 ta parazit zamburug`lar turi, shu jumladan 76 tur zang va unshudring zamburug`lari tartiblariga mansub ekanligi aniqlangan. Shuningdek muallif tomonidan aniqlangan zamburug`larning yuqoriga qarab vertikal tarqalish qonuniyatlari ham kо`rib chiqilgan. О`rta Osiyo mikoflorasini nisbatan planli ravishda, uzluksiz О`rganish esa Turkiston entomologik stansiyasini tashkil etilishidan, ya`ni 1915 yillardan boshlanadi. Usha paytlarda chop etilgan axamiyatga molik ishlardan P.G.Yestifeyevning 6

(P.N.Golovin-1949 bо`yicha) «Djettisoy va unga yondosh bО`lgan Xorasan mikoflorasi» hamda N.G. Zaprometovning О`rta Osiyo mikoflorasi bо`yicha chop etgan «Material po mikoflore Sredney Azii» (1 chi qism -1926 va 2 chi qism – 1928 yy.) asarlarini kО`rsatish m о` mkin. N.G.Zapromyotovning ma`lumotlari bо`yicha zamburug`larning 767 tur va formalari aniqlangan. 1935 chi yildan boshlab esa О`rta Osiyo mikoflorasini о` rganish ancha keng k о` lamda olib borila boshlandi. О`sha paytdagi О`rta Osiyo Davlat universiteti tomonidan reja asosida ishlar boshlandi. Asosiy e`tibor chо`l va yuqori tog` о` simliklari mikoflolrasiga qaratildi. 1935-1936 chi yillarda P.N.Golovin boshchiligida g`arbiy Pamirning janubiy va janubiy-g`arbiy qismlariga ekspeditsiyalar tashkil etildi. Janubiy qizil qumda olib borilgan ekspeditsiyalar natijasi sifatida P.N.Golovin 1941 yili «Grib peschannix pustin Sredney Azii» nomli asarini chop etadi. 1944 chi yili esa u olingan ilmiy ma`lumotlar bо`yicha «Zakonomernosti raspredeleniya mikologicheskoy flor na Pamire» nomli ishini chop etdi. Uning k о` rsatishicha yuksak о` simliklarda tubun zamburug`lar unchalik tarqalmagan. Zamburug` guruhlari ichida Pamirda eng k о` p uchraydigan zamburug`lar xaltachali zamburug`lar bо`lib h isoblanadi. Shuning uchun ham ularning turlari boshqa zamburug`larga qaraganda k о` proq uchragan. Aniqlangan zamburug`larning yarmiga yaqinini notakomil zamburug`lar, zang zamburug`lari esa tur miqdori bо`yicha uchinchi о` rinda, va nihoyat nisbatan kamroq qorakuya zamburug`lari tarqalganligi k о` rsatilib о` tilgan. Undan keyingi qilingan mikologik ishlar Farg`ona, Korjantau, Ugam, Chatqol, Bobatog`, Kopettog`, Turkiston, Zeravshan, Hisor chо`qqilari va tog` tizmalari bо`yicha olib borilgan. Ushbu ilmiy ish natijalari sifatida 1947 va 1959 chi yillar orasida P.N.Golovin tomonidan «Ekologicheskiye tipi gribov Sredney Azii» (1947); «Mikoflora Sredney Azii», tom 1, Muchnisto-rosyaniye gribi Sredney Azii (1949); «Noviye vidi gribov Sredney Azii» (1950); 7

«Monograficheskiy obzor roda Levellula Arnaud.» (1956); «Parazitniye gifomitseti Sredney Azii» (1959) kabi bir qator ilmiy asarlar yaratildi. Umumiy hisobda P.N. Golovin tomonidan О`rta Osiyo xududlarida 100 dan ortiq parazit zamburug`larning turlari aniqlangan bо`lib, asosiy qismi yuqori tog` xududlarida tarqalganligi hamda ularning kо`pchiligi notakomil zamburug`lar sinfiga mansubligi aniqlangan. 1955-1958 yillar mabaynida esa О`zbekiston fanlar akademiyasiga qarashli botanika instituti tomonidan birqator ekspeditsiyalar tashkil etilib, ularda SAGU talabalari ham qatnashadi. Natijada Saparova (1956), /aniyeva (1957) va Xasanov (1958) lar diplom ishlarini shimoya qilishgan. О`rta Osiyo chо`l zonalarining mikoflorasi ham 1955-1960 yillarda birqator tadqiqotchilar tomonidan о`rganilgan. N.I. Gaponenko Buxoro viloyati va Amudaryoning quyi oqimini, G.T. Boymuratova esa Mirzachо`lni (1958) mikoflorasini tekshirish natijasida yuksak о`simliklarning zamburug` kasalliklarini tarqalish qonuniyatlarini aniqlashgan. 1960 chi yillarda esa О`zFA qarashli Botanika institutining xodimlari Angren tog`-metalurgiya sanoat mintaqasini sinchklab tekshirish natijasida Angren daryosi basseynida tarqalgan parazit zamburug`larini aniqlab chiqishgan (T.S.Panfilova va N.I Gaponenko, 1963). О`zbekiston xududidagi daraxt va butalarda kasallik tug`diruvchi zamburug` kasalliklarini о`rganish bо`yicha ham birqator ishlar amalga oshirilgan. Shu jumladan, 1958 yilda B.D. Klayner «Vidovoy sostav gribov- vozbuditeley zabolevaniy drevesnix porod i kustarnikov v gorax Uzbekistatana i ix sistematicheskaya xarakteristika» va «Bolezni dikorastushix plodov porod» deb nomlangan asarlarini chop etib O`zbekiston mikoflorasini o`rganishga katta hissa qo`shgan. Muallif о`zining birinchi asarida 120 ta zamburug` turlari va formalarini aniqlab, ularni О`zbekistonning tog`li xududlarida tarqalish qonuniyatlarini о`rganib chiqqan. Uning ma`lumoti bо`yicha yuksak О`simliklarda kasallik tug`diruvchi zamburug`larning eng kо`p turi notakomil zamburug`lar sinfiga mansub (57 ta tur forma), undan keyin zang 8

zamburug`lari bо`lib, 43 turni va xaltachali zamburug`lar esa 20 tur hamda formalarni tashkil etgan. B.D.Klaynerning kо`rsatishicha tuban zamburug`lar daraxt va butalarda mutloqo uchramagan. Ikkinchi asarida kо`rsatishicha keltirgan ma`lumotlari bо`yicha yong`oqning qо`ng`ir dog`lanish kasalligi va olma parshasi kasalligini tug`diruvchi zamburug` eng kо`p tarqalgan bо`lib, daraxlarning 87-89 % kasallantiradi. Shuningdek dо`lana, olicha, bodom va zirk daraxt va butalari ham 90-100 % gacha sharxil zamburug` kasalliklari bilan zararlanganligini kо`rsatib О`tadi. Ushbu keng tarqalgan kasalliklarning keltiradigan zarari juda katta ekanligini shisobga olib, ularni sog`lomlashtirish va saqlab qolish katta ahamiyatga ega ekanligini ta`kidlaydi. Mikologik jihatidan nisbatan yaxshi о`rganilgan О`zbekistondagi xududlardan yana biri Tyanь-shyanь tog`ining janubiy- g`arbiy tizmalari bО`lib, 1924 yildan 1966 chi yillargacha birqator tadqiqotchilar tomonidan о`rganib kelingan. Ushbu tadqiqotlar uzoq muddat davom etishiga qaramasdan uzluksiz bо`lmagan va ma`lum muddatlarda tо`xtatilib qolgan. Ushbu xududni mikoflorasini о`rganishda qatnashgan tadqiqotchilar (A.Solskiy, 1924; N.G.Zapromyotov, 1926; Gomolitskiy, 1929; P.N.Golovin, 1936-1938; S.P.Shvarsman, 1956; N.I.Gaponenko, 1958; F.G.Axmedova, 1960-1966) juda katta hajmdagi ma`lumotlarni tо`plashgan. 1966 chi yili F.G.Axmedova tomonidan barcha tuplangan materiallar kritik taxlil qilinib, nomzodlik dissertatsiyasi shimoya qilingan. Muallifning kо`rsatishicha tadqiqotlar о`tqazilgan xududda zamburug`larning 168 turkumga kiruvchi 672 tur va formalari aniqlangan. Shularning 600 tur va formalari yuksak о`simliklarda, qolganlari esa tuproqda hamda chirindi substratlarda aniqlangan. Kasallangan о`simliklarning rо`yxati esa 61 oilaga mansub 479 turni tashkil etib, eng kо`p kasallangan о`simliklar boshoqdoshlar, dukkakdoshlar va ra`noguldoshlar oilalariga mansub ekanligi kо`rsatib о`tiladi. 1980 chi yillardan boshlab О`FA qarashli botanika instituti mikolglari, Tashkent Davlat universitetining Tuban О`simliklar kafedrasi о`qituvchilari bilan hamkorlikda «О`zbekiston zamburug`lari florasi» katalogini tuzishni 9

rejalashtirishadi va uning birinchi tomi N.I.Gaponenko, F.G.Axmedova, S.S.Ramazanova M.SH. Sagdullayeva va X.M.Kirgizbayevalar muallifligida 1983 yili chop etildi. Ushbu tom unshudring zamburug`lariga bag`ishlangan bо`lib, mualliflar О`zbekistonda olib borilgan barcha mikologik ishlardagi ma`lumotlarga asoslangan sholda unshudring zamburug`larini rО`yxatini tuzib chiqishgan va ularga aniqlagich keltirishgan. 1983 chi yildan to 1994 yillar mabaynida yuqorida kО`rsatilgan mualliflar va yana qО`shimcha ravishda F.X. Fayziyeva muallifligida О`zbekiston zamburug` florasining 7 ta tomi chop etilib, ularda respublikamizda aniqlangan barcha zamburug`larning rо`yxati, substratlar va geografik xududlar bо`yicha tarqalishi, taksonomik tarkibi hamda kО`pchilik tur va formalar uchun rivojlanish sikllari kО`rsatilgan sholdagi tavsiflari bilan, aniqlagich shaklida chop etildi. Ushbu monografik aniqlagichlar О`zbekiston mikologik florasini bir butun qilib jamg`ardi va respublikada zamburug`lar bо`yicha olib borilgan tadqiqotlar darajasini yaqqol namayon etdi. Shozirgi paytda ular yordamida respublikamizning qaysi xududlari mikologik jishatidan qanday darajada о`rganilganligi, qilinadigan ilmiy tadqiqotlarni qaysi yО`nalishda olib borish kerakligi kabi ma`lumotlarni osongina aniqlab olish imkoniyatlari mavjud. 1995 yildan 2005 yillargacha yuksak О`smliklar mikoflorasini О`rganish bо`yicha YO.S. Soliyeva boshchiligida salmqli ishlar olib borildi. Ushbu ishlarda asosiy e`tibor kam о`rganilgan geografik xududlar shisoblangan qashqadaryo va Namangan viloyatlariga qaratiladi. Qashqadaryo viloyatidagi tekshirishlar natijasi bо`yicha yuksak О`simliklarda 364 tur va 49 forma aniqlanib, ulardan 178 tasi tekshirish olib borilgan viloyat uchun, 24 tasi О`zbekiston mkoflorasi va 2 tasi fan uchun yangi ekanligi aniqlangan. (X.X. Nuraliyev, YO.S.Soliyeva, 1995, 1996; X.X. Nuraliyev, 1996, 1998). Ushbu ishlarda turlar tarkibidan tashqari Qashqadaryo mikoflorasining boshqa regionlar bilan о`xshashlik koyefitsentlari, zamburug`larning vertikal mintaqalar bо`yicha tarqalishi, fasllar bо`yicha 10

о`zgarishi va yuksak о`simliklarning turlari bо`yicha taqsimlanishi ham tavsiflanib chiqilgan. Oxirgi 5-6 yillar mabaynida esa О`zbekiston mikologik florasini о`rganish deyarli tо`xtab qoldi deyilsa bо`ladi. Chunki floristik ishlarni olib borish uchun ekspeditsiyalar uyushtirish, о`rganilmagan xududlarda tadqiqotlar olib borish va chop etilgan monografik aniqlagichlarga qо`shimchalar kirgizish ishlari deyarli amalga oshirilmayapti. Lekin О`zFA ga qarashli о`simliklarni himoya qilish ilmiy teksherish instituti xodimlari va О`zbekiston Agrar universitetining professor о`qituvchilari tomonidan qishloq xо`jalik о`simliklarining zamburug` kasalliklarini о`rganish yо`nalishidagi ishlar nisbatan yaxshi davom ettirilmoqda (A.Sheraliyev, M.Zuparov, CH.Xolmuradov, S.S.Xasanov va boshqalar, 2000-2007 yillar). 11

