“Ayrim mevali daraxtlarning zamburug` kasalliklari va ularga qarshi kurash choralari (G`uzor tumani misolida)”

Yuklangan vaqt:

24.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

353.5 KB

Ko'chirib olish

“Ayrim mevali daraxtlarning zamburug` kasalliklari va ularga qarshi kurash choralari (G`uzor tumani misolida ) ” Qarshi-2011

Mavzu: Ayrim mevali daraxtlarning zamburug` kasalliklari va ularga qarshi kurash choralari (G`uzor tumani misolida) Kirish. I Bob. Adabiyot sharxi. II. Bob. O`simlik kasalliklari to`g`risida umumiy tavsif II . 1 . Tadqiqotning manbalari va uslublari . II . 2. Olib borilgan tajribalarning natijalari. III. Bob. Ayrim mevali daraxtlarning zamburug` kasalliklari va ularga qarshi kurash choralari (G`uzor tumani misolida) I II.1. Mevali daraxtlarda eng ko`p uchraydigan zamburug` kasalliklari. I II.2. Mevali daraxtining zamburug` kasalliklariga qarshi ko`rash choralari Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar. Ilova 2

Kirish Dehqonchilik va ziroat ulug` va fazilatli amaldir. Ona diyorimizning bepoyon hududlarida, ayniqsa, qishloq mintaqalarida yashovchi har bir insonga moddiy farovonlikning asoslaridan biri, bu- dehqonchilik ekani yaxshi ma`lum. Qishloq ahli o`zining fidokorona mehnati bilan Vatanimiz boyligiga boylik qo`shish, xalqimiz hayoti uchun zarur bo`lgan barcha qishloq xo`jaligi va chorvachilik mahsulotlarini ko`plab yetkazib, bozorlarimizni to`kin-sochin qilish, yurtimizda farovonlikni oshirishga beqiyos hissa qo`shib kelmoqda. Xaqiqatdan ham, xalqimizning rizqu, ro`zi, nasibasi, avvalo, dasturxonlarimiz to`kinligi, xonadonlarimizning fayzu tarovati, to`yu tomoshalar-barcha-barchasi dalalarimizda zahmatkash dehqonlarimizning fidokorona mehnatiga, ular yetishtiradigan hosilning mo`lligi va salmog`iga bog`liq. Dehqonchilik hayot tayanchi va ustunidir. Shuning uchun ham ota- bobolarimiz, ulug` allomalarimiz dehqonchilik qilib, so`lim bog`u rog`lar yaratib, yurtimizni obod, xalqimizni farovon etishga da`vat qilganlar. Birgina misol –Sohibquron Amir Temur bobomiz ana shunday an`analarimizga amal qilib, o`z poytaxti azim Samarqand hududida Bog`ishamol, Bog`imaydon, Bog`i baland kabi ko`plab bog`lar barpo etganlar, farzandlarini ham shunday ezgu ishlarga chaqirganlar. Mustaqillik yillarida Prezidentimiz rahnomaligida dehqon va fermerlarimiz faoliyatiga katta e`tibor berilib, qishloq xo`jaligi uchun barcha shart-sharoit yaratilmoqda. Mamlakatimiz iqtisodiyotida bugungi kunda erishilayotgan katta yutuqlarda bunday e`tiborning ahamiyati beqiyos bo`lmoqda. alloh taolo dehqonchilik orqali yetishtiriladigan hosil va mevalarni insonlarga rizq qilib bergan ekan, inson o`z rizqiga befarq munosabatda bo`lishi mumkin emas.Albatta, dehqonchilik sohasida olinadigan hosil yoki rizq-ro`z insonning mehnati, uning omilkorlik fazilatlariga har tomonlama bog`liq. Shuning suchun ham har bir musulmon kishi dunyo obodligini oxirat obodligi bilan uzviy 3

