“Tabiatshunoslik darslarida “O`lkamizda kuz” mavzusini pedagogik texnologiyalar asosida o`rganish”

Yuklangan vaqt:

24.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

39368.5 KB

Ko'chirib olish

“ Tabiatshunoslik darslarida “O`lkamizda kuz” mavzusini pedagogik texnologiyalar asosida o`rganish ” I. Bob. Tabiatshunoslik darslarida o`quvchilarga o`lkamizda kuz haqidagi bilimlarini kengaytirishning o`ziga xos pedagogik jihatlari. 1.1 o`lkamizda kuz haqidagi tasavvurlarini kengaytirishning mohiyati II. Bob. O`quvchilarning kuzgi mavsumiy o`zgarishlar haqidagi tasavvurlarini kengaytirishning o`ziga xos xususiyatlari. III. Bob. Tabiatshunoslik darslarida “o`lkamizda kuz” mavzusini pedagogik texnologiyalar asosida o`rganish. III.1. Tabiatshunoslik darslarida “o`lkamizda kuz” mavzusiga doir bilimlarini pedagogik texnologiyalar asosida o`rganish. III. 2. Pedagogik texnologiyadan foydalangan holda o`quvchilarga o`lkamizda kuz mavzusiga doir dars ishlanmalari. Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar. Ilova

Kirish. Ma`lumki, Respublikamiz o`z mustaqilligini qo`lga kiritgan ekan, ayni paytda har tomonlama barkamol avlodni tarbiyalash va voyaga yetkazish darjada e`tibor berilmoqda. Bu yurtimiz kelajagi hisoblangan farzandlar dunyoqarashining ma`naviy jihatdan yetuk, jismonan sog`lom bo`lib ulg`ayishi bilan bevosita bog`liq bo`ladi. O`sayotgan yosh avlod qanchalik bilimli, madaniyatli, chuqur e`tiqodli bo`lsa, davlatimiz shunchalik qudratli shon-shuhrati ulug` martabasi baland bo`lgani shubhasizdir. Bugungi kundagi dolzarb vazifalar maorif xodimlari oldiga shunday mas`ul vazifalarni quymoqdaki, ular jamiyatimizni ma`naviy yuksalishi, hayotimizning taraqqiy etishi, istiqbolli kelajak sari dadil harakatlar majmuasi bilan belgilanadi. Bu vazifalarni hal qilinishi davr talabiga javob beradigan yuqori malakali, ijodkor mutaxassis kadrlar tayyorlash muammosi bilan bog`liq, albatta. Muammoni xal qilinishi esa har tomonlama sog`lom, ma`naviy yetuk shaxslarni tarbiyalab voyaga yetkazishni ko`zda tutadi. Shu bois mamlakatimizda butun etibor avvalo ma`naviyatimizni tiklash va uni yanada rivojlantirish, milliy ta`lim - tarbiya tizimini takomillashtirish, uni davr talabi bilan uygunlashtirish yoki jahon talabi darajasiga ko`tarish ishlarini qalqilishga qaratilmoqda. Jamiyatimiz bosh bo`g`inini har tomonlama yetuk tarzda shakllantirish va ularni hayotiy faoliyatga tayyorlash maqsadida Respublikamiz rahbariyati tomonidan "Ta`lim to`g`risida" gi Qonun qabul qilindi. Boshlang`ich sinf o`suvchilarining jismoniy va ma`naviy sog`lig`ini ta`minlash uchun ularga maktab yoshidan boshlab tabiatni, atrof-borliqni asrab-avaylash, ulardan o`z sog`lig`ini mustahkamlash yo`lida foydalanishni o`rgata borish zarur. Bu borada ota onalar va o`qituvchilarning fidokorona intilishi va mehnatlari katta o`rin tutadi. Boshlang`ich sinflarning amalda qo`llanilayotgan dasturida ham o`quvchilarning mehnat faoliyatiga alohida ahamiyat berilganligini guvohi 2

bo`lib turibmiz. Bu borada o`quvchilarning turli mazmundagi oddiy bilimlarni egallash asosida bolalarning erkin faoliyatlarini rivojlantirish, bu jarayonni o`simliklar hayotini o`rganish bilan bog`lash yo`llari ham belgilab berilgan. Zero, o`quvchilarning tevarak-atrofdagi o`t-o`lanlar, madaniy va shifobaxsh o`simliklarni o`rganishga qaratilgan ta`limning shakl va uslublarini izlash, bu borada samarali natijaga erishish, shu asosda o`z o`lkasi, tirik mavjudotlarini sevadigan, uning boyliklarini asrash va ko`paytirishga hissa qo`shadigan, e`tiqodli yoshlarni tarbiyalashga erishish mumkin. Shuningdek, o`z Vatanini, uning bebaho sarhadlari, o`tloqlari, tog`u-daryolarini sevish, uning jonli va jonsiz unsurlariga nisbatan ijobiy munosabatni tarbiyalash bola tarbiyasidagi eng asosiy masalalardan biri, deb hisoblaymiz. Tabiatshunoslik dasturida o`quv jarayonning takomillashtirishi mazkur o`quv predmetiga bo`lgan talablarni o`qituchilarda bilim va amaliy ko`nikmalarni hosil qilish masalalari ko`zda tutilgan. O`qituvchining diqqat e`tibori vazifani hal qilishga qaratilishni, o`quvchilarni tevarak-atrof borliq xaqidagi bilimlar bilan qurollantirish lozim. Mavzuning dolzarbligi. O`quvchilarni kuz faslida tevarak-atrofdagi o`simliklarning o`rganishga qaratilgan ta`limning shakl va uslublarini izlash, shu asosida o`z ularni , tirik mavjudodlarini e`zozlashi uning tabiiy boyliklarni asrash, ko`paytirishga qadar bo`lgan e`tiqodlik yoshlarni tarbiyalashga erishish ustozlarning muhim yutug`i sanaladi. Shuningdek o`z o`lkasini, vatanini uning bebaho sarhadlari. O`tloqlari tog`u- daryolarini sevish uning jonli va jonsiz unsurlariga nisbatan ijodiy munosabatni tarbiyalash o`quchilar tarbiyasidagi eng asosiy masalalardan biri deb hisoblaymiz. Bitiruv malakaviy ishini tayyorlash maqsadida yuqorida ko`rsatilgan mavzu bo`yicha o`z tekshirish tadqiqotimizni amalga oshirdik. Tekshirish-tadqiqot ishimizni o`rta ta`lim maktabida olib borishni ko`zda tutdik. 3

Bitiruv malakaviy ishini obekti. Bitiruv malakaviy ishning obyekti bo`lib, Karshi shahar 29 umumiy o`rta ta`lim maktabida 2010 yilda o`quvchilari ta`lim –tarbiya sohasida olib boriladigan ishlar hisoblanadi. Bitiruv malakaviy ishining predmeti esa boshlang`ich sinf o`quvchilarini tabiatni, atrof-olamni sevish ruhida tarbiyalash va uni tashkil qilish yo`llarini ilmiy o`rganishdan iborat. Bitiruv malakaviy ishining maqsadi . O`quvchilarni tabiatdagi kuzgi o`zgarishlar bilan tanishtirish, kuzning asosiy belgilarini ajrata bilishga o`rgatish, madaniy o`simliklarni tanib olishiga erishish, kishilar mehnatini qadrlashga undash. O`quvchilarni kuzda pishib yetiladigan mevalar, sabzavot va poliz ekinlarining turlari bilan tanishtirish. Boshlang`ich sinf o`quvchilariga o`simliklarni o`rganishga bag`ishlangan mashg`ulot turlari, mazmuni, metodikasini ishlab chiqish, o`tkazish va tahlil qilishi, o`quvchilarni kuzda o`simliklar hayotida bo`ladigan o`zgarishlarga doir ma`lumotlar bilan tanishtirishi va o`zgarishdan iborat. Bitiruv malakaviy ishining vazifasi 1. Maktab o`quvchilarga kuz faslida o`simliklarda bo`ladigan o`zgarishlarning pedogogik - psixologik asoslarini ishlab chiqish va o`rganish jarayonini tashkil qilishdan iborat. O`quvchilarning ta`lim olishi uchun mavzuning amaliy ahamiyatining aniqlash. 2. Turli sinf o`quvchilarini kuz faslida o`simliklarda bo`ladigan o`zgarishlarning pedogogik –psixologik xususiyatlari bilan hamda bu o`simliklarning odam hayotidagi ahamiyatiga doir ma`lumotlar bilan tanishtirishini asosida ularda o`simliklar bo`yicha boshlang`ich bilimlar hosil qilishdan iborat. 3. Boshlang`ich sinf o`quvchilarini kuzda o`simliklarda bo`ladigan o`zgarishlar bilan mashg`ulotlar hamda sayohatlar jarayonida amaliyotda tanishtirishi yo`larini izchil ko`rsatishdan iborat. 4

4. Tabiatda kuzda bo`ladigan o`zgarishlarning turli tumanligini ko`p sonliligi, ular insonlar va tabiat uchun ahamiyati katta bo`lishi haqida ilk bor ishonch hisini o`yg`otishdan iborat. Ishning ilmiy –tadqiqot metodlari. Bitiruv malakaviy ishni tayyorlash jarayonida o`quvchilar bilan suhbat, kuzatish, tabiiy va tasviriy ko`rgazmalardan foydalanish, o`yin va sayohatlari o`tkazish metodlaridan foydalaniladi. Bitiruv malakaviy ishining manbalari. O`quvchilar tabiat va uning hodisalari bilan tanishtirishni xususan o`simliklar bilan tanishtirishda bag`ishlangan ilmiy metodik adabiyotlar.O`quv qo`lanmalari metodik yullanma va tavsiyalardan iborat. Bitiruv malakaviy ishini yangiligi va amaliy ahamiyati Ushbu bitiruv malakaviy ish pedogogik texnologgiya metod va vositalaridan foydalanilgan holda chuqur o`rganildi. Tabiatshunoslik darslarida qo`llanillayotgan ilg`or pedogogik texnologiyaning o`rin va ahamiyati ilmiy nazariy jihatdan asoslanadi. 5

I. Bob. Tabiatshunoslik darslarida o`quvchilarga o`lkamizda kuz haqidagi bilimlarini kengaytirishning o`ziga xos pedagogik jihatlari. 1.1 O`lkamizda kuz haqidagi tasavvurlarini kengaytirishning mohiyati O`quvchilarning tirik tabiat burchagidagi (o`simliklarni ekish va ko`paytirish), shuningdek o`simliklarning suvga, issiqlikka, yorug`likka ehtiyojini (piyoz va balzaminni o`stirish misolida — 2-sinf), gul manzarali o`simliklarining o`sishi va rivojlanishiga organik va mineral o`g`itlarning ta`sirini (3-sinf); pomidorning pishishi va hosildorligiga bachkilarning ko`chirib o`tqazilishining ta`sirini aniqlash bo`yicha tajribalar (4-sinf) o`tkazish bilan bog`liq bo`lgan o`quv-tajriba uchastkasidagi mehnat jarayonida nazariya bilan amaliyot bog`lanishi yaxshi amalga oshadi. Sinflar bo`yicha maktaboldi uchastkasidagi ishlar metodikasi O`quv-tajriba uchastkasidagi ishlarni butun sinf bilan dars vaqtida o`tkaziladigan majburiy ishlarga, o`quvchilarning darsdan tashqari vaqtlarda (uy vazifasi yoki yozgi topshiriq tarzida) bajaradigan majburiy ishlarga va yosh tabiatshunoslik to`garagi a`zolarining ishlariga ajratish mumkin. Birinchi sinfda o`quvchilar kuz davrida daraxt, buta va o`t o`simliklari bilan, ular barglari va gullari shakllari hamda ranglarining xilma-xilligi va chiroyliligi bilan, qo`l bilan ishlatiladigan asboblar (xaskash, zambil) va ular bilan ishlash uslublari bilan tanishadilar. 2-sinfda bolalar kuzda o`quv-tajriba uchastkasidagi ishlar vaqtida amal qilinishi kerak bo`lgan mehnat xavfsizligi va shaxsiy gigiyena qoidalari bilan, urug`larni yig`ish va saqlash qoidalari bilan tanishadilar, sinf paykalini kuzda tuproqqa ishlov berishga tayyorlaydilar, to`kilgan barg va shoxlarni yig`ib oladilar, o`simlik qoldiqlari 3-sinf o`quvchilari kuzda xaskash va belkurak bilan ishlashda mehnat xavfsizligi va shaxsiy gigiyena qoidalari bilan tanishadilar, marzada o`stirilgan o`simliklarning urug`larini yig`adilar, uchastkani o`simlik qoldiqlaridan tozalaydilar, o`g`it soladilar, tuproqni ag`darib chopadilar, ikkinchi sinfdagi 6

o`qish davrida maktaboldi o`quv-tajriba uchastkasidagi ishlar yakunini chiqaradilar, maktab ko`rgazmasi uchun yeksponatlar tayyorlaydilar. 4-sinf o`quvchilari kuz davrida hosilni yig`adilar va hisobga oladilar, ularni saqlash qoidalari bilan tanishadilar, urug`lar yig`adilar, tuproqqa ishlov beradilar, rezavor, buta va mevali daraxtlarni qishga tayyorlaydilar. Bundan tashqari bolalar mevali daraxtlarning tanasi hamda asosiy poyasidagi yeski po`stloqlarini olib tashlaydilar, tana atrofiga tuproq tashlaydilar, unga o`g`it soladilar, rezavor va manzarali butalar o`tkazadilar. Boshlang`ich sinflarda tabiat to`g`risidagi bilimlar tarkibiga jonsiz tabiat jismlari va hodisalari, o`simlik va hayvonlar, odam tanasining tuzilishi va salomatlikni muhofaza qilish, yilning har xil fasllarida qishloq xo`jalik mehnati to`g`risidagi tasavvur va tushunchalar, oddiy geografik tasavvur hamda tushunchalar kiradi. O`quvchilar maktabga kelishi bilan o`qituvchi rahbarligida atrof olam bilan maqsadga yo`nalgan holda: tanishib boradilar. Atrof olam bilan dastlabki tanishish ularning sezgi organlarining qabul qilishiga. asoslanadi. Olamni bilib olishning birinchi bosqichi bolalarning barcha yangilarni qarab chiqishga, iloji bo`lsa ushlab ko`rishga qaratilgan tug`ma intilishdir. Shunga ko`ra dastlabki tasavvurlar va tushunchalarni shakllantirishda o`quvchiga o`rganish obyekti bilan bevosita muloqotda bo`lish imkoniyatini berishi kerak Ekskursiyalarda, kuzatishlar vaqtida o`quvchilar kundalik hayotning narsalarini qabul qilib, ulardagi o`xshashlik va tafovut belgilarini topadilar. Ularda «oddiy tushunchalar» shakllanadi. Fikrlash jarayonida bolalarda aniq fikrlar vujudga keladi. (Fikrga ega bo`lish — nimanidir tasdiqlash yoki rad yetish demakdir. Masalan, «Bu gul qizil». «Bu o`simlik—g`o`zadir»). Fikr hosil bo`lishida fikrlash jarayoni: jism va hodisalarni tahlil qilish, sintezlash, taqqoslash va umumlashtirish katta o`rin oladi. Fikr bevosita qabul qilish va tasavvurlar asosida shakl lanadi. Masalan, «Daraxt ildizi, tana (poya), barglar, gullar va mevalardan iboratdir» degan fikr daraxtlarni kuzatish, ularning xususiyatlarini aniqlash va tahlil qilish, o`simlikning atalgan qismlarini 7