II. Bob. O`simlik kasalliklari to`g`risida umumiy tavsif Dehqonchilik rivojlangan va ilm fan taraqqiy qilgan sarin odam meva va rezavor meva o`simliklarining yovvoyi turlarini ongli ravishda tanlab olgan va ekib o`stira boshlagan, so`ngra zarur agrotexnika usullarini qo`llab ana shu yovvoyi tur o`simliklarini tobora yaxshilab borgan va keyinchalik xo`jalik maqsadlarini qondiradigan yangi tur navlarini vujudga keltirgan. Ekib o`stirilayotgan hamma o`simliklar meva va rezavor meva o`simliklari ham, o`zlarining yovvoyi qarindoshlariga qaraganda ertaroq hosilga kiradi, mo`lroq hosil beradi, ularning mevalari yirikroq, to`yimliroq va sifatliroq bo`ladi. Shu bilan birga bunday o`simliklarning mevalari yaxshiroq saqlanadi, uzoq joylarga jo`natishda buzilmay yetib boradi, ho`lligida va qayta ishlagan holida har xil xo`jalik maqsadlari uchun sarflanadi. O`rta Osiyo, ayniqsa, Tojikiston yovvoyi o`simliklar ekib ko`paytiriladigan manba hisoblanadi. Yer yuzidagi barcha mamlakatlarga nisbatan sobiq SSSR o`rtacha kenglikda o`sadigan yovvoyi meva o`simliklariga eng boy mamlakatlardan hisoblangan. Kavkaz, O`rta Osiyo va uzoq sharq meva o`simliklarining juda ko`p tur xillari o`stiriladigan asosiy viloyatlaridir. O`rta Osiyoda yovvoyi meva o`simliklarining ko`pchiligi tog`li tumanlarda, o`rmonlarda va daryo bo`ylaridagi suv toshadigan yerlarda o`sadi. Meva va rezavor meva o`simliklarining ko`pchiligi bizning eramizdan ko`p yillar burun vujudga kelgan. Bu o`simliklar ko`p yillar mobaynida tanlanib, har- xil tashqi muhit sharoitiga moslashganligi va ularga dehqon ham ta`sir qilganligi sababli hozir ularning navlari juda ko`payib qolgan. Meva rezovor meva o`chimliklari o`zlarining botanik belgilariga, biologik xususiyatlariga, tuproq, yorug`lik nam va issiqlikka bo`lgan talablariga, hosildorligiga, mevalarning sifatiga, qanday maqsadlar uchun ishlatilishiga qarab bir-biridan farq qiladi. 12

Mevali daraxtlarning o`ziga xos yana bir xususiyati shundan iboratki, diyarli hamma madiy mevali daraxtlar kurtak va iskana payvand qilish yo`li bilan ko`paytiriladi. O`zbekiston yovvoyi meva daraxtlari asosan Toshkent, Samarqand, Surxondaryo, Qashqadaryo va boshqa viloyatlarning tog`li viloyatlarida o`sadi. Keyingi yillarda yovvoyi olma, o`rik, anor, anjir, bodom, pista, do`lana kabi mevali daraxtlar payvand qilish yo`li bilan madaniylashtirilmoqda. Anor va anjir daraxti O`zbekistonda qadim zamonlardan ma`lum ko`proq Yevropa va Shimoliy Amerikadan keltirilgan anor va anjir navlari Qrim ko`chat yetishtiruvchi xo`jaliklarida ko`paytirilib O`zbekistonga oli kelingan. Anjir Losaceal oilasiga Piries communis turiga mansub bo`lib, uning hozirgi vaqtda 60 ga yaqin turi mavjud. O`rta Osiyoda anjir qadimdan ma`lumuning yovvoyi turlari va madaniy, mahalliy navlari ko`p tarqalgan anjir Xitoyda 3000 yildan beri o`stiriladi. O`zbekiston uchraydigan mahalliy anor navlarining kelib chiqish va tarqalish manbai Xitoyda o`stirilayotgan anjirlardan deb bilinadi. Yevropadan O`zbekistonga anor navlari XIX asrning oxirlaridan boshlab olib kelingan. O`rta Osiyo respublikalari ayniqsa O`zbekiston anjirdan yuqori va sifatli hosil yetishtirish uchun juda qulay joy hisoblanadi. O`zbekiston sharoitida anjir navlarini tog` etaklarida joylashgan zonalarida ko`paytirish tavsiya etiladi. Anor Rosaceae oilasiga Cydania oblonja turiga mansub bo`lib, uning hozirgi vaqtda o`ndan ortiq turi mavjud. Anor qadimiy o`simlik, O`rta Osiyoda bizning eramizdan oldin ma`lum bo`lgan. Ayrim tarixiy ma`lumotlarga ko`ra anor O`zbekistonga Eronning shimoliy royonlaridan keltirilgan. O`zbekistonda anor uzoq vaqt urug`idan ko`paytirilishib natijasida bir qancha xususiyatlarga ega turlari paydo bo`lgan. 13

O`zbekistonda yetishtiriladigan anor navlari qishda uzoq muddat saqlanishi hosilning sifati va mazasi yaxshiligi, konservabopligi jihatidan kavkaz, Qrim va Janubiy Yevropada yetishtiriladigan anor navlaridan sira qolishmaydi. Anor O`zbekistonning dengiz sathidan 360-1000 m balandlikda joylashgan sug`oriladigan rayonlarida o`sadi. Dengiz sathidan 1100-1400 m balandlikda joylashgan tog`li tumanlarda mayda mevali, erta pishar navlari ham uchraydi. O`zbekistonda yetishtiriladigan anor navlari to`g`ridan-to`g`ri iste`mol qilish, konserva tayyorlash va boshqa yerlarga yuborishga juda yaroqli. Anordan anjir ko`chatlari yetishtirishda pakana payvandtag sifatida juda ko`p foydalaniladi. Respublikamiz miqyosida ekologik sharoitning o`zgarib borishi anor va anjir o`simligida har xil kasalliklarning namoyon bo`lishiga sabab bo`lmoqda. Ana shu kasalliklarning oldini olish va unga qarshi samarali kurash choralarini ishlab chiqish dolzarb masalalardan biri hisoblanadi. O`simlikning kasalligi uning parazit bilan o`zaro munosabati yoki muhitning noqulay sharoiti ta`siri natijasida paydo bo`ladigan murakkab patalogik jarayondan iborat. Kasallik natijasida o`simlikning tuzilishida morfologik va anatomik o`zgarishlar sodir bo`ladi. Kasallik tufayli kelib chiqqan barcha o`zgarishlar ta`sirida o`simliklar sekin o`sadi, hosil kamayib ketadi, ko`pincha o`simlik butunlay nobud bo`ladi. Olimlardan V.I.Serbinovning 1964 yilda yozishicha, o`simlik kasalliklari ikki guruhga: 1. Noqulay yashash sharoiti ta`sirida kelib chiqadigan yuqumsiz va 2 zamburug`lar, bakteriyalar, viruslar va gulli parazitlar ta`sirida kelib chiqadigan yuqumli kasalliklarga bo`linadi. O`shimliklarning yuqumli kasalliklari noqulay sharoit: yuqori yoki past temperatura, yerda va havoda nam yetishmasligi yoki ortiqchaligi, mehanikaviy zararlanish va hakazolar ta`sirida paydo bo`ladi. 14

O`simliklarga suv, karbonot angrid va kisloroddan tashqari makro va mikroelementlar kerak. Ana shu eyelementlarning birortasi yetishmasa, o`simliklar kasallanishi mumkin. Masalan, azot yetishmasa o`simliklar sarg`ayib, o`sish sekinlashadi, barglari erta to`kiladi, urug` va meva hosili kamayib ketadi yoki butunlay hosil bermaydi. Aksincha, azot ortiqcha bo`lsa, o`simliklar jadal o`sadi, vegetatsiya davri uzayib ketadi, natijada gullamaydi va hosil tugmaydi. Fosfor yetishmaganda o`chimliklarning ildiz sistemasi sust rivojlanadi, urug`lar yetilmay qoladi. Tuproqda temir yetishmasligini xloroz paydo bo`lishining sabablaridan biridir, bunda barglar sekin-asta qurib, o`simliklar nimjonlashib qolishi kuzatiladi. Tuproq temperaturasi, namligi, o`simliklarning mineral oziqlanishi tezligiga, bevosita ta`sir ko`rsatadi. Tuproq quruq yoki haddan tashqari nam bo`lsa, o`simliklar oziq moddalarni sust o`zlashtiradi. Past temperaturada o`simliklar muzlashi yoki butunlay nobud bo`lishi mumkin. Bahorda tebperatura keskin o`zgarib tursa, mevali daraxtlar po`stlog`i quyosh ta`sirida kuyadi, yozgi yuqori temperatura ta`sirida o`chimliklarning bargi buralik ketadi. Yuqori temperatura, tuproqda nam kamligi va garmsel birgalikda ta`sir etsa, g`alla ekinlarida hammaga ma`lum yuqumli kasallik-zaxvat paydo bo`ladi. Namlikning haddan tashqari ko`p bo`lishi ko`pchilik o`simliklarga salbiy ta`sir etishi hammaga ma`lum. Buning asosiy sababi havo yetishmasligidan ekinlar zax bosib nobud bo`ladi, daraxtlarning ildiz bo`g`zi mog`orlab, chiriydi. Ikkichidan, tuproqda nam ko`p bo`lsa ham, o`simliklarda muhim patalogik o`zgarishlar sodir bo`ladi. Yuqumsiz kasalliklar kimyoviy moddalar ta`sirida kelib chiqadi. 15

Yuqumli kasalliklar yuqumsiz kasalliklardan farq qilib o`simliklarda zamburug`lar, bakteriyalar, viruslar va boshqalar ta`sirida paydo bo`ladi. Bunday kasalliklar bir o`simlikdan boshqalariga o`tishi mumkin, ya`ni ular yuqumliligi bilan farq qiladi. Olimlardan S.M.Pospelov va boshqalarning 1978 yilda aniqlashicha yuqumli kasalliklar tabiatda keng tarqalgan bo`lib birorta ham o`chimlik u yoki bu yuqumli kasallikdan holi emas ekan. O`simlik kasalliklari nihoyatda xilma xil bo`lib, ularni bir nechta tipga birlashtirish mumkin: dog`lanish, o`simliklarning bargida va boshqa qismlarida zamburug` mitseliysining g`ubori, zaralangan to`qimalarda do`mboqchalar, to`qimalarning haddan tashqari o`sib ketishi, o`simliklarning barglari, mevalari va boshqa organlarining shakli o`zgaradi, chirish, so`lish natijasida o`simlik butunlay nobud bo`ladi. Shuningdek, har xil kasalliklar bitta qo`zg`atuvchi ta`sirida paydo bo`lishi mumkin. Masalan, olmada qora chirish qo`zg`atuvchisi ta`sirida daraxtlar bargi dog`lanishi, gullari kuyishi, mevalari chirishi, po`stlog`i nobud bo`lishi, ayrim shoxlar va daraxtlar butunlay qurib qolishi mumkin. Hammamizga ma`lumki mikroorganizlarda (zamburug`lar, bakteriyalar va viruslarda) xlorofill bo`lmaydi, fotosintez qilish xususiyati yo`q, shuning uchun ular o`simliklarda hosil bo`ladigan organik birikmalar bilan oziqlanadi. Mikroorganizmlar oziqlanish usuliga ko`ra parazitlar va saprofitlarga bo`linadi. Parazitlar tirik to`qimi hisobiga, saprofitlar nobud bo`lgan o`simliklarda yashaydi. Faqat mikroorganizmlar emas, balki ayrim gulli o`simliklar ham butunlay yoki qisman o`zi parazitlik qiladigan o`qimliklar hisobida oziqlanadi. O`simlik kasalliklari asosini tashkil qiladigan yuqumli kasalliklar ularga tushadigan yoki ularning ildizlari orqali kiradigan bironta infeksiya orqali vujudga keladi. 16

O`simliklarda kasalliklarni zamburug`lar, bakteriyalar, gulli tekinxo`rlar, aktinomitsetlar va viruslar tarqatadi. Bular getrotrof mavjudotlar bo`lib, ularda xlorofill bo`lmaydi. SO2 ni o`zlashtira olmaydi-organik moddalar hosil qilolmaydilar. Ular yashil o`simliklarda yashaydi, ularning tayyor organik oziqlaridan foydalanadi. Getrotrof organizmlar avtotrof organik moddalar yaratuvchi yashil o`simliklarga kasallik tarqatadi. Fitopatologiya fanining rivojlanish tarixi kishilik jamiyatida dehqonchilikning rivojlanishi bilan uzviy bog`langan. U davrlarda ekinlarda kasalliklarning kelib chiqishx sabablari aniq bo`lmagan. XIX asrning ikkinchi yarmida fransiyalik Tulan, germaniyalik de Vari, rossiyalik M.S. Voronin kabi mikolog olimlar ekanlardagi kasalliklarni mikroskopik zamburug`lar keltirib chiqarishini birinchi bo`lib bayon qilganlar. Keyinchalik amerkalik olim YE. Smit bakteriyalar, rossiyalik olim YE. Smit bakteriyalar, rossiyalik olim D. I. Ivanovskiy viruslar keltirib chiqarishini aniqlaganlar. Rossiyada fitopatologiya fanining rivojlanishida oid ko`plab aniqlagichlar, ma`lumotnomalar, darsliklar va qo`llanmalar yaratgan. Fitopatologiyadan birinchi darslik N. A. Naumov (1888-1959) tomonidan yozilgan. Ko`pchilik daraxtlarda parazitlik po`kaklar A.S. Bondarsev (1868- 1968), zang zamburug`lari V.G.Transhel (1868-1981), o`rmon daraxtlarining kasalliklari S.I.Vanin (1980-1951) tomonidan mukammal o`rganilan. O`simliklar immunitetining seleksiyadagi roli, N.I.Vaailov tomonidan o`rganilgan. Mamlakatimizda 1920 yildan boshlab,O`RTA OSIYO davlat Uneversitetining qishloq xo`jaligi fakultetida N.G.Zapermetov rahbarligida fitopatolog mutaxasizlar tayyorlana boshlangan. Keyinchalik 1941 yilda Toshkent qishloq xo`jaligi institutida o`simliklarni himoya qilish fakulteti ochilib, unda O`rta Osiyo, Afrika, Lotin Amerkasi davlatlari uchun mutaxassislar tayyorlangan. 17

