O`zbekistonda o`simliklarni introduksiya qilish tarixi - Botanika - Diplom ishlar

O`zbekistonda o`simliklarni introduksiya qilish tarixi

Yuklangan vaqt:

24.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

106.5 KB

Ko'chirib olish

MAVZU: O`zbekistonda o`simliklarni introduksiya qilish tarixi. REJA: Kirish. I-BOB. II-BOB. O`zbekistonga o`simliklarni rejali introduksiya qilish. III-BOB. O`zbekistonga o`simliklarni yalpi introduksiya qilish. Xulosa Xotima Adabiyotlar ro`yxati.

О ‘simliklarni introduksiya kilish tarixi juda uzoq. Aftidan u odamzod о ‘simliklarni tanigan, undan foydalangan, ekib о ‘stirgan davrdan boshlanadi. K о ‘pchilik olimlarning fikricha insonning introduksion faoliyati uning dexqonchilik faoliyatiga teng. Dehkonchilik bilan inson 8-10 ming, ayrim manbalarda esa 14 ming yil ilgari shug‘ullanib boshlagan. Bizning yurtimizga ajnabiy daraxtlarni keltirilishi aftidan Iskandar Zulqarnaynning istilosi davrida boshlangan. Chunki u о ‘z yurishlarida qahramonlarcha halok b о ‘lgan soldatlarni qabri ustiga doimiy yashil hamda qurg‘oqchilikka juda bardoshli Biota daraxtini ekishni buyurgan. Shunday daraxtlardan ayrimlari, masalan Nurota tog‘idagi "Archaota" xozirgacha saqlanib qolgan. "Buyuk Ipak y о ‘li" davrida esa ajnabiy daraxtlarni keltirishning k о ‘lami ancha kengaygan. Savdogarlar о ‘zlari bilan mevali va manzarali daraxtlar urug‘ini olib kelishgan. Shaftoli, о ‘rik, tut, shuningdek, n о ‘xat, mosh va makkaj о ‘xori о ‘sha davrda Xitoydan keltirilgan. Ayrim daraxtlar urug‘ini Haj safariga borgan xojilar ilohiy, ya’ni insonlar sig‘inadigai daraxtlar sifatida olib kelishgan. Xususan, Samarqanddagi Shoxi-Zinda makbarasi hovlisida yapon saforasi о ‘stirilgan. Tojikistonning Arbobi qishlog‘idagi machit yaqinida о ‘sadigan salkam 200 yoshli pitsund qarag‘aylari ham hojilar tomonidan keltirilganligi ma’lum. I BOB. O`ZBEKISTONGA O`SIMLIKLARNI STIHIYALI INTRODUKSIYA QILISH. (1875-1880-YIL) Katalpaning iqlimlashtirilishi M.F.Rusanov. W.J.Bean (1950-yil) ning qolyozmasiga asosan Catalpa ovata G Don 1849- yil R.G. Zaboldin tomonidan keltirilgan. C.Japonica Dode tomonidan 1896-yil keltirilgan C.bungei CAM 1905-yil Xitoydan Anglyaga keltirilgan. C.fargesii Xitoydan Fransiyaga keltirilgan. C bignonioides Walt 1726-yil AQShdan Anglyaga keltirildi. C.Speciosa Ward 1880-yil C.hybrida Spath C.ovata x

C.speciosa gibridini 1891-yil Evropaga keltirildi. Hozirgi paytda C.bignonioides, C.speciosa va C.ovata turlari ko`p tarqalgan. Bu 3 tur Hindiston bog`larida (N.L.Bor 1953) uchrab turadi. 18 asrga kelib A.V. Gurskiy (1957) yozishicha C.bignoniodes 1737-yil Rossiyada iqlimlashtirilgan. C.Speciosa 1926-yil Kubaga keltirilgan. O`rta osiyoda 19-asrning 70-80-yy (Dobromislov) 1912-yil Dileviskiy 1912- yil) Catalpa kirib kelgan. N.I.Sherbakov (1932-y) ning yozishicha 1875-yil Zarafshon okrugi bo`ylab ommaviy ravishda aylant, gledichiya, dub, lipa catalpa kirib keldi. O.G.Ottendorf (1900-y) ning yozishicha 1885y.Margilonda urmon ho`jaligi ochilib, unda Adamovo derevo (Bignoniaceae) yetishtirildi. Keyin C.syringifolia Sims, C syringifolia var. aurea, C speciosa Ward, C.Kaempheri Sieb turlari Farg`ona vodiysi bo`ylab tarqalgan. 19 asrning 70-80 y Catalpa Toshkentga kelib qolgan. N.I.Sherbakov (1932) yozishicha 1923-yil O`rta Osiyoda o`rmon ho`jaligi bunyodga keldi. Bu payt O`rta Osiyoda Catalpa keng tarqaldi A.B.Gurskiy (1935) ning yozishicha C.speciosa 1930 yil. C. bignonioides 30-40 yillarda O`rta Osiyoning park va kuchalarida katta hajmda chopib tashlandi. O`rta Osiyoda C.bignonioides Chimkent, Olma. Otada ko`p uchraydi. Hozirgi vaqtda Sochi dendraysiydan (1951) Catalpa Speciosa Wardning urug`i keltirib ekildi. Koreyadan C. ovata keltirib ekildi. C. bugei turini iqlimlashtirish mumkin bo`lib kelmoqda. S. fargesii f. duclouxii turlarining Nikitskiy Botanika bog`idan olib kelib iqlimlashtirilmoqda. Lekin ushbu turlar bizni havo sharoitimizga aslo to`g`ri kelmaydi. Chunki Toshkentda qish qattiq bulganligi sababli ular muzlab sovuq tasirida nobud bulmoqda. C.speciosa navi Tojikiston Botanika bog’ida o`sadi. Shunga o`xshagan daraxtlar Dushanbeda, Varzob posyolkasiga usmoqda C.specisa Ward- Botanika bog`ida o`sadi. Yashash davomiyligi 12 yil. Bo`yi 14 metr. Diametri 1.3 metr. C. bignonigides Walt bignonis katolpasi – umri – 10 yil. Bo`yi 6 m. diametri 1.3 metr. C. ovata G Don - ovalsimon katalta Umri 12 yil, bo`yi 5-6 metr.