bog`lashi, yurtining har bir go`shasi farovon bo`lishi yo`lida chin ixlosbilan mehnat qilishi farazdir. Ma`lumki, bu yil Vatanimiz mustaqilligining 20 yillik sanasini katta bayram qilamiz. Ushbu ulug` ayyomni munosib kutib olish uchun yurtimizda keng ko`lamdagi tayyorgarlik ishlari boshlab yuborilgan. Shunday xayrli ishlardan biri, o`lkamizni yanada obod va ko`rkam qilishdir. Yurtboshimiz taklifi bilan 2011 yil “Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik yili” deb ataladi. O`tgan yillarda xalqimizning salomatligi, ta`lim-tarbiyasi ustuvor vazifalardan biri etib belgilangan edi. Ota-bobolarimiz azaldan yosh avlodni halol mehnat, kasb-hunar bilan tarbiya qilgan. Oilani beminnat rizq- nasiba bilan ta`minlash, yashab turgan hovli- joyi, mahallani obod qilishning yo`li haqiqiy tadbirkorlik bo`lib kelgan. Respublikamiz miqyosida ekologik sharoitning o`zgarib borishi mevachilik va bog`dorchilikda har xil kasalliklarning namoyon bo`lishiga sabab bo`lmoqda. Ana shu kasalliklarning oldini olish va unga qarshi samarali kurash choralarini ishlab chiqish dolzarb masalalardan biri hisoblanadi. Bu muhim masalani yetarli darajada hal etish mevali daraxt kasalliklari va unga qarshi kurash choralarini ilmiy asosda ishlab chiqishni to`g`ri yo`lga qo`yish maqsadga muvofiqdir. Biz ushbu Bitiruv malakaviy ishimizda ayrim mevali daraxtlarning zamburug` kasalliklari haqida fikr yuritmoqchimiz. Mavzuning dolzarbligi. Hayotiy ehtiyojlardan kelib chiqib, shuni aytish mumkinki, bog`dorchilikni keng reja asosida rivojlantirish mustaqil O`zbyokiston uchun dolzarb masalalardan. Bu muhim masalani yetarli darajada hal etish mevali daraxt kasalliklari va unga qarshi kurash choralarini ilmiy ishlab chiqishni to`g`ri yo`lga qo`yishni taqozo etadi, ushbu bitiruv malakaviy ishda biz ana shu muammoni atroflicha o`rganishga harakat qildik. Keyingi yillarda mevali daraxtlarda yetishtiradigan ko`chatxonalarda ko`chat sifatini yomonlashganligi va xo`jaliklarga ekilgandan keyin ularning ekilgan qolishi hollari kuzatilmoqda. Buning asosiy sababi mevali daraxtlarning ko`chatlarining turli xildagi zamburug`lar, bakteriyalar va viruslar bilan 4

kasallanishdir. Kasallikni keltirib chiqaruvchi mikroorganizmlar mevali daraxtlarning urug`idan ungan, payvandlangan ko`chatlarni ko`p yillik mevali daraxtlarini ham kasallantira oladi. Ma`lumki, zararkunandalar va kasalliklar ta`sirida o`simliklarning yuqatadigan yillik hosil miqdori o`rtacha 30% ni tashkil etadi. Uning 80% esa zamburug`lar keltirib chiqaradigan infeksion kasalliklar evaziga amalga oshadi (Velikanov va bosh., 1988). Shuning uchun ham zamburug` kasalliklarini aniqlash, o`rganish va ularga qarshi kurash chora-tadbirlarini ishlab chiqish barcha ekinlarining hosildorligini va sifatini oshirishdagi muhim omillardan biri bo`lib hisoblanadi. Antropogen omillariing ta`siri kuchli bo`lgan shahar sharoitida va sanoat chiqindilari bilan ifloslangan xududlarda o`suvchi o`simliklarning zamburug` kasalliklari bilan zararlanishi nisbatan kuchli ekanligi ta`kidlanib o`tilgan (Nersesyan V.M. va bosh.). Ayniqsa daraxt va butalar uzoq yillar yashash qobiliyatiga ega bo`lganligi sababli ularning har xil to`qima va organlarida to`planib qoladigan zaxarli chiqindi moddalar immunologik xususiyatini sussaytirib xilma-xil patogen mikroorganizmlar bilan zararlanishiga sharoit yaratib beradi. Shuning uchun ham ushbu o`simliklarda kasallikning tarqalishi va rivojlanish darajalarini mintaqalar bo`yicha solishtirib o`rganish muhim ahamiyatga ega. Ayniqsa, bular ichida danakli ho`l meva hosil qiluvchi daraxtlarning klasterosporioz va monilioz kasalligi Markaziy Osiyo sharoitida juda keng tarqalgan. Birgina o`rik mevasining klasterosporioz kasalligi oqibatida yillik yo`qotilishi 20 % oshib ketadi (Popkova K.V., 1989). Olma va behi mevasini, barglari va hatto gul tugunchalarigacha zararlovchi monilioz kasalligi esa hosilni 20-30% (ayrim yillari 60-70% gacha) kamaytirib yuboradi (Peresipkin V.F., 1990). Shuni ham alohida ta`kidlash lozimki, ko`pchilik kasalliklarning qo`zg`atuvchi zamburug`lari sistematik jihatidan xilma-xil bo`lib, tashqi muhit sharoitidan kelib chiqqan holda u yoki bu turlar kuchli rivojlanadi va epifitotiyaning man`basi bo`lib qoladi (Pessov V.I., 1974; Pessova S.T.(1974); Ganiyev M.M., Nedorezkov V.D. 2005). Bu esa, o`z navbatida 5