Fitopatologiya fanining rivojlanishiga Respublikamizning qator olimlari ham munosib hissa qo`shganlar. Professor M.A. Karimov mamlakatimiz sharoitda beda kasalliklarini o`rganib, ularga qarshi ko`rash choralarini ishlab chiqqan. S.S. Ramazonovaning ko`p yillik ilmiy izlanishlari bizda uchraydigan vertikillium turkumiga mansub zamburug`larning sistematikasi biologiyasi tarqalishiga oid bo`lib, uning erqlari hosil bo`lishi qonuniyatlarini ochgan. Olima rahbarligida g`o`za, to`t, mevali daraxtlar, g`alla ekinlaining kaslliklarini o`rganish borasida keng qamrovli sir qirra ilmiy –tadqiqot ishlari amalga oshirilgan. А. 18

II.1. Anor va anjir kasalliklarini o`rganishda qo`llaniladigan asosiy usullar Hammamizga ma`lumki, bozor iqtisodiyoti sharoitida mevachilikni keskin darajada rivojlantirish uchun mevali daraxtlarning hosilini oshirishimiz, mevazorlarni yanada kengaytirishimiz, meva navlarini yaxshilashimiz va mevachilik ishlarini mumkin qadar mashinalashtirishimiz lozim. Hayotiy ehtiyojlardan kelib chiqib, shuni aytish mumkinki, bog`dorchilikni keng reja asosida rivojlantirish mustaqil O`zbekiston uchun dolzarb masalalardan biridir. Bu muhim masalalarni yetarli darajada hal etish mevali daraxt kasalliklari va unga qarshi kurash choralarini ilmiy asosda ishlab chiqishni to`g`ri yo`lga qo`yishni taqozo etadi, ushbu bitiruv malakaviy ishda biz ana shu muammoni atroflicha o`rganishga harakat qildik. Keyingi yillarda anor va anjir ko`chatlari yetishtiradigan ko`chatxonalarda ko`chatlar sifatining yomonlashganligi va xo`jaliklarga ekilgandan keyin ularning qurib qolish hollari kuzatilmoqda. Buning asosiy sababi anor va anjir ko`chatlarining turli xildagi zamburug`lar, bakteriyalar va viruslar bilan kasallanishidir. Bu kasalliklar asosan zamburug`lar yordamida kelib chiqadi. Zamburug` turlari tuproqda, havoda, suv havzalarida, o`simlik qoldiqlarida keng tarqalgan. Buning uchun tajriba qo`yilgan maydonlardagi kasallangan har bir anor va anjir o`simligidan alohida gerabriylar tayyorlab va unga yig`ilgan vaqti bir joyi ko`rsatiladi. Kasallangan anor va anjir mevasi, poyasi va bargidan gerbariy tayyorlab laboratoriya sharoitida gerbariyni kasallikni keltirib chiqargan zamburug`lar ajratib olindi. Buning uchun N.A.Naumov (1937), V.M.Bilay (1977) va M.B.Xaxryakov (1969)lar tomonidan tavsiya etilgan “Namlangan kamera” usulidan foydalandik. 19

Kasal o`simlikning ichidagi infeksiya, ya`ni kasallantiruvchi zamburug`ni ajratib olish uchun tekshirilayotgan anor va anjirning bargi, poyasi, novdasi va mevasi avval spirtda, keyin alangada stirillanib, Petri kosachalarida tayyorlangan “Nam kamera” muhitiga quyildi va 25-27 daraja haroratda termostatda 4-5 kun saqlandi, keyin mikroskopda tekshirish, kuzatish va aniqlash ishlari olib borildi. Kasallikning tekshirish, kuzatish va aniqlash ishlari Qarshi Davlat universiteti, kimyo-biologiya fakultetining botanika kafedrasida olib borildi. Bizga ma`lumki kasallik tug`diruvchi parazit zamburug` turlari asosan tuproqda, o`simlik organlarining yuzasida yoki to`qimasining ichida hayot kechiradi. Anor va andiring mevasida, bargida hamda poyasida joylashgan zamburug` turlarini ajratib olish uchun yuvish usulidan foydalandik. Buning uchun tekshirilayotgan anor va o`simligining biror qismi sterillangan suvga solib chayqatildi, yuvilib tushgan zamburug`ning spora va konidiyalari mikroskopda ko`rildi, tekshirildi va aniqlanildi. Yuqoridagi ishlardan tashqari yana biz anor va anjir o`simligida uchraydigan kasalliklarning qo`zg`atuvchilarini aniqlash bilan birga tajriba maydonida o`sayotgan o`simliklarning necha foizi qanday kasalliklar bilan qancha harakatlanganligini ham hisobladik. Chunki kasallikning irvojlanishini hisobga olish o`simlikning kasallik qo`zg`atuvchilariga qarshi chidamliligini bilish juda zarur. Ana shular asosida, u yoki bu o`simlikning zararlilik darajasi hamda ushbu kasallikka qarshi kurash usulining foydasi aniqlanadi. Anor va anjirning turli-tuman kasalliklarining qo`zg`atuvchisi bilan tanishish uchun bargdagi har-xil g`ubor va dog`lar mikroskopda ko`riladi. Rangsiz unsimon g`uborning mikroskopda konidiyalar to`plamidan iborat ekanligi aniqlanildi. Parazit zamburug`ning qishlovchi stadiyasini lupa orqali 20

ko`ramiz, lupada ko`rilgan rangsiz unsimon g`uborlar zamburug`ning meva tanalari ekanligini aniqladik. Qattiq oziq muhitida o`sayotgan zamburug`ning o`sish va rivojlanishini har bir koloniyaning diametrini o`lchash asosida aniqladik. Bu usulda ma`lum turning morfologik tuzilishida qanday o`zgarishlar bo`lishicha, o`sayotgan ozuqa muhim rangining o`zgarishiga alohida e`tibor berildi. Adabiyotlarda qayd etilishicha anor va anjir o`simliklarida 20 ga yaqin zamburug` kasalliklari bo`lib shulardan eng ko`p o`chraydigan kasalliklar ustida tajriba ishlarini olib bordik. 21

II.2. Olib borilgan tajribalarning natijalari. Anor va anjirning hosildorligini oshirish, sifatini yaxshilash, yangi navlarni yaratish, yuqori agrotexnika asosida parvarish qilish bilan birga anor va anjirning kasallik va zarakunandalardan asrab qolish choralarini amalda tadbiq qilish muhim ahamiyatga ega. Chunki har xil kasallik va zararkunandalarning Anor va anjirning va uning hosiliga keltirgan zarari tufayli hosildorlik kamayishi bilan birga uning sifati ham pasayadi. Anor va anjirdan mo`l hosil oluvchi asosiy omillardan biri ularda uchraydigan kasalliklarni puxta o`rganish va ularga qarshi kurash tadbirlarini ishlab chiqishdan iboratdir. Viloyatimiz sharoitida o`sadigan anor va anjirning asosan, rak, kalmaraz, monilioz, zang va un-shudring va boshqa zamburug` kasalliklari bilan eng ko`p zararlanadi. Mirishkor tumanida o`tkazilgan tekshirishlar natijasida zamburug`larning bir necha tur va formalari topildi. Mirishkor tumanidan yig`ilgan barcha gerbariy namunalari bahor, yoz va kuz fasllarida yig`ilgan. Ro`yxatda keltiraladigan zamburug`lar kasalliklar quyidagilar. 22

Anor va anjirda eng ko`p uchraydigan kasallik to`g`diruvchi zamburug` lar. Т/н O`simlik nomi Kasallik nomi Zamburug` turlari O`simlikni organlarni zararlanishi 1. Punica granatum L Rak Phoma puniccae Yosh novdani va butun tanani Kalmaraz Sphaceloma punicae Bargi, gulbandi va mevasini Un-shudring Podasphare o x yacantae Bargi va mevasini 2. Fikus Qora rak Sрhalchopsis malochit Butun tanani Kalmaraz Venturia pirina Bargi va mevasini Монилиоз Monilia fructigena Mevasini Zang Gymnosporangium sabinoe Bargi bargbandi va mevasini Zamburuglarning tur tarkibi umuman faqatgina ekologik omillarga bog`liq bo`lib qolmay, yuksak O`simliklarning tur tarkibiga ham bog`likdir. O`simliklar tur tarkibi kanchalik xilma-xil bo`lsa, zamburug`larning tur tarkibi ham shunchalik xar xil buladi. Respublikamiz mustaqillikka erishgandan keyin yurtboshimizning yaqindan ko`rsatgan yordami tufayli bog`dorchilik uncha taraqqiy etmagan viloyat va tumanlarda, katta-katta massivlarda mevali bog`lar barpo qilindi va bu bog`larni parvarish qiladigan ko`plab bog`bon va mutaxassislar yetishib chiqdi. Shuningdek mevali daraxt va toklardan yuqori hosil olayotgan xo`jaliklar soni yil sayin oshib bormoqda. 23

Mevali daraxtlarning hosildorligini oshirish, sifatini yaxshilash, yangi navlarni yaratish, yuqori agrotexnika asosida parvarish qilish bilan birga mevali daraxtlarni kasallik va zarakunandalardan asrab qolish choralarini amalda tadbiq qilish muhim ahamiyatga ega. Chunki har xil kasallik va zararkunandalarning mevali daraxtlarga va uning hosiliga keltirgan zarari tufayli hosildorlik kamayishi bilan birga uning sifati ham pasayadi. Mevali daraxtlardan mo`l hosil oluvchi asosiy omillardan biri anor va anjir o`simligida uchraydigan kasalliklarni puxta urganish va ularga qarshi kurash tadbirlarini ishlab chiqishdan iboratdir. Viloyatimiz sharoitida o`sadigan anor va anjir o`simligi asosan, qo`tir, anjir barglarining sargayishi, qorayishi, kalmaraz, qora rak, monilioz, zang va un- shudring va boshqa zamburug` kasalliklari bilan eng ko`p zararlanadi. Adabiyotlar ma`lumotlariga kura, Fikomitsetsimonlarda rivojlangan hujayrasiz mitseliyning bulishi, ko`p yadroliligi bilan harakterlanadi. Ularda jinsiy organlarni asosiy tallomdan ajratib turadigan tusiqlar bo`ladi. Vegetativ tana hamma fikomitsetlarda gaploid, diploid faqat zigotasi bo`lib, unib chikishdan oldin reduksion bo`linadi. Fikomitsetlar jinsiy ko`payish harakteriga qarab 2 ta kenja sinfga bo`linadi: Oomitsetsimonlar (Oomycetidac) jinsiy jarayon Oogamiya yuli bilan sodir bo`ladi va zigomitsetsimonlar – Zydomycetidaye, jinsiy jarayon zigogamiya - usulida davom etadi. Oomitsetsimonlar (Oomycetidaye) kenja sinfi. Mazkur kenja sinf vakillarining mitseliysi yaxshi tarakkiy etgan, shoxlangan, ko`p yadroli, yaxlit, katta, tusiqsiz bir hujayrali bo`ladi. Gifalarning kobigi selyullozadan shakllangan. Jinsiy jarayon oogamiya, yuksak tarakkiy etgan vakillarida esa jinssiz kupayish konidiya sporalar yordamida bir va ikki xivchinli zoosporalar hosil qilish yuli bilan kechadi. 24

