Бошланғич синф ўқувчиларининг табиат жисмлари ҳақидаги тушунчаларни кенгайтиришнинг ўзига хос йўллари - Botanika - Diplom ishlar

Бошланғич синф ўқувчиларининг табиат жисмлари ҳақидаги тушунчаларни кенгайтиришнинг ўзига хос йўллари

Yuklangan vaqt:

24.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

502.5 KB

Ko'chirib olish

Бошланғич синф ўқувчиларининг табиат жисмлари ҳақидаги тушунчаларни кенгайтиришнинг ўзига хос йўллари I-Боб: Башланғич синф ўқувчиларга Табиат жисмлари тўғрисида билимларини кенгайтиришнинг ўзига хос педагогик жиҳатлари. I.1. Ўқувчиларни Табиат жисмлари тўғрисида умумий маълумотлар билан таништириш. II. Боб: Башланғич синф ўқувчиларининг Табиат жисмларига доир амалий тушунчаларни кенгайтиришнинг ўзига хос йўллари . II.1. Педагогик технологиядан фойдаланган ҳолда ўқувчиларга Табиат жисмларига доир дарс ишланмалари. II.2. Амалий ишлар орқали ўқувчиларни Табиат жисмлари ҳақидаги билимларини шакилантириш.

I-Боб: Башланғич синф ўқувчиларга Табиат жисмлари тўғрисида билимларини кенгайтиришнинг ўзига хос педагогик жиҳатлари.

Boshlang’ich sinflarda kichik yoshdagi maktab o’quvchilarida atrof tabiat to’g’risida aniq tasavvurlar poydevori qo’yiladi, uning asosida kelgusi sinflarda bilimlar sistemasi (masalan, 6-sinfda botanika o’qitish uchun jonsiz tabiat to’g’risidagi bolalarning boshlang’ich maktabda olgan bilimlari alohida ahamiyatga ega bo’ladi) quriladi. Shuning bilan birga bolalarning qiziquvchanligini qondirib borish, ularning «bu nima?», «nima uchun?» kabi savollariga o’z vaqtida va mohirlik bilan javob berib borish zarur. Bolalarda atrof tabiat jismlari va hodisalariga to’g’ri munosabat hosil qilish uchun ularni o’rab olgan borliqda o’zini tuta olishga o’z vaqtida yo’naltirish g’oyat muhimdir. Bolalar erta yoshdan boshlab foydali va zararli hayvonlarning farqiga bora olishlari, yesa bo’ladigan va zaharli o’simliklarni (rezavor-meva va zamburug’larni) bilishlari, tabiat boyliklaridan oqilona foydalanish to’g’risida, tabiatni muhofaza qilish va takomillashtirish to’g’risida tasavvurga ega bo’lishi, Quyosh va kompasga qarab tomonlarni aniqlay olish, ob-havo belgilarini bilishi, tabiatning oddiy hodisalarini tushuna olishi, yil fasllarining farqiga bora bilishi kerak. Tabiatshunoslik predmetlarini o’qitish to’g’ri yo’lga qo’yilganda bolalarga tabiatga muhabbat singdiriladi, o’simlik va hayvonlarga qiziqish vujudga keltiriladi, kuzatuvchanlik mantiqiy tafakkur va ma‘noli nutq rivojlantiriladi. Tabiat hodisalarini kuzatish o’quvchilarga taqqoslash, umumlashtirish, o’z taassurotlarini og’zaki va yozma bayon qilish uchun xilma-xil aniq material beradi. O’quvchilarning jonli tabiat bilan muloqotda bo’lishi (to’qnashishi) ularning jismoniy mehnat va estetik tarbiyasi uchun keng imkoniyatlar ochib beradi.

Biroq bu maqsadlarga erishish uchun tabiatshunoslikni o’qitish metodlarini takomillashtirish kerak bo’ladi. Boshlang’ich sinf o’qituvchilarining e‘tibori o’quvchilar bilan faoliyatining tadqiqiy metodiga qaratilmog’i zarur, chunki ularga keng bilimlar beribgina qolmasdan, ularni mustaqil bilim olishga o’rgatmoq lozim. Tabiat bilan tanishtirishda tadqiqiy metoddan foydalanib, o’qituvchi o’quvchilarga ular oldiga qo’yilgan vazifani anglab olishga yordam beradi. Uning rahbarligida o’quvchilar izlanish rejasini tuzadilar, faraz qiladilar, uning tekshirish usullarini o’ylab chiqadilar, kuzatishlar, tajribalar o’tkazadilar, isbotlaydilar, xulosalar chiqaradilar. Kichik yoshdagi maktab o’quvchilarining tabiatshunoslik darslaridagi bilish faoliyatlarida ko’rgazmalilik va predmetli tasvirlar katta rol o’ynashini hisobga olib, tadqiqiy masalalarni hal qilish uchun o’quvchilar kuzatishlarining natijalaridan, tajribalarni namoyish qilishdan, o’quvchilarning ularni mustaqil o’tkazishlaridan, o’quvchilarning hayotiy tajribalaridagi ayrim vaziyatlardan, kino, video va diafilmlar ko’rsatishdan keng foydalanish zarur. Kichik yoshdagi maktab o’quvchilarining tabiatshunoslik darslaridagi bilish faoliyatlarida tadqiqiy metodning qo’llanilishiga jo’g’rofiya xaritalari bilan ishlash misol bo’lib xizmat qilish mumkin. 4-sinfda «Vatanimiz tabiatining xilma-xilligi» mavzusini o’rganishda o’quvchilar ushbu topshiriqlarni oladilar: darslik xaritasi bo’yicha tabiiy zonalarning biri to’g’risida hikoya qiling; darsliknint shu zona to’g’risidagi maqolasini o’qing, tekstda yo’q, lekin xaritada bor bo’lgan ma‘lumotlarni aniqlang; kartografik ma‘lumotlarni to’ldiring; xarita yordamida chiqarilgan xulosalarni tasdiqlang. Keyin o’qituvchi bolalardan xaritaga murojaat qilmasdan faqat darslik bilan cheklanish mumkinmi, o’quv materiali qanday holda oson o’zlashtiriladi, deb so’raydi. Bunday topshiriqlar g’oyat foydalidir, chunki xaritaning ahamiyatiga ishonch hosil qiladilar, matnni tahlil qilishga o’rganadilar, materialni mexanik ravishda esda saqlashdan qutilishga yordam beradi.

Tadqiqiy metoddan foydalanish natijasida «Vatanimiz tabiatining xilma- xilligi» mavzusi bo’yicha mustaqil ish bajarilishi mumkin. O’qituvchi darsni dunyoning har xil qit‘alarini taqqoslash asosida tuzadi, o’quvchilarga ushbu yo’naltiruvchi savollarni taklif qiladi: O’lkaning tabiiy zonalari janubdan shimolga tomon qanday izchillikda joylashgan? Yer yuzasining shakllarida cho’l va o’rmonlar qanday farqlanadi? Cho’l va dashtlarning o’simlik va hayvonot dunyosi o’xshashlikka egami? Bu o’xshashlikni nima bilan tushuntirish mumkin? O’lkamiz MDHning boshqa rayonlariga nima beradi va ulardan nima oladi? Takrorlovchi suhbatdan keyin o’quvchilar olgan bilimlar jadvalda umumlashtiriladi. Keyin o’quvchilarga topshiriqlar beriladi: qizil qalam bilan har bir zonadagi jonajon o’lka tabiiy sharoitiga o’xshagan ob‘ekt va hodisalar tagini, ko’k qalam bilan esa mahalliy tabiat sharoitidan keskin farq qiluvchilar tagini chizib qo’ying. Tabiiy jismlar Bilan ishlash metodikasi . Tabiatshunoslikni o’qitish uchun, ayniqsa, tabiiy jismlar kerak, chunki ular o’quvchilarda tabiiy jismlarni bevosita ko’rish asosida tasavvur va tushunchalarni hosil qilishga imkon beradi (har bir o’quvchii tabiiy material bilan mustaqil ishlay olishi uchun uni yetarli miqdorda – o’quvchilar soniga qarab to’plash kerak). Qabul qilish uchun teri sezgisi, hid bilish, maza sezishni talab qilmaydigan yirik jismlarni o’qituvchi uzoqdan turib namoyish qiladi. Yirik o’simliklar, masalan, makkajo’xori, poliz ekinlari, pomidor (o’simlik bargi, ildiz, mevalari bilan) yoki hayvonlar, parrandalar (mushuk, qush va h) shunday ko’rsatilishi mumkin. Narsani o’quvchilarning barchasi yaxshi ko’rishlari uchun u sinf doskasiga o’qituvchi stoli balandligida o’rnatiladi. Tirik hayvonlarni namoyish qilish o’quvchilarga faqat ularning tashqi ko’rinishi haqidagina emas, balki harakati, qiliqlari, ovozi va hokazolar haqida ham tasavvur hosil qilish imkonini beradi, bu tasavvurlar ancha to’liq va ravshan bo’ladi. Kuzatishlarga yaxshiroq rahbarlik qilish uchun o’qituvchi o’quvchilar oldiga kuzatilayotgan jismning katta-kichikligi, shakli, rangi, jonli bo’lsa, yuz asosiy qismlari, harakatlanish usuli haqida, shuningdek, boshqa narsalarga o’xshashligi va ulardan farqiga oid yo’naltiruvchi savollar qo’yadi. Suratlar bilan ishlash metodikasi. Tabiatshunoslikni o’qitishda o’qituvchi o’quvchilarga ular hali ko’rmagan ko’pgina ob‘ekt va hodisalar to’g’risida ma‘lumotlar beradi. Biroq eng jozibali va qiziqarli hikoya ham, agar yaxshi surat ko’rsatilmasa, yetarli to’liq va yorqin tasavvurlar bera olmaydi. Faqat suratlarni diqqat bilan ko’rib chiqish orqali tabiiy holdagi jism bilan tanishishdagiga yaqin keladigan taassurotlarni hosil qilish mumkin.

Tabiatshunoslik darslarida ko’pincha devoriy suratlar ishlatiladiki, ular bo’yicha sinf o’quvchilarining barchasi ishtirokida ish olib boriladi. Yirik suratlar bo’lmasa, kichikroq suratlardan foydalanish mumkin, ularni har bir o’quvchiga ko’rsatish kerak. O’qituvchi qaysi turdagi surat bilan ishlamasin, uning maqsadi - suratning tabiatshunoslik mazmunini ochib berish, bolalarda tabiatshunoslik bilimlarining manbai sifatida undan foydalana olish uquvini hosil qilishdir. Darsning tuzilishi va suratning mazmuniga qarab, undan turlicha foydalaniladi. Surat o’qituvchining hikoyasi tasviri bo’lib xizmat qilishi mumkin. Bunda uning tafsilotlariga to’xtash shart emas, chunki u hikoyadan olinadigan taassurotni susaytiradi. Suratning mazmunidan bu holatda faqat bayonning eng muhim ma‘nosi bilan bog’liq holda foydalaniladi. Surat, shuningdek, suhbatning boshlanish qismi bo’lishi ham mumkin. Bu holda o’qituvchi darsni suratni ko’rib chiqish bilan boshlaydi va suhbat jarayonida o’quvchilarni uning tabiatshunoslik mazmunini o’zlashtirishga olib keladi. Bunda o’quvchilarning ko’proq faolligiga erishish kerak. Ular suratda tasvirlangan ob‘ektlarni faqat ko’rish Bilan qabul qilib qolmasdan, balki ularning ayrim tomonlarini solishtirishlari, ilgarilariga taqqoslashlari va surat mazmunidan baholi qudrat xlosalar chiqarishlari kerak. Darslikdagi mavzular matnini muhokama qilish jarayonida ham suratlar ko’riladi, bu o’qilganlarni yaxshiroq tushunish va eslab qolishga yordam beradi. Shuningdek, suratlardan materialni takrorlash va mustahkamlashda keng foydalaniladi. Suratlardan foydalanib, o’quvchilar o’tilganlarni yaxshiroq hikoya qilib beradilar. Bunda ular o’qituvchining qo’shimcha tushuntirishlarini ham esga oladilar, o’zlarining shaxsiy fikr va mulohazalarini bayon qiladilar, o’quvchilarning o’quv materiallini puxta va chuqur o’zlashtirishlarini ta‘minlaydi. Takrorlash-umumlashtirish darslarida suratlardan tashqari ilgari foydalanilmagan otkritka, kitob, jurnallardan, gazetalarning suratlaridan foydalaniladi, bu materialning o’zlashtirilishini tekshirishga yordam beradi. Suratlar bilan ishlashda ularning mazmunidan to’g’ri foydalanish, bolalarning kuzatishlariga to’g’ri rahbarlik qilish kerak. Suratlarni ko’rish orqali olingan taassurotlar yodda uzoq vaqt saqlanishi uchun ularning soni ko’p bo’lmasligi lozim. Suratlar bir nechta bo’lganda mazmunni yaxshiroq o’zlashtirib olishga yordam beruvchi metodik uslub – taqqoslashdan foydalanish mumkin. Suratdan darslik bilan ishlashda darslik matnidan suratning mazmuniga mos keladigan ta‘riflar tanlanadi. Bunday topshiriq o’quvchilarni suratga e‘tibor bilan qarashga va bir paytning o’zida o’qilganlarning mazmunini yaxshiroq tushunib olishga undaydi. Kuzatish tabiatni o’rganishning ko’rgazmali metodidir. Tabiatshunoslikni kuzatish deganda atrof borliqning jism va hodisalarini rejali ravishda, maqsadga yo’nalgan holda, ongli tashkillangan qabul qilish tushuniladi. Kuzatishlar ikki belgi: muayyan maqsadning bo’lishi va diqqatni kuzatish ob‘ektiga bilgan xolda to’plash bilan xarakterlanadi. O’qitishning boshlang’ich bosqichlarida o’qituvchi o’quvchilarning kuzatishlarini tashkil qila turib, ularni oldin safarbar qilishi yoki kuzatish mo’ljallangan narsani ongli qabul qilib olish uchun kerakli ma‘lumotlarni bildirishi, kuzatiladigan narsaning muhim xususiyatlarini ajratishi, kuzatishning