ushbu kasallikka qarshi kurash choralarini ishlab chiqish uchun konkret ekologik sharoitda ularning tarqalishi va biologik xususiyatlarini o`rganishni talab qiladi. Ushbu ma`lumotlardan kelib chiqadigan xulosalar shundan iboratki, poliz ekinlarining maysalarini chirish kasalligi xanuzgacha chuqur o`rganilib, Respublikamizning harbir ekologik sharoiti uchun to`g`ri keladigan qarshi kurash choralari ishlab chiqilmagan. Hozirgi paytgacha Respublikamizda usadigan mevali va manzarali daraxt zamburug`larning o`rganish bo`yicha olib borilgan ishlar sistemali xarakterga ega bo`lmasdan, ayrim ma`lumotlarnigina o`z ichiga olgan. Bu borada O`zbekiston FA qarashli Botanika ilmiy institutining “Mikologiya” laboratoriyasi xodimlari Ramazanova S.S., Gaponenko N.I., Sagdullayeva M.SH., Kirgizbayeva X.M. va ToshDU professori Golovin P.N. hamda dotsent Axmedova F.G. larning chop etilgan birqator floristik ishlarini (940-1990 yillar) misol tariqasida ko`rsatish mo`mkin. Shunga qaramasdan O`zbekiston sharoitida, ayniqsa janubiy viloyat hisoblangan Qashqadaryo viloyatida usadigan mevali va manzarali daraxt hamda butalarning mikromitsetlarini antropogen omillarni hisobga olgan holda mintaqalar bo`yicha solishtirib qilingan maxsus ilmiy tadqiqot ishlari amalga oshirilmagan. Har qanday kishloq xo`jalik ekinidan talabga javob beradigan darajada hosil olish uchun ilmiy axborot man`balariga asoslanib kasallik tarqatuvchi omillarning borligini va uni tarqalish darajasini, uning rivojlanish dinamikasi va bioekologik xususiyatlarini, patogenlik qobiliyati va turlar tarkibini, ularning orasida eng havfli va tarqalish areali kengayib borayotgan guruhlarini aniqlab olish, nafaqat ilmiy, balki amaliy axamiyat ham kasb etadi. Shuning uchun Qashqadaryo viloyatida usadigan mevali va manzarali daraxt hamda butalarning mikromitsetlarini antropogen omillarni hisobga olgan holda mintaqalar bo`yicha solishtirib qilinadigan ilmiy tadqiqot ishlari zamonaviy va aktual axamiyatga ega. Ishning maqsadi: Mevali daraxtlarning zamburug` kasalliklarini o`rganishdan iborat. 6