taqqoslash, tegishli xulosa chiqarishga asoslangan. Fikrlash faoliyati jarayonida bolalarda atrof olam to`g`risida tushunchalar shakllanadi. Tabiatshunoslikni o`rganishda bolalar oladigan tushunchalar jo`g`rofiy (umumiy, alohida va yig`ma) va biologik (tur va avlod) tushunchalariga bo`linadi. Tabiatshunoslik tushunchalarini shakllantirish va ularni kichik yoshli maktab o`quvchilari tomonidan o`zlashtirilishining xususiyatlari. Tabiatshunoslik tushunchalari — bu umumiy muhim belgilari bilan birlashtirilgan obyektlar, hodisalar, jismlarning butun guruhi to`g`risidagi umumlashgan bilimlardir. Chunonchi, «o`simliklar» tushunchasiga barcha o`simliklar uchun umumiy bo`lgan muhim belgi lari bilan bir guruhga birlashtirilgan har xil narsalar kiradi. Ularning hammasi o`sadi; rivojlanadi, nafas oladi, ko`payadi, ya`ni tirik organizmlar hisoblanadi. Qabul qilish va tasavvurlar ayrim narsalarning qiyofasidir. Tushunchalar esa butun narsalar sinfiga taalluqli umumlashgan mazmunni aks yettiradi. Masalan, «barg» tushunchasi daraxt, buta, o`t o`simliklari o`sadigan hamma barglarga taalluqlidir. O`qituvchi bu me`yorlardan foydalana borib, har o`quvchining individual xususiyatlarini, uning o`quv materialini o`zlashtirishdagi harakatlarini, o`zining kamchiliklari va qiyinchiliklarni bartaraf qilish qobiliyatini hisobga olishi zarur. Baho sinfdagi yoki joylardagi aniq amaliy ish uchun ham qo`yilishi mumkin. Bunda ishning izchil va puxta bajarilishi, o`quvchining mustaqillik darajasi, olingan xulosalarning to`g`riligi, ularni ifodalana olishi hisobga olinadi. Kamida oyda bir marta o`quvchilarning kuzatishlar kundaligidagi ishlar baholanadi. Bunda kuzatishlarning mustaqilligi, o`z vaqtida o`tkazilganligi, ob- havoni qayd qilish to`g`riligi hisobga olinadi. «Kuzatishlar kundaliklari» da o`quvchilar yo`l qo`ygan imlo xatolari albatta tuzatiladi, ammo tabiatshunoslik bo`yicha baho qo`yishda hisobga olinmaydi. O`quv choragi yoki yili uchun yakuniy baho qo`yishda o`quvchi dastur talablarida ko`rsatilgan bilim, uquv va 8

ko`nikmalarni qanchalik egallaganliklarini hisobga olish lozim. Bunda o`quvchilarning og`zaki javoblari, ularning amaliy faoliyati va kuzatishlar kundaligini yuritish sifati hisobga olinadi. Tabiatshunoslik bo`yicha daftar tutish. 1-sinfdan boshlab o`quvchilar atrof olam bilan tanishishga bog`liq ijodiy ishlar uchun daftar tutishlari kerak Bu ularga kuzatuvchanliklarini rivojlantirishga va tabiat to`g`risidagi bilimlarini sistemalashtirishga yordam beradi. Daftarlarda asosiy o`rinni ko`pincha o`quvchilarning uy vazifasi sifatida mustaqil chizgan rasmlarini egallaydi. Rasm chizish yoki savollarga javob tarzida yozuvlar qilish uchun o`quvchilar materialni oldindan o`zlashtirgan bo`lishlari kerak Birinchi yarim yilida o`quvchilar hech narsa yozmaydilar, faqat rasm chizadilar, o`quv yilining ikkinchi yarmida ular shu rasmlar ostida qisqacha yozuvlar qiladilar. Xat- savodga o`rgatishning alifbe davrida o`quvchilar park va xiyobonlarning daraxtlari bilan tanishish maqsadida o`tkazilgan yekskursiyadan keyin har xil shakldagi barg plastinkalarini qog`oz varag`iga qo`yib, uning atrofini rasm tarzida chizadilar. Keyin ular bargni qarab chiqadilar va uning tishli, oval, kesik qirg`oqlari, bargda tomirlarni joylanishi, bandi rasmlarini chizadilar, chizilgan bargga bo`yoq beradilar. Mustaqil rasm chiza oladigan o`quvchilar bargni qog`oz varag`iga qo`ymasdan rasm chizadilar. Chizilgan rasm yoniga bargning o`zini yopishtirish mumkin. Ikkinchi yarim yilda o`quvchilar rasmlar tagiga «Chinor bargi», «Terak bargi» kabi yozuvlar qiladilar. Yil fasllari to`g`risidagi hikoyalar o`qilgandan keyin o`quvchilar butun suratlarni chizishlari mumkin. Biror o`simlikni kuzatish paytida o`quvchilar e`tiborini o`simliklarning rivojlanishi bilan bog`liq jarayonga qaratish va ularni kunlar bo`yicha yozdirib borish kerak Masalan, «20 fevralda o`rik daraxtida kurtaklar paydo bo`ldi», «25 fevralda o`rik gulladi», «Gullash 5 kun davom yetdi». Ishni osonlashtirish maqsadida birinchi sinf o`quvchilariga qator topshiriqlar beriladi, topshiriqlarga ko`ra ular faqat o`simlikning rivojlanishini xarakterlovchi kunlarni belgilab boradilar. 2-sinfda o`quvchilar kuzatishlar kundaligi va ijodiy daftarlar bilan ish olib boradilar. 3-sinfdan boshlab tabiatshunoslik sistematik kursini o`rganish 9

bilan bog`liq holda daftarlarida ancha murakkabroq ishlarni olib boradilar. Tabiatshunoslik bo`yicha daftarning mazmuni quyidagilar bo`lishi mumkin: Tushuntiruvchi yozuvli rasm. Asliga qarab chizish yaxshi. Masalan, amaliy mashg`ulotda «G`o`za» mavzusini o`rganishda o`quvchilar g`o`zaning organlari bilan rasmini chizadilar. Agar darsda vaqt yetarli bo`lmasa, rasm chizish uyda tugallanadi. O`qituvchining doskaga chizganlarini daftarga chizilishi mumkin. Har bir rasm odatda uning ayrim qismlarini ifodalaydigan tegishli yozuvlar ko`rinishidagi tushuntiruvchi matnga ega bo`lishi kerak (masalan, ildiz, poya, barg, gul, meva); Umumiy tushunchalarni shakllantirishda o`qituvchi: -obyektlarni maqsadga yo`nalgan holda qabul qilib olinishini tashkil qilishi; tabiat jismlari va hodisalari to`g`risidagi har bir yangi tushunchani tahlil qilishi va barcha narsalarda, ilgari o`zlashtirilganlarda takrorlanadigan muhim belgilarni ajratishi; -ikkinchi darajali uncha muhim bo`lmagan barcha belgilarni mavhumlashtirish, buning uchun uncha muhim bo`lmagan turlanadigan belgili, lekin muhim belgi larini saqlagan (masalan, lola va binafsha, boychechak va lola) narsalardan foydalanishi lozim. Tabiatshunoslik tushunchalarini shakllantirishda har xil fikrlash operatsiyalaridan: tahlil, sintez, taqqoslash, mavhumlashtirish, aniqlashtirish, umumlashtirish kabilardan foydalanishga alohida ahamiyag berish kerak Biror o`simlik, hayvon, jonsiz tabiat obyekti; (kompas, termometr) to`g`risida tushuncha hosil qilishda uni fikran qismlarga ajratish, ularning har birini alohida ko`rib chiqish zarur. Masalan, 1—2-sinf o`quvchilarini erta gullovchi o`simliklar (binafsha, yarutka, chuchmoma, lola) bilan tanishtira borib, o`qituvchi bolalarga shu "o`simliklar” ning qismlarga (ildiz, poya, barg va gulga) ajratish, keyin esa har bir qismning vazifasini aniqlashni, ya`ni tahlil qilishni taklif qiladi. Shundan keyin bolalar narsaning qismlarini fikran bir butunga birlashtirishi, ya`ni sintez 10

uslubidan foydalanish kerak. Tahlil va sintez fikrlashning eng muhim uslubidir, uning yordamida tushunchalar shakllantiriladi. Narsalarning ayrim elementlarini fikran ajratish va ularni bir butunga birlashtirishdan foydalanib, ayrim narsa va hodisalarni bir-biri bilan taqqoslash (binafsha bilan lolani; chuchmoma bilan binafshani, binafsha bilan ko`knorni, tabiatdagi mavsumiy o`zgarishlar bilan bog`liq holda o`simliklar hayotidagi o`zgarishlarni) orqali o`tkazish mumkin. Taqqoslash har xil belgilar: o`simlik organlari, tashqi tuzilishi, yil fasllari, foydalanilishi bo`yicha o`tkaziladi. Mantiqiy tafakkur va nutqni rivojlantirish. Tabiatshunoslik tasavvurlari va tushunchalarini shakllantirishda tafakkur va nutq katta rol o`ynaydi. Boshlang`ich sinf o`qituvchisi o`quvchilar nutqning to`g`ri bo`lishini kuzatib borishi kerak Nutqni mashqlantirish uchun eng muhim materiallardan biri o`quvchi atrofidagi tabiatdir. Atrof tabiat bilan tanishtirish bolalarning kuzatishlariga asoslanadi. Tabiatni kuzatish jarayonida to`plangan material leksikani boyitish, jumlalar va og`zaki hikoyalar tuzish, lug`aviy mashqlar, yozma insho bajarish, suhbatlar o`tkazish uchun xizmat qiladi. Ko`pincha kichik yoshdagi maktab o`quvchilari tabiatni kuzatib, xulosa chiqara olmaydilar, bajargan ishlarining mazmunini aytib berolmaydilar, kuzatishlarini amaliy tajriba, darslik matni bilan bog`lashga qiynaladilar, o`rganilgan mavzu bo`yicha og`zaki hikoya tuzolmaydilar. Shuning uchun ham tabiatshunoslik darslarida foydalanish uchun nutqiy mashqlar ishlab turib, o`qituvchi aqliy ishning muayyan shakllariga — tahlil va sintezga, induktsiya va deduktsiyaga eng muhim belgilarni ajratishga, umumlashtirishga, fikr yuritish bo`yicha masalalar yechishga, sabab va oqibat bog`lanishlarini aniqlashga, taqqoslash va qarama-qarshi qo`yishga tayanish kerak Kichik yoshdagi maktab o`quvchilari ko`pincha narsalar ning, hodisalarning, faoliyatning belgilarini ajratishga qiynaladilar, shu sababli bu ishni kuzatishlar bilan bog`liq yoki o`quvchilarning tasavvurlariga asoslanib yoki xotiralari bo`yicha o`tkazish zarur. Kuzatish lar muntazam ravishda xilma- xil materialda (tabiat hodisalari, ayrim holatda va muvaqqat rivojlanishda, 11

urug`dan o`simliklarning rivojlanishi; bahorda o`simliklarning uyg`onishi) olib boriladi. Gul va uning tabiatda tovlanishini kuzatish ham o`quvchilarda qiziquvchanlikni tarbiyalashga, o`rab olgan olamni ko`ra bilish va qabul qila olishga yordam beradi. Bularning hammasi tafakkur va nutqni rivojlanishini ta`minlovchi bazadir. Kuzatishlar jarayonida o`quvchilar narsalarning belgilarini payqashga o`rganadilar. Chunonchi, birinchi sinf o`quvchilari bilan parkda o`tkaziladigan kuzgi sayr vaqtida suhbat o`tkaziladi, suhbat jarayonida bolalar daraxt barglaridagi ranglarning o`zgarganini ko`radilar. Bunda ular e`tibori bir xil daraxtlarda ranglarning pastki shoxlarda, boshqalarda — yuqoridagi shoxlarda o`zgarganligiga, siren va ligustrum kabi o`simliklarda barglarning o`zgarmay yashil holda qolganligiga qaratiladi. Shu sayrning o`zida bolalarga o`simliklarning o`lchami, rangi, shakli yoki boshqa xususiyatlari bilan bog`liq bo`lgan narsalarning belgi larini ajratish bo`yicha topshiriqlar berish mumkin. Taqqoslash — bu narsa va hodisalar o`rtasidagi o`xshashlik va tafovut belgilarini aniqlash demakdir. Taqqoslash — aqlning tahliliy ishidir. Taqqoslash jarayoni murakkab va o`z ichiga sintez, umumlashtirish va xulosani oladi. O`quvchilar narsalarning belgilarini ajrata olsalar, muhimni uncha muhim bo`lmagandan farq qila olsalar, shunday sharoitdagi taqqoslash bo`lishi mumkin, chunki faqat muhim belgilar bo`yicha taqqoslash mumkin bo`ladi. Taqqoslash uchun topshiriqlar tuzishda quyidagi talablarga rioya qilish zarur: Faqat bir-biriga daxlli bo`lgan narsa va hodisalarni, ya`ni ular o`rtasida o`xshashlik yoki tafovut bo`lganligini (archa va qarag`ay, zarang va chinor, aka - tsiya va glidichiyani) taqqoslash kerak Taqqoslash maqsadga yo`nalgan holda (masalan, bo`ri va it, it va mushuk) bo`lishi. Taqqoslash faqat tashqi belgilari bo`yichagina yemas, balki xarakteri va keltiradigan foydasi bo`yicha ham bo`lishi mumkin. Taqqoslash xulosa bilan tugallanishi kerak 12

Mashqni ikki narsa yoki hodisani taqqoslash bilan boshlamoq zarur. Keyin uch, to`rt va hatto ko`proq sondagi obyektlarni taqqoslash mumkin bo`ladi. Taqqoslashni hammadan ko`ra bir-biriga qarama-qarshi qo`yishdan boshlash qulay (qum sochiluvchan, loy esa yopishqoq). Bolalar asta-sekin faqat farq qiladigan belgilargina yemas, balki o`xshashlarini ham ajrata boshlaydilar, hodisa va narsalarning eng muhim belgilarini aniqlaydilar. Maktaboldi uchastkasidagi gulzorda o`suvchi o`simliklarni poyasi, barglari, gullari, mevalari bo`yicha taqqoslashni taklif qilish mumkin. Taqqoslash asta-sekin mustaqil hikoya belgilarini kasb yetib boradi. Taqqoslash yordamida o`qituvchi o`quvchilar bevosita kuzatmagan, yaqqol ko`rmagan, qabul qilish vositasida sezgilari sezmagan hodisalar o`rtasidagi boglanishlarni ochib berishi mumkin. Tahlil — bu butunni belgilangan qismlarga ajratish, maxsus belgilarga bo`lish, o`xshash narsalarda tafovutni ajrata bilishdir. Masalan, hamma g`alla o`simliklarida ildizi, poyasi, bargi, guli va mevasi bo`ladi. Ammo bu belgilarning o`xshashligida, masalan, bug`doy va makkajo`xorida farqlar ham bor. Sintez — bu bog`lanishlar o`rnatish, umumlashtirish va xulosa chiqarishdir (g`alla o`simliklarining ildizlari ko`pgina ingichka ildizchalardan iborat, poyasi kovak—poxol cho`p, bargi ensiz va uzun, mevasi— don). Fikrlash natijasida ilgari ko`rilmagan yangi bog`lanishlarni o`rnatsa bo`ladi. Tafakkur jarayonida o`quvchi fikr yuritadi, tahlil qiladi, zarur bog`lanishlarni aniqlaydi, unga berilgan aniq vazifaga mos keladigan yechim uslublarini fikran tanlaydi va qo`llanadi. Aqliy operatsiyalar vositasida u o`xshash va farq qiluvchi narsalarni taqqoslaydi va guruhlaydi «O`lkamizda kuz» bo`limida o`quvchi yil fasllari, paxta terimi, ijtimoiy foydali mehnat kuzgi o`simliklar, xashoratlar hayoti haqida umumiy tushunchalar bo`lib o`tadi. Bu xaqda o`quvchilar ham o`z fikrlarini bayon etadilar. 13