izchilligini ko’rsatishi zarur. Kuzatishsiz o’quvchilar tabiat jismlari va hodisalari, ularning xususiyat hamda sifatlari, ular o’rtasida mavjud bog’lanishlar haqida to’g’ri tasavvurlar ololmaydilar. O’quvchilarda tegishli tasavvurlarning hosil bo’lishi qabul qilishning boyligi va to’liqligiga bog’liqdir. Kuzatishda o’quvchilar faqat kuzatilayotgan ob‘ektlarning tomoshabinigina bo’lib qolmasdan, balki ularning xarakterli xususiyatlarini bilib olishga intiladilar. Masalan, chinor va zarangning barg rangidagi o’zgarishlarni kuzatib, o’quvchilar shu o’simlik barglarini taqqoslaydilar va ularning farq qiladigan hamda umumiy belgilarini aniqlaydilar: zarang, shumtol, chinor, teraklarning mevalarini qarab chiqib, o’quvchilar bu mevalar biri-biridan nima bilan farq qilishini, ularning shakli va rangini aniqlaydilar, yashik yoki uchastkaga o’simlik urug’larini ekib, bolalar o’simtaning qanday yorib chiqayotganligini, birinchi barglar qanday vujudga kelayotganini va o’simlikning rivojlanayotganligini kuzatadilar. Jism va hodisalarni kuzatish, ularni taqqoslash, o’xshashlik va farqlarini aniqlash tafakkur, diqqat va irodani rivojlanishiga yordam beradi. Kuzatish jarayonida, shuningdek amaliy xarakterdagi bilimlar, masalan, o’simliklar dunyosining xarakteriga qa rab, joyda orientirlash; hayvon va o’simliklarning xulq- atvoriga, tabiatdagi o’zgarishlarga qarab, ob-havoning o’zgarishini oldidan aytib berish; texnika mehnati darslarida tabiatshunoslik materialidan foydalana olish (tabiiy materiallar - mevalar, urug’lar, barglar, po’stloq bilan ishlash) uquvlari hosil qilinadi. 1—3 sinflardagi kuzatishlardan o’quv ishlarning eng xilma-xil shakllarida: sinfdagi dars va amaliy mashg’ulotlarda; ekskursiyalarda; tirik tabiat burchagi va maktaboldi uchastkasidagi mustaqil mashg’ulotlarda, uy vazifalarini bajarishda foydalanish kerak. Kuzatishlar davomiyligi va xaraktera bo’yicha qisqa muddatli va uzoq muddatli bo’lishi mumkin. Qisqa muddatli kuzatishlar biror narsani qabul qilib olish uchun o’tkaziladi. Hayvonlar (kirpi, toshbaqa, shoxilon, kapalak, ninachi)ning harakatlanishini kuzatish qisqa muddatli kuzatishga misol bo’lishi mumkin. Uzoq muddatli kuzatishlar vaqt oraliqlari bilan bo’lingan, lekin yagona uzluksiz jarayonni hosil qilgan qator hodisalarni qamrab oladi. Bunga o’simlik ning o’sishini, daraxtlardagi barglar rangining o’zgarishini, qushlarning uchib ketishini va hokazolarni kuzatishlar misol bo’lishi mumkin. Ular qator qisqa vaqtli kuzatishlardan tashkil topadi. Uzoq vaqtli kuzatishlar hodisalar o’rtasidagi bog’lanishlarni, ularning kelib chiqish sabablarini aniqlashga yordam beradi. Bular kurtakdan bargning rivojlanishini, tut ipak qurtining rivojlanishini kuzatishlar bo’lishi mumkin. Kuzatishlar oqibatida o’quvchilar taraqqiyot davrlarining izchilligini va ular o’rtasidagi aloqalarni belgilaydilar. Kuzatishlar kollektiv (butun sinf bilan bir vaqtda) yoki yakka (har bir o’quvchi mustaqil kuzatadi) holda bo’lishi mumkin. Kuzatish uchun oson (uddalasa bo’ladigan) ob‘ektlarni tanlash zarur. Kuzatishlar o’lkashunoslik xarakterida bo’lsin. Juda murakkab va tushunarli bo’lmagan hodisa va narsalarni tanlash kerak emas. Bu o’quvchi lar qiziqishini sovitishi va kuzatishni adashtirib yuborishi mumkin. Tanlangan shakllardan qat‘i nazar 1—4 sinf o’quvchilari uchun o’lkashunoslik kuzatishlari albatta sistemali bo’lishi kerak. Bundan tashqari o’lkashunoslik kuzatishlar kompleksi albat ta tabiatshunoslik bilimlarini tushunib olishga, idrok

qilish faolligini, tabiatga qiziqish va muhabbatni rivojlantirishga, atrof tabiat ob‘ektlari to’g’risidagi bilimlarni kengaytirishga yo’naltirilmog’i lozim. 1—2-sinflarda tabiatni kuzatish uchun atrof olam bilan tanishtirish bo’yicha darslardan foydalaniladi. 3—4 sinflarda kuzatishlar sistemasi «Jonajon o’lka tabiati» mavzusi bilan bog’liq holda mavsumiylik printsipi asosida tuziladi. Tabiat ustidan olib boriladigan kuzatishlar tizimiga ushbu tushunchalarni: jonli va jonsiz tabi at, mevali va manzarali daraxtlar, erta gullovchi o’simliklar, texnika ekinlari, suv o’simliklari, sabzavot va poliz ekinlari, galla ekinlari, hasharotlar, baliqlar, suvda ham quruqda yashovchilar, qushlarni kiritish mumkin. Tabiat va mehnat kalendariga kuzatish ma‘lumotlarini har kuni yozib borish kuzatishlarga turg’un qiziqishni singdiruvchi maqsadga muvofiq uslublardan hisoblanadi. Shu maqsadda o’quvchilardan biri doskaga taklif qilinadi, u ob-havoni batafsil ta‘riflaydi, kun davomida tabiat va odamlar mehnatida qanaqa qiziqarli hoatlar bo’lganligi to’g’risida gapirib beradi. Uning javobini o’toqlari to’ldiradi va aniqlaydi. Javob o’qituvchi tomonidan albatta baxolanadi, kuzatish kalendarga yoziladi. Bolalarni narsa va hodisalarni ko’ra olish, eshitish va qabul qilib olishga o’rgatish — Boshlang’ich sinf o’qituvchisining eng muhim vazifalaridan biridir. Bolalar ko’pincha ikkita tanish daraxtga (masalan, chinor va zarangga) qaraydilaru, ularni bir-biridan ajrata olmaydilar. Bolalar suratni ko’rib, undagi eng muhim tomonlarini ko’ra oladilar, deb hisoblab bo’lmaydi. O’qituvchi ular oldiga aniq ob‘ektlarni topish, ularni ta‘riflash, savollarga javob berish bo’yicha muayyan vazifa qo’yishi kerak. Kuzatuvchanlikni rivojlantirish uchun bolalarni jism va hodisalarni taqqoslashga o’rgatish muhimdir. Kuzatish uchun biror narsani ko’rsata turib, o’qituvchi ularni nimaga o’xshashligini so’rashi kerak. O’xshashlikni aniqlab, o’quvchilar e‘tiborini narsalar o’rtasidagi farqlarga qaratish kerak. Bunda kuzatishga iloji boricha ko’proq sezgi organlarni jalb qilish muhimdir. Bolalar ko’ribgina qolmasdan, kerak bo’lganda ushlab, hidlab ham ko’rsin va h. Kuzatuvchanlik tabiatga, ishlab chiqarishga, muzeyga, fermaga, zooparkka ekskursiyalar o’tkazish vaqtida ham rivojlanadi. Bu ekskursiyalar shunday ko’rishgina emas, balki sinchiklab qarash, shunday eshitishgina emas, balki diqqat bilan quloq solish qobiliyatini tarbiyalaydi. Tabiatshunoslikni o’qitilishini to’g’ri qo’yilishi Boshlang’ich maktabdayoq bolalarni tabiat jismlari va hodisalarini kuzatishga o’rgatadi. SHunday qilib, tabiatshunoslikni o’qitishda ko’rgazmali uslubdan foydalanish bolalarda aniq faktik bilimlarning to’planib borishiga yordam beradi. Табиат жисмларига оид бўлимни ўрганиш жараёнида қуйидагиларга алоҳида эътибор қаратиш зарур: 1) табиат ва инсон ҳаётида сув, ҳаво, тупроқнинг ўрни; 2)фойдали қазилмалар-бойлигимиз; 3) сув, ҳаво, тупроқни асраш ўйллари. Ўсимлик ва ҳайвонот дунёсини асраймиз бўлими ўқувчиларнинг мавсумий ўзгаришлар ҳақида билимларини чуқурлаштиришни ва бир пайтнинг ўзида ўсимлик ҳамда ҳайвонот дунёси билан кенгроқ таништирин кўзда тутади. Соғлиғни сақлаш мавзуси инсон жонли табиатнинг бир бўлаги эканлиги ҳақидаги фикрни шакллантириш, тана аъзоларининг жойлашуви, улар бажарадиган вазифалар, уларга нисбатан эҳтиёткорлик билан муносабатда бўлиш каби маълумотларга

тўхталинади. Ҳар бир бола ўз организми, унинг ривожи ва соғлиғини сақлаш учун уларни билиши лозимлиги ҳақида умумий билимга эга бўлиши керак. Шахсий ва ижтимоий гигиена масалаларига, айниқса, ўқувчилар ўз соғликларини сақлаши ва мустаҳкамлаши учун зарур бўлган тадбирларга алоҳида эътибар бермоқ лозим. Экология асослари мавзусида экология ҳақида умумий таассурот берилади. Жонли ва жонсиз табиат алоқаси, уларнинг ўз-ўзини ҳимоя қилиши, экологик ҳалокат кабиларга алоҳида эътибор берилиши зарур. Инсон табиат жисмлари ва ҳодисалари оламида яшайди, улар билан ҳар куни муносабатда бўлади. Атроф оламда ўзини тўғри тушуна билиш учун одамлар айрим жисм ёки ҳодиса(дарахт, тош, ҳайвон ва ҳоказалар)ни ҳам, бир-бирига боғлиқ бўлган жисм ёки ҳодисалар комрлекси (кўча, парк, хиёбон, сурат ва ҳоказалар)ни ҳам қабул қила олишлари керак. Қабул қилиш- одам томонидан атроф олам жисмлари ва ҳодисаларини сезги аъзоларига бевосита таъсир қилиши натижасида ҳис этишидир. Кичик ёшдаги мактаб ўқувчиларининг қабул қилишини ривожлантириш устида доимо иш олиб бориш керак, токи у мақсадга йўналган ва ташкил қилинган кузатиш жараёнига айлансин. Сезгини қабул қилишнинг ривожланган бўлишида табиатшунослик дарсларида табиатшунослик тасаввурлари ва тушунчаларини тўғри шакиллантириш мақсадида қўлланиладиган кўргазмали қуролларга катта ўрин ажратилади. Табиатшунослик бўйича ўқув қуроллари ғоят хилма-хилдир. Уларнинг бир хиллари (табиий жисмлар ва уларнинг кўргазмали тасвирлари) дарсларда ўрганиш обекти ҳисобланади, бошқалари хизмат кўрсатувчи вазифасини бажаради- уларни ўқувчилар ўрганмайдилар. Дарсларда ўрганиш обектлари ҳисобланган қуролларни икки гуруҳга: табиий жисмлар ва ўқитиш учун махсус тайёрланган жисм ва ҳодисаларнинг тасвирларга ажратиш мумкин. Табиий жисмларга тоғ жинслари, металлар, тупроқ намуналари, ўсимликлар, ҳайвонлар киради. Кўргазмали қуроллар сатҳил ( суратлар, диафилмлар, диарозитивлар) ва ҳажмил ( моделлар, макетлар, муляжлар)га бўлинади. Униси ҳам буниси ҳам ҳаракатсиз ва ҳаракатчан бўлиши мумкин. Табиатшуносликни ўқитиш учун, айниқса, табиий жисмлар керак, чунки ўқувчиларда табиат жисмларини бевосита қабул қилиш асосида тасаввур ва тушунчалар ҳосил қилишга имкон беради (ҳар бир ўқувчи табиий материал билан мустақил ишлай олиши учун уни етарли миқдорда- ўқувчилар сонига қараб тўплаши керак ). I.1. Ўқувчиларни Табиат жисмлари тўғрисида умумий маълумотлар билан таништириш Бизни ўраб турган нарсалар табиат жисмларидир.Улар Қуёш, Ой, ҳаво, сув, ўсимликлар ва кўпгина бошқа нарсалардир. Табиат жисмлари қаттиқ, суюқ ва газсимон бўлади. Тош, темир- қаттиқ жисм. Уларнинг шакли доимий бўлади, яъни ўзгармайди. Сув, нефт, бензин-суюқ жисм. Улар шаклсиз бўлиб, оқиб кетиши, ёйилиб кетиши мумкин. Ҳаво, табиий газ-газсимон жисм. Улар ҳам суюқликлар сингари доимий шаклсиз бўлади. Ҳаво бошқа жисмлардан бўшаган барча бўшлиқни эгаллайди. (3 синф китобдан ёздим) Атрофимиздаги ҳаво ва уни муҳофаса қилиш.