O`zbekistonda lola daraxti urug`ining sifati haqida. Shtonda N.I. 247- 252 bet. XIX asrning oxirida O`rta Osiyoning Samarqand, Toshkent Marg`ilon, shaharlarida yirik gulli dekorativ daraxtlar olib kelindi. Bu chiroyli gullovchi o`simlik tog` lolasi – ya’ni tyulpan deb ataldi. Magnoliaceae oilasiga mansub – Liriodendron tulipifera deb ataladi. 1948-yili Z.P.Bochansova invintarizatsie bilan shug`ullandi. Toshkent shahrida ushbu daraxtning 2 gruppadagi 5 ta daraxtni aniqladi. XX asrning oxirida Toshkent Botanika bog`i ushbu daraxtning 20 tasi yetishtirildi. Ular 51-56 yoshni tashkil etishgan. Ularning bo`yi 30 metrni diametri 33-35 santimetrni tashkil qiladi. Bundan tashqari mustaqillik maydonida, O`zbekiston tarix muzeyi yonida o`simliklarni ximiyaviy o`stirish instituti yonida ham o`stirildi va kuzatildi. 1948-yili Z.P. Bochansovaning yozishicha Toshkent bo`ylab to`plangan 2 pud urug`dan necha o`nlab tyulpan o`simligi rivojlantirildi. Ushbu o`simlikning bir necha turlarini chet ellardan bizning Respublikamizga olib keltirildi. Ammo ular iqlimga moslasha olmay nobud bo`lishdi. O`zbekiston Botanika bog`ida Quercus L navining iqlimlashtirilishi. A.A.Mavjudova 3-bet. (Dub chereshchatiy) Eman daraxtini ko`paytirish O`zbekistonda XIX asrning oxirlarida boshlandi. N.I.Sherbakov (1932) ning yozishicha 1870-yil Zarafshon vodiysida birinchi bo`lib ekish ishlari o`tkazildi. Eman daraxtini 1880-yil Amudaryoning tog`li qishloqlarida (Bag`rin, Omon quton, Og`alik) o`rmon madaniy ishlari olib borildi. 1872-yilda A.I. Korolkovning chet el safaridan keyingi yozmasida u O`rta Osiyoda Oq eman va yirik donali emanni iqlimlashtirish yaxshi samara berganligini aytadi.

1935-yil Gurskiy ham emanning moslashuvini bir necha marta ta’kidlab o`tgan. Bu haqida Bochansov, Butkov (1935), Drobov (1935), Rusanov (1939), Yurkivich (1951) voznesenskaya (1954) Besschetnov (1956) Fishkin (1957) Dosaxmetov (1967), Andreychenko (1978) va boshqalar ham bu haqida yozib o`tishgan va tekshiruvlar olib borishgan. Hozirgi paytda Beshkent shahrining parkida, K.Marks proletarskaya ko`chalarida, Pionerlar uyi yonida 1896-1890 yilda ekilgan eman daraxti bor. Q.Robug turi kuzatildi. Kashtansimon eman, toshsimon eman turlari haqidagi qo`lyozmalarni Samarqand shahrida kuzatuvlar olib borgan A.B.Gurskiy (1935) tomonidan ko`rsatib o`tilgan. 1951 yil M.S.Yurkiyevich Samarqandda gilossimon emandan tashqari Q.Pubescens, W. pedunuciflor va Q.Robur. War filicifolia. F.N.Rusanov (1966) Q.Robur. t. Fasitigiata (Lam). Kolonnasimon eman 1917 yil O`rta Osiyoda iqlimlashtirilgan. Bitta eman daraxtigina Beshkent shahrida Sovetskiy ko`chasida o`sib, rivoj topganligi yoziladi. I.M.Nabiyev va R.Y.Kazakbayeva 1975 qo`lyozmasi bo`yicha birinchi bo`lib XIX asrda Kashtansimon bargli eman daraxti Beshkent shahrida iqlimlashtirilgan. Lekin ko`p o`tmay (F.N.Rusanov) 1954 yil noyabrda bu daraxt nobud bo`lgan. 1930 yillarga kelib, (SAGU) Botanika bog`ida butasimon va daraxtlar, emanning turlari (1944) rejali ravishda ekib, iqlimlashtirish ishlari keskin olib borildi. Y.V.Menetskiy (1971) Emanning (Quercus) navini o`rganib chiqdi. U Q. longipes, Stev va Q. lrucifolia stev navlarini mustaqil turlar deb ta’kidladi. Yevropa Kavkaz turlari Quercus Robur – 1952 yil iqlimlashtirilgan gilossimon eman turi, 5 yillik nihollari bor. Toshkent shahar Pitomnikda (ko`kalamzorlashtirish xo`jalida) Q petrala Liebl – qoyasimon emani botanika bog`ida (1959) iqlimlashtirilgan Shimoliy Italiya, Modendan keltirilgan.

Q iberica stev ex M.B – Gruziya emani 1956 yil Botanika bog`iga keltirilgan. Tiflik botanika bog`idan olib kelingan. (F.N.Rasanov tomonidan) Q. pybescens willd – Momiqsimon emani. Botanika bog`iga bir necha marta ekilgan. Qrim Suxumidan keltirilgan. Q. hartwissiana stev – Gormvic emani Botanika bog`iga Gruziya botanika institutidan 1951 yil keltirilgan. Q. castaneifolia C.A. Uey – kashtan bargli eman daraxti (1951) Toshkent ko`chalarida o`sgan daraxtdan terishtirilgan. Q. macranthere Fisch et Mey. Yirik changlantiruvchi Dub daraxti Botanika bog`ida 1953 yil o`stirilgan. Armanistonda 1951 yil keltirilgan. Q. malrocarpa Mich X – yirik mevali dub daraxti. 1948 yil Botanika bog`ida yetishtirilgan. U Olma-otadan F.N.Rusanov tomonidan keltirilgan. Q. alba L – oq eman (dub) 1950 yil Niderlandiyaning Gronengen shahridan keltirilgan. Q. gambllii Nutt – Gambel dubi 1965 yil Frunze botanika bog`idan 4 ta nihol keltirib ekildi. Q. becolor Willd – dub 2 xil gulli bo`lib, 1965-yili ekilgan. 1961 yil Kanadadan keltirilgan. Sharqiy Osiyo turlari. Q. mongolica Fisch – mongoloya dubi F.N.Rusanov va A.Abdurahmonov 1955 yil Primorsk o`lkasidan 2 kg urug` 40 ta nihol olib kelib ekishgan. Bo`yi 35 sm. Q.dentata Thinb – tishsimon dub 1953 yili Kiyev botanika bog`idan F.N.Rusanov, A.Abdurahmonov 3 ta nihol olib kelishgan. 1955 yil Primarsk o`lkasidan dub nihollari keltirilgan. Q. Crispata Stev – Jingalaksimon dub 1960 yil A.Abdurahmonov Saxalinning Starodubsevo qishlog`idan kuz faslida olib kelgan. II BOB. O`ZBEKISTONGA O`SIMLIKLARNI REJALI INTRODUKSIYA QILISH.