Mening ismim Shuxrat. Menga kuz fasli yoqadi. Chunki barcha mevalar pishadi. «Hosil bayrami» qilamiz, ota-onamga qovun-tarvuz yig`ishda yordam beraman. Men katta bo`lganimda juda chiroyli bog` yarataman. Bog`imda shirin-shakar mevali daraxtlar bo`ladi. Mening ismim Komila. Men kuz faslini yaxshi ko`raman. Chunki daraxt barglari chiroyli rangda tovlanadi. Dalalarda oppoq paxtalar ochiladi. Paxtadan chiroyli yostiqchalar tikish mumkin. Men kelajakda tikuvchi bo`lmoqchiman. Shu tarzda har bir o`quvchi o`zi hamda tabiatga daxldorlik xaqida gapiradilar. Bu usul o`quvchilarni mustaqil fikr yuritishga, og`zaki nutqni o`stirish ko`nikmalarini rivojlantirishga yordam beradi. «So`z top» o`yini. Bu metoddan dasrning hamma qismlarida foydalanish mumkin.O`qituvchi qushlar, hayvonlar, meva, sabzavotlar xaqida bir so`z aytmadi, o`quvchilar davom ettiradilar. O`qituvchi boshlagan so`z qaysi harf bilan tugasa, o`quvchi shu harfdan boshlangan so`zni aytishi kerak. Masalan: tulki-ilon-ninachi-it- tipratikan-nor-tul-yalqov; (panda)-ayiq-qarg`a-ari va xakozo.Bu usul o`quvchilarni tezkorlik bilan fikr yuritib, javob berishga hamda xotirasini mustaxkamlashga yordam beradi. 14

II. Bob. O`quvchilarning kuzgi mavsumiy o`zgarishlar haqidagi tasavvurlarini kengaytirishning o`ziga xos xususiyatlari. Tabiatshunoslik darslarida o`quvchilarga “O`lkamizda kuz” mavzusi haqidagi tasavvurlarini kengaytirishda tabiatda ro`y beradigan o`zgarishlar bilan tanishtirish ularni sirlari, undagi sabab va oqibat ichki bog`lanishlarini anglashlari o`quvchilar o`zlashtirishida muhim ahamiyat kasb etadi. Shu bois tabiatshunoslikning kuzgi mavsumiy o`zgarishlari ularning mohiyatini bayon etuvchi darslarida mavzu keng va va atroflicha yoritilishi o`quvchilarining bilim faoliyatini o`zlashtiradi va tabiat haqidagi bilimlarni chuqurlashtirishiga asos bo`ladi. Shunga asosan 2-sinf o`quvchilarini tabiatda ro`y beradigan o`zgarishlarining nomlari mahiyati bilishlari lozimligi talab etiladi. Bolalar kuz paytida aniqrog`i oxirgi kunlarida havoning asta-sekin soviy boshlashi kunduzlari iliq kechalari esa ancha sovuq ya`ni xaroratning tushushini sezamiz, shuningdek suv soviy boshlab, etni jun-juktiradi; buning asosiy sababi Quyosh nuri tikk tushmay yer ustini qiyallab o`tadi; yog`ingarchlik kunlari boshlanadi. Bu paytda jonli tabiat mavjudodlari ham sezililarli darajada o`zgarishlarini guvohi bo`lamiz qushlar issiq o`lkalarga uchib ketadilar; baqa va qurbaqalar suvning tagiga 2 metr chuqurlikkachakirib ketadilar; sudralib yuruvchilar panoh joylarga devorlar kovaklarida bekinib hayot kechiradilar, bu paytda ular “uyg`onib” karaxt holda yotadilar.Kunlar isishi bilan ular bu uyalardan chiqib faol hayot kechirishga o`tadilar. O`simliklarning yer usti qismlari qovjirab qurib qoladilar, daraxtlar barglarini tukadilar. Hashoratlar chuvalchanglar turli yoriqlarda yashirinadilar, bu esa o`z hayotlarini havsizligini ta`minlaydi, nihoyat qirilib nobud bo`lishdan saqlanadilar O`quvchilarga mazkur ma`lumotlar anglatiladi va misollar yordamida sayyohatlar jarayonida ularga tushuncha hosil qilinadi. O`quvchilarga daraxtlarning qishga tayyorlanishi bo`yicha tushunchalar hosil qilish. 15

O`simlik barglarining to`kilishi (xazanrezgilik) o`qituvchi bu haqida o`quvchilarga ilmiy tushunchalar hosil qilish tabiat hodisalari bilan tanishtirishdi o`ziga xos ahamiyat kasb etadi. Ma`lumki, yozning oxiri va kuzning boshlanishi bilan daraxt va butalarning barglarida bir qancha o`zgarishlar sodir bo`ladi, ya`ni bargning rangi boshqacha bo`la boshlaydi. Ba`zi turlarida masalan olcha ligusturumlarda barglar yashilligicha to`kilsa, ammo ko`p hollarda barglar to`kilishidan oldin qizaradi, xususan olchada, bargi uchli zarang, yoxut sarg`ayadi-lipa qayin kabi o`simliklarda. Barglar rangini o`zgarishiga xloraplast va pigmentlarning yemirilishi ba`zan esa xujayra shirasining antosion pigmentiga boyishiga sabab bo`ladi. Barglar to`kilishidan oldin ba`zi moddalar barglardan asosiy o`q qismlarga (organlarga) o`tadi. Kraxmal bilan band bargda deyarli qolmaydi. Xujayralarda sitoplazma yadro va plastinkalardan ozgina qoldiqlar qoladi. Xazonrezgilik paytida barglar ko`pgina organik moddalarni o`zi bilan olib to`shib ketadi. Masalan, 100 yoshdagi qora qayin ustiga olib borilgan kuzatishlar bitta daraxtdan to`kilgan barglarda yaxlit qilib olganda 1,6 kg protin1,1kg gimitsellyuloza 0,6 kg uglerod va 0,4 kg yog` bo`lishini ko`rsatdi. Barglar to`kilishi oldidan azot bilan fosforni juda ko`p yo`qotadi, ulardagi temir bilan magniy miqdori deyarli o`zgarmaydi, kalsiy kremniy oltingugurt va xlor miqdori esa hattooshib ketadi. Shuningdek bargning tuzilishida ham o`zgarish sodir bo`ladi:ajralish qavati hosil (bo`ladi). Bo`lish munosobati bilan barg o`z sho xidan uzilib tushushga tayyorlanadi. Ajralish yoki bo`lish qavati barg asosidan barg bandining daraxtshoxiga birikkan joyiga yaqin yerda yoki bandsiz barglarda barg plastinkasining poyada yopishgan joyida vujudga keladi. Odatda bu yyerda suv naylarining devorlarigina. Ajralish qavati yupqa devorli tirik parinxima hujayralaridan iboratdir. Yog`ochlangan bo`ladi. U barg asosining yuzasiga tk joylashgan bo`lib yepidermis mezofill hujayralarni, o`tkazuvchi bog`lamlarning tirik hujayralarini 16

o`z ichiga oladi. Bazi o`simliklarda ajralish qavati (nok, kashtan daraxtda)kurtaklar bo`lib keladigan vaqtdayoq belgi berib qoladi. Ob-havodagi o`zgarishlar kuzda harorat asta-sekinpasayib boradi buning natijasida o`simlik va hayvonat dunyosi hayotida o`zgarish hamda susayish ro` y beradi. ( o`simlik barglari sarg`ayadi, to`kiladi. Ba`zi qushlar ketib, boshqalari uchib keladi) Sentabr kuz faslining birinchi oyidir. Biroq O`zbekistonda sentabr oyida ham yoz faslidagidek issiq bo`ladi. Sentabr oyida havo issiq bo`lib kechalari harorat +7 darajagacha tushib ketadi. Kunuz kunlari esa +20+25 darajagacha ko`rsatiladi. Oktabr odatdagidek kuz oyi hisoblanadi. Bu oyda o`lkamiz quyoshli, issiq va quruq bo`ladi, kunning birinchi yarmida harorat +7, +10 daraja bo`ladi, kunduz kunlari +15+23 darajaga, ba`zi hollarda esa +27 daragacha ko`tariladi. Ana shunday juda issiq vaqtlarda o`simliklar, ayniqsa bunafsha, dastargul va boshqalar 2 marta gullaydi. Hayvonlar dunyosida ham bahorgi hodisalarning takrorlanishini ko`rish mumkin. Odatda pasayadi, ertalab +3+5 daraja bo`lib, kunduz kunlari esa +16+20 darajagacha ko`tariladi. Uzoq yillik tajriba shuni ko`rsatadiki, o`simliklarning katta qismini va ayniqsa, qishloq xo`jalik o`simliklaridan paxta, kartoshka pamidor, bodring va boshqalarni sovuq uradigan ayozlar o`lkamizda taxminan 12-18 oktabrlarda boshlanadi. Sovuq tushishi bu haroratning qisqa vaqtli pasayishi bo`lib, yer qatlamlari nol darajadan pastroq bo`ladi. Ana shunday dastlabki ayozlar kuz faslining boshlanganidan dalolat beradi. Shimoliy kenglikdan sovuq shamol esa boshlashi bilan sovuqlar boshlanadi. Sovuq darajasi joyning relifiga va tuproqning issiqligiga bog`liq bo`ladi. Odatda, sovuq tushganining daslabki kuni kunduzi, ba`zi hollarda esa tunda havoning bulutli bo`lishi kutiladi. Agar kechasi osmon bulutsiz bo`lsa, yer ustki qatlamlarining parlanishi natijasida yerning yuza qatlami muzlaydi, Bunday sovush yer qatlamlarning tegib, havoning haroratini yanada ko`proq 17

pasaytiradi. Sovuqning dastlabki to`lqinlari o`zi qoplangan barcha hududni ozgina muzlatadi, u faqatgina past joylarga tarqaladi va bir- ikki kun davom etadi. Agar havo to`lqining harorati nol darajadan past bo`lsagina muzlash barcha hududida yoyilishi mumkin. Shunda tuproq va o`simliklarning ustki qatlamlarga ertalabki shudring tushadi. Ba`zi vaqtlarda oktabr oyida kuchli va sovuq shamollar aralash yomg`irlar ham yog`ib o`tadi. Bunday paytlarda tarbiyasi bolalarning diqqat e`tiborini daraxtlarning katta shoxlari va ingichka navdalarning tebranishiga jalb etadi. Noyabr qishga o`tish oyi hisoblanadi. Odatda noyabr oyida o`lkamiiz ob- havo qulay bo`lmaydi; goh yomg`ir, goh qor yog`adi kun goho iliq, goho sovuq bo`lib turadi. O`simliklar hayotidagi o`zgarishlar O`zbekistonda asosan paxta yetishtiriladi. Bu vaqtda g`o`za barglari bir tekisda yetila boshlaydi. Bog`larda kechki olmalar, kechki uzumlar, yong`oq pishib yetiladi, Shuningdek, O`zbekiston uchun bo`lgan behi, anor pishadi, yovvooyi do`lana, olcha va na`matak hamda bolalarning eng sevimli mevalaridan biri- jiyda pishadi. Gulzorlarda gultojixo`rozlar, xrizatemalar gullaydi. Floks va boshqa gullar esa so`liy boshlaydi. Kuzning tushishi avvola mevasiz daraxtlargata`sir qiladi. Birinchi galda bu daraxtlarning barglari sarg`aya boshlaydi. Bunday o`zgarishlarni o`quvchilar butun kuz davomida kuzatib boradilar. Ushbu davrda ta`lim turdagi o`simliklarning hammasi birdaniga o`zgarmaydi, albatta. Bu vaqtda ularning bir qismi “kuz libosi”ni kiya boshlaydilar, boshqa bir qismi esa, o`zining yozgi holatini to`la qoplaydi. O`simliklarning yoshi ham ta`lim darajada ta`sir qiladi, qari daraxtlarda yosh daraxtlarga nisbatan ilgariroq o`zgarish ko`zga tashlanadi. Barglarning rang o`zgarishlari xlorafilning parchalanishi bilan bog`liq bo`ladi. Xlorofil donalarning yordami bilan daraxt barglari butun yoz davomida karbonat kraxmal oladilar. 18

Yoz davomida xlorofil ko`proq hosil bo`ladi va kamroq parchalanadi. Kuzda haroratning pasayishi bilan xlorofilning hosil bo`lishi kamayadi. Aksincha, quyosh nurlarining ta`siri ostida xlorofilning parchalanishi kuchayadi. Shuning uchun xlorofilningumumiy miqdori kamayib boradi. Xlorofil murakkab modda bo`lib, birnecha pegmentlardan ikkita ko`k va ikkita sariq pigmentdan iboratdir. Xlorofilning parchalanish vaqtida sariq rangdagi yana yangi moddalar kuzda barglarni sariq rangga bo`yaydi. Barglardagi hosil bo`lgan pigmentlar, oradan birmuncha vaqt o`tgach parchalanadi va barglar qo`ng`ir tusga kiradi. Barglarning qo`ng`ir rangga kirishi ularning xozon bo`lishidan dalolat beradi. Bundan tashqari barglarning sariq turlariqizg`ish tusga, qizg`ish tusdan tog` binafsha tusga o`tadi. Bolalar bog`chalarining tarbiyachilari esa tabiatda bo`layotganbunday o`zgarishlarga bolalarning e`tiborini jalb qiladilar. Bu rang antotsion deb ataluvchi alohida pegmenitga bog`liq bo`ladi. Har turli qizg`ish barglarning tusi barglardagi nordon va ishqor moddalarning mavjudligiga bog`liq bo`ladi. Kuchli yorug` va past harorat bo`lgandagina barglarda antotsion hosil bo`ladi. Barglarda shakar moddalarining mavjudligi antotsion hosil bo`lishining mumkin. Shartlardan biridir. Ma`lumki, kuzda harorat pasayishi bilan shakar kraxmalga aylanadi. Barglarning kuzdagi rang o`zgarishi bilan tiniq rangli zarang ilgariroq o`zgara boshlaydi va majnuntolning barglari to`q sariq, oqish tusga kiradi.. Uzum, o`rik, nok va keyinroq esaqayrog`och, shaftoli va boshqa daraxtlarning barglari to`q sarg`ayib, qizg`ish tusga kiradi. Oktabr oyida odatda, quruq ob-havo sharoitda barglar rangining o`zgarishi tezlashadi va ular o`ziga xos go`zalllik kasb etadi. Barglar yana ham ravshanroq tus oladi. O`qituvchining o`quvchilarning diqqat e`tborini daraxtlarning go`zalligiga jalb qiladi. O`quvchilar barglardan guldastalar yasaydilar va ular bilan tabiat burchaklari shkaflar, javonlarni bezatadilar. 19