Ҳаво кўзга кўринмайди. Дафтаринингиз билан юзинингизни елпинг.Нима сездингиз? Стол устида бир қанча майда қоғоз бўлакчалари қуйинг. Уларни картон қоғоз билан елпинг. Қоғоз бўлакчалари билан нима рўй беради? Юзингизда елпиганингизда шабада-ҳаво ҳаракатни сиздингиз. Стол устидаги қоғоз бўлакчалари елпиганингизда улар бошқа жойга учиб кетди йоки столдан учиб тушди. Бунда картон билан елпинганда харакатда келган ҳаво қоғоз бўлакчаларини учириб юборади. Демак, атрофимизда ҳаво бор. Лекин нима учун уни кўрмаймиз? Шунинг учун кўрмайзки, у рангсиз, тиниқ ва кўзга кўринмасдир. Ҳаво таркибида ҳар хил газлар: азот, кисларод, карбонат ангидрид бўлади. Тирик организимлар нафас олгааааанда ҳаводан кислород ютиб, карбонат ангидрид ажратди. Ҳаво шаффоф, рангсиз, ҳидсиз бўлади. Бу ҳавонинг хоссаларидир. Унинг бошқа хоссаларини ҳам билиш учун қуйидаги тажрибаларни ўтказамиз. ( Тажрибалар ёзилади.) Ҳаво ҳам ҳар қандай жисм сингари, заррачалардан иборат бўлиб, мазкур заррачаларнинг ўзаро оралиғи бор. Заррачалар доим ҳаракатда бўлади, бир-бири билан тўқнашади. Ҳаво иситилганда заррачалар тезроқ ҳаракатланади, кучлироқ тўқнашади. Шунга кўра улар бир-биридан кенгайади. Ҳаво совитилганда эса бу жараёнларнинг барчаси аксинча кечади. Ҳаво иссиқни яхши ўтказмайди. Одамлар ҳаво иссиқни яхши ўтказмаслигини билган ҳолда уй деразаларига қўш(икки) қават ром ўрнатадилар. Қишда бу ромлар орасидаги ҳаво хонадаги иссиқни сақлайди. Одам танаси билан кийими ўртасида ҳам, кийимнинг ўзида ҳам ҳаво бўлади. Кийим –бош танамиздаги иссиқни сақлайди. Қишда ҳайвонларнинг жуни, қушларнинг пати қалинлашади. Қалин жун ва патлар орасида ҳаво кўп бўлганидан ҳайвонлар совқотмайди. Қор тагида қишлайдиган ўтларни ҳам совуқ урмайди, чунки қор орасида ҳаво кўп бўлади. Ҳаво –газсимон жисм. Худди сув буғига ўхшаб, ҳавонинг ҳам шакли бўлмайди. Стакандаги ҳаво стакан, колбадаги ҳаво колба, челакдаги ҳаво челак шаклида бўлади. Ҳаво – сайёрамизни қалин қатлам билан ўраб олган. Унинг қалинлиги бир неча ўн километрни ташкил этади. Биздан жуда юқоридаги қалин ҳаво қатлами осмон деб аталади. Ҳаво очиқ бўлганда осмон мовий тусда бўлади. Иссиқ ва совуқ ҳаво. Иссиқ ҳаво билан совуқ ҳавонинг ҳаракатини мактабда ҳам, уйда ҳам кузатиш мумкин. Хонанинг очиқ эшиги олдига пастга қўйилган ёниб турган шамнинг алангаси ичкари томонга қияланади. Демак, совуқ ҳаво пастда бўлади ва хонага эшикнинг пастки томонидан киради. Агар шам очиқ эшикнинг юқорисида тутиб турилса, алангаси йўлак томонга қияланади. Демак, иссиқ ҳаво юқорида бўлади ва очиқ эшикнинг юқорисидан йўлакка чиқади.

Иссиқ ва совуқ ҳавонинг ҳаракати. Агар шам очиқ эшикнинг ўрта қисмида тутиб турилса, аланга, қандай ўзгариади. У йўлак томонга ҳам, синф томонга ҳам қияланмайди. Демак, очиқ эшикнинг ўрта қисмида синфда Ҳам, коридорда ҳам ҳаво ҳаракати бўлмайди. Табиатда иссиқ ва совуқ ҳаво доимо алмашиниб туради. Ҳаво нима таъсирида ҳаракатланади? Ер юзаси қуёш нури таъсирида бир хил исимайди. Ер юзаси кучлироқ исийдиган жойларда ҳаво иссиқроқ бўлиб, юқорига кўтарилади. Унинг ўрнини совуқроқ ҳаво эгаллайди. Бундай ҳаво Ер юзаси камроқ исийдиганжойлардан оқиб келади. Ер юзасида иссиқ ва совуқ ҳавонинг алмашиниб туриши шамол деб аталади. Шамоллар. Ер шарининг турли жойи турлича исийди ва оқибатда босим ҳам турлича бўлади. Юқори босимли ерларда ҳаво босими паст жойларга оқади. Ер юзида атмосфера босимининг бир хил бўлмаслиги натижасидаги ҳаво ҳаракатига шамол дейилади. Ер юзида шамолларнинг ҳосил бўлишига қараб 3 та катта группага бўлиш мумкин: 1. атмосфера умумий циркульяциясининг шамоллари; 2. циклон ва антисиклонлар; 3. маҳаллий шамоллар. Атмосфера умумий циркульяциясининг шамоллари. Ер юзасининг ҳамма қсимида температура ва у Билан боғлиқ ҳолда ҳаво босимининг бир хил бўлмаслиги атмосферанинг умумий циркульяциясини вужудга келтиради. Юкори босимли субтропик минтақадан паст босимли экваторга қараб шарқдан эсадиган доимий шамоллар пассатлар деб юритилади. Ернинг гарбдан шарққа қараб айланиши таъсирида шимолий ярим шарда пассат шамоллари тугри жанубга эмас, балки унгга бурилади ва натижада шимоли-шарқдан жануби- гарбга қараб эсади. Жанубий ярим шарда эса пассатлар чапга бурилади ва натижада жануби-шарқдан шимоли-ғарбга қараб эсади. Пассат номи билан экватор томонга эсувчи шарқий шамоллар экватор атрофида трофосферанинг қуйи ва ўрта қисмларига ҳам тарқалади. Шу сабабли, бу баландликларда ғарбий шамоллар йўқ. Лекин тропосферанинг юқори қисмида эсағарбий шамоллар эса; бу шамолларни базан антипассат деб атайдилар. Аммо антипассат генетиc жиҳатидан пассат шамоли билан боғлиқ бўлмасдан, ғарбий ҳаво массасининг (шамолининг) бир қисмидир. Ҳаво тоза бўлиши керак. Одам ва бошқа тирик мавжудотлар нафас олиши учун тоза ҳаво зарур. Йирик шаҳарлар ҳавоси ифлос бўлади. Чунки фабрика ва заводлардан ҳавога заҳарли газлар, қурум ва чанг чиқади, Автомобиллардан ишланган газлар чиқади, улар таркибида жуда кўп заҳарли моддалар бўлади. Ифлос ҳаво одамнинг соғлиғи учун, Ер юзасидаги барча тирик организмлар учун хавфлидир! Республикамизда атроқ муҳитини муҳофаза қилиш ҳақида Қонун қабул қилинган. Кўпгина корхоналарда чанг, қурумва заҳарли газларни

тутиб қоладиган қурилмалар ўрнатилган. Йирик шаҳарларимизда ҳавонинг тозалигини назорат қилиб турадиган стансиялар мавжуд. Лекин айрим корхоналар ҳамон ҳавоси ифлослантиришмоқда. Агар сиз бироқ корхона ҳавони ифлослантираётганини биласиз, катталар билан биргаликда табиатни муҳофаза қилиш жамиятига мурожаат қилинг. Ўсимликларни эҳтиёт қилинг! Уларнинг барги чанг ва қурумни тутиб қолади. Ўсимликлар бошқа муҳим ишни ҳам бажаради. Одамлар ва бошқа тирик мавжудотлар нафас олганда кўп миқдорда карбонат ангидрид гази ажралиб чиқади. Ўсимликлар эса ана шу газни ўзлаштириб, кислород ажратади. Шунинг учун ҳам ўсимликлар кўп жойда одам енгил нафас олади. Сувни эҳтиёт қилинг . Сув одам ҳаётида жуда катта аҳамиятга эга. У фақат ичиш, овқат пишириш, идиш ва кир ювиш учун зарур бўлибгина қолмай, балки фабрикада ва заводларда ҳам ишлатилади. Сув бўлмаса тола ва териларни бўйаш, қоғоз тайёрлаш, нон ёпиш, сунъий тола тайёрлаш мумкин эмас. Сув бўлмаса уй, мактаб ва шиффохоналар қуруб бўлмайди. Ҳаттоки, электр стансиялар ҳам сув билан ишлайди. Одам далалар, боғлар ва полизларда ҳар хил ўсимликлар ўстиради. Бу ўсимликларни ўстириш, парваришлаш учун ҳам сув керак бўлади. Одам ўз эҳтиёжи учун фақат тоза, чучук сувдан фойдаланади. Лекин Ерда чучук сув унча кўп эмас. Чучук сув ифлосланиб кетганидан у етишмай қолмоқда. Ёмғир ва эриган қор суви билан дарё ва кўлларга кўп тузлар ҳам тушади ва улар далаларни ўғитлайди. Фабрика ва заводларнинг оқова суви ҳам дарё ва кўлларга оқиб кетишига одамларнинг ўзи айбдордир. Чучук сув- катта бойли г имиз. Уни асраш керак. Сувнинг ифлосланишидан барча тирик мавжудот зарарланади. Дарё ва кўллардаги ўсимликлар билан бирга ҳайвонлар ҳам нобуд бўлади. Ифлосланган сув одам организми учун ҳам зарарлидир. Ер шарининг қобиқ қатламлари. Ер шарининг қобиғи гидросфера, атмосфера, литосфера, криосфера ва биосфера сингари қатламлардан иборат эканлиги юқорида таъкидланган еди. Бу қатламлар мутлоқ аниқ бир чэгарага эга бўлмаганлиги туфайлигина емас, балки табиатда сидирға равишда содир бўладиган модда ва энергия алмашинуви туфайли бир-бири билан узвий боғлиқ. Шунга кўра биз буларнинг тавсифини берганда уларни узвий боғлиқ равишда тасаввур қилишга ундашни муҳим деб топдик. Гидросфера. Ма‘лумки, Ер шари юзасининг асосий хусусиятларидан бири унинг қуруқлик ва дунё океанига бўлинишидир. Ер сатҳининг 510 млн.кв.км майдонидан 149 млн.км2 (29.2 фоиз) қуруқликка, 361 млн.км2 (70.8 фоиз) Ер қуррасида мавжуд сувга тўғри келади. Химиявий суюқ модда ҳисобланмиш сувнинг тирик мавжудотлар танасидаги нисбати организмнинг ҳаёт ҳолати учун нақадар муҳим аҳамиятга эга эканлигини кўрсатади. Балоғатга этган одам танасидаги сувнинг миқдори унинг умумий танасига нисбатан 60% ни ташкил этса, сичқон танасининг 73% ни ташкил