a) 1875-1880 dan 1914 gacha b) 1914 dan 1935 gacha Janubiy О ‘zbekistonga rejali introduksiya bundan 130 yil il gari boshlangan. Bu yurtimizga 19 asrning 80- yillarida ruslarnining kelishi, 1914 yilda Qarshi va Termez shaharlariga temir y о ‘l tarmog‘ini о ‘tkazilishi bilan bog‘liq. Temir y о ‘llar atrofida ihota daraxtlari ekish, vokzallar yaqinida parklar yaratish maqsadida pitomniklar tashkil qilingan. Ularda asosan Rossiyaning janubida о ‘stirilayotgan daraxtlar urug‘lari ekilgan. Clematis L (Lamonos) turning O`zb.FA Bot. bog`ida infraduksiya qilinishi. E.S.Moiseeva 92 bet. Clematis turi Ranunculaceal oilasiga mansub. Uning 230 turi mavjud. (Rehred 1949) bo`lib, Madagaskar, Avstraliyada uchraydi. Botanika bog`ida Clematisning 32 turi bor. Lomanos Jakman sortining 4 turi mavjud. O`simliklarning ommaviy intraduksiya qilinishi boshqa bir qancha mamlakatlaridan O`rta Osiyoga 1885-yilda kirib kelgan. F.N.Rusanovning yozishicha (1939) Orientalis C. Vitayeva C, flamula turlari manzarali daraxt sifatida intraduksiya qilingan. Clematisning ko`p turlari Sharqiy Osiyo, Uzoq Sharq navli holatda Botanika bog`iga kirib kelgan. C.Bentham turiga kengroq ta’rif berilgan. et Hooker (1862-1867) H.Engler (1897) K.Prante (1894) De Candolli (824- 73) O.Nuntze (1885) SSSR florasida T. VII (1937) va daraxtlar hamda butasimonlar haqida. T-III (1954) N.I.Kuznetsov (1914) Clematus L navining 170 xil turini 5 seksiyaga (H.Rehder 1949) bo`lib chiqqan. 230 turini 4 seksiyaga bo`lib chiqqan. Viorna, Atragene, Flammulla Viticella. Hibiscus Syriacus L ning Qarshi sharoitiga introduksiya sharoitiga doir. Rahimov A.L. Yoziyev L.H. QDU

Seriya, Gibuskusi (Hibiscus syriacus L.) gulhayridoshlar (Malvaceae Juss) oilasiga mansub tabiiy holda Xitoy, Hindiston va Kichik Osiyoda tarqalgan. Ayni paytda ushbu tur Afrika va Amerika qit’asida ko`plab o`stiriladi. Gavaya orollarida Gibiskus milliy o`simlik hisoblanib, bu yerda uni “Go`zal ayollar guli” deyishadi. Misrda Gibiskus “Seriya atirguli” nomi bilan mashhur bo`lib, tabobatda ham keng qo`llaniladi. Malayziyada ham milliy gul sifatida qadrlanadi. Yaponiya, Xitoy, Moldaviya, Belarusiya va Ukrainaning Janubida, Qrim va Kavkazda, Qoradengiz bo`yi – Batumin, Suxumi, Gagra shaharlarida va O`rta Osiyoda madaniylashtirilgan. Hibiscus L turkumining 250 dan ortiq turi ularning aksariyati madaniylashtirilgan. Hibiscus syriacus L. 1950 yilda Osiyodan Yevropa mamlakatlariga keltirilgan. MDH hududining barcha joylarida ekiladi. Janubiy O`zbekistonda dastlab 1930 yillardan Denov dendraysida introduksiyalashtirilgan. Qashqadaryoga 1980 yillarda Qarshi cho`lini o`zlashtirish davrida keltirilgan. Ayni paytda Janubiy O`zbekistonning iqlim zonalari quruq subtropik, cho`l, dasht, tog`oldi rayonlarida o`stiriladi. Uni Sherobod, Denov, Qarshi, Kitob, Shahrisabz va boshqa ko`plab shahar va tuman markazlarida o`stirilmoqda. Toshkentda professor O`.Pratov tomonidan uning 8 ta, jumladan oq rangda gullaydigan hillari o`stirilmoqda. Lagestremia – indiyskiyning (Lagestraemia indica L) Qashqadaryo vohasi sharoitida rivojlanishi. Sharopova M.L. QDU 239-243 b. Hind Lagestremiasi (Lagestraemia indica L) naykosadoshlar (Lythraeceae Lindl L) oilasiga mansub tur. Hind lagestremiasi tabiiy holda Markaziy va Janubiy-sharqiy Xitoyda, shuningdek Janubiy Koreada Flippin va Janubi Sharqiy Osiyodagi bir qator orollarda o`sadi. Internet ma’lumotlariga ko`ra Hind lagestreamiasi hozirda janubiy va shimoliy Amerika, Avstraliya va Osiyo qit’asining juda ko`p mamlakatlarida madaniy holda keng tarqalgan.