Barglarning rangi o`zgara borishi bilan asta-ekin xazon bo`la boshlaydi va o`simliklar hyoti bilan bog`liqdir.Oktabr oyida barglar to`kila boshlaydi. Avvalo zarang daraxtining barglari to`kiladi, keyinchalik esa akasiya, qayrog`och, glidichiya, eman, yong`oq, oq terakva chinorlarning barglari to`kila boshlaydi. Zarang daraxtining siyraklashgan barglari orasidan juft-juft bo`lib, o`suvchi bir pallali meva boshlari ko`rinib turadi “Pallalar” orasida jigarrang, yumaloq urug`laribo`ladi. Kuzda to`kilgan urug`dan yana daraxt osibchiqaveradi. Kuzda to`kilgan urug`lari juda ko`p bo`ladi, uzoq payt yozishi saqlanadi. Shuning uchun bu daraxtning unib o`sishini kuzatish va shunday daraxtlarni ekib o`zgartirishga o`quvchilarni jalb qilish oson . Shu maqsadda kuz faslida zarang, Shumtol va boshqa daraxt navlarining urug`lari yig`ish tavsiya etiladi. Xozonrezgilik o`simlik hayotida katta ahamiyatga egadir. Agar barglar to`kilmaganida, eski barglar qirib daraxt tanasidagi namlikni parlatib yuborar, natijada daraxtlarqurub qolgan bo`lar edi, shuning uchun ham barglarning to`kilishi o`simliklarni qurib qolishidan saqlaydi. Bundan tashqari, barglar to`kilmasa, qishda qorni tutib qolib, navdalarga zarar yetkazar edi. Barglarning to`kilishi bilan o`simliklarning hayot kechirishlari uchun zararli bo`lgan shavil kislotasi yuqoladi. Bu nuqtai nazardan qaraganda o`simliklar bargining to`kilishi ularning yashashi uchun to`g`ilgan yangi shart-sharoit hisoblanadi. Barglarning to`kila borishi turli daraxtlarda turlicha ;eman daraxtining barglari bir-necha kundayoq to`kila bo`ladi. Teraklarda esa uzoqroq saqlanadi. Jumladan, terak sovuq tushguncha ko`karib turadi. Sovuq tushgach esa barcha barglari tezda to`kiladi. O`quvchilar barglarning to`kilishini ustida bir necha marta kuzatuv olib borishlari natijasida kuz fasliga xos xazonrezgilik haqida to`g`ri tasavvurga ega bo`ladilar. Noyabr oyida daraxt va butalarning barglari ko`proq sarg`ayib qo`ng`ir tusga kiradi, keyinchalik asta-sekin to`kilib tamom bo`ladi. Eman, chinor va 20

boshqa daraxtlarning barglari ayrim hollarda qattiq sovuq tushgungga qadar ham ko`m-ko`k bo`lib turadi. Qushlar va hasharotlar hayotidagi o`zgarishlar. Sentabr –oktabr oylarda o`lkamizga go`ng-qarg`alar uchib kelishadi. Biz ularni o`quvchilarning maktab bog`larida ham ko`ramiz. Ular bizga tog`lardan tushib uchib kelishadi. Go`ngqarg`alar kunduz kunlari dalalarga uchib ketishadi va turli qoldiqlarni yeydi. Toshkentning chekka joylarida sentabr oyining ikkinchi yarimida qizil qo`shlar ( o`rmon sayroqi qushlar) paydo bo`ladi. Ba`zan ular Toshkent bog`larida aprel oyining oxirigacha bo`lishadi. Odatda ular to`da-to`da bo`lishib O`zbekistonning havzalarida ko`chib yuradi. Sentabr oyida qorayoloqlar chittaklar va issiqmamlakatlarga uchib ketayoyotgan tilla rangli qushlarni ko`rish mumkin. Tog` o`rmonlaridan vodiylarga tushib kelgan zog`chalarning katta to`dasini ham ko`rish mumkin bo`ladi. Zarg`aldoq, qaldirg`och, bulbul, chivinxo`r qushlar va boshqa shu kabi qushlar janubdan issiqmamlakatlarga uchib ketadilar. Qushlar uchib ketishga odatlanib qolganliklari, shuningdek, hashoratlarning sekin-asta yuqola borishi tufayli uchib ketishadi. Chunki bu hashoratlar ana shu qushlar uchib o`ziga bo`lib xizmat qiladi. Sentabr oyida laylaklar, g`ozlar, o`rdaklar va turnalar o`z inlariga yig`iladilar va uchib ketishga tayyorlanadilar. Tovuqlar to`llay boshlaydi. Ularning deyarli barcha patlari to`kilib yangidan chiqadi. Shu bilan birga ular qishki sovuqlarga tayyorlana boshlaydilar. Uy hayvonlari va yovvoyi hayvonlarda ham qish sharoitiga mos keladigan tuklar o`sa boshlaydi. Sentabr oyida asalarilar ham qishga tayyorlana boshlaydilar. Ular o`zlarining asal zahiralarini uylarning bir tomoniga olib o`tadilar, o`z uylarini isitadilar, keraksiz teshik va yoriqlarni bekitadilar, o`z uylaridan o`rgimchaklarni haydab chiqaradilar, chunki o`rgimchaklar qish vaqtida asalarilar uchun ortiqcha yuk bo`lib, asal zahiralarini yeb qo`yishlari mumkin. O`rgimchaklarning asollarinki kabi nishlar va jag`lari bo`lmaydi. Shuning uchun 21

ular o`zlarini himoya qila olmaydilar, uylarini tashlab chiqib ketib ochlikdan o`lib qoladilar. Asalarilar boshqa hashoratlar singari uzoq uxlamaydilar. Dastlabki sovuqlar tushishi bilanoq turnalari va g`ozlar janub tomonga gala –gal bo`lib uchib ketadi. Qushlar to`dasining tuzilishi uchib ketuvchi qushlarning belgilaridandir. Turnalar odatda o`tkir burchak hosil qilib uchadilar. G`ozlar esa uzun qiyshiq qator bo`rida esa burchak hosil qilib uchadilar. Yovvoiy qushlar va kakkulargina olhida alohida uchib ketadilar. Qushlarning uchib ketishi o`quvchilarni sayrga olib chiqqanda yo`li bilan ko`zatish mumkin. Oktabr oyining oxirlarida shaharlar va vodiylarda sa`valar paydo bo`ladi va ular mart oyilarigacha shu yerlarda qoladi. Ular qiziq, otquloq urug`larini yeb kun kechiradilar. Sa`valar o`zlarining chiroyli paytlari va ajoyib ovozlari bilan o`quvchilarni o`zlariga jalb qiladilar. O`quvchilar sa`valarni tabiat burchaklarida parvarish qilishni o`rganadilar: toza suv, arpa, pista donlarini maydalab beradilar. Shuningdek, kuz faslida Kuz faslida zarang va shumtol daraxtlarining urug`lardan tayyorlangan oziqalarni beradilar. Sa`valar qirilgan sababini va o`quvchilar qo`li bilan tabiat burchagida o`stirilgan ko`k sulini zo`r ishtaha bilan yeydilar. Kechalari dalalardan shaharlarga to`da- to`da bo`lib uchib keladi. Haroratning pasayishi bilan hashoratlar ham asta-sekin yo`qola boradi. Ularning ba`zilari o`ladi, boshqalari esa daraxtlarning (chivinlar, pashalar) imoratlarning kavaklariga kirib yashirinadilar. Ko`pgina chivinlar xazon bo`lgan barglar ostida yashirinadilar. Ba`zi hashorotlar qish uchun tuxumlarini saqlab qo`yadilarboshqalar esa lichinka holatida yerda qishlaydilar. O`quvchilar ochiq havoga dam olgani chiqqanlarida to`kilgan barglar tagida yotgan hashoratlarni topib oladilar. Oltin kuz davomida uchib yurayotgan o`rgimchak uyasi ko`zga tashlanadi. Uning kumishsimon to`qimasida kichikina o`rgimchak uyachalari, shuningdek ko`chmanchi qo`ngizlar bo`ladi. Noyabr oyida shaharda ko`plab olaqarg`alar, zag`chalari uchib keladilar.Ular don izlabto`da-to`da bo`lib uchib yuradiganlar shuningdek, 22

shaharga tog`lardan oqbosh sa`valar, chetlaridan esa so`fito`rg`aylar uchib keladilar. Bog`larda ko`pgina qorayaloqlar va chittaklar paydo bo`ladi. Ular asosan tog`lardan uchib keladi. Ko`k chumchuqlarning o`tkir ovozlari ham eshitilib turadi. Hayvonlar hayyotidagi o`zgarishlar kuz faslida Qurbaqalarning vaqtlarini kamroq eshitilib boradi. Bunda o`quvchilar e`tiborini jalb qilish lozim. Yosh tipratikan mustaqil hayot kichira boshlaydilar. O`quvchilar tabiat burchagida ularni boqadilar va parvarish qiladilar. Shu paytlarda tog` etaklariva cho`lli rayonlarda qum quyonlarini tez-tez uchratish mumkin.Kichikroq ko`rinishdagi unchalik katta bo`lmagan va quyoshlar o`ziga xos rangga egadir. Ular sariq kerakli va oq rangli bo`ladi. Uning dumi uzun, dumning uchida popukchasi bo`lib, boshi esa cho`zinchoq bo`ladi. Qum quyoni qumlar orasida saksovul o`rmonlarida va daryolarning qirg`oqlaridagi to`qaylarda yashaydi. Kuz faslida o`tlar o`riganda shahar atrofidagi tumanlarda quyonlar yosh daraxtlarning qobiqlarini cho`lli tumanlarda esa cheksiz qandim, yulg`in va shu kabi yovvoyi o`simliklarning qobiqlarini kemirib tashlaydilar. Sudraluvchi hayvonlar ( kaltakesaklar, ilonlar toshbaqalar), dong qotib uxlash davriga kiradilar. Sovuq tushishi bilan qurbaqalar hovuz tagidan balchiqlar ichiga kirib ketadilar, cho`l qurbaqalari esa uy atrofidagi kavaklarga kirib, uyquga ketadilar. Tipratikanlar sovuq tushguncha o`zlarining qishgi joylariga ketishadi. Ular qishda to`rt oydan ortiq uxlaydilar. Bu vaqt ichida qimirlamaydilar va hech qanday ovqat ham yemaydilar. Ular ana shu uyqu jarayonida o`zlarining gavda og`irliklarning uchdan bir qismini yuqotadilar. Ba`zi vaqtlarda o`quvchilar maktablarida tipratikanni qish vaqtida ham olib qoladilar. Ularni qutilarga solib, bahorgacha salqin yerda saqlaydilar. O`quvchilar tipratikanning uyg`onishini alohida qiziqish bilan kuzatadilar. Ko`rshapalaklar sovuq tushishi bilan tashlandiq uylarning shiplariga kirib, osilib olgan holda yashaydilar. Ular yoz mobaynida to`plagan ozuqa zahiralarini 23

qishda juda kam sarflaydilar. Agar ko`rshapalak qishda issiqroq joylarda yashasa, tez-tez uyg`onib turadilaar. Qishgloq xo`jalik ishlari. Sentabr oyida O`zbekistonning barcha hududlarida shu jumladan Toshkent viloyatida ham asosiy xo`jalik ishlaridan biri-paxta yig`ish-terim boshlanadi. Har bir chanog`da 3-5 pallacha bo`lib har bir pallachada esa paxta tolalari bilan o`rab olingan 8-9 tadan chigit bo`ladi. Paxta tolasi paxtaning eng qimmatbaho qismi hisoblanadi. Paxta tolasidan gazmollar va boshqa ko`pgina texnik mahsulotlar, chigitidan esa moy kunjara va boshqa narsalar tayyorlanadi. Sentabr oyida mevali bog`larda olma, behi teriladi, uzum uziladi. Bu ishlarda o`quvchilar qo`llaridan kelganicha ishtirok etishlari mumkin. Tarbiyachilar bu paytda bahorda bog`cha hovlisida o`tkazilgan uy o`simliklarini tabiat burchaklariga ko`chirib o`tqazadilar. Gulzorlarda qo`qongul, xushbuy no`xat ajdarog`iz (gullari kattta-katta bog` o`simligi ), nashursiya, petuniy, sambittol, floks va tirnoqgul kabi o`simliklar urug`ini terishni davom ettiradilar, bunda o`quvchilar ham qatnashadi. Oktabr oyida dalalarda ommoviy ravishda paxta –yig`im-terim davom etadi. Paxta chonoqlari tungi sovuq va kunduzi issiq ning keskin ta`siri natijasida ochila boshlaydi. Dalalar va polizlarda karam, pamidor, lavlagi, baqalajon, kartoshka singari sabzavotlar yig`ib-terib olinadi. Bu kabi manzarali qishloq joylarda tez-tez uchratib turish mumkin. Bog`larda mevali daraxtlarni qish sharoitiga tayyorlaydilar. U yerda o`simliklar oshishdan to`xtagan vaqtda o`g`it solinadi. So`ngra daraxt atroflari chopib qo`yiladi, qator oralari haydaladi. Daraxtning ildiziga yaqinroq yerlari yuzaroq turadi. Daraxt ildizlaridan uzoqlashgan yer chuquroq haydalishi kerak. Bunda daraxt turlarining o`ziga xos xususiyatlari hisobga olinishi lozim. 24