этади. Бактерияларда унинг миқдори 80% га қадар, тасма ичакли ҳайвонларнинг айримларида у 98% дан ортиқ. Юксак тараққий этган ҳайвонларнинг интенсив ҳаракат қиладиган органларида сувнинг миқдори айниқса кўп. Aгар одам скелетида 22% сув бўлса, мускулида 76,6%, юрагида эса сувнинг миқдори 79,3%га қадар кўтарилади, бош мия ярим шарлари пўстлоғида унинг миқдори 83,3% га тенг. Ёш одам организмида сувнинг миқдори 90%га қадар бўлади, қарриган сари унинг миқдори камайиб 50% га қадар туша боради. Тирик мавжудотларнинг ҳаёт ҳолати учун сувнинг қатор физик хоссалари муҳим аҳамиятга эга. Aйниқса унинг иссиқлик сиғимини кучлилиги, эриш иссиқлик сиғимининг юқори эканлиги, буғланиши, музлашдан олдин кенгайиши, иссиқлик ўтказувчанлигини пастлиги каби қатор термик хусусиятлари организмнинг тириклиги учун муҳим еканлиги аниқ. Эритувчи сифатида ҳам сувнинг хоссалари бағоят муҳим аҳамиятга эга. Сувнинг фақат унинг учунгина хос бўлган турли-туман хоссалари ва доимо ҳаракат ҳолатида бўлиши туфайли у табиатда содир бўладиган модда алмашинувининг асосий омилларидан ҳисобланади. Организмда ҳам сув худди юқоридаги сингари вазифани бажаради. Сувда ериган анорганик ва органик моддалар истэъмолчига етиб боради. Бусиз тирик организмлар, планктонлар, ҳаракатсиз организмлар ва хусусан юксак ўсимликларнинг ҳаёт фаолияти ҳозирдаги сингари давом этмаган, балки умуман бўлмаган ҳам бўлур эди. Эритувчи сифатида сув озиқ моддаларни ташувчи ролини ўйнайди. Сув ёрдамида организм ичида барча моддалар унинг бир қисмидан иккинчи қисмига ўтади, организм турли-туман моддаларни қабул қилади ва кераксиз қисмини ажратади. Шундай қилиб, организмда моддалар алмашинуви озиқ моддаларни қабул қилишини, уларни қайта қурилиши ва ажраладиган моддалар метоболизм билан боғлиқ бўлиб, бу ҳодиса сув ёрдамида амалга ошади. Сувнинг аҳамияти фақат юқорида кўрсатилганлар билангина чэгараланмайди. Сув тортиш кучи ёрдамида томчилари капилярлар орқали юқорига кўтарилади, бусиз қуруқликда ҳаёт кечирувчи ўсимликлар учун ўсиш имкони бўлмас эди. Шуни эслаш ўринлики, юксак ўсимликларнинг озиқланиши, капилярлик қонуниятига асослангандир. Каллоидларнинг адсорбтсион еритувчининг ташқи муҳитдан осонлик билан моддаларни қабул қилиши билан белгиланади. Сувда бундай хусусиятнинг бўлиши организм ичида содир бўладиган модда алмашинувида муҳим рол ўйнайди. Ер қуррасида сувнинг оптик хусусияти ва биринчи навбатда унинг тиниқлиги, океан, денгиз ва сув ҳафзаларининг чуқур қатламларида ҳам фотосинтез жараёни давом етишини таъминлайди. Aмерикалик физиолог Л.Рендерсоннинг фикрича, тирик мавжудотларнинг ҳаёт ҳолатида ўзининг кераклиги жиҳатидан карбонат ангидрид сувдан кейинги иккинчи ўринда туради. Aтмосфера таркибидаги

бу газни ҳеч қандай химиявий жараён океан сувидан тортиб олишга қодир эмас. Aммо табиатда содир бўладиган алмашинув жараёни барча яшил ўсимликлар ва умуман барча тирик организмларнинг асосий озиқа манбаи ҳисобланган мураккаб органик моддаларнинг ҳосил бўлиши, фотосинтез жараёнида карбонат ангидрид газининг иштирокисиз ўтмаслиги кўпчиликка маълум. Океан сувларидаги яшил ўсимликлар фотосинтез жараёнини ўтиши учун сарфланадиган карбонат ангидридни сувда ериган ҳолда мавжуд бўлган қисмидан олади. Қуруқликдаги барча яшил ўсимликлар бу жараённи ўтиши учун атмосфера таркибидаги эркин карбонат ангидридни ўзлаштиради. Океан суви ҳароратининг нисбий барқарорлиги таркибидаги мавжуд турларнинг турғунлиги, сув ионлари колтсентратсиясининг константлиги, осмотик босимнинг доимийлиги ҳамда сув тўлқинларининг озиқа моддаларни бир жойдан иккинчи жойга ўтишини таъминлайдиган доимий ҳаракати, бу муҳитда ҳаётнинг шаклланишидаги муҳим шартлардан ҳисобланади. Шундай қилиб, океан суви физик хоссаларининг турғунлиги ва озиқа моддаларининг турли-туманлиги ва кўплиги жиҳатидан ҳаётнинг вужудга келиши (шаклланиши) учун ниҳоятда қулай муҳит ҳисобланади дэган хулосага келсак хато қилмаган бўламиз. Қадимда океан сувлари савдо йўллари ҳисобланиб, улар маҳсулотларни ташиш учун хизмат қилган. Aммо океан сувларининг асосий аҳамияти шундаки, улар қуёш энергиясини аккумулятсия қилиш ва қайта ишлаш, шамолнинг динамик энергияси, қуёш ва ойнинг космик тортиш кучини идора қилиш вазифасини бажаради. Одатда, дунё океанини тўртта - Тинч, Aтлантик, Ҳинд ва Шимолий муз океанига бўлинади. Таъкидланганидек, океан сувлари ва қуруқлик р шарида нотекис тақсимланган. Шимолий ярим шарларда сув 61 фоиз, қуруқлик еса 39 фоиз, Жанубий ярим шарларда нисбатанлар 81 ва 19 фоиздан иборат. Ҳар иккала шимолий ва жанубий кенгликни сув ҳалқа сифатида ўраб олган. Шимолий ярим шарларда бу ҳалқа 810, Жанубий ярим шарларда еса 56-650 оралиғидан ўтади. Okean Yuzasi ming km 2 Suv hajmi, ming km 2 O’rtacha chuqurligi 1 Tinch okeani 179679 723699 4028 2 Atlantik okeani 93363 337699 3926 3 Hind okeani 47917 291945 3897 4 SHimoliy muz okeani 13100 16980 1205

Океан тубининг енг чуқур ери Мариан ботиғи (11034 м) ва Ер юзининг баланд нуқтаси Жамолунгма (8.882 м). Шундай қилиб умумий амплитуда 20 км.га боради. Океан тубининг релефи ҳам қадимда тасаввур қилинганидек бир хил текисликда емас. Ўлчовларда аниқланишича океан сувлари бошланган жойдан материк анча узоқ масофага қадар, айрим ҳолларда 75-100 км.гача сув остида давом етиб, 200 м чуқурликкача боради, бирданига чуқурлашади ва континент туби деворига бориб қадалади. Quyosh nuri ta‘sirida Yer yuzasidan har yili 520 ming km3 suv bug’ga aylanib, yuqoriga ko’tariladi va to’yinib, kondentsiyalanib, yoo’lib Yana Yerga tushadi. Yer yuzasiga o’rtacha yiliga 1015 mm yog’in (520 ming km 3 ) yog’adi. Yog’in suvining bir qismi Yana bug’ga aylanadi, bir qismi yerga shimilib grunt suvini hosil qiladi, bir qismi esa daryolar orqali dengiz-okeanlarga quyiladi. Yerga shimilgan suv ma‘lum vaqt o’tgach, Yana bug’ga aylanib ketadi. Shunday qilib bir yilda 520 ming km 3 hajmdagi suv Yer yuzasida goh yog’inga, goh daryo, goh ko’l, goh dengiz suviga aylanib, to’xtovsiz harakat qilib turadi. Suvning to’xtovsiz aylanishi natijasida Dune okeanining suvi 2600-3000 yilda bir marta yangilanib turadi, Arktika muzliklari 15000 yilda bir marta, ko’l suvlari 10 yilda bir marta, daryo suvlari esa o’rtacha 12 sutkada yangilanib turadi. Yer sharida suvning aylanib yurishini 3 turga bo’lish mumkin. Namlik okean ustiga yog’ib yana bug’lanib ketsa, buni suvning kichik aylanishi deyiladi. Ma‘lum territoriyaga yoqqan yog’inning bir qismi shu yerda bug’lanib ketadi, bir qismi daryolarga quyilib va yerga singib ketadi, bu materik ichkarisida suvning aylanib yurishi deyiladi. Suvning kichik aylanishi bilan materik ichkarisida suvning aylanib yurishi qo’shilsa, suvning katta aylanishi vujudga keladi. Suvning to’xtovsiz aylanib yurishi Yer sharining geografik qobig’i va ayniqsa, undagi organik hayot uchun juda katta ahamiyatga ega: suvning aylanishidan moda va energiyaning aylanishi vujudga keladi, organik dunyo rivojlanadi. Мисол: Сувни ҳайдаш (4-синф) Ўқитувчи қуйидаги кичкина тарихни ўқувчиларга сўз лаб беради: «Денгиздаги пороходнинг машинаси синиб қолди. Сузиш мумкин эмас. Бу вақтда ичиладиган чучук сув ҳам тугаб қолди. Денгиз суви эса тахир, шўр ( унда тузлар эриган), уни ичиш мумкин эмас. Гарчи денгиз тўла сув бўлсада, кишилар ташналикдан жуда қийналдилар. Нима қилиш керак? Тахир, шўр сувни туздан тозалаб, уни ичишга яроқли сувга айлантириш мумкин эмасми?» Бу савол ўқувчиларни ўйлашга мажбур этади ва улар ҳар хил фикрлар айта бошлайдилар.

1-ўқувчи: Мен денгиз сувини қандай қилиб туздан тозалашни биламан. Денгизнинг шўр сувини фильтр қоғоздан ўтказиш керақ Ўқитувчи: Туз фильтрда қоладими? Эрийдиган моддалар устида қилинган тажрибаларимизни эслаб кўринг. Биз ўтган дарсда шўр сувни фильтрдан ўтказиб, фильтрдан ўтган сувнинг мазасини тотиб кўрган эдик, унинг мазаси қанақа эди? 2-ўқувчи: Унинг мазаси фильтрдан ўтказишдан аввал қандай бўлса, шундай қолган эди. Сувда эриган моддалар фильтрда қолмайди. Ўқитувчи: Демак, шўр сувни фильтрдан ўтказишнинг фойдаси йўқ экан, энди нима қилиш керак? 3-ўқувчи: С увни қайнатиш керақ 4-ўқувчи: Туз қаёққа кетади? Агар шўр шўрвани узоқ қайнатилса шўрва яна ҳам шўрроқ бўлиб қолади, сув камаяди, туз эса қолаверади. 5-ўқувчи: Сувни тозалаш мумкин эмас. Тезроқ қирғоққа сузиб бориб, чучук сув олиб келиш керақ Ўқитувчи: Агар қироғоқ узоқ бўлсачи? Бу вақтда одамлар қирғоққа етиб богунча ташналикдан ҳалок бўладиларкў Мен бу масалани ҳал қилиш учун сизларга ёрдам бераман. Агар сувни буғга айлантирсак, сўнгра. . . 3-ўқувчи: Мен биламан, мен топдим. Денгиз сувини узоқ вақт қайнатиш керақ Сув буғланади ва бу буғ совутилса, сувга айланади. Бу чучук сув бўлади. Ўқитувчи: Нима учун бу сув чучук сув бўлади, деб ўйлайсиз? 3-ўқувчи : Чунки сув буғланади, лекин туз буғланмайди. Биз тўйинган мода устида тажриба қилганимизда сув буғланиб кетди, тузнинг ҳаммаси эса тунука идишда қолаверди. Бу мисолда ўқитувчи ўқувчиларнинг тафаккури устидан раҳбарлик қилиб бориши кўрсатилган. Ўқитувчи қўйилган масала устида болаларни ўйлашга мажбур этди ва ўзи бу масалани ҳал қилиш учун болалар томонидан таклиф қилинган усулларнинг ҳаммасини диққат билан эшитиб борди. Бу музокарада ўқитувчи ўқувчилар томонидан айтилган ноўғри фикрларни дарров рад қилмасдан, балки болалар учун маълум бўлган ва айтган фикрларига қарши келадиган далилларга болалар диққатини жалб қилиб борди. Шу вақтда ўқувчилар бу қарама-қаршиликни тушунадиларда, масалани ҳал қилиш учун янги йўллар қидира бошлайдилар, болалар бу қарама-қаршиликларга барҳам бериб, ноўғри фикрларни ташлаб, ўқитувчи ёрдамида бу масалани тўғри ҳал қилишга муваффақ бўладилар. Фойдали қазилмалар Республикамиз фақат хилма –хил ўсимликлар билан ҳайвонларга бой бўлибгина қолмай, балки ер остида чуқур жойлашган фойдали қазилмаларга ҳам бойдир. Ер қаърида ёки юзасида фойдали қазилмалар жойлашган ерлар кон деб аталади. Ҳар қандай тоғжинси фойдали фазилма ҳисобланади. Фақат у одам учун фойдали бўлиши керак.