Lagestremiani manzarali o`simlik sifatida istiroxat va milliy bog`larda ko`plab o`stiriladi. Yevropada 1747 yilda Hindistondan keltirilgan (shu sababli unga K.Linney hind lagestremiasi deb nom bergan) va bu yerdan dunyoning ko`plab mamlakatlariga tarqatilgan. Yaltadagi Nikita Botanika bog`iga 1816 yildan o`stiriladi. O`rta Ositoda dastlab 1929 yilda Ashhabodga Qrimdan ko`chat holida keltirilgan. Turkmaniston Botanika bog`iga 1937-yilda Ashxobod o`rmonchilik xo`jaligidan keltirib ekilgan. Dushanbe Botanika bog`ida 1951 yildan o`stiriladi. O`zbekistonga 1928-1935 yillarda introduksiya qilingan. Uni Ashxobod, Buxoro, Denov, Vaxsh, Toshkent stansiyalarida sinab ko`rishgan. 1936 yil Toshkent Botanika bog`ida ekilgan, lekin 1968-1969 yillardagi qattiq qishda ular muzlab, nobud bo`lgan. Toshkentga keng tarqalmagan. Professor O`.Pratov tomonidna qalamchasi ko`paytirilib, ”Botanika” IICHM bosh binosi yonida va Xumsonda o`stirilmoqda. Janubiy O`zbekistonda Xind lagestremiasi dastlab 1935 yilda iqlimlashtirilgan (Kulkov 1965). Hozirda Denov va Bandixon dendiraysi va Termiz shahrida o`sadi. Qarshi shahriga 1975-yilda Yaponiyadan ko`chat holida keltirilib, viloyat hokimligi binosining kirish joyida ekilgan. Bugungi kunda Qashqa vohasida lagestramianing 230 turi mavjud va iqlimlashtirilgan. Uning Gagestremia indica L. turi ham bor. Qarshi iqlim sharoitda Lag.indica.L. birinchi bora 1994-yili Denov dendroparkidan urug` sifatida keltirilib, introduksiya qilingan.

III BOB. O`ZBEKISTONGA O`SIMLIKLARNI YALPI INTRODUKSIYA QILISH a) 1935 dan 1947 yil b) 1971 dan 1980 yil Dara xt va butalarni yalpi introduksiyasi 1928-yilda ochilgan. Butun ittifoq quruq suptropiklar institutining Denov stansiyasini, shuningdek, 1971-yilda O`zFA Botanika bog`i bilan R.R.Shreder nomidagi bog`dorchilik, uzumchilik va vinochilik ITI ning Bandixon tajriba stansiyasini tashkil etilishi bilan bog`liq. Bu ikkala tajriba stansiyalarida asosan subtropik iqlimga mansub mingdan ortiq turlar intraduksiya qilingan. Ayni paytda shulardan 224 taksonga mansub o`simliklar muvaffaqiyatli o`smoqda. Introdusentlarni geografik kelib chiqishi bo`yicha tahlil qilinganda ularning 8 ta floristic olbastga, jumladan 19 tur o`simliklar O`rtayer dengizi floristic oblastiga mansub ekanligi aniqlandi. Taniqli botanik Alfons de Kandol (1855) О ‘rtayer dengizi floristik oblastiga Ispaniyadan Siriyagacha va Marokkadan Qora dengizgacha b о ‘lgan hududni kiritadi. Engler (1888) va uni izdoshlari esa uni sharqka tomon ancha kengaytirib, Afg‘oniston va Belujistongacha b о ‘lgan hududlarni ushbu floristik oblastga kiritadilar. V.V.Alexin (1944) unga Kavkazni katta qismini, YE.V.Vulf esa Kavkaz va Kichik Osiyoni hammasini, hatto Eron va О ‘rta Osiyoni kiritgan. Biz uz tadqiqotlarimizda О ‘rtayer dengizi floristik oblasti hududini aniqlashda akademik A.L.Taxtadjyan, (1978) klassifikatsiyasidan, ya’ni eng s о ‘nggi va umume’tirof etilgan klassifikatsiyasidan foydalandik. Unga k о ‘ra О ‘rtayer dengizi floristik oblastiga Pirenei orollarining katta kismi, Fransiyaning dengiz atroflari, Apenin va Bolkon yarimorollari, О ‘rtayer dengizi orollari, Marokko, Aljirning shimoli, Tunis, Palestin va Livanning katta kismi, g‘arbiy Siriya va g‘arbiy Anatoliyalar kiradi. Qarshi sharoitida xrizantemaning biologik xususiyatlariga doir. Ahatova X. QDU 43-46 bet. Xrizantema o`z tarixini eng qadimgi gullaridan biri hisoblanib, bundan 3000 yil avval sharqda- Xitoyda ekib o`stirilgan. Xrizantemaning ikkinchi vatani

hisoblangan Yaponiyada ham uning bir necha yangi navlari yaratilgan. Bu gul 1689 yilda Yevropa mamlakatlarida olib kelib o`stirilgan. 1935-yilda mamlakatimizga Koreyadan 35 ta yangi, Fransiyadan eng yaxshi navlari keltirilib, o`lkamizga intraduksiya qilinganligi ma’lum. Xrizantema gulining Qarshi sharoitida 4 navini o`stirib, kuzatishlar olib borildi. 1. Nikola Mas – poyasi to`g`ri, jigar rang. 2. Xoek Bronza – poyasi och yashil rang. 3. Madam Luiza Berton – poyasi tik jigar rang. O`zbekiston janubiga Laurus Nobilis L ni introduksiya qilish istiqbollari. Bobonazarova S.R., Yoziyev L.X. Termiz DU QDU 50-52 bet. Lavrdoshlar oilasiga mansub Laurus Nobilis L. tabiiy holda O`rta yer dengizi atrofida o`sadi. Uni intraduksiya qilish juda qadim zamonlardan boshlangan. O`rta yer dengizi atrofida yashaydigan chaqmoqdan saqlanish uchun shu daraxtni tagida panoh topishgan va uni iloxiy daraxt sifatida qadrlashgan. Lavr lot. “Faxr”, “Maqtov” ma’nosini bildirib, “Laureat” so`zining o`zagi hisoblanadi. Italiyada qadimdan hozirgacha o`z qahramonlariga “Lavrli gulchambar” taqishadi. L.Nobilis madaniy holda tropik va suptropik iqlimga mansub o`lkalarda, xususan Qrim va Kavkazda Yevropaning janubidagi mamlakatlarda va Shimoliy Amerikada keng tarqalgan, O`rta Osiyoga dastlab 1936 yilda Tojikistonning Vaxsh tajriba stansiyasiga keltirilib, introduksiya qilingan. Denovga ushbu tur 1954 yilda Qrimdan keltirilgan. Ular muttasil sovuqdan zararlanganligi sababli saqlanib qolmagan. Surxondaryodagi eng keksa daraxt hozir 40 yoshda. Introduksiya sharoitida Amorpha fruticosa L. (Fabaseal)ning antogenez davrida novdalar tizimining shakllanishi. Jabborova M.A. O`zRFA “Botanika” ilmiy ishlab-chiqarish markazi. 67-72 bet.