G`uzor tumanining ayrim qishloqlarida o`sadigan mevali daraxtlarda uchraydigan zamburug`larining turlarini aniqlash. Bitiruv malakaviy ishning vazifasi. G`uzor tumanida tarqalgan zamburug`larning tur tarkibini aniqlash. -aniqlangan zamburug`larni taksonomik jihatdan tahlil qilish; Tadqiqot obyekti va predmeti: G`uzor tumanidan yig`ilgan gerbariylar namunalari tadqiqot obyekti bo`lib xizmat qildi. Tadqiqotning predmeti – botanika, mikologiya, Tadqiqot manbalari va metodlari . G`uzor tumanining xo`jaliklarida va shaxsiy tomorqa uchastkalarida uchraydigan zamburayg` kasalliklarini o`rganish uchun 2010-2011 yillar davomida dala ekspeditsiyalari tashkil etildi. Ilmiy izlanishlar har yili bahor, yoz va kuz fasllarida maqsadli rejalar asosida olib borildi. Zamburug`larning sistematik o`rnini aniqlashda L.M. Kursanov (1940), Z.S. Bekker (1963), M.A. Litvinov (1969), V.I.Bilay (1977), N.M. Pidoplichko (1953), N.I. Gaponenko, F.G.Axmedova, S.S. Ramazanova, M.SH. Sagdullayeva, X.M. Kirgizbayeva, F.X. Fayziyeva (1986-1995) va boshqalarning aniqlagichlari, va monografiyalardan foydalanildi. Zamburug`ni ajratib olish uchun N.A.Naumov (1937), V.M.Bilay (1977) va M.B.Xoxryakov (1969) lar tomonidan tavsiya etilgan. «Namlangan kamera» usulidan foydalandik. Ishning amaliy ahamiyati. Mevali daraxtlarda keltirib chiqaradigan kasalliklardan himoya qilishda ayrim yangi paydo bo`layotgan xavfli kasalliklarning oldini olishda muhim ahamiyatga ega. Ishning yangiligi . G`uzor tumani xo`jaliklarida va shaxsiy tomorqa uchastkalarida ayrim mevali daraxtlarda uchraydi gan zamburug` kasalliklari : Shulardan Olcha va olxo`rida- Monilinia cinerea (kulrang chirish yoki moniliozi), Clasterosporium carpophilum (klyasterosporioz) , shaftolida- Taphrina deformans (bargining buralishi) , Sphaerotneca pannosa -un-shudring, bodomda- Polistigma rubrum (qizil dog`lanish), nok- Gymnosporangium 7

Sabinae( zang) , Septoria piricola( septorioz ), Podosphaera leucotrich (un- shudring) , Venturia pirina (kalmaraz) , Sphaeropsis malorum (qora rak) , behida- Podosphaera oxyacanthae ( un-shudring), Monilia cydonia( monilioz) kabi kasalliklari uchraydi. 8

I Bob. Adabiyot sharxi. Shu vaqtgacha yer yuzada mikromitsetlarning 100 mingdan ortiq turi fanga ma`lum ( V.I. Bilay 1989). Zamburug`lar to`g`risidagi dastlabki ma`lumotlar XVIII asrning ikkinchi yarmidan paydo bo`lib boshladi. XIX asrning ikkinchi yarmiga zamburug`larning yuksau o`simliklarga nisbatan patogenlik xususiyatlari to`g`risidagi dastlabki ijobiy tadqiqotlar amalga oshirildi. Bu borada germaniyalik de Vari tomonidan parazit zamburug`larning eksperimental o`rganish usuli yaratildi. Rossiyalik M.S. Voronin kabi mikolog olimlar ekinlardagi kasalliklarni mikroskopik zamburug`lar keltirib chiqarishini birinchi bo`lib bayon qilganlar. Keyinchalik amerkalik olim YE. Smit bakteriyalar, rossiyalik olim D. I. Ivanovskiy viruslar keltirib chiqarishini aniqlaganlar. Rossiyada fitopatologiya fanining rivojlanishida oid ko`plab aniqlagichlar, ma`lumotnomalar, darsliklar va qo`llanmalar yaratgan. Fitopatologiyadan birinchi darslik N. A. Naumov (1888-1959) tomonidan yozilgan. Ko`pchilik daraxtlarda parazitlik po`kaklar A.S. Bondarsev (1868- 1968), zang zamburug`lari V.G.Transhel (1868-1981), o`rmon daraxtlarining kasalliklari S.I.Vanin (1980-1951) tomonidan mukammal o`rganilan. O`simliklar immunitetining seleksiyadagi roli, N.I.Vavilov tomonidan o`rganilgan. Mamlakatimizda 1920 yildan boshlab,O`RTA OSIYO davlat Uneversitetining qishloq xo`jaligi fakultetida N.G.Zapermetov rahbarligida fitopatolog mutaxasizlar tayyorlana boshlangan. Keyinchalik 1941 yilda Toshkent qishloq xo`jaligi institutida o`simliklarni himoya qilish fakulteti ochilib, unda O`rta Osiyo, Afrika, Lotin Amerkasi davlatlari uchun mutaxassislar tayyorlangan. 1935 chi yildan boshlab esa О`rta Osiyo mikoflorasini о` rganish ancha keng k о` lamda olib borila boshlandi. 9