Jumladan, nok va olma daraxtlarining ildizlari olcha va olxo`rilarga nisbatan katta chuqurlikda joylashgan, shuning uchun ham shu daraxtalar atrofidagi yerlarni chuqurroq haydash talab qilinadi. Yerni kuzgi shudgorlash vaqtida tuproqni haddan tashqari maydalab yubormay, balki uni yirik qilib ag`darish va shu holicha qishga qoldirish kerak, bunday qilinganda tuproq strukturasi yaxshilanib uni saqlab olishga imkoniyat tug`iladi. Bundan tashqari yerni yirik –yirik qilib ag`darish foydali, chunki u namni va qorni yaxshi saqlaydi. Bu esa o`simlikning yaxshi rivojlanishi uchun juda muhimdir.Odatda qish faslida tuproqning ustki qatlamida zararli hashoratlar yashirinib qoladilar. Yerni haydash uchun zarar keltira olmaydilar. Barglarning to`kilishi bilan barcha zararli hashoratlar ham yerga tushadilar va to`kilgan barglar orasida joylashib oladilar. Shuning uchun barcha axlatlarni to`plash va yoqish yoki ko`mib tashlash kerak. Bu yerda ularning bolalari, lichinka va tuzumlari daraxt po`stloqlarining yoriqlari orasida ham bo`ladi. Ularni eski, chirigan ildizlari bilan birga yuqotish, yoriqlarini esa suvash kerak. Daraxt tanalarini yangi go`ng yoki loy qo`shilgan ohak bilan oqlash kerak (daraxt ildizlari kuyib ketib, zarar yetkazmasligi uchun) yoki dust DDG (deksaxloral) ning bo`r bilan aralashmasini daraxtlarga surish kerak. Ana shu vaqtda daraxt po`stlog`idan shiralar olib tashlanadi. Oktabr oyida novdalarni butash boshlanadi. Bu ish shoxlarning uzunasigi qarab o`sishini to`xtatadi va yosh novdalarning rivojlanishiga yordam beradi. Bunday holda o`simlik qishni osonlik bilan o`tkazadi.Daraxt tanasidagi o`sishga qarshilik qilganortiqcha, esa chirigan shoxlari ham qirqib tashlanadi. Shu yil bilan daraxtlarning kelgusi yil rivojlanishi uchun yaxshisharoit yaratib berishga harakat qilinadi. Oktabr oyining oxirida daraxtlar va butalarni bir joydan ikkinchi joyga ko`chirish, toklarni qish mavsumiga tayyorlash boshlanadi.Bunda toklar kesilib ko`miladi. Toshkent viloyati sharoitida ba`zi paytlarda toklarni ko`mmasdan ham qishlatish mumkin, ayrim hollar, ya`ni to`satdan sovuq tushishidan saqlash uchun toklarni ko`mish maqsadga muvofiqdir. Shu maqsadda gullar, anorlar va 25

boshqa o`simliklar ham xashak va somon bilan o`raladi. Yoki qish davri uchun yerga ko`miladi. Xmel, pechak, chirmashuvchi gullar singari o`simliklar yig`ib olinadi yoki o`rab qo`yiladi. Gulzorlardan gladiolus ildizi, kartoshkagul va boshqa shu kabi sovuqqa chidamli ko`p yillik o`simliklar tuganaklarini kavlab olinadi. Kartoshkagul tuganaklari aftobda bir oz qizitilib, so`ng salqin joyda saqlanadi. Gladiolus ildizlari yaxshilab tuproqdan tozalanadi va doka xaltachaga solib quruq, salqin yerga osib qo`yiladi. Oktabrning ikkinchi yordamida kapalakgul dastargul urug`lari sepiladi, bular erta bahorda gulzorlarni bezaydi. Noyabr oyida dalalarda g`o`zaning ochilmagan ko`saklari ham terila boshlanadi. G`o`zapoya yulib olinadi, ekin maydonlariga o`g`it solib shudgor qilinadi. Bundan tashqari mana shu vaqtda kelgusi yil hosiliga zamin hozirlash maqsadida yoppasiga so`g`orish o`tkaziladi. Ekin maydonlari haydalgandan keyin ham so`g`orish o`tkazish mumkin. Bog`, maktab oldi maydonlarida, agar harorat 5 darajadan pastbo`lmasa, daraxt ko`chatlarini o`tqazish mumkin. Noyabr oyida daraxtlarni butash, mevali daraxtlar hamda boshqa daraxtlarda bo`ladiganzararkunandalarga qarshi kurash ishlari davom ettiriladi. Gulxonalarni xazonlardan tozalanadi, qizitilgan go`ng yoki sharbat va superfosfat solinadi. Shuningdek tuproqni kuzgi shudgor qilib qo`yiladi. Mavzu: Tabiatda kuzgi o`zgarishlar Maktabning tajriba uchastkasidagi kuzgi o`zgarishlar bilan tanishish, ularni uchastkada mustaqil ishlarga jalb etish. Mashg`ulotning borishi. O`quvchilarni tajriba yer uchastkasiga olib kelgach o`quvchi ular bilan suhbat o`tkazadi. -Sentabr oyidagi nisbatan bu yerda qanday o`zgarishlar bo`libdi. Tomorqoda qanday o`simliklar o`sadi? ( Pomidor, kartoshka, karam, bodring) Ularning mevasi qani? ( mevalarni yig`ibolishgan) 26

O`qituvchi o`quvchilarga hashoratlar va ularning o`quvchilar sanalmish g`umbaklar yeb qo`ygan karam va boshqa o`simliklar bargini ko`rsatadi. - Qani o`quvchilar kim aytadi, zararkunanda hashoratlar o`simliklarning qaysi qismlarni yer ekan? ( ildizini, barglarini, gullarini, mevasini) Barglarini qaysi hashorat yeydi? ( Qo`ng`izlar) Mevalarni –chi? (mevaxo`r qurtlar) Ildizlarnichi?( G`umbaklar-hashoratlarning bolalari) - polizlarga nimalar foyda keltiradi.?( o`quvchilarga polizdan baqani qidirib topish buyuriladi.) - baqa –foydali jonzot .U shilliqqurtlarni yeydi. Yana nima polizlarning do`sti?( Qushlar) Ular qanday foyda keltiradilar?( Zararkunanda hashorotlarni yeydilar.) - paxtani ko`ring o`simliklarning qismlarini ayting. Yuqori sinf o`quvchilari uchastkada nima ish bilan mashg`ul? ( yerni chopishyotgan) o`qituvchi kuzda o`quvchilar sabzavotlarning qoldiqlarini yig`ishtirib olishlarini, keyingi yil o`sadigan o`simliklarga o`zida bo`lishi uchun yerga go`ng solishlarini, yerni chopib qo`yishlarini tushintiradi. O`quvchilar diqqatini o`quvchilarning chaqqonlik bilan xaskash va belkurak yordamida ishlayotganliklariga qaratadi. Yuqori sinf o`quvchilarga o`simlik qoldqlarini yig`ishtirishda yordam berish, yig`ilgan o`simliklarni to`dalab qo`yish, daraxtlardan tushgan barglarni daraxt tagida supurib qo`yish kabi topshiriqlarni buyiradi va barglar asta-sekin chirib undan yaxshi go`ng hosil bo`lishini tushintiradi. Bu barglarni uchib ketishdan saqlash uchun daraxt tagida ko`mgan ma`qul. Ishdan so`ng qo`l yuvish zarurligi tushintiriladi. Shundan so`ng, “bu qachon sodir bo`ladi “ mavzuida o`yin tashkil qilinadi. O`quvchilarga biror-bir faslning tabiat hodisasi ifodalangan rasm namoyish etiladi( masalan hazonrezgilik). O`quvchilar darrov qo`llariga sariq barglarni oladilar. Shu faslda yana qanday hodisalar bo`lishi eslatadi. O`yinni tugatgach, o`qituvchi o`quvchilar diqqatini uchastkada o`sadigan daraxtlarga qaratadi. 27

Daraxtlarning mevasi qayoqqa yo`qoldi? Qaysi daraxtlarning mevasi qoldi? Bizning uchastkada qanday qushlar yasharkan? Ular nima uchib kelishdi? (Qarg`alar zag`chalar) Qaysi qushlar bizda doimiy yashaydilar? (Chumchuqlar, musichalar) dars yakunida o`quvchi quyidagi savollarni beradi. Polizning dushmanlari deb nimalarni ayta olasiz? Poliz ning do`stlari kim? O`simliklarning qanday qismlarini bilasiz. Sentabrga nisbatan uchastkamizda qanday o`zgarishlar sodir bo`lgan? O`qituvchi hafta davomida tabiatdagi o`zgarishlarni kuzatib borishni, yuqori sinf o`qivchilarining uchastkada bajaradigan ishlarga e`tibor berish lozimligini ayting. Sayohat darslarida kuzdagi o`zgarishlarni kuzatish. Ma`lumki, tabiatshunoslik darslarida o`qituvchi barcha metodlarini; og`zaki, ko`rgazmali va amaliy metodlarni qo`llaydi. U o`simlik va hayvonlarni namoyish qiladi. Amaliy ishlarnibajarish yo`li orqali o`quvchilarni ayrim ishlarni bajarish yo`li orqali o`quvchilarni ayrim organizmlarning tashqi va ichki tuzilishi bilan tanishtiradi. Avvalgi boblarda yozganimizdek, sinfdagi darsda hayoti uzoq kuzatishni talab qiluchi o`simlik yoki hayvonning rivojlanish jarayonini, har xil organizmlarning tabiiy sharoitlarda birgalikda yashashlarini ko`rsatib bo`lmaydi. Shuning uchun ham tabiatshunoslik o`qitish metodikasida darslarni to`ldiruvchi maxsus shakllar qo`llaniladi. Ekskursiyalarda o`quvchilar tabiatdagi tabiiy guruhlashda, qishloq xo`jaligida, muzeylarda o`simlik va hayvonlar bilan tanishtiriladi va umumlashtiriladi. Ekskursiyalar darslar bilan chambarchas bog`lanadi; ekuskursiyada ko`rilgan obektlar kurs davomida ko`p marta yodga olinadi. Tzo`plangan narsalar esa namoyish qilinadi. Yakunlovchi ekskursiyalarda o`qituvchilar avvl olgan bilimlarni yanada mustahkamlaydilar, topshiriqlar bo`yicha mustaqitl kuzatishlar o`tkazadilar va marerial yig`iladilar. Darslarning uy vazifalari bilan xususan eksperimental xarakatlardagi topshiriqlar bilan bog`liqligi aniq va ravshandir. O`quvchilar uyda uncha 28

murakkab bo`lmagan tajribalar amalga oshiradilar kuzatishlar o`tkazadilar. masalan, uyda daftarlarga sinfda ajratilgan gul qismlarini yoki harakat bo`laklarini yelimlaydilar, jadvalning eng yuqori ko`rgazmalilikka va o`quvchilarning ijodiy mustaqilligiga asoslangan maxsus shaklidir. Darsturning deyarli har bir mavzusi bo`yicha ekskursiyalar mo`ljallangan vatanimizning tabiy sharoiti ular sonini ancha ko`paytirishga imkon beradi. Ekskursiya o`quv-tarbiya ishlarining juda murakkab va qiyin shakli hamda bilimlarni bayon qilishning xilma-xil metodlarini nazarda tutuvchi eng samarali o`qitish shakllaridan biridir. Ekuskursiyaning kalendar ish rejasi o`quv yilining boshida bir yil uchun choraklar bo`yicha mahally sharoit hisobga olingan holda tuziladi. Har bir ekskursiya puxta tayyorgarlikni talab qiladi va odatda quyidagi bosqichlardan tashkil topadi. ekuskursiyalarning kalendar rejasini tuzish; aniq o`quv –tarbiya vazifalarini belgilash; obyekt tanlash va u bilan taxminiy tanishish; kengaytirilgan ish rejasini tuzish; ekuskursiyadon yoki korxona xodimlarini o`quvchilar bilan suhbat o`tkazishga tayyorlash, ularni ekskursiyaning maqsadi va vazifalari bilan tanishtirish; - o`quvchilarni oldindan tayyorlash (ekskursiyaning umumiy vazifalarini qo`yish, topshiriq va vazifalarini taqsimlash, ekskursiyadagi xulq-atvor qoidalari bilan topshirish, anjom-aslaha va jihozlarni tayyorlash); - kuzatish imkoniyatlarini hisobga olib, eng maqsadga muvofiq yo`nalish tanlash; - ekskursiya o`tkazish uchun yordamchilarini tayyorlash. Ekskursiya vaqtida o`tkaziladigan va bajarladigan ishlar quyidagilardan iborat; 1) ekuskursiya vaqtida o`quvchilar ekskursiya joyigacha yo`l-yo`lakay kuztishlar o`tkazib boradilar: 2) ekskursiya davomida o`qituvchi tushuntirib boradi ; 3) ekskursiya joyida o`quvchilar odamlar va mashinalar harakatini yoki tabiat obektlari va hodisalarini kuzatadilar; 4) ishchilar va muhandislar bilan 29

suhbatlashadilar: 5) tabiiy material yig`adilar va oldindan tayyorlab qo`yilgan jild quticha, bonkalarga soladilar; 6) o`dchov ishlarini ( daryoda, tuproq kesmalarida, tepalikda) olib boradilar; 7) kompos bo`yicha yo`nalishlarni aniqlaydilar; 8) rasm chizadilar, xulosalar chiqaradilar, xulosalarni umumlashtiradilavr; 9) kuzatayotgan obektda baholi qudrat ijtimoiy foydali mehnat qiladilar. Ekskursiya vaqtida to`plangan materal darsda uyda yoki darsdan tashqari vaqtda maktabda ishlanadi. Ulardan gerbariy va kolleksiyalar tayyorlanadi, ular tarqatma material bo`lib xizmat qiladi yoki ulardan ko`rgazmali qurol sifatida foydalaniladi. Ekskursiyada to`plangan materiallardan faqat tabiatshunoslik darslaridagina emas, balki matematika, ona-tili, mehnat va rasm darslarida ham foydalanish mumkin. Chknonchi 1-sinfda “Alifbe” o`qitilayotgan davrda o`quvchilar bilan “kuz” mavzusi bo`yicha ikkita ekskursiya o`tkaziladi, ekskursiyalar vaqtida o`quvchilar xiyobonda erta va kech kuz davrida o`simliklar hayotidagi o`zgarishlar bilan tanishadilar. O`quvchilar qushlarning uchib ketishini kuzatadilar, mehnat darslari uchun tabiiy material yig`adilar. Qish va bahorda o`quvchilarning o`simliklar hayotidagi yil fasllariga qarab farqlarni ko`rishlari uchun kelgusi ekskursiyalar o`sha obektlarda o`tkaziladi. 2- sinfda tabiatdagi mavsumiy o`zgarishlar mavzusi bilan bog`li holda ekskursiyalar o`tkaziladi va chuqurlashtiradi., tabiat haqidaaniq tushunchalarni shakllantiradi. 1- sinf o`quvchilar ekskursiyalarda 3-4 o`simlik bilan tanishadilar va ularni yil davomida kuzatib boradilar. 2-sinfda bunga yana 3-4 o`simlik turi qo`shiladi, 3-sinfda, bahorning oxiriga kelib, ular 6-8 o`simlik turlari (daraxt, buta va o`t o`simliklar)ni taniy va tariflay olishlari, 4-sinfda esa 8-10 turni yaxshi bilib olishlari kerak. Ekskursiya o`quvchilarni tabiat hodisalarining yoki va mehnat aloqalarini aks ettirruvchi faktlar bilan tanishtirish uchun zarur bo`lgan noyob bilim 30

manbaidir. Misol sifatida eng ko`p tarqalgan suv o`simliklar va hayvonlar bilan tanishish maqsadida suv havzasiga o`tkaziladigan ekskursiya rejasini keltiramiz. ilgari tabiatga (bog`cha, xiyobonga) o`tkazilgan ekskursiya mazmuni bo`yicha suhbat; yangi mavzu bo`yicha (suv havzasining mavjudotlar haqida) kirish suhbat; O`simliklarni kuzatish: Hayvonlarni kuzatish; yaqinda joylashgan suv havzasidagi o`simlik va hayvonlarning tashqi tuzilishini qarab chiqish ekuskursya materialini yig`ish; umumlashtiriruvchi suhbat uyga vazifa berish Ekuskursiya jarayonida o`quvchilarning bilish faoliyatiga rahbarlik qiladi, bunda og`zaki, hikoya, suhbat, tushuntirish), ko`rgazmali (suhbat jarayonida kuzatish) va amaliy (o`quvchilarning amaliy ishlariga rahbarlik qilish) metodlardan foydalanadi. Ekuskursiya jarayonida o`quvchilar faqat kuzatibgina qolmasdan,balki o`rganilayotgan obekt to`g`risidayangi ma`lumotlar olishlari olgan bilimlarning natijalarini o`quvchilar so`zlab bera olishlari lozim. O`qitishning xilma-xil metodlari va uslublaridan foydalanish jihatidan darslarga o`xshash bo`lgan ekskursiya ayni vaqtda o`ziga xos belgilarga ham egadir. U maktabdan tashqarida o`kaziladi va ko`proq vaqt talab qiladi, vaqt faqat bilish faoliyatigagina emas balki o`rganish obekti tomon va orqaga qarab harakatlanishga ham sarflanadi. Ekskursiya vaqtida bilimni faqat o`qituvchigina emas, balki boshqa shaxslar ham bayyon qiladilar. Uning farq qiladigan muhim belgisi atrof boprligining obekt va hodisalari bilan tanishtirishdir. Sinfda esa tabiiy obektlar ko`pincha ko`rgazmalilikning u yoki bu vositalari bilan almashtiriladi. Shuning uchun ham ekuskursiyada darsdagiga 31