Amorpha L turlari AQShda 1724 yildan boshlab madaniylashtirilgan. 1749 yilda esa turkumning 8 ta turi sobiq Ittifoq davrlarida O`zRFA “Botanika” bog`ida IICHM ning F.N.Rusanov nomidagi Botanika bog`i sharoitida olib borildi. Rosmarinus officinalis L.ni Qarshi vohasi sharoitiga introduksiya qilish istiqbollari. Nasriddinova M.R., Yoziyev L.X. QDU 152-154 bet. Rosmarinus officinalis L. – dorivor rozmarin labguldoshlar – (Lamiaceae) oilasiga mansub, ko`p yillik dorivor o`simlik. Yevropaning Italiya, Fransiya, Ispaniya, Avstraliya mamlakatlarida Shimoliy Amerikada, shuningdek, Qrim va Kavkazda keng tarqalgan. Rosmarinus officinalis L. O`rta Osiyo Respublikalariga 30 yillarda keltirilgan va dastlabki tadqiqotlar olib borilgan. S.N.Kudryashov bu o`simlikni ushbu sharoitda introduksiya qilish keng istiqbolga ega deb yozadi. Keyingi yillarda bu o`simlik O`zFA Botanika bog`ida introduksiya qilingan. Qarshiga ega Toshkentda introduksiya qilingan o`simliklardan olingan qalamchalar 2009-yil aprel oyida olib kelib o`stirildi. Dorivor o`simliklar introduksiyasi va uning istiqbollari. To`xtayev B.Y., O`zR FA “Botanika” ilmiy ishlab chiqarish markazi. O`zbekistonda o`zga o`lkalar florasiga mansub bo`lgan dorivor o`simliklarni mahalliy sharoitga introduksiya qilish va ko`paytirish sohasida ilmiy tadqiqotlarni olib boorish bir asrdan ziyod tarixga ega. Dastlab O`rta Osiyo davlat universitetining (hozirgi O`zbekiston Milliy universiteti) Botanika bog`i olimlari tomonidan mahalliy va chet el florasiga mansub dorivor o`simliklar introduksiya sharoitiga o`stiriladi. Dorivor va efir – moyli o`simliklarning 23 turi geografik jihatdan ekib sinashdan o`tkazildi. Bu ilmiy ishlar O`rta Osiyo davlat universitetining Botanika bog`ida Toshkent atrofida Bo`z bozorida, Janubiy G`arbiy Tean-Shan tog` oldi adirliklarida, Xo`jandda va Chimyon tog`larida olib borildi.

S.N.Kudriyashov (1937) “Efer moyli o`simliklar va ularning O`rta Osiyoda o`stirilishi” monografik asarda 24 tur efir moyli o`simliklarning geografik jihatga infraduksion tajribalarining natijalarini bayon qialdi va ularning introduksion chidamliligi to`g`risida axborot berdi. Keyinchalik O`zbekistonda dorivor o`simliklarning introduksiyasi va ularning iqlimlashtirilishi boyicha kompleks ravishda ilmiy tadqiqotlar O’zRFA “Botanika” IICHM akademik F.N.Rusanov nomidagi Botanika bog`iga amalga oshirildi. A.A.Abdurahmonov va S.P.Valixo`jayeva (1980)Sharqiy Osiyo Floristik oblastiga mansub o`simligining introduksiyasini o`rgandilar. Bu tadqiqotdan so`ng 500 dan ortiq dorivor o`simliklar turlaridan iborat kolleksiya Toshkent sharoitida tashkil qilindi. Jumladan Y.M.Murdaxayev 1965-1990 tomonidna Nymphalaceae Dc, Nymphalaceae Salisb oilasiga mansub Trapa L., Menthalea L. turkumiga va Brasenia Schreberi J.F.Gmel, Sophora Japonica L, Orthosiphon Stamineus Benth, solanum Saciniatum Ait, carthamoides (willd) Mizgir. Aerva, Lanata (L) Juss. B.S.Safarov 1982-1988 o`zining ilmiy ishlarida Janubiy, G`arbiy Tyan-Shan O`rta tog` qismlarida uchraydigan bir necha dorivor daraxt va buta o`simliklarining introduksiyasi bilan shug`ullandi. N.A.Toshmatova va G.E.Girshevichlar (1975-1986) Hyssopus L., Lavandula L. Introduksiyasi va X.T.Tursunovlar (1987-1989) esa Sophora korokovii Koehne. Turlarning introduksiya sharoitida o`sish va rivojlanishidagi o`zgarish jarayonlarini ilmiy jihatdan qayd etdilar. Shuningdek, B.Yo.To`xtayev (1991- 2006) tomonidan 111 tur dorivor o`simliklar o`rtacha (Buxoro vohasi) va kuchli (Mirzacho`l) sho`rlangan turlaridan introduksiya qilindi. Introduksiya qilingan dorivor o`simliklarning 68 turi urug` unuvchanligi va ko`chat ko`karuvchanligi kuzatilib, ularning 47 turi sho`rlangan tuproqlarda o`sishi va rivojlanishi qayd etildi. Shundan 18 turning o`rtacha sho`rligi va 11 turning kuchli sho`r tuproqlarda chidamli dorivor introdusent o`simliklar sifatida tanlandi. Hozirgi kunda O`zRFA “Botanika” IICHM ning akademik F.N.Rusanov nomidagi Botanika bog`i “Dorivor o`simliklar introduksiyasi” laboratoriyasining 300 turga yaqin dorivor o`simliklarni mujasssamlashtirgan tajriba maydoni mavjud.