Xaltali zamburug`lar - (Assomycetes) sinfi. Bu sinf zamburug`larning 30 000 dan ortik yoki hozirda ma`lum bo`lgan zamburug`larning 30% ini o`z ichiga oladi. Ular tuzilishi, hayoti va oziqlanishiga kura, nihoyatda turli-tumandir. Mazkur sinfga bir hujayrali kurtaklanuvchi turush zamburugi xamda meva tanalari, shakli, tuzilishi va katta-kichikligi jixatidan mikroskopik mayda va ayrim xollarda 10-20 sm kattalikdagi zamburug`lar kiradi. Lekin bu turli-tuman zamburug`lar kelib chikishining umumiyligi va uxshash belgilari buyicha bir sinfga birlashtirilgan. Askomitsetlarning asosiy sistematik belgisi jinsiy jarayon natijasida spora beruvchi xaltachalar askolarning hosil bulishidir, har bir xaltacha ichida 8 ta askospora bo`ladi. Xaltali zamburug`larda rivojlanish siklining keng tarkalgan shakllari quyidagilardan iborat: Xaltada hosil bo`lgan spora unib ko`p yadroli yoki bir hujayrali mitseliyni hosil qiladi. Bu zamburugning aksariyat qismida vegetativ tana substrat yoki xujayin o`simlik ichida bo`ladi. Ularning vegetativ tanasi bir yoki ko`p yadroli hujayralardan iborat gaploid mitseliylardan tashkil topgan. Zigomitsetlardan farkli ravishda aksomitsetlarda mitseliylardagi tusiqlar ma`lum tartibda, yadroni bo`linishi bilan sixron ravishda hosil bo`ladi. Askomitsetlarning kupchiligida jinsiy jarayon gametalarga defferensiyalashmagan erkaklik va va urgochilik jinsiy organlarining suyuligini biridan ikkinchisiga quyilishi natijasida sodir bo`ladi. Bunday holda ularning faqat plazmalari kushiladi, erkaklik va urg`ochilik organlarining yadrolari ko`shilmaydi, balki bir-biri bilan yakinlashib, juft yadrolar - dikarionlarni hosil qiladi. Dikarionlar joy olgan urg`ochilik jinsiy organlaridan askogen iplari hosil bo`ladi. Dikarionlar askogen gifalariga utib, sinxron ravishda kupaya boshlaydi. Askogen gifada dikarionlar urtasida kundalang tusiqlar hosil bo`ladi va har bir hujayra uzining kush yadrosiga ega bo`ladi. Askogen gifalarining uchida ikki yadroli hujayralardan ancha murakkab yul bilan xalta (asko) hosil bo`ladi. Boshlang`ich xaltani aks ettirgan bu hujayrada jinsiy jarayonning ikkinchi bosqichi kariogamiya amalga oshadi, ya`ni yadrolar o`zaro ko`shiladi. Hosil 25

bo`lgan diploid yadro uch marta bo`linib, sakkizta gaploid yadro hosil qiladi. Yadrolar atrofida sitoplazma shakllanadi va shu bilan xaltali sporalar hosil bulishi poyoniga yetadi. Askomitsetsimonlar odatda ikkita kenja sinfga bo`lib urganiladi. Yalangoch xaltachisimonlilar kenja sinfi - (Protoascomycetidae). Meva tanasi yuk, xaltachalar tugridan-tugri mitseliyda hosil bo`ladi. Bu kenja sinf xam uz navbatida 2 ta tartibga bo`linadi. a) Dastlabki xaltachalilar (Protoscales) yoki endomitsetlar (Endomycetales) Dastlabki xaltachali zamburug`larning kupchiligi o`simlik chikindilari, ayegetativ tanalari, mevalari, gullarining nektar- larida va nam tuprokda saprofid xolda oziklanadi. Dastlabki xaltachali zamburug`lardan keng tarkalgan va xujalik axamiyatiga ega bo`lgan vakillari aloxida achituvchi zamburglar oilasiga kiradigan zamburug`lar yoki saxoromitset lardir. Ular yumalok yeki oval shaklidagi kurtaklanish yoki bo`linish yuli bilan kupayuvchi yakka hujayralardan iborat bo`lib, mitselin bo`lmaydi. Hujayra lar tez kurtaklangan va bo`linishga ulgur magan qisqa va unchalik mustahkam bo`lmagan zanjirlar hosil bo`ladi. Oziq kam va kislorod ko`p bo`lgan xollarda har bir hujayrada 4 yoki 8 ta sporali askosporalar hosil bo`ladi. Ilgarilar ular jinsiy jarayon utmasdan hosil bo`ladi deb karalar edi. Lekin keyinchalik aniklanishicha, askosporalar ikki hujayraning koopulyatsiyasi natijasida hosil bo`ladi. Ayrim turlarda esa askosporalarning uzi koopulyatsiya qiladi. Shuning uchun zamburug`larning butun umri diploid fazada utadi. Boshka turlarida, xususan turush zamburug`larida askosporalardan hosil bo`lgan gaploid hujayra kurtaklanish yuli bilan kupayadi va bir necha avlodlari hosil bo`lgandan sung juft-juft bo`lib, kopulyatsiya qiladi. Hosil bo`lgan diploid hujayralar uzok vakt davomida kurtaklanish yuli bilan kupayadi. Shunday kilib, turush (achitki) zamburugining rivojlanish siklida xam diploid va gaploid 26

fazalarning gallanishi namoyon bo`ladi. Achitki eamburuglar ta`sirida shakarli muxitda spirt bijgi shi sodir bo`lib, etil spirti va karbonat angidridga aylanadi. Achitki zamburug`lar xujalik axamiyatiga ega. Ularni non kupchitish, pivo va vinolar tayyorlashda xam kullaniladi. Achitki zamburug`lar ichida saharomitsesslar. (Sac haromyces) turkumiga kiruvchi pivo, vino va turush zamburug`lari ayniksa katta axamiyatga ega. Non uchun yer yuzida har yili achitki zamburug`lari yordamida 700.000 tonna turush va xujalik xayvonlari xamda parrandalar uchun 200.000 tonna kuruk xoldagi turush olinadi. Meva xaltachalilar yoki chin xaltachalilar Carpoascomicetes chin xaltachalilar Euascomycetes kenja sinfi . Bu kenja sinf vakillari uchun askogen gifalarining oxirida ko`p sonli meva tanalarining hosil bulishi harakterlidir. Meva xaltachalilar kenja sinfiga askomitsetlarning askariyat qismi mansub bo`lib, ularning hayot tarzi spora hosil qilish shakli va jinsiy jarayonning turli- tumanligi bilan fark qiladi. Meva xaltachalilar tanalarining shakli va unda xalta chalarning joylashishiga karab quyidagi xillarga bo`linadi. Kleystokarpiy - yopik meva tana bo`lib, odatda yumalok shaklda. Xaltachalar meva tananing ichida joylashgan. Askospo ralar pishib yetilishi bilan meva tana yirtilishi yoki parchalanishi natijasida tashkariga chikariladi. Peritetsiy - (Kleystotetsiy) - noksimon oval yoki yumalok shakldagi meva tana. Uning bir tomonida maxsus ingichka tirkish mavjud. Yopik xaltachalar sporalarni shu tirkish orkali tashkariga chikaradi. Apotetsiy - yumalok kosa shaklidagi ochik sorali meva tana. Sporali xaltachalar uning ustida erkin joylashgan va osonlik bilan tarkaladi. (rasm-72) Bazidiomitsetsimonlar yoki bazidiyali zamburug`lar Basidiomycetes sinfi - Bazidiyali zamburug`lar turlarining soniga ko`ra ko`pligi jihatidan ikkinchi o`rinda turadi va u 23 000 - 30 000 zamburug turini o`zida birlashtiradi. Bu zamburug`larning mitseliysi ham xaltali zamburug`lar singari ko`p hujayrali, 27

lekin jinsiy kupayish natijasida vujudga keladigan sporalar ekzogen ravishda bir hujayrali yoki turt hujayrali bazidiyalarning uchki yoki yon tomonlarida hosil bo`ladi. Bu sinf vakillari jinssiz konidial spora hosil qilishi unchalik keng tarkalmagan. Bazidiya boshlang`ich davrda xaltaga o`xshash, lekin bazidiyali zamburug`larda maxsus jinsli organlar yo`k. Har xil jinsli mitseliylar bir- biri bilan yakinlashganda qarama- qarshi jinslar osonlik bilan juftlashib ularning yadrolar juft- juft dikarionlar hosil qiladi. Dikarionlar vujudga kelgan hujayralardan gifalar tarakkiy etadi va ularning har ikkala yadrosi bir vaktda teng ikkiga bo`linadi. Shunday kilib dikarionli hujayralardan iborat mitseliy bo`ladi. Dikarionli mitselilarni kupincha diploid mitseliylar deb notugri talkin kilinadi. Chunki shu mitseliy asosida, doimiy yashash kobilyatiga ega bo`lgan bazidiyali zamburug`larning mitseliysi hisoblanadi, gaploid mitseliy esa tez orada nobud bo`ladi. Shunga kura zamburug`larning rivojlanish siklida xaltali zamburug`lardan farkli ravishda dikarion faza dominant (ustun) hisoblanadi, gaploid faza qisqa muddatli bo`ladi. Xaltali zamburug`larda esa dikarion faza faqat askogen gifalarida namoyon bo`lib, qisqa umrli. Shunga kura rivojlanish siklida gaploid faza dominantlik qiladi. Bazidiyali zamburug`larning dikarionli mitseliylarida har ikkala yadro bir vaktning o`zida bir- biriga mos ravishda sinxron bo`linadi. Shu bilan birga ayrim vakillarida bu nishi yoki parallel joylashgan bo`lib, hosil bo`lgan juft yadrolar o`rtasida tusiq vujudga keladi. Boshqalarda esa bo`linish va dikarionlarning hosil bo`lishi yangicha murakkab yo`l bilan boradi. Keyingi holda dikarionlarning bo`linishi oldidan, uning qarshisidagi yosh o`simta hosil bo`ladi va o`zining bazal qismida egila boshlaydi. Bulinayotgan yadroning biri shu usimtaga kiradi va o`rtada tusiq hosil bo`lib, har xil jinsli bir juft yadro tusiqning bir tomonida qoladi. Usimta ichidagi yadro usimtaning bukilgan qismi orkali tusiqning ikkinchi tomonidan har xil jinsli ikkinchi juft dikarionlarni hosil qiladi. 28

Shundan so`ng yon o`si mta mitseliy gifalari bilan qo`shilib so`riladi. Gifalarga qo`shilib, so`rilgan yon o`si mtalar odatda tasma deb yuritiladi. Bu murakkab jarayon ahamiyati ham aniq emas. Ko`pchilik botaniklarda tasma hosil qilish yo`li bilan dikarionlarni vujudga kelishi yadrolarning jadallashtiradi degan fikr bor. Morfologik jihatdan tasmalarning hosil bo`lishiga o`xshash xuddi shunday xalqasimon tasmalar bazidiylarning vujudga kelishida ham hosil bo`ladi. Bu esa bazidiya va xaltachalar bir-biriga o`xshash analoglar ekanligidan dalolat beradi. Ayrim bazidiyali zamburug`larda sporali bazidiyalar tug`ridan- tug`ri dikarion mitseliylarda vujudga keladi; Boshka korakuya, va zang zamburug`larda dikarion mitseliyda dastlab tinim davrini o`tkazuvchi sporalar hosil bo`lib, so`ng shu sporolardan bazidiya taraqqiy etadi. Ko`pchilik bazidiyali zamburug`laning dikarion mitseliysida meva tanalari vujudga kelib, shu meva tana ichida yoki uning ustida bazidiya sporali bazidiyalar paydo bo`ladi. Xaltali zamburug`lardan farkli ravishda bu meva tanalar ko`pincha dikarion gifalardan iborat bo`ladi. Meva tanalarining shakli va ulchami nihoyatda turli–tuman bo`lib, sistematikada farkli belgilar sifatida qo`ll aniladi. Bazidiyali zamburug`lar sinfi bazidiyasining tuzilishi va rivojlanishiga kura ikkita kenja sinfga bo`linadi. Xolobazidiomitsetsimonlar-Holobasidiomycetidae kenja sinfi bazidiyasi xolobazidiya (grekcha xolos-butun) butun hujayralarga bulinmagan spora hosil kiluvchi organizmlar. Fragmabazidiomitsetsimonlar - kenja sinfi–Phzadmobasiaijmcetidae bazidiya tusiqlar yordamida kundalang yoki uzunasiga joylashgan 4ta hujayraga bulingan bo`lib, ko`pchilik vakillarda har bir hujayraga bo`lingan bo`lib, kupchilik vakillarda har bir hujayra frazmabazidiya deb ataluvchi bazidiaspora hosil qiladi. 29