qaraganda o`rganiladigan obekt va hodisalarning aniq bog`lanishlari osonroq belgilanadi. Ekskursiya tabiat xodisalari o`rtasidagi moddiy bog`lanishlarni va odamning tabiat ustidan qilgan hukmronligini aniq dalillar Bilan ko`rsatishga imkoniyat beradi. Agar jism yoki hodisani tabiiy holatda ko`rish lozim bo`lsa, u vaqtda albatta ekskursiyaga borish kerak Masalan, tuproq va tuproq ostining joylashishi, o`rmon daraxtlari va butalari, erta ko`klamda gullovchi o`simliklar, o`simlik urug`i va mevasining tarqalishi, suv hayvonlarining hayoti to`g`risida aniq tasavvurlarga ega bo`lish uchun ekskursiyalar tashkil etish kerak Bu narsa hodisalarning mavsumiy o`zgarishlarini kuzatish uchun ham albatta ekskursiyalar uyushtirish lozim. Biz quyida ayrim mavzularda eksursiya darslari o`tkazishning taxminiy ishlanmalarini keltirdiq O`qituvchining mahorati va tevarak-atrofning tabiatiga qarab, darslarning turlanishi, strukturasini o`zgartirilishi, qarab chiqiladigan obyektni o`zgartirilishi mumkin. Ekskursiya darslari jarayonida tabiatdagi mavsumiy o`zgarishlarni kuzatish. Kuzgi ekskursiyalar Ekskursiyaning maqsadi: O`quvchilarni tabiatning kuzgi holati bilan tanishtirish. Ekskursiyaning yo`nalishi: Maktab bog`i O`quvchilarni ekskursiyaga tayyorlash: O`qituvchi o`quvchilarni ekskursiya maqsadi bilan tanishtiradi: maktab bog`ida qanday daraxtlar o`sayotganligini ko`rish va ularning kuzgi holati bilan yaqindan tanishish, sinfda ishlash uchun bu daraxtlardan novda va barglar yig`ishni tushuntiradi, ekskursiyaga borganda har qanday tartib-intizom saqlash lozimligini, har tomonga tarkalib ketmaslikni, to`polon qilmaslikni, o`qituvchi chaqirganda tezda yig`ilish kerakligini aytadi. Ekskursiyani o`tkazish: O`qituvchi bolarni maktab bog`iga ochiq havoga olib chiqqandan so`ng, ulardan ob-havo qanday deb so`raydi. Bolalar issiq yoki 32

yaxshi deb javob beradilar. Bunday hollarda o`qituvchi havo «ochiq-bulutli- yomg`irli», «issiq-sovuq», «shabadali-shabadasiz» degan tasavvurni aniqlab berish bilan ob-havoning qanday ekanligini batafsil va aniq ta`riflashda bolalarga yordam beradi. O`qituvchi bolalarni boqqa olib kelib, bolalarga bu bog`da qanday daraxtlar o`sayotganini kuzatishni taklif qiladi. O`kuvchilar o`zlariga tanish bo`lgan daraxtlardan tol, terak, tut, chinor kabilarni aytib beradilar. Bu terak ekanini qanday bildingiz?-deb so`raydi o`qituvchi. Terak oq,- deb javob beradi o`quvchilar. Terakning hamma qismi oqmi?-deb so`raydi o`qituvchi. Bu savol o`quvchilarni terakning xarakterli belgilarini bilib olishga, terakni yanada yaxshiroq, diqqat bilan kuzatishga majbur etadi. Yo`q, hamma qismi oq emas, uning po`stlog`i oq, bargining bir tomoni ko`k, ostki tomoni esa kumushrang bo`ladi, - deb javob beradi o`kuvchilar. Ba`zi o`quvchilar po`stloqning ba`zi joylarida qora dog`lari borligini aytadilar. O`qituvchi terak po`stlog`ini qo`l bilan ushlab ko`rishni taklif qiladi. Bolalar oq po`stloqni ushlab ko`radilar va ba`zi joylari silliq ekanligini aytadilar. Qora dog`ni ham ushlab ko`radilar va po`stloqning bu joyi yorilgan, silliq bo`lmay, g`adir-budir ekanligini aytadilar. O`qituvchining taklifi bilan o`quvchilar terak bargini ko`rib chiqadilar. O`quvchilar terak bargi yirik va qirrasii arra tishi kabi tishli ekanligini aytadilar. Bolalar barg shaklini puxta eslab qolish uchun barmoqlarini barg qirrasi bo`ylab aylantirib chiqadilar. Ekskursiyadan so`ng sinfda ishlash uchun barg to`playdilar. Daraxt to`nkasidan po`stloq shilib oladilar. Tol, tut, chinor kabi daraxtlarni ko`rib chiqib, ularning umumiy ko`rinishi, po`stlog`ining rangini, barg shakli va katta-kichikligini bir-birlari bilan solishitrib ko`radilar. Novdalari,b barglari, mevalari, po`stlog`idan yig`adilar. Bu daraxtlarning bir-biriga qanday o`xshashligi bor?-deb o`qituvchi savol beradi. O`qituvchining yordami bilan o`quvchilar khamma daraxtlarida ildiz, yog`och tana, shox va barglar borligini qayd etadilar. 33

Ekskursiyada qilinadigan ishning asosiy qismi shu bilan tugaydi: bolalar bir necha daraxtlar haqida aniq tasavvurga ega bo`ladilar, xulosa chiqazadilar. Endi biroz o`ynaylik,-deydi o`qituvchi.-Men biror daraxtning nomini aytaman, sizlar esa shu daraxtni topib tezdan unga yugurib borishingiz kerak Bu daraxtga kim ilgari yetib borsa, o`sha yutgan bo`ladi. Tol!-deb xitob qiladi o`qituvchi. Bolalar xursandlik bilan o`zlariga yaqin tolga qarab yuguradilar. Bu xildagi o`yinlar o`qituvchiga o`kuvchilar ekskursiyada o`rgangan daraxtlarini yaxshi taniy olish-olmasliklarini ko`rsatadi. Bolalar ekskursiyaga borganda chopib o`ynab, gullar va barglar terib maktabga qaytadilar. 34

III. Bob. Tabiatshunoslik darslarida “O`lkamizda kuz” mavzusini pedagogik texnologiyalar asosida o`rganish. III.1. Tabiatshunoslik darslarida “O`lkamizda kuz” mavzusiga doir bilimlarini pedagogik texnologiyalar asosida o`rganish. Ta`lim –tarbiya jarayoniga zamonaviy pedogogik texnologiyalarni qo`llash avval pedogogik munosabatlarni insonparvarlashtirish va demokratlashtirishni amalga oshirmay turib qullangan har qanday pedogogik texnologiya kutilgan samarani bermaydi. Pedogogik munosabatlarni insonparvarlashtirish va demokratlashtirish asosidagi pedogogik texnologiya o`zida falsafa psixologiya va pedogigikaning insonparvarlik g`oyalarini mujassamlashtiradi. Ushbu pedogogik texnologiya diqqat markazida o`z imkoniyatlarini maksimal darajada amaliyotga qo`llaydigan, ijodiy va ijtimoiy faol, turli hayotiy vazifalarni aniqlab, tahlil qiladigan, mo`ljalni ongli ravishda mustaqil to`g`ri oladigan shaxsni shakillantirish g`oyasi turadi. Mazkur texnologiyaning asosiy jihati har bir shaxsda mavjud bo`lgan uning ehtiyoji qiziqish, iqtidori va imkoniyatlari asosida shaxsda ijodiy fazilat va xislatlarini shakillantirish va rivoojlantirish sanaladi. Shu sababli ta`lim mazmuni insonparvarlikka yunaltirilgan gumanistik g`oya va me`yorlarni o`zida mujassamlashtirgan bo`lishi lozim. Pedogogik munosabatlarni insonparvarlashtirish va demokratlashtirish asosida pedogogik texnologiya avtoritar texnologiyaga qarama-qarshi bo`lib, pedogogik jaryonida hamkorlik, g`amxo`rlik, o`quvchilar shaxsini xurmat qilish va e`zozlash orqali. Shaxsning tahsil olishi, ijod qilishi va o`z-o`zini rivojlatrishiga qulay ijtimoyi va psixlogik muhit yaratiladi. Mazkur jaryonda o`quvchi o`z o`quv faoliyatining subyekti sanaladi va o`qituvchi bilan hamkorlikda yagona ta`lim jaryonning ikkita subyekti o`quv tarbiyaviy vazifalarni hal etadi. 35

Pedogogning o`quvchi shaxsiga bo`lgan insonparvarlashtirilagan munosabati o`quvchilarni sevish, ularning taqdiri uchun qayg`urishi, o`quvchilarga ishonchining yuqoriligi , o`zaro hamkorlikning vujudga kelishi, muloqat madaniyatining yuqori darajada bo`lishi, o`quvchilarni to`g`ridan- to`g`ri majburlashdan voz kechish va aksincha ijodiy rag`batlantirishning ustunligi tufayli ta`lim jarayonnidan ko`zlangan maqsadga erishish, o`quvchilar faoliyatida uchraydigan kamchiliklarga chidamli bo`lish, ularni bartaraf etishning eng samarali yo`llarini qo`llashda nomayon bo`ladi. Ta`lim- tarbiya jarayonini demokratlashtirish o`qituvchi o`quvchilarning fuqoralik huquqlarini tenglashtirish, o`quvchilarga tanlash huquqini berishi, o`z fikri va nuqtai nazarini yo`l qo`yishi mumkinligi, O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi va bolalar huquqlari kondensiyasida amal qilishini taqoza etadi. Yangi munosabatlarning o`ziga xos jihati, an`anaviy ta`limdagi farq qilib o`quvchilarning mustaqilligi va o`quv faoliyatini taqiqlamasdan, belgilangan maqsadga yo`naltirish, o`quv faoliyatini boshqarmasdan, hamkorlikdan tashkil etish, ta`lim-tarbiya jarayonida majburlashdan voz kechib, o`quvchilarni shu faoliyatga ongli ravishda yo`llash, biror bir faoliyatga samarali tashkil etish orqali o`quvchilarda qiziqish uyg`otish, shaxsning ehtiyoji, qiziqishi, imkoniyatlarini chegaralamasdan erkin tanlash huquqini berish sanaladi. Yangi munosabatlarning asosiy mohiyati, an`anaviy ta`limda ko`zda tutilagan natijalarni bermayotgan majburan o`qitishdan voz kechish va uning o`rniga: -o`zaro ishonchga asoslangan talabchanlik; - ta`lim jarayonini samarali tashkil etish orqali o`quvchilarda qiziqish uyg`otish va ongli intizomni vujudga keltirish; - o`quvchilarning bilim olish jarayonini muvaffaqiyatlarga yo`llavchi muhitning paydo bo`lishi; - mustaqillik va mustaqil faoliyatni tashkil etishni: - tegishli talablarni jamoa orqali qullashni amalga oshirish muhim sanaladi. 36

Yangi munosabatlarning vujudga kelishi shaxsga tafovutlab yondoshishni talab etadi. Ta`lim jarayonini tashkil etishda: - o`rta saviyali o`quvchigi nisbatan mo`ljal olishdan voz kechish; - shaxsning eng yaxshi sifatlarini aniqlash va uni rivojlantirish; Shaxs psixologik –pedagogik diagnostikasini qo`llash, qiziqishi, ehtiyoji, qobiliyat, yo`nalishi, sifatlari, aqliy jarayonining xususiyatlarini aniqlash; Ta`lim –tarbiya jarayonlarda shaxsning o`ziga xos xususiyatlarini hisobga olish; Shaxs rivoji dinamikasini qilish; Shaxs rivojlani dasturini loyhalash va unga tegishli o`zgartirilishlar kiritish zarur. Ushbu pedogogik texnologiya o`quvchida o`quvchilar munosabatini tashkil etishning asosi sanalsa, o`quvchilarning bilish faoliyatini faollashtirishda tegishli ta`lim texnologiyalardan foydalanish maqsadga muvofiq. Shu sababli bitta mashg`ulotda bir necha texnologiya uyg`unlashtirildi. Quyida shu texnologiyalarga qisqacha tavsif beriladi. Didaktik o`yin texnologiyalari. Ta`lim –tarbiya jarayonida didaktik o`yin tkxnologiyalari didaktik o`yinli dars shaklida qo`llaniladi. O`quvchilarning bilim olish faoliyati bilim uyg`unlashga darslar didaktik o`yinli darslar deyiladi. Didaktik o`yinli darsda o`yin syujeti, borishi, o`quvchilar bajarishi lozim bo`lgan rollar vazifalar o`quvchilarda muayyan bilim, ko`nikma va malakalarni shakillantirish muloqat va nutq madaniyatini taqoza etadi. O`quvchilarining yoshlik va psixologik xususiyatlarini hisobga olgan holda tabiatshunoslikni o`qitishda ijodiy o`yinlardan “O`lkamizda kuz mavzularni o`rganishda foydalaniladi. Muayyan mavzular yakunida mazmuniga bog`liq holda o`yin, mashqlar, krossvordlar beriladi. Ijodiy o`yinlar o`yin mashqlardan samarali va o`z o`rnida foydalanish o`quvchilarning bilish faoliyatini faollashtirish va dars samaradorligini oshirishda muhim rol o`ynaydi. 37