Buxoro shahridagi manzarali daraxt va butalarning introduksiyasiga doir. Fayziyev A., Esanov X., Fayziyeva F. Buxoro DU Buxoroning Eski shahar deb nomlanuvchi qismidagi ko`chalar va tarixiy obidalar atrofida manzarali daraxtlar juda kam bo`lgan. Nina bargli daraxtlarni bundan 50-60 yillar oldin shahar hududidan nihoyatda kam holda yakka-yakka holda uchrar edi. Masalan, Qarag`ay toifa o`simliklardan Buxoro Amiri Amir Olimxon yozgi dam oladigan maskani bo`lgan. “Setorai mohi hossa” tarixiy muzeyi oldidagi bog`da 100 yoshdan oshgan sarvdoshlar oilasiga mansub sarv (biota orientalis L. Endl) daraxtlari o`smoqda. Ushbu oila vakillaridan Virgin archasi (Junipiyis virgiana L) arizon kiparis (Expresses arisonica) keltirib, ko`paytirildi. 2010-yilda G`arb tuyasi (Thuja occidentalis L) keltirib o`stirilmoqda. Ayniqsa Sarv va Virgin archasi Buxoroning iqlimi va sho`rlangan tuprog`i sharoitiga yaxshi moslashib, ularning 40 yoshdan oshgan daraxti o`stirilmoqda. T.I.Slavkin O`zbekiston FA Botanika bog`ida Deutzia turning iqlimlashtirilishi. 1967-yil S.Maksimovich Deutzianing 9 turini ishlab chiqdi. T.Makinova K.Nemoto 1931 yil Yaponiya uchun Deutzianing 18 turini Iohur (1965) esa 5 turini ko`rsatib berdi. Deutzianing boshqa turlari hozirgacha aniqlanmagan va o`rganilmagan. Ayrim avtorlar 80-100 turlari borligini Rehder 1949, Sokolova 1954 yil, T.I.Zaikonnikova 1966-yil 50 xil turini aniqlashgan. Bizning kolleksiyamizda Deutzia navining 14 turini va 3 ta bigriti mavjud. Botanika bog`ida 1949-yil iqlimlashtirildi. 1904-yil S.K.Schneider Deutzia navini 2 turini qayta ishlagan. 1. Eu deutzia va 2. Neodeutziya

N.Engler Mesodeutzia turini aniqlab, qo`shimcha qildi. S.K.Schneider bu navning ikki yangi turini: Sharqiy Osiyo D.Taiwanesis va Meksika D. Pringlei turlarini aniqladi. A.Rehder (1911-1912) Arnol Arbaretumning Fransiya muzeyidagi gerbariylar kolleksiyasiga asoslanib Italiyalik missionerlarni to`plamlari, E.Vilsonning to`plamlariga asoslanib 50 xil turini ishlab chiqdi. 1921 yil T.Nakau Deutzianing 3 ta turini aniqlagan. Rehder 1927 yozishiga A.Engler Deutzianing yovvoyi turlaridan tashqari gebrid turlarini ko`rsatib o`tgan. Ingliz botanigi A.Shaw (1934a-1934b) Mezodeutzia seksiyasini 4 ta yangi turini o`rganib chiqqan. 1. Parofitlarning Climacoptera Botsch 2 turi bo`yicha morfogenizining introduksiyasi Duschonova G.M. 92-93 bet. I.V.Belilov galofitlarni O`zbekiston Botanika bog`ida o`stirdi. Shundan: Climacopterining 4 turi C.lanata navini, C.turkomanica – tabiiy usulda (Mirzacho`lda yetishtirgan) 2009-yil 4-dekabr Botanika bog`i teritoriyasida Mirzacho`ldan keltirilgan Climacoptera urug`lari ekildi. 2009-yil 17-noyabrda ular galofitum darajasida yetishtirildi. 2. Cedrus Link (cedr)ning O`zbekistonda iqlimlashtirilishi. 96-100 bet. N.P.St. Botanika ANRUz Cedrus turi O`rta yer dengizi mamlakatlari Shimoliy Afrika, Marokko, Aljir, C.atlantika, Manetti (k.atlassiskiy) Old Osiyo mamlakatlarida, Turkiya tog`larida Anvan, Suriyada – C.libani Laws (K.Livanskiy) Kiprda – C.brevifolia Henry (Kiprskiy) turlari aniqlangan. C.Deodora (K gimaloyskiy) turi Afg`oniston tog`larida, Pokistonda, Shimoliy Hindistonda uchraydi. O`zbekiston Botanika bog`lida 1953-1958 yilda Tbilisdan, Sochi, Germaniya, Portugaliya, Nikitskiy bog`idan keltirilgan urug`lar ekib sinab ko`rilgan.

Denovda Ximolay kedri saqlanib qolgan. U 1967-yil intraduksiya qilingan. U 1958-2011 yilgacha yaxshi o`sishi kuzatilgan. Sabzavotli soyaning O`zbekistonda foydalanilishi va ahamiyati. 121-125 bet. Kim V.V. Sabzavotli soya o`simligi O`zbekistonda 2005 yilda introduksiya qilindi. Birinchi marta uni O`zbekiston o`simliklarni o`rganish ITI da o`rganildi. 2008 soya o`simligi universal tarzda ekila boshlangan. Soyani tajribada 2008-2010 yilda O`z NII OBKIK o`tkazdi. Oblepixa – o`simligining bioekologik mohiyati. (Hippopsae rhamnoides L) ni Orol bo`yi janubiy sho`rtanglik yerlarda sinalishi. 158-160 bet. Otenov T.O. Goroxovatskiy N.A. Ospanov T.O. Qoraqalpog`iston botanika bog`i FA da Oblepixa Hippopsiae L. 3 xil navi, 45 turi mavjud. U daraxt va butasimon holatda uchraydi. Uning barglari kumushsimon, patsimon, yulduzchali bargchalar bilan qoplangan. U asosan Sibr, Oltoy, Oengar-Sayan, Dauriyada uchraydi. Yovvoyi holatda sharqiy-g`arbiy Kavkazda, G`arbiy yevropada, Baltika dengizi bo`ylaridan toke Qoradengizgacha uchrab turadi. U janubiy skandinariyadan toke Atlantikaning qirg`oqlarigacha, kichik Osiyo, Eron, Ximolay, Shimoliy G`arbiy Xitoy, Mangoliyada uchraydi. 1963-yili Oblepixa Botanika bog`ida iqlimlashtirilgan. U butasimon yoki kichikroq daraxt sifatida o`tkir yashil shoxchali bo`yi 3-4,5 metr holatida uchraydi. Laurocerasus Roem – mangu yashil turi haqida ma’lumot. Xolmurodova A.I. Botanika sad.im. Rusanova 230-232 Laurocerasus Roem – Rasaceae Juss oilasiga kiradi. Uning 25 turi aniqlangan. U Osiyo, O`rta yer dengizida, Shimoliy Amerika, Antel orollarida uchraydi.