Республикамизда фойдали қазилмалар кўп. Кўп сонли геологлар бўлинмалари уларни қидириш билан шуғулланади. Улар тоғларда, текисликларда фойдали қазилмаларни топмоқдалар. Фойдали қазилмаларнинг кўпгина конлари топилди, бошқаларини яна топиш вазифаси олдинда турибди. Агар маълум шароитлар яратилса, ўсимлик ва ҳайвонларнинг сонини кўпайтириш, сув ва ҳавони тозалаш мумкин, лекин фойдали қазилмалар конини қайта тиклаб бўлмайди. Шунинг учун улардан оқилона фойдаланиш лозим. Мамлакатимизда фойдали қазилмаларни қазиб чиқариш олдиндан тузилган режа бўйича олиб борилади. Бу режада дастлаб қайси конларни биринчи, қайсиларини эса кейинроқ қазиб чиқариш лозимлиг кўрсатилади. Фойдали қазилмаларни муҳофаза қилиш ва уларни қидириб топиш қийин, лекин халқимиз учун жуда муҳим бўлган ишда сиз ҳам балалар катта ёрдам беришингиз мумкин. Бунинг учун яшаш жойингиздаги тоғ жинсларини диққат билан ўрганинг. Улардаги фойдали қазилмаларни тарқалишда сизга мазкур дарслик ва ўқитувчи ёрдам беради. Сиз ҳар доим кўчаларда қум, шағал, тош, гилни учратамиз. Агар тоғларга борсангиз у ерда қалин қатламлар ҳосил қилиб ётган оҳактош, қумтош, гранит ва бошқа ҳар хил тошларни ҳам кўрасиз. Буларнинг ҳаммаси тоғ жинсларидир. Халқ хўжалигида ва турмушда фойдаланиладиган тоғ жинслари ва минераллар фойдали қазилмалар деб аталади. Ер бағрида жуда кўп ва хилма-хил тоғ жинслари ҳамда минераллар мавжуд. Минераллар ер остида ва қисман ер устида узоқ даврлар мобайнида табиий жараёнлар натижасида ҳосил бўлган жинслардир. Олтин, мис, олтин- гугурт, олмос, грант, кварц, темир, нефть, табиий газ буларнинг барчаси минераллардир. Фойдали қазилмалар ишлатилишига қараб ус турга ёнувчи, рудали ва норуда фойдали қазилмаларга бўлинади. Ёнувчи фойдали қазилмаларга кўмир, нефит, таббий газ, торф, ёнувчи сланетслар киради. Улар қадимги ўсимлик ва ҳайвонларнинг қолдиқларидан ҳосил бўлган. Таркибида саноатда фойдаланиш учун етарлимиқдорда металлар мавжуд бўлган тоғ жинслари рудали фойдали қазилмалар дейилади. Қандай металл эритиб олинишига қараб рудалар қора металл рудалари ва рангли металл рудаларига бўлинади. Қора металл рудаларидан чўян, темир, пўлат эритиб олинади. Рангли металл рудалари мис, алуминий, рух ва қўрғошин рудаларидан иборат. Олтин ва кумуш ҳам рангли металлардир. Кўпчилик норуда фойдали қазилмалар –ош тузи, фосфорит, апатит, олтингугурт кабилар кимё саноатида фойдаланади.Бинокорлик материаллари ҳам норуда фойдали қазилмаларга киради. Улардан оҳактош, қумтош, гранит, мармар алоҳида ўрин тутади. Фойдали қазилмалар металл фойдали қазилмава нометалл фойдали қазилмаларга бўлинади. Металл фойдали қазилмаларга соф металлар, қора ва

рангли металл рудалари(темир ва марганетс рудалари, хромит, боксим, мис, қўрғошин-рух, никел, вольфрам, молибден, қалай,сурма рудалари), нодир металлар рудалари киради. Нометалл фойдали қазилмаларга тоғ- кон кимёвий (фосфарит, апатит, ҳар хил тузлар, олтингугурт, барит, гипс, бром ва ёд бирикмалари ва бошқалар) хом-ашёлари, қурилиш материаллари хом ашёси, қимматбаҳо ва техник тошлар (мармар, гранит, тоғ хрустали, гранат, корунд, олмос ва бошқалар) ёнувчи минераллар (нефть, табиий газ, кўмир, торф, ёнувчи сланетс) ҳамда гидротермал сувлар киради. Менерал ресурслардан оқилона фойдаланишда, уларнинг қазиб олиш жараёнида иложи борича исрофгарчиликни камайтиришга эришиш муҳим аҳамиятга эга. Чунки ҳозирча минерал ресурусларни қазиб олишда кўп миқдорда зарур хом ашё исроф бўлмоқда. Исрофгарчилик айниқса нефит кўмир, калийтузи, қурилиш материаллари, қора ва рангли металлар, тоғ- кимия хом ашёларини қазиб олишда кўплаб рўй бермқда. Нефит қазиб олиш технологиясининг баъзи давлатларда пастлиги туфайли исрофгарчилик кўк бўлиб, унинг анча қисми ер остида қолиб кетмоқда. Исрофгарчилик айниқса, эски нефть конларида, хусусан АҚШнинг баъзи конларида 75%га этмоқда. Дунёда ҳозир жуда кўп нефть, конларида нефитнинг 56% ер ости қатламларида қолиб, фақат 44% тортиб олиш ва ташиш жараёнида ҳам унинг бир қисми нес-нобуд бўлмоқда. Кўмир қазиб чиқаришда ҳам нобудгарчилик жуда катта. Аслида кўмир қазишда “планлаштирилган” нобудгарчилик 40% дан ошмаслигикерак. Лекин кўмир қазиб чиқаришнинг бу нормаси баъзи корхоналарда ошириб бажарилмоқда. Буни Оҳангарон кўмир кони мисолида яхши билиш мумкин. Бу кўмир конида қалинлиги 1,5 метрдан ортиқ бўлган кўмир қатламлари олиниб, ундан юпқа кўмир қатламлари кераксиз жинслар билан бирга чиқариб ташланмоқда. Натижада ҳар йили бир неча юз минг тонна кўмир нобуд бўлмоқда. Баъзи конларда рудага бой бўлган асосий “қаймоғи” олинади, таркибида фойдали рудаси кам бўлган қатламлар бекорга ажратиб кераксиз жинс сифатида атрофга чиқариб ташланади, қазиб олиши қийин кетади. Булар ўз навбатида исрофгарчиликни кўп бўлишига сабабчи бўлмоқда. Бунга ҳозир қазиб олинаётган қора ва рангдор металларнинг 15-20 % ерда қолиб кетаётганлиги мисол бўлади. Қазилма бойликларни нес-нобуд бўлишида ва баъзи фойдали қазилмаларнинг жойлашган территорияларини яхши ўрганмасдан улар устига шаҳар, ишчи посёлкалари ва қишлоқларни қуриш,сўнгра уларнинг бошқа жойга кўчириш ҳам сабаб бўлмоқда. Бунга Оҳангрон кўмир кони устига Ангрен шаҳри қурилганлиги, сўнгра у бошқа жойга сурилганлиги яққол мисолдир. Қазилма бойликлардан оқилона фойдаланишнинг яна бир йўли қазиб олинган ёки қайта ишланган хом ашёларни ташишга исрофгарчиликка кам йўл қўйишга эришишдир. Маълумки, қазиб олинган ёки қайта ишланган хом

ашёларни ортишга, туширишда темир йўли вагонлари ва автомобилларда ташишда уларнинг маълум қисми нес-нобуд бўлади. Кўмирни, цементни, алебастрни, оҳакни ва бошқа хом ашёларни вагонларда очиқ усулда ташилаётганда уларнинг бир қисмини шамол учириб, темир йўлни ифлослаб нес-нобуд қилади. Темир йўлни тозалаш учун эса анча маблағ сарфланади. Шу сабабли, ўша хом ашёлардан оқилона фойдаланиб, нобудгарчиликка йўл қўймаслик учун сўнгги пайтларда махсус автоцистерналарда ва усти ёпиқ вагонларда ташишга ўтилади. Нефтни ташишда, айниқса, сувда супертанкерларда ташишда исрофгарчиликка йўл қўйилади. Чунки ташилаётган нефтнинг бир қисми танкерлар ичида қолиб, баъзан эса танкерларнинг талофатга учраши туфайли денгизга қўшилиб кетади. Қазилма бойликлардан оқилона фойдаланишда тоғ жинсслари таркибидаги фойдали компенентларнинг деярли ҳаммасини ажратиб олишга эришиш муҳим аҳамиятга эга. Чунки табиатда фақат битта металл сақловчи тоза руда йўқ, балки рудада асосий компонентдан ташқари яна қиммат баҳо йўлдош компонентлар ҳам бўлади.Лекин баъзи корхоналарда асосий компонентни ажратиб олиб, қолганларини кераксиз жинс сифатида чиқарибташланади. Кўпинча уларни ажрати олиш фойдасиз деб билишади. Буни Оҳангрон кўмир кони мисолида яхши тушуниш мумкин. Илгари Кола ярим оролидаги Хибин апатит конидан фақат апатитни ажратиб олиб, қолган қисмини чиқариб ташланар эди. Лекин ҳозир Хибин апатит комбинатида рудадан комплекс фойдаланиб, апатит концентрацияси чиқиндиларидан баделеит, нодир металлар ва бошқалар ажрааааатиб олинмоқда. Тупроқ ҳосил бўлиш. Сиз табиатда тошлар тинимсиз нураб туришини яхши биласиз. Нураш натижасида майда тошчалардан, қум ва гилдан иборат ғовак қатлам ҳосил бўлади. Бу қатламда ўсимликлар учун зарур озиқ моддалар деярли бўлмайди. Лекин у ерда баъзи ўсимликлар ўсади. Уларнинг қолдиғи микроблар таъсирида чиришидан чиринди ҳосил бўлади. Сўнгра бу ерда бошқа ўсимликлар ҳам ўсиши мумкин бўлади. Улар янада кўп чиринди беради.Тошлар тирик мавжудот таъсирида жуда секинлик билан тупроққа айлана боради. Тупроқда ҳар хил ҳайвонлар: ҳашаротлар, ёмғир чувалчанглари, кротлар ва бошқа кўп ҳайвонлар яшай бошлайди.Улар тупроқнинг унумдорлигини оширади. Тирик мавжудотсиз тупроқ ҳосил бўлмайди. Шу билан бир вақтда ўсимликлар ва ҳайвонларга тупроқ зарур.Бу эса табиатда нарсанинг ўзаро боғлиқлигини билдиради. Тупроқ жуда секинлик билан ҳосил бўлади. Бунинг учун юзлаб ва минглаб йиллар ўтади. Лекин одамнинг айби билан тупроқ тезда бузилиб кетиши мумкин. Одамлар ўсимликларни юқотиб юборган жойларда тупроқни сув ювиб, қаттиқ шамол учириб кетади. Ўсссимликлар илдизи тупроқни мустаҳкамлайди, уни сув оқими ва кучли шамол таъсиридан ҳимоя қилади. Шунинг учун тупроқни асраш мақсадида ўсимликларни эҳтиёт қилиш, улар бўлмаган жойга ўтқазиш керак.

Тупроқ табиатнинг энг муҳим бойлиги бўлиб, Ер пўстининг энг устки ғовак, унумдор қисмидир. У литосфера, гидросфера, атмосфера ва биосферада узоқ вақт бир-бири билан боғлиқ ҳолда содир бўлган физик, химиявий ва биологик жараёнлар натижасида вужудга келган. Тупроқ орқали моддаларнинг литосфера билан атмосфера орасида ўзаро алоқаси ҳам рўй беради. Шамол натижасида тупроқ устидан кўтарилган чанг- тўзонлар атмосферага етиб, унда ҳавонинг тиниқлигига таъсир этади. Ер юзасига келаётган ёруғлик энергияси таъсирини сусайтиради, ёғинларнинг вужудга келишига ҳам таъсир этади. Атмосферадан тупроқ устига ҳар хил заррачалар тушиб, тупроқ, ўсимлик ва ҳайвонот оламига турлича таъсир этади. Табиатда моддаларнинг алмашинувида (тупрои-ўсимлик- тупроқ)тупроқ ҳам иштирок этади, уни В.Р.Вильямс биологик (кичик) айлана деб атаган. Бу жараёнлар туфайли тупроқнинг унумдорлик хусусияти доимо сақланиб туради. Деҳқончилик маданиятининг ўсиши натижасида тупроқ билан экиладиган ўсимликлар орасида рўй берадиган биологик айлана туфайли янги озуқа моддалар вужудга келади. Тупроқ энг аввало ўсимлик, ҳайвонлвр ва микроблар билан бирга мураккаб экологик система (биогеоценоз)ни вужудга келтиради ва сайёрамиз биосферасида ҳаётнинг яшашини таъминлашдек муҳим вазифани бажаради. Тупроқларнинг кишилик жамиятидаги муҳим аҳамияти шундаки, у ўз- ўзини тозалаш хусусияти мавжудлиги туфайли табиатдаги ифлос моддаларни биологик йўл билан ўзига сингдирувчанлик (адсорбент), тозаловчанлик (пурификатор) ва нейтраллаштирувчанлик хусусиятига эга. Тупроқ қуруқликдаги ҳар қандай органиқ моддалар қолдиқларини миненраллаштирувчи муҳим восита ҳамдир. Тупроқ халқнинг бебаҳо табиий бойлиги ва инсоннинг яшаши учун ҳаёт манбаидир. Инсон ўзи учун зарур бўлган озуқа ресурсларини, кийим- бошни тупроқдан олади. Чунки тупроқ қишлоқ хўжалик экинларининг асосий манбаи. Инсон ўзининг яшаши учун керак бўлган озиқ-овқат энергиясининг 88% ини тупроқдан, 10%ини ўрмон, ўтлоқларидан, 2%ини океандан олмоқда Koinot behisob kosmik jismlar: yulduzlar, sayyora (planeta) lar, yer va uning yo’ldoshlari, kichik planeta (asteroid)lar kometalar va boshqalar majmuidan iborat. Ularning barchasi aylanadi. Koinotda son-sanoqsiz bir-biridan juda katta yorug’lik yili (10 va hatto 100 yorug’lik yili) bilan ajralib turadigan ko’plab galaktikalar mavjud. Aniqlanishicha, galaktikalar to’plami o’z navbatida metagalaktikani (grekcha -galaktikadan tashqarida) tashkil etib, ular galaktikadan nihoyatda uzoq joylashgan va juda katta yuzaga ega ekanligi bilan xarakterlanadi. Masalan, Magellan nomi bilan yuritiladigan galaktikaning uzoqligi 80 ming yorug’lik yiliga teng bo’lsa, Andromeda galaktikasi 700 ming yorug’lik yiliga teng.