Xolobazidiamitsetsimonlar kenja sinfi Bu kenja sinf vakillarining bazidiyasi bir hujayrali bulavkasimon yoki silindrsimon shaklda, bazidiya bevosita uni hosil kiluvchi va sungra usishni davom ettiruvchi hujayradan vujudga kelgan. Bazidiya mitseliy hujayrasida vujudga kelib undan xech kanday tusiq bilan ajralmaydi. Xolobazidiyasimonlar kenja sinfi bazidiyalarning shakli va joylashishiga ko`ra bir nechta qabilaga bo`linadi. Quyida xolobazidiyali zamburug`larning ayrim harakterli qabilalari vakillarini ko`rib chikamiz. Ekzobazidial – Yexobasigiales ekzobazidial zamburug`lar qabilasi vakillarida bazidiy bevosita mitseliyda tarkkiy etadi. Ularda meva tana hosil bo`lmaydi. Bu qabila vaillarining aksariyat qismi gulli o`simliklarning parazitlari hisoblanadi. Ularning mitseliysi xujayin o`simlikning vegetativ organlarida tarakkiy etib, tukimalarning gipertrofiya o`zgarishi, kasallanish, moddalar almashinuvining buzilishi natijasida hujayraning shishishi ruy beradi. Bu qabila vakillarida meva tana hosil bo`lmaydi. Bazidiylar bevosita xujayin o`simlikning epidermisi ostida joylashgan mitseliyda hosil bo`ladi. Har bir bazidiyda 2 yoki 4ta ayrim xollarda 6 yoki 8 taga qadar bazidiosparalar vujudga keladi. Bazidiylar yetilgan xujayin o`simlik epidermisida parchalanadi, va bir yadroli bazidiasporalar shamol yordamida tarkalib boshqa o`sim likni zararlaydi. Bu zamburug`larning mitseliysi o`simlik tukimalarining gipertroflanishiga olib keladi. Qabilaning 4ta turkumga mansub bo`lgan 30 yakin turi keng tarqalgan bo`lib, Rossiyada 8 turi tarkalgan. Takomillashmagan zamburug`lar zamburug`lar tipining eng yirik sinflaridan biri hisoblanadi. Hozirga kadar ma`lum bo`lgan zamburug`larning 300 ga yakin turi shu sinfga mansub. Bular yuksak zamburug`lar hisoblansa-da, lekin na aska, na bazidiosporalar hosil qilmaydi. Ular faqat konidiylar hosil qilish yuli bilan ko`payadi. Ularda yadro fazalari almashinuvi sodir bo`lmaydi. Butun rivojlanish sikli gaploid stadiyasida o`tadi. Takomillashmagan zamburug`lar faqat jinssiz yul bilan ko`payganligi tufayli konidiyasporalardan 30

vujudga keladigan zamburugning kelgusi avlodlari toza leniya shaklida rivojlanadi va bir-biridan umuman farq qilmasligi kerak edi. Lekin tabiatda takomillashmagan zamburug`larda bu xol umuman kuzatilmaydi. Chunki, ular nihoyatda o`zgaruvchanligi va turli- tumanligi tufayli yer yuzining xar xil ekologik sharoitlarida keng tarqalgan. Shunga ko`ra, takomillashmagan zamburug`larning mitseliysi geterokarpik xususiyatiga ega bo`lib, ularda xar xil genetik xususiyatga ega bo`lgan yadrolar joylashgan bo`ladi. Geterokarpik mitseliyning rivojlanish davrida muhit sharoitlariga bog`liq holda u yoki bu yadro son jihatidan o`zgarishi va shu tariqa zamburug`ning bo`lajak avlodi o`zgargan muxit sharoitiga tuliq moslashishi mumkin. Takomillashmagan zamburug`lar konidial apparatning shakli va tuzilishiga ko`ra uchta qabilaga bo`linadi. Gifomitsetlar - (Hyphomycetales) Ularda konidiya saqlovchi hujayralar bittadan bo`lib, mitseliyda bitta yoki bir nechta uncha katta bo`lmagan koremiya deb ataluvchi konidiya bog`lami shaklida hosil bo`ladi. Melyankoniyalar (melanconiales). Konidiya saklovchi xujayralarning gemineylar tipida tukilgan giflari o`sishda bir necha qavatli tuplam hosil qiladi. Speropsidlar (Sphaeropsidales). Konidiya saqlovchi hujayralar piknid deb ataluvchi yumaloq yoki tuxum shaklidagi o`rindikda joylashgan bo`ladi. Bizlarni qiziqtirgan muammolardan yana biri, kasallangan o`simlik oilalarida zamburug`larning qaysi sistematik guruhlariga mansub zamburug`lar ko`proq tarqalganligini aniqlash bo`lib hisoblandi. Ushbu qonuniyatlarni yoritish maqsadila oilalari nisbatan ko`p zamburug`lar bilan kasallangan yuksak o`simliklarni zamburug` tartiblariga nisbatan salmog`ini ko`rib chiqdik va ularni alohida ajratilib, Hozirgi vaqtda O`zbyokiston sharoitida o`sadigan olma o`simligi va olma mevasi asosan, qora rak kasalligi, kulrang chirish, qo`tir (parsha), un-shudring, kalmaraz, po`kak va boshqa kasalliklar bilan eng ko`p zararlanadi. Bu kasallikni 1895 yilda Tog`li Zarafshon sharoitida olma daraxtida V.L. Komarov aniqlaydi 31

III. Bob. Anor va anjirning zamburug` kasalliklari va ularga qarshi kurash usullari. III .1. Anor va anjirning zamburug` kasalliklari . Anor va anjirning navlarida uchraydigan kasilliklarni o`rganish uchun Mirishkor tumani xo`jaliklarida, shaxsiy tomorqa uchastkalarida (Elobodva Yangi qishloqlarda) 2010-2011 yillarda tajriba va kuzatish ishlarini olib bordik. Tekshirilgan anor va anjirzorlardagi kasallik belgilariga ega bo`lgan har bir anor va anjirdan aohida gerbariylar tayyorlanib, yig`ilgan joyi va vaqti ko`rsatildi. Tajriba qo`yilgan maydonlardagi kasallangan anor va anjir o`simliklarini bir nechtasini belgilab, undagi sog`lom, kasal va qurib qolgan o`simliklar alohida hisoblanadi. Buning uchun tayyorlangan gerbariydan preparat tayyorlab o`simlik kasalliklarini aniqlandi. Anorning rak kasalligi Bu kasallik anor o`simliklarining asosiy tanasi va yosh novdalari zararlanib, keyinchalik ularning qisman yoki butunlay qurib qolishiga sabab bo`ladi. Kasallikning dastlabki belgilari daraxtlar tanasining po`stlog`i yuzasida yoriqli qo`ng`ir rangdagi dog`lar paydo bo`lishidan boshlanadi. Hosil bo`lgan yaralar kengayib, tananing barcha qismini o`rab oladi va uning pastki qismidan yosh novdalar hosil bo`la boshlaydi. Bu novdalar sekin rivojlanib, ularda meva hosil qilmaydigan gullar yetiladi. Kasallik tufayli halqa bilan o`ralgan novdalar va daraxtlar qurib qoladi. Bunday novdalarning epidermisi ostida kasallik qo`zg`atuvchining qora rangdagi do`mboqchalari- 11 piknidiyalarni ko`rish mumkin. Anorning rak kasalligini Takomillashmagan zamburug`lar sinfining vakili bo`lgan Phoma puniccae turi keltirib chiqaradi. Namgarchilik sharoitida piknidiyalardan rangsiz, cho`zinchoq shakldagi zamburug` sporalari ajralib chiqadi. Bu sporalar nam sharoitda sog`lom o`simliklarga mexanik zararlangan to`qimalari orqali kiradi. 32

Anorning kalmaraz kasalligi. Bu kasallik bilan anorning bargi, gulbandi, novdalari va pishmagan mevalari kasallanadi. Kasallangan o`simlikning bargida mayda, yumaloq binafsha rangdagi dog`lar paydo bo`ladi. Keyinchalik dog`lar qotib to`q-qo`n- g`ir ranga kiradi. Bunday barglar buralib, sarg`ayadi va va to`kilib ketadi. Kasallik belgilari novdada gulbandlarda, mevada mayda, yumaloq , botiq, qo`ng`ir rangdagi dog`lar tariqasida namoyon bo`ladi. Keyinchalik dog`lar bir- biri bilan qo`ilib, yorilib ketadi va qotadi. Bu yoriqlar orqali saprotrof zamburug`lar mevaga kirib, uning chirishiga sabab bo`ladi. Kasallik qo`zg`atuvchi Sphaceloma punicae zamburug`i bo`lib, asosan yosh novdalarni kasallantiradi. Nam sharoitda kasallangan o`simlik qismlarining yuzasida zamburug`ning konidiyalaridan tashkil topgan baxmalsimon nafis dog`lar paydo bo`ladi. Zamburug` konidiyalari rangsiz bir hujayrali, silindrsimon yoki ellipisimon shaklda bo`ladi. Kasallik o`simlikning yosh a`zolarida uchraydi. Cerсosporioz kasalligi (Barg dog`lanish) Kasallik belgilari o`simliklar bargi va mevasida namoyon bo`ladi. Kasallangan barglarda ko`p miqdorda yumaloq yoki uchburchak shakldagi jigarrangda, 4-5 mm hajmdagi dog`lar paydo bo`ladi. Dog`larning atrofi binafsha, yaltiroq rangda ko`rinadi. Kasallangan barglar sarg`ayib to`kilib ketadi. Nam sharoitida dog`larning ustida zamburug` konidiyalarining baxmalsimon mog`ori hosil bo`ladi. Kasallangan mevalarda dastlab to`q jigarrangdagi yumaloq dog`lar paydo bo`lsa, keyinchalik ular bir-biri bilan qo`shilib ketadi. Kasallikni xaltachali zamburug`lar sinfining vakili bo`lgan ( Cophaerella lythracearum (Cercospora lythracearum -konidiyali bosqichi) keltirib chiqaradi. Dog`lar ustidagi g`ubor jigarrangdagi zamburug` konidiyali 33

bandlaridan iborat bo`lib, ularda ipsimon, to`g`nagichsimon, rangsiz konidiyalar hosil bo`ladi. Yerga tushgan barglarda erta bahordan boshlab mayda sharsimon qora rangdagi peritetsiyalar hosil bo`ladi. Ular ichidagi 8ta xaltachada sporalar yetiladi. Anorning uch-shudring kasalligi Kasallikning asosiy belgisi anorning barglari va yosh novdalarida, ko`pincha iyun oyining ikkinchi yarmida unsimon oq g`ubor hosil bo`ladi. Ana shu g`ubor asta-sekin xiralashadi, qo`ng`ir rangga kiradi, keyinchalik bu g`uborda qora nuqtalar hosil bo`ladi. Kasallangan barglar, yashil navdalar sarg`ayadi va qurib qoladi. Kasallikni Podasphare o x yacantae degan xaltachali zamburug` tug`diradi. Bu zamburug` kasallangan organlarning ustida misheliy, konidiya bandlar va konidiyalar keyinchalik kliyotrakorpiylar hosil qiladi. O`simlikning o`sishi davrida kasallik zamburug` koniyalari bilan tarqaladi. Zamburug` kasallangan novdalarda shuningdek, to`kilgan barglarda misheliy hamda qishlaydi. Bu zamburug` anordan tashqari, ba`zan anjir, do`lana va irg`ayni ham zararlaydi. Kasallik viloyatimizning hamma tumanlarida uchraydi. Anjirning kalmaraz kasalligi Bu kasallik anjir daraxtida Venturia pirina zamburug`i qo`zg`atiladi. Bu xaltachali zamburug`lar sinfiga mansub. Zamburug` anjirning novdalari barg va mevalarini zararlaydi. Kasallikning asosiy belgisi barglar yozilish bilan barglarda och rangni moysimon dog`lar paydo bo`ldi. Keyinchalik dog`lar qorayadi va barg esa zamburug`ning konitsiya sporalaridan iborat to`y rangli baxmalsimon g`ubor bilan qonlanadi. Dog`larning kattaligi mevalarning novicha va ot-havo sharoitiga bog`liq bo`ladi. 34

Kasallikka chidamsiz navlarda bu dog`lar yirik va qalin g`ubordan iborat bo`ladi. Shuningdek andirning meva bandi va barg bandlarining zararlanishi ham kuzatiladi, bunda barglar va tugunchalar erta to`kilib hosildorlik keskin pasayadi. Mevalarda qoramtir kul rang yumaloq dog`lar paydo bo`ladi. Mevaning zararlangan to`qimasi po`kaklanadi, ba`zi yorilib ham ketadi. Agar meva erta zararlansa, uning shakli o`zgaradi. Bir tomonga qiyshayib o`sadi. Mevalar saqlash vaqtida ham kalmaraz bilan kasallanishi mumkin. Kalmaraz bilan kasallangan novdalar yo`g`onlashib, po`stlog`i yorilib ketadi va natijada ular yomon qishlaydi, qattiq zararlanganda esa qurib qoladi. Zamburug` sporalari kasallanib to`kilgan barglarda qishlaydi va shu yerda zararlangan to`qimada mevatanalar-peritsiylar shaklidagi xaltachali stansiyasini hosil qiladi. Ana shu peritniylarda ko`plab xaltachalar bo`lib ularning har birida sakkiztadan spora joylashgan xaltachadagi sporalar ikki xo`jayrali, yashil rangda, meva tanalari kuzda rivojlana boshlaganicha qaramay bahor va yozda yetiladi. Ba`zi yillarda ular hatto bir necha oyda yetiladi. Xaltacha sporalar suv tomchisida o`sadi va barglarni zararlab, ularda to`q rang g`uborli o`zicha xos hosilalarni vujudga keltiradi. To`q rangli baxmalsimon g`ubor zamburug`ning konidiya sporalarning bir necha bug`ini yetiladi. Kuzda zararlangan to`qimada to`p-to`p, ba`zan yakka holda peritetseylar paydo bo`ladi, ularni mikrokopsiz oddiy ko`z bilan ko`rish mumkin. Ular qora nuqtalar ko`rinishida bo`lib bargning quyoshlicha qaragan tomoni kabi, ustki yoki ostki tomonida joylashadi. Kalmaraz kasalligining rivojlanishi va tarqalishida havoning namligi va harorati katta rol o`ynaydi. Bular uchun 16-22 daraja harorat eng qulay hisoblanadi. Anjirda qishlab chiqqan barglardan tashqari novdalar ham infeksiyaning dastlabki manbai bo`lishi mumkin, chunki zamburug`lar novdalarda mitselay ko`rinishida saqlanib qoladi. 35