O`zbekiston botanika bog`ida uning 2 xil turi iqlimlashtirilgan. 1984 yil Lofficinalis 1. angiestifolie, keyin 1987 yil L.officinalis va h.Carolinina turlari iqlimlashtirilgan. Botanika bog`ida 2 tur introduksiyaning nomlanishi Laurocerasus, officinalis Roem, h officinalis f, angustifalia (Nechols) 1) L ofticinalis - mangu yashil daraxt yoki butasimon. Latviyadan keltirilgan. Botanika bog`ida urug`dan keltirib ekilgan. 2) L ofticinalis f. Angeestifolia (Nichols) yaltadan urug` holida keltirib ekilgan. 3) L caroliniana. Roem. Botanika bog`i Ruminiyadan butasimon holatida keltirib ekilgan. O`zbekiston Botanika bog`ida Avramova daraxtining indraduksiya qilinishi. Xolmurzaiyeva D.D. 233-235 betlar. Vetex agnus castus 1570 yili Qrimning janubiy qirg`oqlaridan keltirilgan. U yaltadan to Sevastopolgacha undan Qoradengiz va Kavkaz qirg`oqlarigacha cho`zilib o`sgan. Ukraina janubidan Ozarbayjan, keyin F.Rusanov nomli O`zbekiston Botanika bog`ida vetex agnus castus 1952-yil intraduksiya qilingan. Vetexning 60 xil turi mavjud. Ular tropik ba subtropik iqlim sharoitida yashaydi. Suaeda apcuata Bunae gulining Toshkent shahridagi biologik jihatlari va uni intraduksiya qilinishi. Matyunina T.E. Yusupova D.M. 130-34 betlar. Suaeda gul turi asosan nam va quruq sho`rtang yerlarida o`sadi. Suaeda gulining 25 turini M.N.Lomonosov novosibirsk shahrida intraduksiya qilinganini o`rganib chiqqan.

V.Belolikov Botanika bog`ida suaeda, S arcuata turi bilan birga o`sganda u mahalliy o`t-o`lanlar bilan raqobatda bo`lib rivojlanmay, nobud bo`ladi. Yomg`ir, qor, yog`ingarchilikka moslashmadi. S arcuata gullash davri ancha uzun. 2010 yil 15 mayda Qizilqumda gulladi. Toshkent Botanika bog`ida esa iyulning oxirida gullab, to noyabrning oxirigacha davom etdi. Intraduksiya paytida uning gullash davri ancha uzoq davom etdi. Yaxshi urug` hosil qildi. U sentabr, noyabr oyida pishib yetildi. O`zb.Botanika bog`ida Hamamelis L va Parrotia persica C.A. turlarining introduksiya qilinishi V.Maksimova 64 bet. Parrotia (P pristina. P fagifolia Yevropa miotsenosida o`sishi aniqlangan 1959-yil M.A.Ilvinskaya 25 punktini aniqlagan. Ular Venada, Uzgorod, Armovir (Sarmat) da parrotia persicaning boshqa turlarini topgan. (Prilipko 1963 y). I.A.Ilnskaya (1959) Parrotia turini Yevropada paydo bo`lganini isbotlagan. Himolayning g`arbiy qismida ham aniqlangan. Shimoliy Amerikada ham uchraydi. 1830-yil Pe.Candolle uni istak daraxti deb atagan. Olea europaea, ya’ni zaytun subtropik iqlimga mansub barcha mamlakatlarda ekib о ‘stiriladi. Bu haqiqiy subtropik о ‘simlik b о ‘lib, tropik zonalarda meva hosil qilmaydi, m о ‘tadil iqlimli о ‘lkalarda hatto gullamaydi xam. О ‘rta Osiyoga dastlab 1938 yilda keltirilib Kizil-Atrekda introduksiya kilingan. Denovga esa 1967 yilda introduksiya kilingan. Ayni paytda ushbu dendrariyda 20 ta о ‘simlik usadi. Bu yerda gullaydi va sifatli urug‘ hosil qiladi. Dendrariy xodimlarining fikriga Karaganda bir necha yilda bir marta urug‘ hosil qiladi. Ushbu turni Qarshiga iqlimlashtirish ijobiy natijalar bermadi. Adabiyotlarda keltirilishicha zaytun sovukka ancha bardoshli. Bizning о ‘lkamizda uning bemalol о ‘sishini sovuk emas, balki edafik omil cheklaydi. Chunki zaytun kislotali tuprok muhitini yaxshi k о ‘radi.