О`sha paytdagi О`rta Osiyo Davlat universiteti tomonidan reja asosida ishlar boshlandi. Asosiy e`tibor chо`l va yuqori tog` о` simliklari mikoflolrasiga qaratildi. 1935-1936 chi yillarda P.N.Golovin boshchiligida g`arbiy Pamirning janubiy va janubiy-g`arbiy qismlariga ekspeditsiyalar tashkil etildi. Janubiy qizil qumda olib borilgan ekspeditsiyalar natijasi sifatida P.N.Golovin 1941 yili «Grib peschannix pustin Sredney Azii» nomli asarini chop etadi. 1944 chi yili esa u olingan ilmiy ma`lumotlar bо`yicha «Zakonomernosti raspredeleniya mikologicheskoy flor na Pamire» nomli ishini chop etdi. Uning k о` rsatishicha yuksak о` simliklarda tubun zamburug`lar unchalik tarqalmagan. Zamburug` guruhlari ichida Pamirda eng k о` p uchraydigan zamburug`lar xaltachali zamburug`lar bо`lib h isoblanadi. Shuning uchun ham ularning turlari boshqa zamburug`larga qaraganda k о` proq uchragan. Aniqlangan zamburug`larning yarmiga yaqinini notakomil zamburug`lar, zang zamburug`lari esa tur miqdori bо`yicha uchinchi о` rinda, va nihoyat nisbatan kamroq qorakuya zamburug`lari tarqalganligi k о` rsatilib о` tilgan. Undan keyingi qilingan mikologik ishlar Farg`ona, Korjantau, Ugam, Chatqol, Bobatog`, Kopettog`, Turkiston, Zeravshan, Hisor chо`qqilari va tog` tizmalari bо`yicha olib borilgan. Ushbu ilmiy ish natijalari sifatida 1947 va 1959 chi yillar orasida P.N.Golovin tomonidan «Ekologicheskiye tipi gribov Sredney Azii» (1947); «Mikoflora Sredney Azii», tom 1, Muchnisto-rosyaniye gribi Sredney Azii (1949); «Noviye vidi gribov Sredney Azii» (1950); «Monograficheskiy obzor roda Levellula Arnaud.» (1956); «Parazitniye gifomitseti Sredney Azii» (1959) kabi bir qator ilmiy asarlar yaratildi. Umumiy hisobda P.N. Golovin tomonidan О`rta Osiyo xududlarida 100 dan ortiq parazit zamburug`larning turlari aniqlangan bо`lib, asosiy qismi yuqori tog` xududlarida tarqalganligi hamda ularning kо`pchiligi notakomil zamburug`lar sinfiga mansubligi aniqlangan. 10