Kalmaraz kasalligining qo`zg`atuvchilari ma`lum bir daraxtlarga zarar yetkazadi, ular faqat o`zi oziqlanadigan o`simliklarga moslashgan bo`ladi. Bular turli xil navlarga turlicha zarar yetkazadigan va har ekologik omillarga har xil munosabatda bo`ladigan formava irqlarga ega bo`lgan murakkab turlardir. Kalmaraz kasalligi anor va anjir daraxtiga ayniqsa, katta zarar yetkazadi. Qattiq zararlanish ro`y berganda barglar muddatidan oldin so`liydi va natijada meva hosili kamayadi, daraxtning o`sishi sekinlashadi, sovuqqa chidamliligi kamayadi. Kasallangan mevalar sifatsiz va saqlash uchun yaroqsiz bo`lib qoladi. Kalmaraz kasalligi O`zbekistonning hamma tumanlarida tarqalgan. Ayniqsa namligi yuqoir bo`lgan tumanlarga katta zarar yetkazadi. Anjirning qora rak kasalligi Kasallikni takomillashmagan zamburug`lar sinfiga kiruvchi Srhalchopsis malochit zamburug` qo`zg`atadi. Bu anjir uchun juda xavfli kasallik bo`lib o`simlikning hamma qismlarining poyasi, shoxlari, bargi, mevasi va gullarini zararlaydi. Anjir barglariga bo`rtikka o`xshash qizg`ish-qo`ng`ir dog`lar va ularning ustiga ba`zan zamburug` bo`ladi. Mevalarda yig`in-terimdan oldinroq chiriklar paydo bo`ladi. Chiriklar kichkinagina qoramtir dog`dan boshlaynib, asta-sekin o`sib, butun mevani qoylaydi va natijada meva qorayib, bujmayadi, mumlanadi. Mevalar ko`plab piknidalar bilan qoplanib, g`adir-budur bo`lib qoladi. Poya va shoxlarning kasallanishi, ayniqsa xavfli bo`lib, bunda po`stloq zararlanadi va unda qizg`ish-binafsha rang botiq dog`lar hosil bo`ladi. Keyinchalik dog`lar kattalashib, qorayadi, sog`lom va kasallangan to`qima chegarasida bo`rtmalar, yoriqlar paydo bo`ladi. Ba`zan bog` navdani halqa shaklida o`rab oladi. O`simlik qattiq zararlanganda qorayib po`stlog`i to`kilib, qoraygan yog`och ko`rinib qoladi. Bu kasallikning ancha shakli bo`lib, 3-4 yil ichida anjirni nobud qilishi mumkin. 36

Zararlangan po`stloqda bo`rtib chiqqan juda ko`p nuqtalar zamburug` sporalaridan iborat pikpidalar hosil bo`ladi. Pikpidalarda juda ko`p qora, ancha yirik bir hujayrali sporalar hosil bo`ladi. Sporalar shaman, yomg`ir tomchilari va hasharotlar bilan sog`lom anjir daraxtlariga tarqaladi va ularni ham zararlaydi. Sporalar to`qimalarga, asosan mexanikaviy shikastlanishlar, sovuqdan vujudga kelgan yoriqlar, quyoshdan keyin, hasharotlar shikastlagan joylar orqali kiradi. Ayniqsa, nimjon o`simliklar qattiq zararlanadi. Qora rak kasalligi bilan ayniqsa nimjon o`simliklar qattiq zararlanadi. Kasallik qari daraxtlarda, qarovsiz bog`larda avj olib rivojlanadi va ko`proq ziyon yetkazadi. Zamburug` zararlangan po`stloqda piknidalar yoki mitselliy ko`rinishda qishlaydi. O`simliklar piknidalarda hosil bo`lgan sporalar ta`sirida kasallanadi, bizning kuzatishimizga kasallik opreldan oktabrgacha davom etadi. Sporalarni o`stiradigan va kasallikni rivojlantiradigan qulay harorat 27-28 daraja hisoblanadi. Issiq va yomg`irli havo sporalarning tarqalishi va o`sishiga yordam beradi. Qora rak kasalligini zamburug`i anor va anjirdan tashqari ham juda ko`p o`simliklarni zararlaydi. Anjir daraxtining qora rak kasalligi deyarli viloyatimizning hamma yerida tarqalgan. Anjirning monilioz kasalligi Anjirning monilioz kasalligini takomillashmagan Monilia fructigena zamburug`i qo`zg`atadi. Kasallik asosan, anjir va olma mevalarini zararlaydi. Kasallik qo`ng`ir rangli kichkina dog`dan boshlanadi va tez o`sib butun anjir mevasini qoplab oladi. Kasallik natijasida meva eti yumshab, qo`ng`ir tusga kiradi va mevaning mazasi buziladi. Tez orada hosil bo`lgan dog`ning ustida spora hosil qiluvchi yostiqchalar hosil bo`ladi. Past va yuqori haroratda va quruq havoda mevalar qorayib, mumlanib qoladi. Bujmayib, mumlanib qolgan mevalarning bir qismi daraxtga qolib, infeksiya manbai bo`lib xizmat qiladi. Meva ichidagi mitseliy zamburug` kirgan 37

joyidan har tomonga bir tekis tarqaladi. Shuning uchun yostiqchalar konsentrik aylana hosil qilib joylashadi. Anjirning meva chiring yoki monilioz kasalligi hosilga nihoyatda katta ziyon yetkazadi. Hosilning nobud bo`lishi va keyinchalikterilgan mevalarning chirishiga ko`ra, u kalmaraz kasalligidan ustun turadi. Viloyatimizning ko`pchilik tumanlarida ayrim xo`jaliklarida hosilning 50-60 foizi ana shu monilioz kasalligidan nobud bo`ladi. Kasallik qo`zg`atuvchi zamburug` mitseliy shaklida zararlangan mevalarda, yerda va daraxtlarda qishlaydi. Bahorda mevalarda konidiya sporalari hosil bo`ladi. Ana shu konidiya sporalarni shamol, yomg`ir va hasharotlar tarqatadi. Mevalar faqat kazarka va meva qurtlari, qushlar va momaqaldiroq vujudga keltirgan mexanikaviy shikastlanishlar orqali zararlanadi. Konidiya suv tomchisida yoki havoning nisbiy namligi yuqori bo`lganda o`sib chiqadi. Zamburug`ning rivojlanishi uchun qulay harorat 24-28 darajaga teng. Qo`ng`ir tusli dog`hosil bo`lgunga qadar inkubatsiya davri 3-5 kun, spora hosil bo`lishi 8-10 kun davom etadi. Qisqa inkubatsiya davri kasallik qo`zg`atuvchisiga yoz-kuz faslida ko`p sonli bug`in yaratish imkonini beradi. Qulay havo sharoiti va mexanikaviy shikastlanishlar kasallikning avj olishiga sabab bo`lishi mumkin. Meva chirish kasalligi respublikamizning markaziy va janubiy viloyatlaridagi bog`larga ayniqsa, katta ziyon yetkazadi. Anjirning zang kasalligi Anjirning zang kasalligini Gymnosporangium sabinoe zamburug`ini qo`zg`atadi. Bu zamburug` bazidiomitsetlar sinfiga kiradi. Zang zamburug`i kasalligi anjirda juda avj olib rivojlanib, anjirning bargi, barg bandi, mevachalarini zararlaydi. 38

Kasallik barglarda dastavval mayda (0,5 mm), yumshoq, sarg`ish, yashil tusli dog`lar ko`rinishida paydo bo`ladi. Keyin yana dog`lar kattalashadi, barg to`qimasi qalinlashadi va dog`lar och qizil yoki to`q qizil tusga kiradi. Mevalar va navdalardagi dog`lar yirikroq, diametri 3 sm bo`ladi. Zararlangan organlarning shakli o`zgaradi. Mevalar bir tomonga qiyshayadi, yaxshi to`lishmaydi, novdalar esa o`sishdan to`xtaydi. Zararlangan novdalar ba`zan qurib qoladi. Zang kasalligi ayniqsa, anjirga ko`p zarar yetkazadi. Kasallangan barglar assimiyatsiye yuzasining keskin kamayishi tufayli mevalar yaxshi to`lishmaydi. Zararlangan barglar to`kilib ketadi. Kasallik yoppasiga avj olgan yillari avgustning boshlarida daraxtlarning 60-70 foiz bargi to`kiladi. Kasallangan mevalar yetila olmaydi, qiyshiq-qing`ir shaklga kiradi va muddatidan ilgari to`kiladi. Anjirning skeleti shoxlari zararlanganda 40 smgacha uzunlikda yaralar hosil bo`lib, shohlari qurib qoladi. Kasallik qo`zg`atuvchilari lisheliy shaklida sour argada va shuningdek anjir novdalarida qishlaydi. Erta bahorda sour arganda tashqariga bir talay chiqargan jeleytopustulalar hosil bo`ladi. Surunkasiga yog`in yog`ib, harorat 7 darajadan pasayib ketganda jeleytasporalar shishadi, shilliqlanadi va o`sib bazidiya sporali bazidiyalarga aylanadi. Bazidiya-sporalar shamolda anjirning barglari va boshqa organlariga o`tib, ularni ham kasallantiradi. Kasallik omma va anjirda uzoq-uch oy va undan ham ko`proq davom etadi, chunki jeleymosporalar birdaniga o`smaydi, ularning o`sishi ko`proq yog`ingarchilikka bog`liq. Anjir va olma daraxtida hosil bo`lgan etsidio-sporalar shamol vositasida saur argacha o`tib uni zararlaydi. Zang kasalligining zamburug`i saur argada 20 oyga yaqin rivojlanadi. Butun rivojlanishi sikli 2 yil va undan ham ko`p davom etadi. 39

Kasallikning rivojlanishi meterrologik sharoit va ayniqsa, namgarchilikka bog`liq. Adabiyotlarda qayd etilishicha zang kasalligi Qrimda ko`p uchraydi, chunki bu yerda saur archaning juda ko`p turi shu jumladan, daraxtsimon formalari bor. Zang kasalligi asosan, moldaviya, zakavkazya, Shimoliy Kavkaz, O`rta Osiyo respublikalarida juda ko`p uchraydi. Anjirning un-shudring kasalligi Anjirning un-shudring kasalligini Oidium erysiphoides degan xaltachalari zamburug` qo`zg`atadi. Bu kasallik bilan asosan, anjirning barg va novdalari zararlanadi. O`simlik kurtak yozishi bilan darhol barglarda oqish kul rang upsimon g`ubor malla rang kukunsimon tusga kiradi. Bargning rangi uchadi, asosiy tomir bo`ylab bukilib qayiqgacha o`xshab qoladi, shaklini o`zgartiradi, o`sishdan to`xtaydi. Kasallangan novdalar ham keyinchalik qorayadigan g`ubor bilan qoplanadi. Novdalarning o`sishii sekinlashadi, kalta bug`imlilik vujudga keladi, ko`pchilik tepa shoxlar quriydi. Mevalar oldinga kul rang yupqa g`ubor bilan qoplanadi va ularning o`rnida keyinchalik “zang turi” hosil bo`ladi. Un-shudring kasalligining qo`zg`atuvchisi asosan mitseliy shaklida kasallangan novda kurtaklarida qishlaydi. Xaltachali sporalar (zararlangan novdalardagi kleystokarchiylar) qishlashda unchalik katta ahomiyatga ega emas. Bahorda kurtaklar uyg`onish bilan litseliy o`sib, barg kurtaklarining elidermis hujayralariga kiradi va keyin barg o`sishi bilan uning butun yuzasini qoplaydi. Mitseliyda hosil bo`ladigan juda ko`p popidillar shamolda tarqalib yosh va sog`lom barg va novdalarni yoppasiga zararlaydi. Kasallangan anjir novdalaridagi zamburug` shakllanayotgan yosh kurtaklarining tangachalari ostiga kirib o`sha joyda kelgusi yil bahorgacha saqlanadi. 40