2. Hamkorlik o`qitish texnologiyasi. Hamkorlikda o`qitish texnologiyasining asosiy g`oyasi- o`quvchilarning o`quv topshiriqlarini birgalikda, hamkorlikda bajarib o`quv-tarbiya maqsadiga erishishdir. Mazkur texnologiya o`quvchilarda darslik, ilmiy-ommabop adabiyotlar ustida mustaqil va ijodiy ishlash, o`z fikrini bayon etish, asoslash va isbotlash, mantiqiy fikr yuritish ko`nikmalarini tarkib topish, o`quv bahsi va munosabatlarda faol qatnashish, ongli intizomni vujudga keltirishga zamin yaratadi. O`qituvchi botanika darslarida hamkorlikda o`qitish texnologiyasining nazariy asoslarini, metodlaridan foydalanish yo`llarini, o`quvchilarining mustaqil ishlarini, o`quv bahsi va munozaralarni samarali tashkil etish yo`llarini egallagan bo`lishi lozim. Shuni qaid etish kerakki, hamkorlikda o`qitish texnologiyasining 5ta ; komondalarda o`qitish , kichik guruhlarda hamkorlikda o`qitish, “ zigzag” yoki “arra”, “Birgalikda o`qiymiz”, kichik guruhlarda ijodiy izlanishni tashkil etish metodlari mavjud. Mazkur metodlardan tabiyotshunoslik darslarida muvaffaqiyatli foydalanish uchun o`quvchilarda darslik ustida mustaqil ishlash ko`nikmalari, sinf jamosi o`rtasida o`zaro hamkorlik, hamjihatlik bo`lishi zarur. O`qituvchi o`quvchilarda yuqorida qaid etilgan jihatlarni vujudga keltirish uchun avval kichik guruhlarda hamkorlikda ishlash metodidan foydalanishi maqsadga muvofiq. Chunki bu metodda o`qituvchi avval yangi mavzuni ko`rgazmali qurollar vositasida rejaga asosan bayon qiladi, so`ngra yangi mavzu yuzasidan o`quvchilarning hamkorlikda bajaradigan mustaqil ishlarini tashkil etadi. Kichik guruhlarda hamkorlikda o`qitish (R. Sladin 198) Bu yondashuvda kichik guruhlar 4 ta o`quvchidan tashkil topadi. O`qituvchi avval mavzuni tushintiradi, so`ngra o`quvchilarning mustaqil ishlari tashkil etiladi. O`quvchilarga berilgan o`quv topshiriqlari 4 qismga ajratilib har bir o`quvchi topshiriqning ta`lim qismini bajaradi. Topshiriq yakunida har bir o`quvchi o`zi bajargan qism yuzasidan fikr yuritib, o`rtoqlarini o`qitadi, So`ngra guruh 38

a`zolari tomonidan topshiriq yuzasidan umumiy xulosa chiqariladi. O`qituvchi har bir kichik guruh axborotini tinglaydi va test savollari yordamida bilimlarni nazorat qilib baholaydi. Guruhlar o`rtasida o`tkazilgan o`quv bahsi, munozara o`quvchilar jamoasining hamkorlikda bajargan mustaqil faoliyatining natijasi, yakuni sanaladi. Hamkorlikda ishlash natijasida qo`lga kiritilgan muvaffaqiyalar sinf jamosidagi har bir o`quvchining muntazam va faol aqliy mehnat qilishga, o`quvchilarni jipslashtirishga, avval o`zlashtirilgan bilim, ko`nikma va malakalarni yangi va kutilmagan vaziyatlarda qo`llab, yangi bilimlarni o`zlashtirishga bog`liq bo`dadi. Mazkur metoddan “kattalashtirib ko`rsatiladigan asboblar”, “Ildizning tuproqdan suv va mineral moddalarni shimishi”da boshqa mavzularda foydalanish yo`lari ishlab chiqildi. O`quvchilarda darslik ustida mustaqil ishlash, o`z fikrini bayon etish, asoslash va dalillash ko`nikmalari tarkib topganligiga ishnoch hosil qilingandan keyin guruhlarda o`qitish metodidan foydalanish tavsiya etiladi. Komandada o`qitish ( R. Slavin)da o`quvchilar teng ikkita guruhga ajratiladi. Har ikkala guruh bir xil topshiriqni bajaradi. Guruh a`zolari o`quv topshiriqlarini hamkorlikda bajarib, har bir o`quvchi mavzudan ko`zda tutilgan bilim, ko`nikma malakalarni o`zlashtirishga e`tiborni qaratadi. Hamkorlikda o`qitish texnologiyasi mualliflaridan biri bo`lgan R. Slavining ta`kidlashicha, o`quvchilarga topshiriqlarni hamkorlikda bajarish bo`yicha ko`rsatma berilishi yetarli emas. O`quvchilar o`rtasida tom ma`nodagi hamkorlik, har bir o`quvchining qo`lga kiritgan muvaffaqiyatidan quvonish, bir- biriga sidqidildan yordam berish hissi, qulay ijtimoiy- psixologik muhit vujudga kelishi zarur. Mazkur texnologiyada o`quvchining bilimlarini o`zlashtirish sifatini aniqlashda ularni bir-biri bilan emas, balki har bir o`quvchining kundalik natijasi avval qo`lga kiritilgan natija bilan taqqoslanadi. Shundagina har bir o`quvchi o`zining dars davomida erishgan natijasi 39

komandaga foyda keltirishini aniqlagan holda mashg`ulotni his qilib, ko`proq izlanishga, bilim ko`nikma va malakalarni puxta o`zlashtirishga intiladi. O`qituvchi darsni boshlashda avval o`quvchilarni teng sonli guruhlarga ajratib, mavzu bo`yicha tuzilgan o`quv topshiriqlari asosida o`quvchilarning mustaqil va ijodiy ishlarini tashkil etadi. Har bir topshiriq bo`yicha savol- javob o`tkazib, o`quvchilarning javoblari tegishli ballar bilan baholanib boradi. Dars so`nggida qolib guruh belgilanadi va guruh a`zolari rag`batlantiriladi. Hamkorlikda o`qitishni”zigzag” yoki “arra” metodi yordamida tashkil etish ( YE. Aronson..1978). Pedagogik amaliyotda metod qisqacha “arra” metodi deb nomlanadi. Mazkur metodda kichik guruhlar 6-8 ta o`quvchidan tashkil topadi. Dars davomida o`rganiladigan mavzu mantiqan tugallangan qismlarga ajratiladi. Har bir qism yuzasidan o`quvchilar bajarishi lozim bo`lgan o`quv topshiriqlari tuziladi. Har bir o`quvchilar guruhi mazkur topshiriqlarning bittasini bajaradi va va shu qism bo`yicha “mutaxassis”ga aylanadi. Shuni qaid etish kerakki, “arra” iyetodidan foydalanilgan darslarga o`quvchilar ikki marta guruhlarga ajratiladi. 1. “Mutaxassislar” tayyorlash guruh. Ushbu metoddan foydalanib o`zganiladigan mavzu bo`yicha o`quv materiali to`rtta qismdan iborat bo`lsa, darsda qatnashayotgan 32 o`quvchi dars boshlanishidan oldin 4 xil rangdagi kartoshkalar yordamida biri 8ta o`quvchidan iborat bo`lgan to`rtta” mutaxassislar” guruhiga ajratiladi. Ular o`zlariga va shu qism bo`yicha “mutax`assislar” ga aylanadi. 2.“Mutaxassislar” uchrashuvi guruhi. Rangli kartochkalarning har birining orqa tomonida 1 dan 8 gacha raqamlar yozilgan bo`lib, boricha rangli kortochkalardagi raqamlar yig`indisi sinfdagi o`quvchilar soniga teng bo`ladi. “Mutaxassislar” uchrashuvi kartochkalarning orqa tomanidagi raqamlar asosida 8ta guruh tashkil etilib, bu guruhlar bir xil raqamli 4 xil rangdagi kartochkalarga ega bo`lgan o`quvchilardan iborat bo`ladi. Shuni qayd etish 40

kerakki, bu guruhlarda har bir qismlar ( blok yoki modul) “mutaxassis” bo`lishi lozim. Mazkur uchrashuvda “Mutaxassislar” va o`zlari egallagan bilimlarni xuddi” arra” tishlari keyin ketma-ket kelganidek, navbat bilan avval 1 guruh mutaxassisi keyin 2,3,4 guruh mutaxassislari o`rtoqlariga tushintiradi. Ushbu guruhlar o`quv materialning 4ta qismi ma`ntiqiy ketma-ketlikda qayta ishlab chiqiladi. So`ngra o`quv materiali yuzasidan tuzilgan topshiriqlar yaxlit holatga keltirib guruhlar o`rtasida savol-javob, munozara o`tkaziladi. Topshiriqlarni bajarish jarayonida guruhlar ichida vazifalar belgilanib olinadi. Mazkur metodning o`ziga xos xususiyati o`quvchilar o`z sheriklari bilan biz qatorda guruh a`zolarining faoligi muloqat madaniyati ham hisobga olinadi. Shunday qilib, guruh a`zolari bajaradi. 1. Akademik-o`quv-bilish faoliyati va ijodiy izlanish orqali o`quv topshiriqlardan ko`zlagan maqsadga erishish. 2. Ijtimoi-psixologik dars davomida yuksak muloqat madaniyatiga ega bo`lishi. O`quvchilar puxta bilim olishlarining yagona yo`l o`z hamkori axborotini diqqat bilan tinglash ekanligini aniqlagan holda, mushohada yuritishga, kerakli ma`lumotlarni daftarga yozishga harakat qiladi. Bu yerda o`qituvchi faqat o`quvchilarning mustaqil ishlarini tashkil etadigan tashkilotchi vazifasini bajaradi. Dars oxirida o`qituvchi o`quvchilarning bilim darajasini test savollari yordamida aniqlaydi. Har bir o`quvchining bilim sifatidagi o`sish hisobga olinadi. 1986 yili R. Sladin “arra” metodini olinadi. O`zgartirib “arra-2” metodini yaratadi Mazkur metodga ko`ra kichik guruh 4-5 o`quvchidan tashkil topadi. Barcha guruh a`zolari o`quv materiali yuzasidan tuzilgan yagona topshiriq ustida ishlaydi. Guruh ichida o`quvchilar topshiriqlarni qismlarga ajratib, bo`lib oladilar. Har bir o`quvchi o`ziga tegishli qismini puxta o`zlashtirib “mutaxassis” ga aylanadi. Dars oxirida har bir kichik guruhdagi “mutaxassis” lar uchrashuvi 41

shu guruhning o`zida o`tkaziladi, ya`ni yangi mavzu materiali shu bilim test savollari yordamida individual tarzda o`tkazilib nazorat qilinadi va baholanadi. Mavzu: Tabiatda kuz. Kuzda hayvonlar bilan o`simliklar hayoti. O`quvchilarni tabiatdagi kuzgi o`zgarishlar bilan tanishtirish, kuzning o`ziga xos asosiy belgilaini ajrata bilish. Shu hududda yashaydigan qushlar va hashorotlarnikuzatishni tashkil etish, o`tkazilgan kuzativlar natijasida go`zallik hissini rivojlantirish. Mashg`ulotning borishi. O`quvchilar qanday o`tirganliklarini tekshirib olgach, bugungi mashg`ulot sinfda emas, tabiatda o`tishini e`lon qiladi. O`quvchilar uyushqoqlik bilan maktab yer uchastkasiga chiqishadi. O`quvchilar, osmonga bir qarang, osmon qanaqa? ( Toza havo chang) Osmonda bulitlar bormi? Ular qanday rangda? Havo qanday? (bulutlar kam, ular oqish. Havo quyoshli, iliq). O`quvchi kuzga taalluqli she`r o`qiydi; Kuz G`ir- g`ir shamol esadi Buni hamma biladi. O`giradi elga yuz: “Marhamat! Kel, oltin kuz! Maktab borar qiz-o`g`il, Qo`lda kitob hamda gul. Oltin oqar daladan Tong yorishgan palladan. Quyosh tushar taftidan Sarg`ayadi ko`katlar, Barg to`kadi daraxtlar, Hosil yig`ib olinar, Qishga zamin solinar Sh. Sa`dulla 42

Bu she`r yilning qaysi fasli haqida? Uzum qachon pishadi? Olmalar qachon qizaradi? Ertagi nok qachon pishadi? (yozda) kechki noklar pishadi? (kuzda) Bugungi mashg`ulotimiz tabiatda o`tadi. Tabiat-insonni o`rab turgan narsa. Tabiat inson qo`li bilan emas, tabiiy yaratilan. O`simliklar, hayvonlar, yer, osmon, quyosh bularning hammasi tabiat. Kuz bo`lishiga qaramay, O`zbekistonda havo hali quyoshli. Bugun biz birinchi sayohatimizdan so`ng daraxtlarda qanday o`zgarishlar sodir bo`lganini kuzatamiz. O`qituvchi o`quvchilarni olma daraxti yoniga olib keladi. (kuzatish uchun istalgan mevasi yoki manzarali daraxtni olish mumkin, maktab atrofida boriga qarab). Daraxtga bir qarang. U qanday? Katta baland shoxlari qanday? (katta) Shoxlarida nimalar o`syapti? ( Barglar) Ular qanday gangda? (Yashil va sariq). Barglarning chetiga qarangchi? Arra tishiga o`xshaganmi? (Ha) Sentabr oyida daraxtda nimalar o`sib yotgandi? (Olmalar) Ular hozir qani? (Olmalar pishgach ularni yig`ib olishgan). O`qituvchi olmani kesayotgib, o`quvchilarga savol beradi: Olmaning ichida nima bor? (Urug`i) O`quvchi haqiqatdan ham olma mevasining ichida urug`lari borligini, bu urug`lar esa yangi olmalarning o`sib chiqishi uchun kerakligini aytdi. Endi esa olma daraxtiga diqqat bilan nazar soling. Avvalgi sayohatdan hozirgacha bo`lgan vaqt ichida qanday o`zgarishlar bo`ladi. ( U vaqtda olmaning hamma barglari yashil edi, hozirgacha qizil va sariqlari ham bor olmalari esa yo`q). Bog`imizdga bir nazar tashlang. Uqanaqa? ( Chiroyli) Nima uchun daraxtlar yasanganga o`xshaydi? (Barglar tilla rangligi uchun) Olmalari qani? ( Ularni terib olishgan) Bog`da nimalar o`sadi? (Daraxtlar) Qanday mevali daraxtlarni bilasiz? (Olma, nok, olxo`ri, olcha) . 43

Kimning hovlisida bog`i bor? U nda qanday daraxtlar o`sadi? Ota-onangiz qaysi daraxtni o`stirishadi? Mevali daraxtlarga kim qaraydi? O`qituvchi o`quvchilarni buta yoniga olib keladi. Bu o`simlikning nomi nima? (Buta) Butaning nomi bo`ladi.Uning barglari qanday? (Barglari uzun va yashil) Anor butasida barglardan tashqari yana nimalar o`sadi?(U nda anor o`sadi) Nimka uchun qizil? (Chumchuq) Yil davomida bizda qanday qushlar yashaydi? Yana qanday qushlar? Agar o`quvchilar javob berishmasa, o`qituvchining o`zi O`zbekistonda musichalarning yil davomida yashashini, ular urug`lar va hasharotlar bilan oziqlanishini aytadi. Qushlar qanday qilib oziqa qidirishadi? (Ular uchib yurib hashoratlarni tutishadi? Chumchuqqa qarangchi, u nima qilyapti? Shoxda qanday qilib o`tiribdi? Shoxda oyoq barmoqlari yordamida o`tiribdi). Endi nima qilyapti? (Qanotlarini qoqyapti, chumchuq uchyapti. Chumchuq ovqat qidiryapti) Mana bu nima? (Musicha) -U nima qilyapti? (Donni cho`qiyapti) Qanday cho`qiyapti? (Tumshug`i bilan) Qushlarning tanasida nima bo`ladi? (Tumshug`i, ko`zlari) O`qituvchi kuzda shimol tomonidan g`uzgunlar, go`ngggqarg`alar, zag`chalar uchib kelib, bizda qishlashini tushuntiradi. Bu qushlarni qayerda yashashini, nima bilan ovqatlanishini kuzatish mumkin. Kuz tushishi bilan qushlarga g`amxurlik qila boshlash kerakligini o`qituvchi o`quvchilarga eslatib qo`yadi. Ularni muhofaza qilib, qo`shimcha ozuqa berib turish kerak, ular shunga muhtojdirlar. So`ng o`qituvchi o`quvchilarga mantiqiy masala taklif etadi. 44