1937 yilda introduksiya kilingan Atlas kedri yashab kolmagan. U kaytadan 1967 yilda introduksiya kilingan. Bizning sharoitimizda u tez usadi, 40 yoshli daraxtlarning b о ‘yi 17-20 m ga yetgan. Shunday b о ‘lishiga qaramasdan ushbu tur Janubiy О ‘zbekistonda keng tarqalmadi, aftidan u tuproq va havo namligining yetarli emasligidan qiynaladi. Uchlamchi davrdan qolgan О ‘rtayer dengizi florasining relikti hisoblangan Probkali dub (Quercus suber) Bandixon dendrariysida 1976 yilda introduksiya qilingan. 30 yoshda uning b о ‘yi 10 m ga, tanasining diametri 24 sm ga yetgan. Bizning sharoitimizda dastlab 20 yoshida gullashni boshlagan. Muttasil gul va urug hosil kilmaydi. Janubiy О ‘zbekistonda keng tarqalmadi, u havo namligining yetishmasligidan kiynaladi. Sug‘oriladigan joylarda о ‘stirish mumkin. Sarvi daraxti (Cupressus sempervirens) subtropik iqlimga mansub о ‘lkalarda juda qadimdan о ‘stiriladi. Qrimga uni Aleksandr Makedonskiy davrida keltirilgan. Keyinchalik ular kirilib ketgan va 17 asrda u kaytadan introduksiya qilingan. Avg‘oniston, Eronda, shuningdek, Ashgabad va Dushanbeda k о ‘plab о ‘stiriladi. Denov dendrariysiga sarvi 1946 yilda keltirilgan. Ayni paytda Surxondaryo viloyatida keng tarqalgan. Bu yerda juda yaxshi usadi va rivojlanadi. Denovda о ‘sayotgan 60 yoshli daraxtlarning b о ‘yi 34 m ga, tanasining diametri 50 sm ga yetgan. Ayniksa yoshlik davrida tez usadi, 8 yoshli daraxtlarning b о ‘yi 7,2 m ga yetadi. 5 yoshidan boshlab yiliga 1m dan ortik usadi. Har yili meva va yuqori sifatli urug hosil kiladi. Uruglarining unuvchanligi 80-90% ni tashkil kiladi. Qarshi shahrida keyingi yillarda keng tarqala boshladi. 2004-2005 yillarning kishida harorat -18°S tushganda yosh novdalari sovuqdan zararlandi. Shunisi e’tiborliki mahalliy sharoitda hosil b о ‘lgan uruglardan о ‘stirilgan daraxtlar sovuqdan juda kam zararlandi. 2007-2008 yillarning kishida Qarshida harorat - 30°S gacha pasaydi. Shaharda о ‘sib turgan barcha daraxtlarni sovuq urib ketdi. Qar qatlami qalin b о ‘lgan joylarda daraxtlar tanasining pastki kismidagi kurtaklar omon qolganligi sababli sovuqdan zararlangan ayrim daraxtlar qayta k о ‘karib chiqdi.

Lavr (Laurus nobilis) daraxti Janubiy О ‘zbekistonga 1954 yilda keltirilgan. Lekin ayni paytda eng keksa daraxtlar 40 yoshga kirgan, chunki dastlabki о ‘simliklar Qrim va Kavkazdan keltirilgan urug‘lardan yetishtirilgan b о ‘lib, ular qish sovuq kelgan yillari muttasil sovuqdan zararlanishgan. SH.Mametzyanovning ma’lumotlariga qaraganda Lavr daraxtining 3-avlodi mahalliy sharoitdagi issik- sovuqqa t о ‘la bardosh bera olgan. Denov dendrariysida lavrdan katta alleya va bargini t о ‘plash maqsadida plantatsiya tashkil etilgan. Bu yerda u har yili meva va urug‘ beradi. Urug‘ining unuvchanligi 90-100%. Denovdan keltirilgan urug‘lardan Qarshida bir nechta daraxt о ‘stirilgan. 2007-2008 yilning qishida barcha daraxtlarni sovuq urib ketdi. Bahorda esa ular ildiz b о ‘g‘zidan kaytadan k о ‘karib chiqdi. Bizning sharoitimizda bulardan tashqari anjir, Kavkaz xurmasi, Olmoniya mespelesi, jiydabargli nok, murch daraxti, skumpiya, kizil pirakanta, jiydabarg yasen singari О ‘rtayer dengizi florasidan kelib chiqqan turlar xam juda yaxshi usadi, t о ‘q urug‘ hosil qiladi, issik sovukka bar doshli. Shu sababli biz ularni Janubiy Uzbeki ston sharoiti chun istiqbolli turlar qatoriga q о ‘shamiz va amaliyotga olib chiqishni tavsiya etamo. Shu floristik oblastdan Probkali eman va Yevropa bagryanigi bizning sharoitimizda yaxshi о ‘smaganligi, issik va sovuqdan qiynalishi, meva va urug‘ hosil qilmasligini e’tiborga olib biz ularni istiqbolsiz turlarga kiritamiz. Shunday qilib, О ‘rtayer dengizi floristik oblastidan keltirilib introduksiya kilingan turlarning aksariyati ekologik jihatdan gemikserofit, termofil guruhlarga mansub. Shu sababli bizning sharoitimizda ular bemalol о ‘sib rivojlanadilar va kimmatli x о ‘jalik ahamiyatiga ega. Ulardan k о ‘kalamzorlashtirishda, о ‘rmon x о ‘jaligida, xalk x о ‘jaligining boshqa sohalarida keng foydalanish mumkin. О ‘rtayer dengizi floristik oblastining introduksion imkoniyati hali yetarlicha foydalanilgani y о ‘q va bu viloyat, ayniqsa uning Sharqiy О ‘rtayer dengizi va Qrim-Yangi Rossiya provitsiyalari Janubiy О ‘zbekistonda daraxt va butalarni introduksiya qilish uchun asosiy manbalardan biri hisoblanadi.

ADABIYOTLAR 1. Yoziyev L.X. Opit introduksii drevesnix rasteniy v Yujniy Uzbekistan. Tashkent: Fan, 2001. 210s. 2. Taxtadjyan A.L. Floristicheskiye oblasti Zemli. L.: Nauka, 1978. 248s.

O'xshashlar

“Tabiatshunoslik darslarida “O`lkamizda kuz” mavzusini pedagogik texnologiyalar asosida o`rganish”

Anor va anjirning zamburug` kasalliklari va unga qarshi kurash choralari

Behi va nokning kasalliklari va unga qarshi kurash choralari

“Ra`noguldoshlar oilasi vakillaridan Olma turlarining zamburug` kasalliklari”

“Ayrim mevali daraxtlarning zamburug` kasalliklari va ularga qarshi kurash choralari (G`uzor tumani misolida)”