Un-shudring kasalligining qo`zg`atuvchisi quruq va issiq havoda yaxshi rivojlanadi. Bunday sharoitda anjir kuchli zararlanishi mumkin, chunki namlik tanqis bo`lgan sharoitda o`simlikning kasallikka chidamliligi kamayadi. Biroq, shuni ham ta`kidlab o`tish kerakki, un-shudring kasalligining tez rivojlanishiga mo`tadil namlik va havo haroratiga ham yordam beradi. Bahorda va issiq kunlar boshlangunga qadar kasallikning eng ko`p rivojlanishi kuzatiladi. Soya joylarda, deyarli shamol o`smaydigan ko`chatzorlarda kasallik kuchliroq rivojlanadi. Adabiyotlarda ko`rsatishicha, kasallik O`zbekiston, Qozog`iston sharoitida keng tarqalgan va deyarli hamma joyda uchraydi. Un-shudring kasalligining ayniqsa yosh daraxtlar va barcha novdalar qattiqroq zararlanadi. Kasallik natijasida erta bahorda gullar qorayib, barglar so`lib, yosh meva shoxlari va bir yillik novdalar qurib qoladi. Qurigan shohlar, barg va tugunchalar ko`pincha kelgusi bahorgacha daraxtlarda osilgancha qoladi. Nam xavoda zararlangan barcha organlarda zamburug` sporalaridan iborat kul rang yostiqchalar paydo bo`ladi. Kasallik natijasida yangi novda va xatto shohlarning qurishi yoz bo`yi davom etadi, chunki misheliy dastlabki zararlangan joyidan ancha tez tarqaladi. Kasallik mevalarda qo`ng`ir rangli chirik ko`rinishda rivojlanadi. Meva sirti zamburug`ning konidiya sporalaridan iborat mayda, betartib sochilgan kul rang yostiqchalar bilan qoplanadi. Danav mevalarning monilioz kasalligi Rossiyaning janubiy oblastlarida, Uzoq sharqda va O`rta Osiyoning tog` oldi tumanlarida ayniqsa katta zarar yetkazadi. Novda va shohlarning zararlanishi butun daraxtning qurishiga olib kelishi mumkin. Kasallik ko`p xo`jaliklarda hosilni bir necha o`n tonnalab nobud qilishi mumkin. Respublikamizning juda ko`p tumanlarida zamburug` kasallangan novdalar, shohlar, meva shohlari va yerga to`kilgan yoki daraxtga osilib qolgan mumlangan quruq mevalarda mishaliy shaklida saqlanadi. 41

Yuqorida sanab o`tilgan organlar bahorda juda ko`p konidiya yostiqchalari bilan qoplanadi va bu yostiqchalar shamol vositasida gullarga, kurtaklarga, tugunchalarga o`tadi. Adabiyotlarda yozilishicha Uzoq Sharqda bu zamburug` ikki usulda: sklerotsiylar ko`rinishida kasallangan organlarda va tuproqda qishlaydi. Bahorda ana shu daraxtlardan to`kilgan mevalarda mishaliy ko`rinishidagi apetetsiylarda o`sib chiqadi, bahorda anotetsiylarda konidiya sporali yostiqchalar rivojlanadi. Bundan shunday xulosaga kelish mumkinki, bu joylarda gullar va boshqa organlar dastlab, askosporalar va konidiyalar tomonidan zararlanadi. Monilioz kugoshning dastlabki belgilari danan mevali daraxtlarning gullash davrida paydo bo`ladi. Zamburug`larning urug`chi tumshuqchasi va changdonlar orqali gulga, keyin esa tuguncha va gulbandga kiradi. Misheliy gulband orqali meva shohiga o`tib, daraxtning lub tolalarini zararlaydi va natijada shohlar quriydi. Rossiyaning yevropa qismida zamburug` mevalarga nazarka va bukarka yetkazgan mixanikaviy shikastlanishlari orqali o`tadi. Urg`ochi hasharot muxum qo`yish vaqtida po`stni teshadi va tuxumlar bilan birga zamburug` sporalarini ham olib kiradi. Mexanikaviy shikastlanishlar kimyoviy moddalarning kuydirishi tufayli yuzaga keladi. Kasallik boshqa daraxtga kasallangan va sog`lom mevalarning yonma-yon o`sishidan ham o`tishi mumkin. Daraxtlar gullash vaqtida bahor havosining salqin va kam kelishi ham monilioz kasalligining rivojlanishiga olib keladi. Bunday havo konidiyasi yostiqchalarni hosil bo`lishicha hamda oklerotsiy va anotetsiylarning o`sishicha imkon yaratadi. Yomg`ir yoqqan va tuman tushganda sporalar yaxshi o`sadi. Bahorning sovuq kelishi esa gullashni kechiktirib, zararlanish uchun yaxshi sharoit tug`diradi. Hamma danak mevali daraxtlar monilioz kasalligi bilan zararlanadi. Anjir barglarining qorayish kasalligi 42

Kasallik natijasida anjir bargining ustki tomonida va shoxlarida qorakuya g`ubor hosil bo`ladi. Bu g`ubor o`simlik to`qimalariga yorug`lik va havo kirishini qiyinlashtiradi, buning natijasida assimilyatsiya va nafas olish jarayonlari sekinlashadi. Qorayish kasalligini askomitseplar sinfiga kiruvchi Cornodium degan zamburug` tug`diradi. Bu zamburug` o`simlik bitlari va anjir qondalasi bo`lgan joylarda uchraydi. Buning asosiy sababi bu hasharotlar o`zidan ko`p miqdorda shirin suyuqlik chiqaradi. Bu suyuqlik anjir daraxti barglari va shoxlarini iflos qiladi. Ana shu suyuqlikda Cornodium zamburug`ining sporalari unadi va misheliyhosil qiladi. Nam havo va soya joylar kasallikning avj olishiga yordam beradi. 43

III.2. Anor va anjirning zamburug` kasalliklariga qarshi kurash choralari Anorning rak kasalligiga qarshi kurash choralari Kasallikka qarshi kurashish uchun po`stloqning mexanik zararlanishi oldini olish kerak. Zararlangan joylarni tozalab, ustini himoya vositalari bilan moylab qo`yish kerak. Anorning ko`paytirish uchun tayyorlangan qalamchalarga mis sulfat eritmasi bilan ishlov berish kerak. Kasallanib qurigan novdalar va tanani kesib tashlash kerak. Anorning kalmaraz kasalligiga qarshi kurash choralari Kalmaraz bilan kasallangan o`simlik a`zolarining qoldiqlarini, novdalarini yig`ishtirib olib chiqarib tashlash kerak. Kasallik tarqalmasligi uchun anorzorlarga 1%li bordo suyuqligi bilan ishlov berish kerak. Anorning Serkoporioz kasalligi Kasallikka qarshi kurashish uchun anorlarga 1% li bordo suyuqligi bilan ishlov berish, o`simliklarning kasallangan barglari va mevalarini yig`ishtirib olib tashlash kerak. Un-shudring kasalligiga qarshi kurash choralari 1. To`kilgan hamma barglarni kuzda yig`ishtirib olish va yoqib tashlash. 2. Kuzda yerni haydash, daraxt atrofini chopish. 3. Kasallangan novdalarni vaqti-vaqti bilan kesib tashlash. 4. Daraxtlar shox-shabbasini siyraklatish. 5. Bachki novdalarni kesib tashlash zarur. 6. Kuzda xazonrezchilik oldidan yoki bahorda, kurtaklar ochilguncha daraxtlarni mis kuparosining 3 foizli eritmasi bilan purkash. 44

Kalmaraz kasalligiga qarshi kurash choralari Qishloq xo`jalik zararkunanda va kasalliklaridan anjir va uning hosili ikki yo`l bilan saqlanadi: Birinchisi, profilaktik oldini olish metodi, ikkinchisi kimyoviy tadbirlar metodidir. Profilaktika metodning asosiy vazifasi anjirning kasalliklarga chidamli navlarini chiqarish, anjirning sog`lom baquvvat va yaxshi o`sishini ta`minlaydigan bir nechta agrotexnika tadbirlarini ko`rishdan iboratdir. To`kilgan barglarni yo`qotish (yoqish yoki qo`shib tashlash), daraxt tanasi atrofini ag`darib chopish (chulki peritetsiylar tuproq ostida halok bo`ladi). Anjirning kalmaraz kasalligiga qarshi kurashning kimyoviy tadbirlaridan biri nitrofekning 2-3 foizli konsentratsiyasi, DNOKning 0.5-1 foizli konsentratsiyasini qo`llash. Kasallikning oldini olish uchun o`simliklarning yashil konusiga 2-4 foizli bardo suyuqligi bilan purkaladi. Keyingi dorilashda 1 foizli bardo suyuqligi yoki uning o`rnini bosa oluvchi 90 foizli mis xlor oksidi (chektoriga 6-7 kg), 80 foizli sinebning 0,3-0,5 foizli konsentratsiyasi (chektoriga 6-8 kg)dan ishlatiladi. O`simlik gullaganidan keyin birinchi ishlovdan 10-12 kun o`tgan, ikkinchi ishlov beriladi. O`simlik gullagandan keyin fitonsidlik xossasi kamroq bo`lgan sineb va koptonni qo`llagan ma`qul. Kalmaraz kasalligiga chidamli anjir navlarini eking tavsil etiladi. Qora rak kasalligiga qarshi kurash choralari Mustaqil Respublikamizda hozirgi vaqtda har xil qishloq xo`jalik ekinlarining kasalliklariga qarshi kurashish uchun ko`pgina tadbirlar ishlab chiqilgan va amalda qo`llanilmoqda. Ulardan biri o`simlik kasalliklarini oldini olishdir. Oldini olish tadbirlari o`simlikshunoslik amaliyotda katta ahamiyatga ega, chunki kasallangan o`simlikni davolashdan ko`ra, kasallikning oldini olish osonroqdir. 45

Anjir daraxtining yaxshi o`sishi uchun zarur sharoit yaratish. Qora rak kasalligining qo`zg`atuvchisi, birinchi navbatda biror sabablarga ko`ra nimjonlashgan o`simliklarni zararlaydi. Sovuq ta`sirida yorilishi va quyosh ta`sirida kuyishning oldini olish maqsadida daraxt tanasi oxakka (1 litr suvga 2 kilogramm) 1 foizli mis kuparosi qo`shib oqlanadi. Bog`ni parvarishlaganda ildizlar va daraxt yog`ochlariga shikast yetkazmaslik uchun ehtiyotkorlik bilan ishlash lozim. Zararlangan shoxlarni kesib yo`qotish, qurigan daraxtlarni bog`dan chiqarib tashlash kerak. Daraxtga qora rak kasalligining dog`larini sezgan zahoti uni davolashga kirishish zarur. Shu maqsadda bahorda zararlangan po`stloqlar ko`chirib tashlanadi va yalong`ochlanib yog`och 1-2 foizli DNOK va 2 foizli nitrofen eritmasi bilan dizenfeksiyalanadi. 5-6 kundan keyin jaroxatga ohak yoki loy yo bo`lmasa, tarkibida 15 foiz parafin bo`lgan maxsus tayyorlangan zamaska surtiladi. Jaroxatlarni tozalamasdan tozalash davolash uchun kerasin qo`yingan ko`pronaft ishlatiladi. Po`stloqning zararlangan bo`lagi sog`lom to`qimadan 1,5 sm qo`yib rangli qalash bilan chizib ajratiladi va keyin qattiq tukli cho`tkada eritma surtiladi. Daraxtlar vegitativ davrida barpo suyuqligi bilan purkaladi. Daraxtlarga kalmaraz kasalligiga qarshi kurashishdagi kabi ishlov beriladi. Monilioz kasalligiga qarshi kurash choralari Bahorda kurtaklar bo`rtgunga qurilgan shoxlarni kesib yo`qotish. Kemiruvchilar yetkazgan jarohatlarni davolash (kovaklar va teshiklarni tozalash, dizinfeksiyalash, bog` qaynatmasi surtish). Chittak va chug`urchuqlarga inlar o`rnatish va ilgari osilgan inlarni tozalash. Shtomlar, devorlar va qurilmalarni tekshirish va tok ipak qurtini topib yo`qotish. Qishlaydigan infeksiyani yo`qotish 46

uchun zararlanib to`kilgan meva barglarni yo`q qilish zarur. Qator oralarini haydash va daraxt atrofini 6-10 yosh chuqurlikda chopish tavsiya etiladi. Vegetatsiya davrida mevalarning zararkunandalariga va monilioz kasalligiga qarshi aralashma zaharlar purkaladi. Purkash muddati va qaysi fungitsidlarni qo`llash quyidagicha amalga oshiriladi. Kasallikni butunlay yo`qotadigan nitrofenning 2-3 foizli konsentratsiyasi, DNOKning 0,5-1 foizli konsentratsiyasini qo`llash. Kasallikni oldini olish uchun o`simliklarning yashil konusiga 2-4 foizli bordo suyuqligi bilan purkaladi. Kasallikning oldini olish uchun birinchi marta barg yozganda, ikkinchi marta gullash oldidan, uchinchi marta gullash oldidan, uchinchi marta gullagandan keyin dorilanadi. Fungitsidlar sifatida gullashdan oldin 1 foizli bordo suyuqligi, gullagandan keyin 80 foizli sineb (gektariga 6-8 kg) tavsiya etiladi. Ko`zda xozonregilikdan keyin do`lanachi va oltinkuy ruqning qishki uyalarini yo`qotish. Daraxt shtamblari va skelet shoxlarini ohakka 1 kg loy (10 litr suvga 2-3 kg) qo`shib tayyorlangan yopishqoq aralashma surtish. Anjir daraxtini kemiruvchilardan saqlash uchun yosh daraxtlarning shtamblariga kech kuzda ragota, uning ustidan esa qora qog`oz o`raladi shuningdek, archa shoxolari yoki qamish bilan o`rab qo`yiladi. Qishda chittak va boshqa hasharotxo`r qushlarga don berish (ayniqsa, ko`p qor yog`ganda), chittaklar uchun in o`rnatish tavsiya etiladi. Zang kasalligiga qarshi kurash choralari Agrotexnika qoidalariga amal qilish zang kasalligining hosil bo`lishi va ko`payishiga yo`l qo`ymaslikning muhim vositalaridan biridir. Agar saur archa relikt o`simlik sifatida qo`riqlanadigan yoki manzarali o`simlik sifatida ekilgan bo`lmasa, uni mevali daraxtzorlar yaqinidan yo`qotish kerak. 47