Yer qurrasidan eng uzoq bo’lgan galaktika o’rtasidagi masofa 1 mlrd.yorug’lik yiliga teng. Shunday ekan, koinot (olam, falak) nihoyatda turli- tumanligi va cheksizligi - poyoni yo’qligi bilan xarakterlanadi. Koinotda mavjud yulduzlarning yer qurrasiga eng yaqini Alfa tsentavr hisoblanadi. Oydan bizga qadar yetib keladigan yorug’lik nurining 4 yil 3 oyda yetib kelishi, Alfa tsentavrning bizdan qancha uzoqda joylashganligini ko’rsatadigan dalil desa bo’ladi. Galaktikaning ximiyaviy tarkibiga keladigan bo’lsak, uning 86,7% ini vodorod, 13,2% ini geliy tashkil etib, uning umumiy massasini 0,y% ini qolgan element (uglerod, azot, alyuminiy, ftor, litiy, berilliy, magniy, temir va boshqa)lar tashkil etadi. Galaktika (Somon yo’li) - quyosh sistemasi va 150 mliard.yulduzlardan iborat sistema sifatida qaraladi. Yulduzlar o’zidan issiqlik va yorug’lik ajratadi, ular alohida olinganda har biri hajmi, massasi va zichligiga ko’ra bir-biridan tegishli darajada farq qiladi. Ularning ba‘zi biri, masalan, qizil yulduz o’z hajmiga ko’ra quyoshdan milliard marta katta bo’lib, ulkan (gigant) yulduz deb yuritiladi. Ba‘zilari esa quyoshdan ancha kichik va rangi bilan ham farq qiladi. Masalan, mitti yulduz oq rangli, quyoshdan ancha kichik va issiq ham emas. Odatda yulduzlar yuzasining harorati 3.0000 dan 30.0000 gacha bo’lib, tarkibida vodorod va geliy ko’p va ularning reaktsiyasi tufayli vodorod geliyga aylanadi, natijada energiya va nur ajraladi. Olib borilgan tekshirishlarda aniqlanishicha, galaktika diametri 100.000 yorug’lik nuri yiliga teng bo’lib, uning tarkibiga kiruvchi yulduzlar to’plamining yuzasi qabariq yasmik shaklida. Uning markazida zich joylashgan galaktika yadrosi mavjud. Quyosh galaktikasi shoxobchalari ichida galaktika markazidan 10 kiloparsek uzoqlikda (1 kiloparsek 1000 parsek, 1 parsek 30,81012 km,) bu o’z navbatida 3,26 yorug’lik yiliga teng. Galaktika tarkibidagi barcha yulduzlar undan o’tadigan va unga tik joylashgan o’q atrofida aylanadi. Quyosh o’z navbatida galaktika markazida 25 ming yorug’lik yiliga teng bo’lgan uzoqlikda joylashgan va sekundiga 250 km tezlik bilan harakat qiladi. Galaktika atrofini quyosh 200 mln. yorug’lik yilida bir marta aylanadi va bu galaktika yili deb yuritiladi. Quyoshning tuzilishi . Quyosh sathining kattaligi yer sathiga nisbatan 12 ming marta katta, hajmi esa yer hajmidan 1 mln. 300 ming marta ortiq. Barcha sayyoralarning umumiy massasini qo’shib hisoblaganda ham quyosh massasi undan 750 marta katta. Quyosh diametri yer diametridan 109 marta, zichligi esa yerning o’rtacha zichligidan 4 marta kam. Ammo quyoshning tortish kuchi yerning tortish kuchidan 25 marta ortiq.

Yuqorida ta‘kidlanganidek, quyosh qizigan va erigan holdagi jism bo’lib, uning yuza harorati 57000 S ga, markaziy qismida esa haroart 20 mln.darajaga teng ekanligi ma‘lum. Quyosh nuri 8 minut 18 sekundda yerga yetib keladi. Yerdan uchgan tovush tezligidagi samolyot to’xtovsiz uchganda quyoshga 14 yilda yetib borishi mumkin ekan. Quyosh tarkibida 66 ximiyaviy element mavjud bo’lib, ularning asosiy qismini vodorod (54 %) va geliy (45%) tashkil etadi. Shu bilan bir qatorda quyosh tarkibida kislorod, karbonat angidrid, azot, magniy, natriy, kaliy kabi elementlar ham bor. Quyosh harorati 20 mln. daraja bo’lganda, uning ichki qismi (markazi)da termoyadro reaktsiyasi sidirg’a ravishda sodir bo’lib turishi oqibatida vodorod geliyga aylanadi va juda katta miqdorda energiya ajraladi. Quyoshda bunday termoyadro reaktsiyasi doimo sodir bo’lib turganligi tufayli yorug’lik, issiqlik va elektromagnit energiyasi to’xtovsiz ravishda ajralib turadi. Quyoshning o’ta qizigan notekis ust qismi gazsimon moddalardan iborat. Uning yorug’lik tarqatuvchi yuzasi fotosfera deb yuritilib, qalinligi 300 km, harorati 60000 S ga teng ekanligi aniqlangan. Fotosfera yuzasidan qizigan gazlar fontan singari otilib, alangasimon girdob hosil qilgan holda sekundiga 500-700 kilometr tezlik bilan 1,5 mln.km balandlikgacha ko’tariladi. Bu qatlamning ust tomonida xromosfera qatlami joylashgan. Uning harorati 50000 S ga teng va bu qatlam 18000 km balandlikka ko’tariladi. Xromosferaning yuqori tomoni - quyosh atmosferasining tashqi qatlamida quyosh toji joy olgan. Uning elektron va proton bilan zaryadlangan zarrachalari «Quyosh shamoli» nomi bilan yuritilib, sekundiga 80000 km tezlik bilan 5 mln.km masofaga tarqaladi. Quyosh aktivligi tsiklik xarakterda. Har 11 yilda quyosh yuzasida dog’lar ko’payib ketish natijasida haroratning pasayishi tufayli «Quyosh shamoli» kuchayib xromosferada portlash sodir bo’ladi va buning ta‘siri hatto yergacha yetib keladi. Bunday hollarda Yerda magniy bo’ronlari qutb

shafaqlarining kuchayishi natijasida atmosfera tarkibidagi azon miqdori o’zgarib, quyosh energiyasini tegishli miqdordan ko’proq o’tkazishi atmosfera bosimini o’zgarishi kuzatiladi. Koinotda sodir bo’ladigan bu ijobiy hodisalar Yer qurrasining tirik qismiga ham o’z ta‘sirini ko’rsatadi. Quyosh va uning atrofida aylanib yuruvchi barcha kata-kichik osmon jismQuyosh va uning atrofida aylanib yuruvchi barcha kata-kichik osmon jism lari birgalikda Quyosh sistemasini tashkil etadi. Quyosh sistemasida 9 ta sayyora,lari birgalikda Quyosh sistemasini tashkil etadi. Quyosh sistemasida 9 ta sayyora, ular atrofida aylanib yuruvchi 40 dan ortiq tabiiy yo’ldoshlar, mayda osmonular atrofida aylanib yuruvchi 40 dan ortiq tabiiy yo’ldoshlar, mayda osmon jismlari bo’lgan asteroidlar, kometalar, meteor va meteroidlar mavjud. Sayyoralarjismlari bo’lgan asteroidlar, kometalar, meteor va meteroidlar mavjud. Sayyoralar yulduzlar kabi o’zidan nur chiqarmaydi. Quyoshdan kelayotgan yorug’lik nuriyulduzlar kabi o’zidan nur chiqarmaydi. Quyoshdan kelayotgan yorug’lik nuri sayyoralarni yoritadi. sayyoralarni yoritadi. Sayyoralar quyidagicha nomlanadi: Merkuriy, Venera, Yer,Sayyoralar quyidagicha nomlanadi: Merkuriy, Venera, Yer, Mars, Yupiter, Saturn, Uran, Neptun, Pluton. Mars, Yupiter, Saturn, Uran, Neptun, Pluton. Merkuriy Merkuriy – quyoshga eng yaqin sayyora bo’lib, sirtini havo o’rab turmaydi,– quyoshga eng yaqin sayyora bo’lib, sirtini havo o’rab turmaydi, ya‘ni uning atrofii bo’shliqdan iborat. Shuning uchun ham bu sayyora sirtidaya‘ni uning atrofii bo’shliqdan iborat. Shuning uchun ham bu sayyora sirtida kunduzi o’rtacha 345kunduzi o’rtacha 345 00 СС issiq, kechasi esa 800S sovuq bo’ladi. issiq, kechasi esa 800S sovuq bo’ladi. VeneraVenera sayyorasi Quyoshdan uzoqligi bo’yicha ikkinchi o’rinda turadi va sayyorasi Quyoshdan uzoqligi bo’yicha ikkinchi o’rinda turadi va asosan karbonat angidrid (asosan karbonat angidrid ( СС O2) gazi bilan o’ralgan. Uning zichligi Yerdagi havoO2) gazi bilan o’ralgan. Uning zichligi Yerdagi havo zichligidan 90 marta kata. Bu sayyora sirtidagi harorat 470zichligidan 90 marta kata. Bu sayyora sirtidagi harorat 470 00 СС gacha issiq bo’ladi. gacha issiq bo’ladi. YerYer hayot mavjud bo’lgan yagona sayyora. Yer uzoq davom etgan hayot mavjud bo’lgan yagona sayyora. Yer uzoq davom etgan evolyutsiya natijasida shakllangan va uning geosferalari vujudga kelgan: havoevolyutsiya natijasida shakllangan va uning geosferalari vujudga kelgan: havo qatlami-atmosfera, suv qatlami-gidrosfera, qattiq qatlam-litosfera. Bular bir-biriqatlami-atmosfera, suv qatlami-gidrosfera, qattiq qatlam-litosfera. Bular bir-biri bilan o’zaro uzviy aloqada rivojlanib, taraqqiy etgan va hayot qobig’i-biosferabilan o’zaro uzviy aloqada rivojlanib, taraqqiy etgan va hayot qobig’i-biosfera vujudga kelgan. vujudga kelgan. MarsMars sayyorasi siyrak karbonat angidrid ( sayyorasi siyrak karbonat angidrid ( СС O2) va boshqa gazlar bilanO2) va boshqa gazlar bilan qoplangan. Marsda yillik o’rtacha harorat 60qoplangan. Marsda yillik o’rtacha harorat 60 00 СС sovuq. Undagi sharoit boshqa sovuq. Undagi sharoit boshqa sayyoralarga nisbatan hayot uchun birmuncha yaqin, shunday bo’lsada Marsdasayyoralarga nisbatan hayot uchun birmuncha yaqin, shunday bo’lsada Marsda ham tirik mavjudotlar yo’qligi aniqlangan. Yo’ldoshlari – Fobos, Deymos.ham tirik mavjudotlar yo’qligi aniqlangan. Yo’ldoshlari – Fobos, Deymos. Yupiter Yupiter – sayyoralar ichida eng yirigi bo’lib, tortish kuchi Yerdagidan 2,5– sayyoralar ichida eng yirigi bo’lib, tortish kuchi Yerdagidan 2,5 marta ortiq. Teleskop bilan qaralganda uning sirtida ekvatorga parallel qora-marta ortiq. Teleskop bilan qaralganda uning sirtida ekvatorga parallel qora- qizg’ish kamarlar ko’rinadi. 1878 yil uzunligi 30 ming, eni 13 ming km gaqizg’ish kamarlar ko’rinadi. 1878 yil uzunligi 30 ming, eni 13 ming km ga chcho’zilgan katta Qizil Dog’ topilgan. Yupiter atmosferasi vodorod, geliy, metanchcho’zilgan katta Qizil Dog’ topilgan. Yupiter atmosferasi vodorod, geliy, metan va ammiak gazlaridan tashkil topgan. va ammiak gazlaridan tashkil topgan. SaturnSaturn – kattaligi jihatidan Yupiterdan keyin ikkinchi o’rinda turadi. Uning – kattaligi jihatidan Yupiterdan keyin ikkinchi o’rinda turadi. Uning atrofida eni 60 ming km gacha, qalinligi 10-15 km gacha yetadigan xalqasi borligiatrofida eni 60 ming km gacha, qalinligi 10-15 km gacha yetadigan xalqasi borligi bilan farqlanadi. Saturn atmosferasi asosan vodorod va geliydan, qisman metan,bilan farqlanadi. Saturn atmosferasi asosan vodorod va geliydan, qisman metan, ammiak, etan gazlaridan tashkil topgan. ammiak, etan gazlaridan tashkil topgan. UranUran - 1781 yilda kashf etilgan. Uran yuzasining harorati 170- 1781 yilda kashf etilgan. Uran yuzasining harorati 170 00 СС bo’lib, bo’lib, atmosferasida vodorod va metan borligi aniqlangan. atmosferasida vodorod va metan borligi aniqlangan. NeptunNeptun - 1846 yilda kashf etilgan. Neptun yuzasining harorati 200- 1846 yilda kashf etilgan. Neptun yuzasining harorati 200 00 СС bo’lib, bo’lib, atmosferasida vodorod va metan borligi aniqlangan. atmosferasida vodorod va metan borligi aniqlangan. PlutonPluton - 1930 yilda kashf etilgan. Pluton yuzasining harorati juda past, 230- 1930 yilda kashf etilgan. Pluton yuzasining harorati juda past, 230 00 СС bo’lib, atmosferasi asosan geon gazidan tuzilgan.bo’lib, atmosferasi asosan geon gazidan tuzilgan.