Ilhomga onasi yangi kitob sotib olib berdi. Unda uchta surat bor edi. Birinchi suratda daraxtlar yam-yashil, faqat bir-ikkitagina sarg`aygan barglar ko`rinib turibdi. Quyosh charaqlab nur sochadi. Osmon moviy tusda, ikkinchi suratda daraxt barglari sarg`ish tus olgan edi. Xuddi shunday sarg`ish barglar yerda ham bor Quyosh nurida barglar oltin rangda tovlanadi. Uchinchi suratda, deyayarli hamma daraxtlar yapyalong`och tasvirlangan. To`kilgan barglar daraxtlar tagidagi yo`laklarda sochilib yotibdi. Osmonni qora bulitlar bosgan, yomg`ir yog`ayapti. Surat odatda zerikish uyg`otadi. Bu surat qanday surat?- deb so`radi Ilhom onasidan birinchi rasmga qarab “Kuz”- deb o`qidi onasi. “Bunisichi?”-ikkinchisini ko`rsatdi Ilhom. “Kuz”- deb o`qidi yana onasi “Bunisichi”-so`radi Ilhom uchinchi rasmni ko`rsatib “Kuz”- deb o`qidi onasi. Nima sababdan kuz haqida uch xil surat berilgan? Ular qay tartibda joylashtirgan ma`qul? Siz to`g`ri joylashtirdingiz. Uchta surat kuzning sentabr, oktabr, noyabr oylari haqida. Sentabrda ob-havo hali yozdagidek bo`lgani uchun, daraxtlar endi sarg`ayib, qizorib kelmoqda. Kunlar hali iliq. Bu davr oltin kuz davri deb ataladi. Noyabrda daraxtlarning bargi to`kiladi. Tabiat qishga tayyorlanadi. So`ngra o`qituvchi o`quvchilar bilan kuzda tabiatda bo`ladigan o`zgarishlar haqida suhbatlashdi, hayvonlar haqida so`zlaydi. Qishga nafat o`simliklar, balki hayvonlar ham tayyorlanishadi. Qushlar janubga uchib ketadilar, hashoratlar turli joylarga yashirinadilar, ba`zi hayvonlar po`stinini o`zgartiradi(quyonlar oq po`stin kiyadi, hayvonlar juni qalinlanishadi).. Ba`zi hayvonlar qishki uyquga tayyorlanishadi (ilonlar, qurbaqalar, tipratikanlar, ayiqlarda va boshqalar). Ular o`zlariga issiq inlarda uyachalar tayyorlaydilar. Tabiatda bo`lgan qiziqishning doimiyligini ta`minlash va unda bo`ladigan o`zgarishlarni kuzatish malakasini rivojlantirish maqsadiga mantiqiy nutq masalalari yechiladi. O`quvchi o`quvchilarga uylari yaqinidagi qushlarni kuzatishni taklif etadi, ularning patlariga, harakatlariga, nima bilan 45

ovqatlanishlaiga e`tibor berishlarini va nima uchun qushlar janubiy o`lkalarga uchib ketishini aytib berishlarini so`raydi. Mavzu: Bog`da kuzgi sayohat O`simliklar va hayvonlar hayyotidagi kuzgi o`zgarishlar bilan o`quvchilarni tanishtirish; tabiatdagi go`zallikni kura bilishni o`rgatish, kasallik tarqatuvchi, bog` va dalalarning zararkunanda hashorotlari haqida ma`lumot berish. Mashg`ulotning borishi O`quvchilar uyushgan holda boqqa chiqadilar. O`qituvchi o`quvchilar e`tiborini tabiatga, o`simliklarga qaratadi. Atrof tabiatga qarab, o`simliklar qanday o`zarganini aytib bering. Barglarning rangi o`zgargani yo`qmi? Shundan so`ng qayrag`och bilan chinor daraxtlardagi o`zgarishlar batafsil muhokama qilinadi. Ular bir-biriga qiyoslanadi va qaysi biri kattaligi aniqlanadi(Chinor) Mana bu butaga e`tibor qiling . Bu nastarin. Uning barglari qanday? (Nastarin barglarining rangi yashil. Demak, rang o`zgarmagan) Mevasi bormi? (Ba`zi shoxlarida kichik-kichik yong`oqoqchalar bor) To`g`ri o`quvchilar, gullayotgan nastarin shoxlari sindirilmasa, undan shunday mevalar qoladi. Kumush terakka e`tibor beringchi . Barglarning rangi qanday? (sariq) Sentabrda qanday edi?(Yashil). Endi barglarning orqa tomoniga barglarning bir yog`i kumush rangda? Qaysi barglarning bir yog`i kumush rangda. (Yashil barglarning Hamma barglar sarg`ayganmi? (yo`q yashil barglar hali ham bor.) Ko`rayapsizmi o`quvchilar barglar rangini sekin o`zgartirar ekan. Avval hamma barglar yashil edi, zndi ba`zilari sarg`ayibdi. Yaqinda sariq barglar batamom to`kilib tushadi. O`qituvchi o`quvchilarni gulzor yoniga olib keladi. Bu yerda o`quvchilar gullarning rangi, kattakichikligini aniqlaydilar. Shundan keyin o`qituvchi o`quvchilar diqqatniyerga qaratadi. 46

Yerda to`kilgan barglar bormi? Nega ular yerda yotibdi? (Chunki ular daraxtdan to`kilgan.) To`g`ri, daraxtlarning barglari birdan to`kilmaydi. Ba`zan biz ularni uzilib, yerga tushay otganini, sezmaymiz ham. Ammo yerga qarasak, qancha barg to`kilganini ko`rishmiz mumkin. O`qituvchi o`quvchilardan tabiatda nimalar ko`rishing. Anini so`zlab berishni so`raydi. (O`simliklarni, gullarni, sariq barglarni) O`zbekistonning kuzi nihoyatda go`zal. Daraxtlardagi barglar rang-barang, sariq, qizil, yashil. Gullar nihoyatda ko`p. Atir gullar hali gullashda davom yetmoqda. Kuzgi gullar chiroy ochib gullamoqda (o`qituvchi ularning nom va qismlarini so`raydi) So`ngra bir qancha savollar beradi. Bog` va dalalarning do`stlari kimlar? (qushlar) Qushlar qanday foyda keltiradi? (Zararkunanda hasharotlarni yeb quritishadi bu qushlarning nomi nima? (Qaldirg`och, musicha) Bog`larning polizlarning dushmanlari kim? (Qo`ngg`izlar va g`umbaklar.) Birortangiz baqalar ham bog`larning do`stlari ekanligini bilasizmi? Ular shilliqqurt va g`umbaklarni ko`plab yeyishadi. Baqalarni oldirish mumkin emas. Ko`pchilik ularni yoqtirmaganligi tufayli o`ldirishadi. Bu noto`g`ri. Baqalarni himoya qilish kerak. Chunki ular do`stimiz. O`qituvchi bog`dan hasharotlarni topishni so`raydi. Oktabrda hali kunlar iliqligi uchun, o`simlik gullariga qo`nayogan yoki uchib yurgan kapalklarni ko`rish mumkun. Bu nima? (qo`ng`iz). Uning tanasining qisimlarini ko`rib chiqing. Uning nechta oyog`i bor? (Uchtadan oltita). Qo`ng`izning rangi qanday? (Qora). Boshida nima bor? (ko`zlari, mo`ylovi, og`zi). Qani bir ko`zing-chi qo`ng`iz qanday uchadi? (Qanotchalari bilan). 47

O`qituvchi bolalarga kuzda kapalaklar va qo`ng`izlar kamayishini tushintiradi. Sovuqdan ular daraxt po`stloqlari orasiga berkinishini va u yerdagi bahorgacha uxlashini, bahorda esa uyg`onishini aytadi. Daraxt po`stlog`ini u yeydigan qo`ngizlarni ko`rganmisiz? Yashil o`simliklarga juda katta zarar keltiradi. Endi diqqat bilan yerga qarang chumolilar bormi? Ularning rangiqanaqa? Ular qanday harakat qilishyapti? Chumolilar ketayotgan joyga qarang. Bu chumolilarning uylari chumolilar foydali harakatlar. Ularni o`ldirib bo`lmaydi. Biz turli xil hashorotlarni biliboldik. Bular qo`ngg`izlar, kapalak, g`umbak, chumolilardir. Ular nafas olishadi. Uchish adi yurishadi, ovqatlanishadi. Ular tirik. Ularning hammasi-tabiatning bir bo`ladi. Bizga bahor, kuz, yoz fasllarida xalaqit beradigan hasharotni bilasizmi? Ular faqat qishdagina bo`lishmaydi. Ushbu hasharotlar katta zarar keltiradilar. Ular iflos joylarga, chiqindilarga, ovqatlarga qo`nishadi. Ular tufayli biz turli kasalliklar bilan og`rishimiz: masalan, sariq kasalligi bilan kasallanib qolishimiz mumkin. Kim biladi, bk qanday harakat? (bu pashshalar. Ular kasallik tarqatadilar shuning uchun ulaarni qirish kerak) Shundan so`ng o`qituvchi kasallik infeksiyalarini tarqatuvchi pashshalar haqida gapirib beradi Shu bilan birga ularning hafliligi odamlar yashaydigan joylarda uchib yurib iflos narsalar bilan oziqlanishi, axlatdan ovqatga qo`nib oyoqlarining uchida juda ko`p mikroblarni tashib yurishi bu mikroblar esa odam organizmiga o`tib ko`payib turli kasalliklarni keltirib chiqarishi haqida so`zlab beradi. Shu bois pashshalarni qirish va oziq ovqat mahsulotlarning ustini doimo yopib yurishiste`mol qilishdan avval albatta yaxshilab yuvish kerakligini uqtiradi. Shundan so`ng “Nima qayerda o`sishini top” nomli didaktik o`yin o`ynaladi.O`quvchilar doira shaklida turadilar. O`qituvchi o`quvchilardan birortasiga o`simlik o`sadigan joyning nomini aytib korkoptokni otadi.(bog`, poliz, hayvon tomorqa). Koptokni ilib olayotgan o`quvchi (shu joyda) o`simlik 48

nomini aytishi kerak. O`yindan so`ng o`quvchilarga sinfda,mehnat darslarida ishlash uchun yerdan chiroyli barglarni terib olish topshiriladi. 49

III. 2. Pedagogik texnologiyadan foydalangan holda o`quvchilarga O`lkamizda kuz mavzusiga doir dars ishlanmalari. O`quv mashg`ulotlari jarayonida kuz mavsumida o`simlik o`zgarishalar bilan jarayonlarning o`sishida o`ziga xos ahamiyat kasb etadi. O`quvchi tabiatdagi kuzgi o`zgarishlar haqida batafsil tushunchalar hosil qilish jarayonida kuzgi o`zgarishlarni roli haqida to`xtaladi. Tirik tabiatda ro`y beradigan kuzgi o`zgarishlar o`simlik va hayvonlarda hayot davomiyligini saqlab qoladi. Shu o`yl evolyutsiyani davom ettiradilar. O`t o`simliklar yoz davrining o`tishi bilan qurib qolsa daraxtlar esa o`z barglarinito`kadilar. Barglar tushushi davrida novda birikkan joyda shunday hujayralar hosil bo`ladiki u guyo probka vazifasini o`taydi. Mahkam o`rnashib suv unda erigan mineral moddalarni bargga o`tkazgani qo`ymaydi. Natijada oziq moddalar va suv o`tmay barg sarg`ayib asta-sekin to`kila boshlaydi. Bu bilanular qishda muzlab qolmaslik uchun o`zlari hayotini saqlab qoladilar. Qushlar uzoq o`lkalarga gala-gala bo`lib issiq o`lkalarga uchib ketadilar. Hashoratlar panoh joylarga yashirnadilar va sovuqdan esson-omon chiqishlari uchun o`zlariga qulay joy topib qishgi oziq-ovqatlarini ham joylashtiradi va yana kunlar isishi bilan yer yuziga chiqa boshlaydi. Xullas tabiat vaqti –vaqti bilan o`zgara boradi, bu albatta tirik tabiatdagi o`zgarishlardir. Kuz mavsumida barglar sarg`ayadi va hakoza O`lkamizda kuz Mavzu: Kuz- hosil yig`iladigan fasl. Darsning maqsadi. O`quvchilarni tabiatdagi kuzgi o`zgarishlar bilan tanishtirish, kuzning asosiy belgilarini ajrata bilishga o`rgatish, madaniy o`simliklarni tanib olishiga erishish kishilar mehnatini qadrlashga undash. O`quvchilarni kuzda pishib yetiladigan mevalar, sabzavot va poliz ekinlarining fikrlari bilan tanishtirish. 50

Darsning turi. Suhbat. Darsning jihozlanishi. Poliz ekinlari, turli sabzavotlarxilma-xil mevalar aks etgan plakatlar, kishilar mehnati tasvirlangan rasmlar, g`o`za paxta xirmonlari aks etgan rangli suratlar. Dalalardan keltirilgan g`o`za namunasi. Atama va tushunchalar: paxta, chigit Darsning borishi: Tashkiliy qism: O`tilgan mavzuni takrorlash. Yangi mavzuni bayoni. Darsning qiziqarli bo`lishiga erishish maqsadida o`quvchilarga quyidagi savollar bilan murojaat etish maqsadga muvofiqdir. 1. Kuzda qanday mevalar pishadi. 2. Dalada qanday o`simliklar o`sadi? 3. Qaysi o`simliklarnig mevasi yer ostida o`sadi, 4. Sabzavotlar haqida qanday topishmoqlar bilasiz? 5. Dalada qanday o`simliklar o`sadi? O`quvchilarga kuz fasli sentabr oyidan boshlanishi, kuzgi teng kunlik 23 sentabrdan boshlanishi, kuzda daraxtlar barglarining sarg`ayishi, to`kilishi haqida tushuncha beriladi. Kuzda shirin-shakar mevalar, qovun-tarvuz pishib yetiladi. Bu dehqonlarning mashaqqatli mehnatlari yevaziga bo`ladi. Dehqonlarning mehnatini qadrlashga o`rgatish bilan halol mehnat qilish sharof yekanligi o`quvchilar ongiga sindiriladi. Kuzda paxta ochiladi. Paxta o`zbek xalqining asosiy boyliklaridan biridir. Paxta g`o`za o`simligining hosili yekanligi, g`o`za gullaridan ko`saklar yyetilib chanoqlarda paxta ochilishi tushuntiriladi. Paxta chigiti alohida ajratib olinib yezib ko`riladi. Undan yog` dog`i qoladi. Chigitdan yog`, sovun, kunjara, lak, 51

$bo`yoq, spirt, olinishi aytiladi. Paxta tolasidan esa qimmatbaho materiallar, qog`oz, ip, va gazlamalar tayyorlanishi o`qtiriladi. Mavjud rangli suratlardan foydalanish, paxtadan tayyorlanadigan mahsulatlarining namunalarning ko`rsatish dars samaradorligini oshirishga xizmat qiladi. Tarmoqlash usuli orqali paxtadan nimalar olish mumkinligi ko`rsatiladi. Sabzavotlar madaniy o`simliklardir. Pamidor, bodring, karam, sabzi, piyoz, kartoshka, lavlagi, rediska, sabzavotlarga keradi. Sabzavotlarda turli foydali vitaminlar juda ko`p. Shu sababli yangi uzulgan sabzovotlarni suyib iste`mol qilamiz. Hatto ba`zilarini konservalab qishga saqlab qo`yamiz. Dalalarda qovun, tarvuz,qovoq, \andalak kabi poliz ekinlari ustiriladi. Bu poliz ekinlari yerda palak otib o`sadi. Issiqlik va yorug`likni sevadi. Shuning uchun poliz ekinlarini issiqsevar o`simliklar deyish mumkin. Ularda ko`p miqdorda qand moddasi bor. Sabzavot va poliz ekinlar yig`ilib, oliganidan so`ng yer shudgor qilinadi. Mustaqil ishni metodi. 1. topshiriq. Doskaga yozilgan maqollarni izohli o`qishga tayyorlaning. Yer haydasang kuz hayda kuz haydasang yuz hayda. Mehnat qilsang rohat ko`rasang. Paxta Gazlama Chigit Qog ‘ozIp KunjaraYog ‘ Lak, bo‘yoq SpirtSovun 52$ Har bir guruhdan 3-4 o`quvchiga maqolllar o`qitilib, baholanadi. Uyga vazifa berish: Darslikda berilgan topshiriqni bajarish. 53