1955-1958 yillar mabaynida esa О`zbekiston fanlar akademiyasiga qarashli botanika instituti tomonidan birqator ekspeditsiyalar tashkil etilib, ularda SAGU talabalari ham qatnashadi. Natijada Saparova (1956), /aniyeva (1957) va Xasanov (1958) lar diplom ishlarini shimoya qilishgan. О`rta Osiyo chо`l zonalarining mikoflorasi ham 1955-1960 yillarda birqator tadqiqotchilar tomonidan о`rganilgan. N.I. Gaponenko Buxoro viloyati va Amudaryoning quyi oqimini, G.T. Boymuratova esa Mirzachо`lni (1958) mikoflorasini tekshirish natijasida yuksak о`simliklarning zamburug` kasalliklarini tarqalish qonuniyatlarini aniqlashgan. 1960 chi yillarda esa О`zFA qarashli Botanika institutining xodimlari Angren tog`-metalurgiya sanoat mintaqasini sinchilab tekshirish natijasida Angren daryosi basseynida tarqalgan parazit zamburug`larini aniqlab chiqishgan (T.S.Panfilova va N.I Gaponenko, 1963). О`zbekiston xududidagi daraxt va butalarda kasallik tug`diruvchi zamburug` kasalliklarini о`rganish bо`yicha ham birqator ishlar amalga oshirilgan. Shu jumladan, 1958 yilda B.D. Klayner «Vidovoy sostav gribov- vozbuditeley zabolevaniy drevesnО`x porod i kustarnikov v gorax Uzbekistatana i ix sistematicheskaya xarakteristika» va «Bolezni dikorastushix plodov porod» deb nomlangan asarlarini chop etib О`zbekiston mikoflorasini о`rganishga katta hissa qо`shgan. Muallif о`zining birinchi asarida 120 ta zamburug` turlari va formalarini aniqlab, ularni О`zbekistonning tog`li xududlarida tarqalish qonuniyatlarini о`rganib chiqqan. Uning ma`lumoti bо`yicha yuksak О`simliklarda kasallik tug`diruvchi zamburug`larning eng kо`p turi notakomil zamburug`lar sinfiga mansub (57 ta tur forma), undan keyin zang zamburug`lari bо`lib, 43 turni va xaltachali zamburug`lar esa 20 tur hamda formalarni tashkil etgan. B.D.Klaynerning kо`rsatishicha tuban zamburug`lar daraxt va butalarda mutloqo uchramagan. Ikkinchi asarida kо`rsatishicha keltirgan ma`lumotlari bо`yicha yong`oqning qо`ng`ir dog`lanish kasalligi va olma parshasi kasalligini tug`diruvchi zamburug` eng kо`p tarqalgan bо`lib, daraxlarning 87-89 % kasallantiradi. Shuningdek 11

$dо`lana, olicha, bodom va zirk daraxt va butalari ham 90-100 % gacha sharxil zamburug` kasalliklari bilan zararlanganligini kо`rsatib О`tadi. Ushbu keng tarqalgan kasalliklarning keltiradigan zarari juda katta ekanligini shisobga olib, ularni sog`lomlashtirish va saqlab qolish katta ahamiyatga ega ekanligini ta`kidlaydi. Fitopatologiya fanining rivojlanishiga Respublikamizning qator olimlari ham munosib hissa qo`shganlar. Professor M.A. Karimov mamlakatimiz sharoitda beda kasalliklarini o`rganib, ularga qarshi ko`rash choralarini ishlab chiqqan. S.S. Ramazonovaning ko`p yillik ilmiy izlanishlari bizda uchraydigan vertisillium turkumiga mansub zamburug`larning sistematikasi biologiyasi tarqalishiga oid bo`lib, uning erqlari hosil bo`lishi qonuniyatlarini ochgan. Olima rahbarligida g`o`za, to`t, mevali daraxtlar, g`alla ekinlaining kaslliklarini o`rganish borasida keng qamrovli sir qirra ilmiy –tadqiqot ishlari amalga oshirilgan. I. M. Azimjonov mevali daraxtlar va tut vilt kasalligining kelib chiqishida ishtirok etgan Vtrticillium turkumiga mansub zamburug`larning turlar tarkibini o`rganib, kasallik iqtisodiy zararining ortib borishi ekologik sharoit bilan bog`liqligini asoslab bergan. Xuddi yuqordagiga O`xshash ishlar Namoangan viloyati uchun bajarilgan bo`lib, bunda Y.S.Soliyeva va Y.SH. G`afforovlar tomonidan 2000-2004 yillar mabaynida keng miqyosdagi tadqiqotlar olib borilgan. O`simliklarni shimoya qilish ilmiy teksherish instituti xodimlari va O`zbekiston Agrar universitetining professor o`qituvchilari tomonidan qishloq xo`jalik O`simliklarining zamburu\ kasalliklarini o`rganish yo`nalishidagi ishlar nisbatan yaxshi davom ettirilmoqda (A.SHeraliyev, M.Zuparov, Ch.Xolmuradov, S.S.Xasanov va boshqalar, 2000-2007 yillar). 12$