Katta-kichikligi, Quyoshdan uzoq-yaqinligi, Quyosh atrofini bir marta aylanibKatta-kichikligi, Quyoshdan uzoq-yaqinligi, Quyosh atrofini bir marta aylanib chiqishga ketgan vaqt, ulardagi bir sutka qancha vaqt davom etishi bilan ham bir-chiqishga ketgan vaqt, ulardagi bir sutka qancha vaqt davom etishi bilan ham bir- biridan farq qiladi. biridan farq qiladi. Buni quyidagi jadvalda ko’rishingiz mumkin:Buni quyidagi jadvalda ko’rishingiz mumkin: SayyoraninSayyoranin g nomig nomi QuyoshdanQuyoshdan o’rtachao’rtacha uzoqligiuzoqligi DiametriDiametri QuyoshQuyosh atrofidaatrofida aylanish davriaylanish davri O’z o’qiO’z o’qi atrofidaatrofida aylanish davriaylanish davri MerkuriyMerkuriy 58 mln.km58 mln.km 4880 km4880 km 88 kun88 kun 176 kun176 kun VeneraVenera 108 mln.km108 mln.km 12100 km12100 km 225 kun225 kun 243 kun243 kun YerYer 149,6 mln.km149,6 mln.km 12800 km12800 km 365 kun365 kun 24 soat24 soat MarsMars 228 mln.km228 mln.km 6775 km6775 km 687 kun687 kun 24,5 soat24,5 soat YupiterYupiter 778 mln.km778 mln.km 138300 km138300 km 12 yil12 yil 10 soat10 soat SaturnSaturn 1427 mln.km1427 mln.km 120800 km120800 km 30 yil30 yil 10 soat10 soat UranUran 2870 mln.km2870 mln.km 49000 km49000 km 84 yil84 yil 11 soat11 soat NeptunNeptun 4496 mln.km4496 mln.km 50100 km50100 km 165 yil165 yil 16 soat16 soat PlutonPluton 5929 mln.km5929 mln.km 3700 km3700 km 248 yil248 yil 6,5 kun6,5 kun Mars va Yupiter orbitalari oralig’ida Quyosh atrofida aylanib yuruvchi maydaMars va Yupiter orbitalari oralig’ida Quyosh atrofida aylanib yuruvchi mayda osmon jismlari osmon jismlari asteroidlarasteroidlar deyiladi. deyiladi. Olimlarning hisoblab ko’rishicha QuyoshOlimlarning hisoblab ko’rishicha Quyosh atrofida 40 mingtacha asteroid aylanib yuradi. Hozirgacha ulardan 2 mingdanatrofida 40 mingtacha asteroid aylanib yuradi. Hozirgacha ulardan 2 mingdan ortig’i topilgan. Eng katta asteroid Tserera 1801 yilda topilgan bo’lib, uningortig’i topilgan. Eng katta asteroid Tserera 1801 yilda topilgan bo’lib, uning diametri 770 km.diametri 770 km. Kometa Kometa – – «bosh»«bosh» va unga ergashib yuruvchi «dum» dan iborat bo’lgan va unga ergashib yuruvchi «dum» dan iborat bo’lgan Quyosh sistemasidagi osmon jismidir. «Kometa» so’zi yunonchada «sochli» deganQuyosh sistemasidagi osmon jismidir. «Kometa» so’zi yunonchada «sochli» degan ma‘noni anglatadi. Kometalarning «dumi» gaz va changlardan, «boshi» esa Kattiqma‘noni anglatadi. Kometalarning «dumi» gaz va changlardan, «boshi» esa Kattiq moddali yadrodan hamda uning atrofini o’rab olgan gaz va changlardan iborat.moddali yadrodan hamda uning atrofini o’rab olgan gaz va changlardan iborat. Ko’proq uchraydigan kometalar yadrosining diametri bir necha km bo’lsa, uningKo’proq uchraydigan kometalar yadrosining diametri bir necha km bo’lsa, uning atrofidagi gaz va changlar bilan birgalikdagi «boshi»ning diametri bir nechaatrofidagi gaz va changlar bilan birgalikdagi «boshi»ning diametri bir necha million kilometrgacha bo’ladi. «Dumi»ning uzunligi esa bir necha yuz millionmillion kilometrgacha bo’ladi. «Dumi»ning uzunligi esa bir necha yuz million kilometrgacha yetadi. Hozirgi vaqtgacha Quyosh atrofida aylanib yuruvchi 2kilometrgacha yetadi. Hozirgi vaqtgacha Quyosh atrofida aylanib yuruvchi 2 mingga yaqin kometa, ya‘ni «dumli yulduz» topilgan.mingga yaqin kometa, ya‘ni «dumli yulduz» topilgan. Quyosh atrofida aylanib yuruvchi asteroid va kometalar parchalanib turadi.Quyosh atrofida aylanib yuruvchi asteroid va kometalar parchalanib turadi. Ularning parchalari bo’lgan «daydi toshlar» ba‘zida Yerga juda yaqinlashib qoladi.Ularning parchalari bo’lgan «daydi toshlar» ba‘zida Yerga juda yaqinlashib qoladi. Bu mayda osmon jismlari Yerning havo qobig’iga juda kata tezlik bilan kiribBu mayda osmon jismlari Yerning havo qobig’iga juda kata tezlik bilan kirib keladi. Ular havoda yona boshlaydi va osmonda yorug’ iz qoldiradi. Yerga judakeladi. Ular havoda yona boshlaydi va osmonda yorug’ iz qoldiradi. Yerga juda katta tezlik bilan yaqinlashib kelib, havoda yonib ketadigan mayda osmon jismlarikatta tezlik bilan yaqinlashib kelib, havoda yonib ketadigan mayda osmon jismlari meteorlameteorla r deyiladi. Uchib kelayotgan ba‘zi meteorlar havoda yonib tugamay kelibr deyiladi. Uchib kelayotgan ba‘zi meteorlar havoda yonib tugamay kelib yerga urilishi mumkin. Bunday osmon jismlari yerga urilishi mumkin. Bunday osmon jismlari meteoritlarmeteoritlar deb ataladi. deb ataladi. Quyosh Quyosh – juda katta, gaz holidagi o’ta qizigan jismdan iborat bo’lib, uning– juda katta, gaz holidagi o’ta qizigan jismdan iborat bo’lib, uning diametri Yer diametridan taxminan 110 marta katta. Quyosh massasi juda katta, udiametri Yer diametridan taxminan 110 marta katta. Quyosh massasi juda katta, u butun Quyosh sistemasi massasining 99,86% ini tashkil qiladi. Quyosh yuzasidagibutun Quyosh sistemasi massasining 99,86% ini tashkil qiladi. Quyosh yuzasidagi harorat 5800 K atrofida bo’lib, markazida esa 20 million gradusga yetadi. Quyoshharorat 5800 K atrofida bo’lib, markazida esa 20 million gradusga yetadi. Quyosh nuri Yerga 8 minut 18 sekundda yetib keladi. nuri Yerga 8 minut 18 sekundda yetib keladi.

Quyosh o’z o’qi atrofida sayyoralarning aylanishi yo’nalishi bilan bir xilQuyosh o’z o’qi atrofida sayyoralarning aylanishi yo’nalishi bilan bir xil yo’nalishda aylanadi. Quyosh o’z o’qi atrofida Yer sutkasi hisobida 25 sutkada biryo’nalishda aylanadi. Quyosh o’z o’qi atrofida Yer sutkasi hisobida 25 sutkada bir marta aylanib chiqadi. marta aylanib chiqadi. Asosan ko’zning ko’rish chegarasida yotuvchi to’lqin uzunligidagi nurlarniAsosan ko’zning ko’rish chegarasida yotuvchi to’lqin uzunligidagi nurlarni chiqaruvchi, Quyosh atrofini o’rab olgan, qizigan gazlardan iborat bo’lgan qavatchiqaruvchi, Quyosh atrofini o’rab olgan, qizigan gazlardan iborat bo’lgan qavat Quyosh atmosferasiQuyosh atmosferasi deyiladi. U 3 qatlamdan iborat: deyiladi. U 3 qatlamdan iborat: FotosferaFotosfera - - Quyosh atmosferasining ostki qatlami bo’lib, Quyoshning o’ta Quyosh atmosferasining ostki qatlami bo’lib, Quyoshning o’ta qizigan, ust ko’rinishi notekis gazsimon moddalar mavjud bo’lgan, yorug’likqizigan, ust ko’rinishi notekis gazsimon moddalar mavjud bo’lgan, yorug’lik tarqatuvchi yuzasidir. Qalinligi 300 km, harorati 6000tarqatuvchi yuzasidir. Qalinligi 300 km, harorati 6000 00 СС ga yetadi. Quyosh ga yetadi. Quyosh fotosferasida kuzatiladigan dog’larning kattaligi turlicha bo’lib, bir necha mingfotosferasida kuzatiladigan dog’larning kattaligi turlicha bo’lib, bir necha ming kilometrdan bir necha yuz ming kilometrgacha yetadi. 1858 yilda kuzatilgankilometrdan bir necha yuz ming kilometrgacha yetadi. 1858 yilda kuzatilgan Quyosh dog’i-eng yirik dog’ bo’lib, uning diametri 230 ming kilometr, YerQuyosh dog’i-eng yirik dog’ bo’lib, uning diametri 230 ming kilometr, Yer diametridan 19 martacha katta bo’lgan.diametridan 19 martacha katta bo’lgan. ProtuberanesProtuberanes – fotosfera yuzasidan o’ta qizigan gazlar fontan tariqasida– fotosfera yuzasidan o’ta qizigan gazlar fontan tariqasida otilib, alangasimon yoki girdob shaklida sekundiga 500-700 km tezlikda 200otilib, alangasimon yoki girdob shaklida sekundiga 500-700 km tezlikda 200 000000 km dan 1,5 mln.km balandlikkacha tarqaladi. km dan 1,5 mln.km balandlikkacha tarqaladi. XromosferaXromosfera – fotosferadan yuqori qatlam. – fotosferadan yuqori qatlam. Quyosh tojiQuyosh toji – Quyosh atmosferasining tashqi qatlami. – Quyosh atmosferasining tashqi qatlami. Yer shari turli xil qattiq, suyuq va gazsimon moddalardan iborat bo’lib, buYer shari turli xil qattiq, suyuq va gazsimon moddalardan iborat bo’lib, bu moddalar solishtirma og’irligiga qarab joylashgan. Solishtirma og’irligi kattaroqmoddalar solishtirma og’irligiga qarab joylashgan. Solishtirma og’irligi kattaroq bo’lgan moddalar Yerning yadro qismida, yengilroqlari esa ustki qismidabo’lgan moddalar Yerning yadro qismida, yengilroqlari esa ustki qismida joylashgan. Yerning ustki, ya‘ni Yer po’sti ko’proq kislorod, kremniy,joylashgan. Yerning ustki, ya‘ni Yer po’sti ko’proq kislorod, kremniy, ammoniylardan iborat bo’lsa, undan pastki qatlami, ya‘ni mantiya kremniy,ammoniylardan iborat bo’lsa, undan pastki qatlami, ya‘ni mantiya kremniy, magniy, temir kabi moddalardan, Yer yadrosi esa asosan, temir va nikel kabi og’irmagniy, temir kabi moddalardan, Yer yadrosi esa asosan, temir va nikel kabi og’ir moddalardan tarkib topgan. moddalardan tarkib topgan. Yerning ichki qismiga tushgan sari radioaktiv moddalarning parchalanishiYerning ichki qismiga tushgan sari radioaktiv moddalarning parchalanishi tufayli issiqlik ortib boradi. Yer yadrosida harorat 4000tufayli issiqlik ortib boradi. Yer yadrosida harorat 4000 00 C-5000C-5000 00 C ga yetadi. ShuC ga yetadi. Shu tufayli u yerdagi moddalar o’ta elastik holatda bo’ladi. Yerning ichki qismigatufayli u yerdagi moddalar o’ta elastik holatda bo’ladi. Yerning ichki qismiga tushgan sari zichlik va bosim ham orta boradi. tushgan sari zichlik va bosim ham orta boradi. Ko’pchilik geofizik olimlar Yerning qatlamlarini 3 ga: Yer po’sti, mantiya vaKo’pchilik geofizik olimlar Yerning qatlamlarini 3 ga: Yer po’sti, mantiya va Yerning yadrosiga ajratadi. Yerning yadrosiga ajratadi. AvstraliyalikAvstraliyalik geofizik olim geofizik olim K.K. BullenBullen esa bu esa bu qatlamlarni 7 ga bo’ladi: A, B, S, D, Ye, F, G. Quyidagi javdalda bu qatlamlarqatlamlarni 7 ga bo’ladi: A, B, S, D, Ye, F, G. Quyidagi javdalda bu qatlamlar haqidagi ma‘lumotlar berilgan.haqidagi ma‘lumotlar berilgan.