Park va qo`riqxonalarda saur argalarning atrofiga daraxt ekib o`raladi va bu bilan etsidiyasporalarni to`sib, bazidiyasporalarning saur orchadan tarqalishiga yo`l qo`yilmaydi. Anjirzorlarda erta bahorda zararlangan novdalar va shohlarning kasallangan joyining pastrog`idan 5-10 sm qo`shib turib kesib tanlanadi. Bu esa qishlab chiqqan mitseliy etsidiya stadiyasining erta paydo bo`lishi manbaidan birini yo`qotish demakdir. Anjirning zang kasalligiga qarshi kurashning kimyoviy tadbirlaridan biri, kasallikning oldini olish maqsadida qo`llanadigan bog`ga 80 foizli sinebning yoki 75 foizli polikarbatsipning 0,5 foizli suspenziyasi purkaladi (bir gektariga 6-8 kg). Yaxshi fonus fazasida (ba`zidiyasporalar tarqalishdan oldin) birinchi bahorgi ishlov beriladi. Keyingi ishlovlar xar 12-15 kunda (gullashdan oldin, gullagan zahoti, yosh o`simta chiqqandan keyin) o`tkaziladi. Kasallik chidamli anjir navdalarini oktebrskiy Kyure, Bere zimiyal Migurina navlarini ekish tavsiya etiladi. Anjirning un-shudring kasalligiga qarshi kurash choralari Qishloq xo`jalik zararkunanda va kasalliklaridan anjir va uning hosili ikki metod bilan saqlanadi. Birinchisi, profilaktik oldini olish metodi, ikkinchisi kimyoviy tadbirlar metodidir. Profilaktik metod asosiy maqsadi kasallik va zararkunandalarga qarshi chidamli navlarni chiqarish hamda, agrotexnika qoidalariga to`liq amal qilishdan iboratdir. 1. Bog`zorni muntazam ravishda sug`oriyu turish, hosilga kirgan bog`larda yuksak agrofon yaratish, zararlangan novdalarni o`z vaqtida yo`qotish. Erta bahorda kurtaklar burtgan vaqtida kasallikni tog-tomiri bilan yo`qotishi uchun daraxtlarga dorilar purkaladi. 48

2. Agrotexnika qoidalaridan quyidagilarga alohida e`tibor berish kerak. Bog`zorni toza saqlash, to`kilgan, yulib tashlangan, singak, qurilgan barglarni, novdalarni yo`qotish. Kasallangan novdalarni kuzda qirqish va to`kilgan barglar bilan birga yoqib yuborish. Usuv davrida faqat bog`zor talabiga ko`ra agatlardan sug`orish, har galgi sug`orishdan keyin qator oralarini kultivatsiya qilish. Mana shu agrotexnika tadbirlari o`z vaqtida yuqori sifatli qilib bajarib borilganda daraxtlarning o`sishi va rivojlanishi uchun qulay, un-shudring zamburug`ining o`sishi uchun esa noqulay sharoit vujudga keladi. 2. Kasallikni oldini olish uchun quyidagi muddatlarda kimyoviy preparatlar purkaladi; birinchisi – gullagandan oldin; ikkinchisi gullagandan keyin; uchinchisi – kasallik avj olgan hollarda-ikkinchi dorilashdan 2-3 hafta keyin o`tkaziladi, 25 foizli karatakning 0,1-015 foizli konsentratsiyadagi (gektariga 5- 6 kg) suspenziyalari va ISO (0,5-1 darajali) eng foydali preparat hisoblanadi. Monilioz kasalligiga qarshi kurash choralari Monilioz kasalligiga qarshi kurashish uchun kuzda qurigan va kasallangan novda va shoxlar kesib tashlanadi. Kasallangan va sog`lom to`qima chegarasini oson ajratish uchun bu ish barglar butunlay tukilmasidan oldin bajariladi. Bunda sog`lom to`qimadan 3-5 sm qo`shib kesiladi. Kasallangan meva va barglar daraxtdan va yerdan yig`ib yo`qotiladi. Daraxt atrofi chopiladi. Daraxt atrofi chopiladi va qayta haydaladi (bu ayniqsa, shimoliy tumanlar uchun muhim). O`simliklarni yaxshi parvarish qilish va o`z vaqtida organik va mineral o`g`itlar bilan ta`minlash yuqori hosil olishning asosiy garovidir. Ertachi olma navlari gullab bo`lganidan keyin, olma qurtiga, bargurar va kanalarning tuxumdan chiqayotgan qurtlariga va shuningdek, kalmaraz kasaliigga qarshi dori purkaladi. Kasallikni tag-tomiri bilan yo`qotish uchun bahorda kurtaklarning bo`rtish fazasida DNOKning 1 foizli eritmasi yoki nitrofening 2-3 foizli eritmasi purkaladi. Monilioz kasalligini oldini olish uchun: g`unchalar yozilgan vaqtida 49

2-3 foizli bardo suyuqligi, gullagandan keyin esa 80 foizli sinebning 0,5 foizli suspenziyasi (gektariga 6-8 kg) purkaladi. Uchinchi ishlov ikkinchi ishlovdan 2-3 hafta keyin o`tkaziladi. Qorayish kasalligiga qarshi kurash choralari Kasallikka qarshi kurash choralaridan biri o`simlik bitlari va anjir qondalasini yo`qotish. Daraxtlarni 1 foizli bordo suyuqligi bilan purkash lozim. 50

Xulosa 1. Yuqoridagilardan xulosa qilib, shuni aytish lozimki, har bir insonparvar jamiyatning maqsadi, shu jamiyat a`zolarining to`kis va farovon yashashini to`liq ta`minlashga qaratilgan bo`ladi. O`zbekiston davlatining asosiy maqsadi aholini oziq-ovqatga, go`sht, sut mahsulotlariga, xo`l meva va undan tayyorlangan kampot, mayiz, quruq mevalar, o`simlik moyi kabi mahsulotlar bilan yanada yaxshiroq ta`minlashga qaratilgandir. 2. Hozirgi bozor iqtisodiyoti sharoitida mevachilikni kechkin darajada rivojlantirish uchun meva daraxtlarining hosilini oshirishimiz, mevazorlarni kengaytirishimiz, meva navlarini yazshilashimiz va mevachilik ishlarini mumkin qadar mashinalashtirishimiz lozim. Bu muhim vazifani yetarli darajada hal etish uchun mevali daraxt kasalliklari va unga qarshi kurash choralarini ilmiy asosida ishlab chiqishni to`g`ri yo`lga qo`yishni taqozo etadi. Ana shu kasalliklarning oldini olish va unga qarshi samarali kurash choralarini ishlab chiqish asosiy masalalardan biri hisoblanadi. Hozirgi vaqtda fermer xujaliklarda yetakchi mutaxassislari oldida turgan eng muhim vazifalardan biri zamonaviy agrotexnika fani yangiliklarini va ilg`or tajribalarni ishlab chiqarishga keng joriy etish mevali daraxtlarda uchraydigan zamburug` kasalliklarini yaxshi o`rganish va ularga qarshi kurashish ilmiy asoslangan tavsiyanomalarda ko`rsatilganidek tashkil etishdan iboratdir. 3. Biz anor va anjir o`simligida uchraydigan zamburug` kasalliklarini o`rganish uchun Mirishkor tumani xo`jaliklarida, shaxsiy tomorqa uchastkalarida 2010-2011 yillarda tajriba va kuzatish ishlarini olib bordik. Buning uchun tajriba qo`yilgan maydonlardagi kasallangan anor va anjir o`simligidan gerbariylar tayyorladik. Ana shu gerbariylar laboratoriya sharoitida kasallikni vujudga keltirish zamburug`lar ajratib olindi. 51

4. Anjir va anorning bargi va poyasida joylashgan zamburug`larni ajratib olish uchun yuvish usulidan foydalandik. Buning uchun tekshirilayotgan kasal anjir va behi o`simligining bir qismi steriallangan suvga solib chayqaladi, yuvilib tushgan zamburug` spora va konidiyalari mikro okonda tekshirilib tuzatish va aniqlash ishlari olib boriladi. 5. Keyingi yillarda O`zbekiston sharoitida anor va anjir daraxtida 20 yaqin kasallik qayd qilingan bo`lib, shulardan eng ahamiyatlisi kalmaraz, qorarak, monilioz, zang, un-shudring, qorayish va danak mevalarining monilioz kasalliklaridir. 6. Kalmaraz, monilioz va qorarak kasalliklari asosan anor va anjir mevasining chirishiga sabab bo`ladi. Kasallangan mevalarning sifati buziladi va yeyish uchun yaroqsiz bo`lib qoladi. Kasallangan mevalar g`adir-budir bo`lib, ayrim vaqtlarda mevaning ustida har xil dog`lar hosil bo`ladi, bu dog`lar keyinchalik mevaning hamma yeriga tarqaladi. 7. Zang, un-shudring, danak mevalarning monilioz kasalliklari, anor va anjir bargining, poyasining astki va ustki tomonida har xil shakldosh dog` va g`uborlarni hosil qiladi. Kasallik natijasida barg sarg`ayadi va tukilib ketadi. 8. Bu kasalliklarni hammasi ham anor va anjir daraxtining umrini qisqartiradi, hosilini kamaytiradi va mevalarning sifatini buzadi. Foydalanilgan adabiyotlar 52

1. Каримов И.А Жаҳон молиявий иқтисодий инқирози, Ўзбекистон шароитида уни бартараф этишнинг йўллари ва чоралари Тошкент – 2009 йил. 1 . Билай В.И. Токсинообразуюшие микроскопические грибы. Киев, 1975 г. 2. Билай В.И. Биологические активные веҳества микроскопические грибов. Киев, 1965 г. 3. Ванин С.Н. Лесная фитопатология. М. 1955 г. 4. Запрометов Н.Г. Болезни ҳелковицы. Т. 1953 г. 5. Доброзракова Т.Л. Руководство к практическим занятиям по фитопатологии. М.-Л. 1949 г. 6. Гулямова М.Г., Кучми Н.П., Рамазанова С.С., Сагдуллаева М.Ш . Флора грибов Узбекистана Том VII . (Сумчатые грибы). 7. .Курсанов Л.И. Микология М. 1940 г. 8 . Мирзаев М.М., Собиров М.К. Боғдорчилик ва токчилик. Т. 1975 й. 9. Наумов Н.А. Методы микроскопических исследований в фитопатологии. М. 1937 г. 10. Наумов Н.А. Методы микроскопических и фитопатологических исследований. М.-Л. 1971 г. 11. Pospelov S.M. va boshqalar. O`simliklarni himoya qilish. T1978 y. 1 2 . Рамазанова С.С ва бош қ алар Флора грибов Узбекистана Том III - V- VIII 13. Saxobiddinov S.S. O`simliklar sistematikasi. T. I. Tosh. 1963 y. 14. Serbinov V.I. Qishloq xo`jalik ekinlarining kasalliklari. T. 1964 y. 53

15. Tojiboyev Sh. O`simliklar sistematikasi (Tuban o`simliklar). T. 1990 y. 1 6 . Хохряков М.К. Указания по экспериментальному изучения фитопатогенн ых грибов. 1969 г. 17. SHeraliyev A. Umumiy va qishloq xo`jaligi fitopatologiya Toshkent- “Talqin”-2004 1 8 . Черемисинов Н.А . Обҳая патология растений . М. 1965 г. 19 . Ячевский А.А. Определитель грибов. Том. I . 1931 г. 20.Yo`ldoshev H.S O`simlik kasalliklari Toshkent- “Ilm ziyo” -2004 54

Mundarija Kirish… …………………………………………………………………..3 I Bob. Adabiyot sharxi…………………………………………………..6 II. Bob. O`simlik kasalliklari to`g`risida umumiy tavsif…………….12 II . 1 . Tadqiqotning manbalari va uslublari … ……………………………19 II . 2. Olib borilgan tajribalarning natijalari… …………………………..21 III. Bob. Ayrim mevali daraxtlarning zamburug` kasalliklari va ularga qarshi kurash choralari (G`uzor tumani misolida) I II.1. Mevali daraxtlarda eng ko`p uchraydigan zamburug` Kasalliklari………………………………………………………………33. I II.2. Mevali daraxtining zamburug` kasalliklariga qarshi ko`rash choralari ……………………………………………………………..…….. Xulosa …………………………………………….………………………45. Foydalanilgan adabiyotlar… ……………………………………………51 Ilova ………………..…………………………………………………….54 55

O'xshashlar

Behi va nokning kasalliklari va unga qarshi kurash choralari

“Ayrim mevali daraxtlarning zamburug` kasalliklari va ularga qarshi kurash choralari (G`uzor tumani misolida)”

“Ra`noguldoshlar oilasi vakillaridan Olma turlarining zamburug` kasalliklari”

Qashqadaryo xavzasining tog' mintaqasida tarqalgan ayiqtovondoshlar oilasi vakillarining bioekologik xususiyatlari va sanoatda ishlatilishi

“Tabiatshunoslik darslarida “O`lkamizda kuz” mavzusini pedagogik texnologiyalar asosida o`rganish”