Qavatlar nomi Qavatlar nomi Chuqurligi, chegarasi, km Chuqurligi, chegarasi, km Bosim, atm Bosim, atm Temperaturasi Temperaturasi 00СС Zichligi, g/sm3 Zichligi, g/sm3 Qobiqlarning hajmi, % Qobiqlarning hajmi, % Qobiqlarning massasi (umu miy Yer massasi ga Qobiqlarning massasi (umu miy Yer massasi ga nisbatan), % nisbatan), %A-Yer po’stiA-Yer po’sti 0-Moxo0-Moxo chegarasichegarasi 50-6050-60 mingming 10001000 gachagacha 2,5-3,32,5-3,3 0,80,8 0,40,4 B-YuqoriB-Yuqori mantiyamantiya Moxo-chegara-Moxo-chegara- sidan 400sidan 400 60-20060-200 mingming 1000-1000- 28002800 3,4-3,63,4-3,6 16,016,0 10,010,0 С-O’tkinchС-O’tkinch qatlamqatlam 400-950400-950 200-400200-400 mingming 28002800 4-4,54-4,5 10,010,0 8,08,0 D-QuyiD-Quyi qatlamqatlam 950-2900950-2900 1000-1000- 1300 ming1300 ming 36003600 5,2-9,45,2-9,4 57,057,0 50,050,0 Ye-TashqiYe-Tashqi yadroyadro 2900-50802900-5080 1300-1300- 2000 ming2000 ming 40004000 9,4-9,4- 11,511,5 15,415,4 F-O’tkinchF-O’tkinch qatlamqatlam 5080-51205080-5120 2000-2000- 3000 ming3000 ming 45004500 11,5-11,5- 12,012,0 -- 31,631,6 G-ichki yadroG-ichki yadro 5120-63715120-6371 3,5 mln.3,5 mln. 50005000 13,713,7 0,80,8 Yer po’sti Yer yuzasidan Moxo chegarasigacha bo’lgan joylarni o’z ichigaYer po’sti Yer yuzasidan Moxo chegarasigacha bo’lgan joylarni o’z ichiga olib, qalinligi materiklarda 40-80 km, okeanlar tubida 5-10 km dir. olib, qalinligi materiklarda 40-80 km, okeanlar tubida 5-10 km dir. Yer po’stiYer po’sti materik va okean tipli bo’lib, ular bir-biridan farqlanadi. materik va okean tipli bo’lib, ular bir-biridan farqlanadi. Materik tipliMaterik tipli Yer po’sti Yer po’sti uch qatlamli yotqiziqdan-cho’kindi, granitli-metamorfik va bazalt kabi jinslardanuch qatlamli yotqiziqdan-cho’kindi, granitli-metamorfik va bazalt kabi jinslardan tashkil topgan bo’ladi. Zichligi okean tipli Yer po’stidagi jinslarga nisbatantashkil topgan bo’ladi. Zichligi okean tipli Yer po’stidagi jinslarga nisbatan kamroq bo’lib, o’rtacha 2,65 g/sm3 dir. kamroq bo’lib, o’rtacha 2,65 g/sm3 dir. Okean tipliOkean tipli Yer po’sti ikki qatlamli bo’lib, Yer po’sti ikki qatlamli bo’lib, asosan bazalt jinslardan tashkil topgan bo’lib, uning ustini esa yupqa cho’kindiasosan bazalt jinslardan tashkil topgan bo’lib, uning ustini esa yupqa cho’kindi jinslar qoplab olgan. Granitli qatlam esa umuman uchramaydi. jinslar qoplab olgan. Granitli qatlam esa umuman uchramaydi. Ўсимлик ва ҳайвонот оламиЎсимлик ва ҳайвонот олами . Ўзбекистон табиати ниҳоятда хилма-хил. Ўзбекистон табиати ниҳоятда хилма-хил ва ғоят гўзалдир. Бу ўлкада инсон учун ажойиб ва фойдали ўсимликлар,ва ғоят гўзалдир. Бу ўлкада инсон учун ажойиб ва фойдали ўсимликлар, ҳайвонлар жуда кўп. Бу ерда осмонўпар тоғлар бор. Чексиз океанларниҳайвонлар жуда кўп. Бу ерда осмонўпар тоғлар бор. Чексиз океанларни эслатувчи қумтепалар мавжуд. Кўркам водийлар ҳам бор. эслатувчи қумтепалар мавжуд. Кўркам водийлар ҳам бор. Ўбекистонни “қуёшли ўлка” деб бежиз айтишмаган. Йилнинг кўпЎбекистонни “қуёшли ўлка” деб бежиз айтишмаган. Йилнинг кўп қисмида ҳаво куз ва қиш фаслларида ҳам республикамизда ҳаво очиқ, кунларқисмида ҳаво куз ва қиш фаслларида ҳам республикамизда ҳаво очиқ, кунлар

иссиқ бўлади. Бу эса кишиларга техника ўсимликлар,полиз экинлари ҳамдаиссиқ бўлади. Бу эса кишиларга техника ўсимликлар,полиз экинлари ҳамда ширин-шакар меваларни етиштириш имконини беради. ширин-шакар меваларни етиштириш имконини беради. Мактаб майдонига чиқиб, диққат билан атрофга назар ташлаймиз.Мактаб майдонига чиқиб, диққат билан атрофга назар ташлаймиз. Ҳамма ёқда ҳаёт қайнамоқда. Табиатда ажойиб нарсалар кўп. Фақат уни кўзҲамма ёқда ҳаёт қайнамоқда. Табиатда ажойиб нарсалар кўп. Фақат уни кўз билан кузатиш ва кўра билаш керак. Ўсимликларда боқамиз. Уларданбилан кузатиш ва кўра билаш керак. Ўсимликларда боқамиз. Улардан баъзилари ҳам ерни хоҳласа, бошқалари эса қуруқликни ёқтиради. Ариққабаъзилари ҳам ерни хоҳласа, бошқалари эса қуруқликни ёқтиради. Ариққа яқинлашамиз. Унинг бўйида қандай ўсимликлар учрайди? Шундайгина ариқяқинлашамиз. Унинг бўйида қандай ўсимликлар учрайди? Шундайгина ариқ бўйида, ҳатто сувда чўзиқ баргли ва чиройли пушти гулли ўсимликларнибўйида, ҳатто сувда чўзиқ баргли ва чиройли пушти гулли ўсимликларни кўрамиз. Бу –сувзамчи. Бу ўсимликларни кўрамиз. Бу –сувзамчи. Бу ўсимликларни II. Боб: Башланғич синф ўқувчиларининг Табиат жисмларига доир амалий тушунчаларни кенгайтиришнинг ўзига хос йўллари . Табиат жисмлари мавзусини ўрганишда ўқувчилар кузатиш, тажриба, экскурсия, амалий ишлар ўтказиш йўли билан ўсимлик ва ҳайвонот дунёсининг маҳалий вакиллари, ўз жойи юзасининг шакллари, сув ҳавзалари ва сувнинг хусусиятлари, тупроқ ҳамда фойдали қазилмалар билан танишадилар. Биз кўриб турган барча нарсалар жисм ва моддалардан иборат: бино, машина, дарахт, китоб, стол, стул. Биз яшаётган Ер, осмондаги Қуёш, Ой, юлдузлар ҳам жисм. Баъзи бир жисмлар табиий бўлади. ( Дарахтлар, Қуёш, Ой, юлдузлар) Баъзи жисмларни одамлар ясашади. Жисмлар моддалардан тузилган бўлади. Моддалар табиий ҳолда ҳам учрайди. Улардан ҳар хил шаклдаги жисмларни ясаш мумкин. Темирдан ғилдиррак, кетмон, машиналар ясалади. Бунда ғилдирак, кетмон, машиналар- жисмлар, темир эса моддалардир. Мис, олтин, туз, сув, шакар, биз нафас олаётган ҳаво ҳам моддадир. Табиатда учрайдиган кўп моддалар 3 хил: суюқ, қаттиқ,ва буғ (газ) ҳолатда бўлиши мумкин. Буни сув мисолида кўриб чиқамиз. Бир парча музни идишга солиб қўйсак, у эриб сувга айланади. Сувни қайнатсак, буғ ҳосил бўлади. Демак, сув табиатда қаттиқ (муз), суюқ (сув) ва буғ (газ) ҳолатида учрайди. ( шу ерга Одамлар яаган жисмлар расми қуйилади.) 1 расм. Ҳар қандай жисм ва модда маълум бир оғирлиги тарозилар ёрдамида ўлчанади. Об-ҳаво Бугун ҳаво очиқ. Эрталаб анча салқин бўлади. Тушга келиб ҳаво исиди. Кечга бориб осмрнда булут пайдо бўлди.

Ҳавонинг мана шундай қисқа вақтдаги ҳолати об- ҳаво дейилади. Об- ҳаво тез-тез ўзгариб туради. Баҳор, ёз, куз ва қиш фаслларининг об-ҳавоси бир-бридан фарқ қилади. Об-ҳавонинг қандай эканлиги унинг белгиларига қараб аниқланади. Ҳавонинг ҳарорати, булитлик, ёғинлар, шамоллари об-ҳавонинг белгилари дейилади. Об-ҳаво ҳодисаларининг шартли белгилари О Ҳаво очиқ * Қор О Ҳаво булут Ёмғир О Ҳаво ярим булут Об-ҳавонинг қандайлигини билиш учун уни доим кузатиб туриш керак. Кузатиш маълумотлари “ Иш дафтари” га ёзиб борилади. Об-ҳавонинг белгилари турли асбоблар ёрдамида очилади. Ҳаво харорати термометр ёғин миқдори ёғин ўлчагич асбоби билан ўлчанади. Ҳаво исиган пайтда термометр найчаси ичидаги симоб кенгайиб, юқорига кўтарилади. Симоб шкаладаги қайси рақамгача кўтарилиб бориб тўхтаса, ҳаво ҳарорати шунча даража бўлади. Ҳаво иссиқ бўлса, рақам олдига “+”, совуқ бўлса, “-“ бегиси қўйилади. Ер-қуёш системасидаги сайёра. Булутсиз тунларда осмон гумбазида милтиллаб турган сон-саноқсиз юлдузлар кўринади. Юлдузлар Ердан ниҳоятда олисда оловдек ёнибтурган шар шакилдаги улкан жисмлардир. Юлдузлар ичидаги ҳарорат бир неча миллион, сиртида эса 100 минг градусгача бўлади. Юлдузларнинг қанчалик олисда эканлигини тасаввур қилиб кўрайлик. Қуёш ва юлдузлардан тарқалаётган ёруғлик 1 секундда 300 000 километр масофани босиб ўтади. Бундай тезликдаги ёруғлик Қуёшдан бизга 8минутда етиб келади. Осмондаги энг яқин юлдуздан эса ёруғлик Ерга 4 йилда етиб келади. Тепамиздаги энг ёруғлик юлдуз-“Вега” номли юлдузнинг нури бизга етиб келгунча 26 йил ўтади. Катта-кичиклигига қараб, юлдузлар бир-биридан фарқ қилади. Уларнинг ичида Қуёшдан миллион марта катта бўлганлари ҳам, миллион мартаа кичик бўлганлари ҳам бор. Юлдузлар ниҳоятда олисда бўлгани учун ҳам улар бизга митти бўлиб кўринади. Олимлар қадимдан юлдузлар ҳақида иаълумотлар олишга қизиққанлар. Жумладан, буюук ҳамюртимиз Мирзо Улуғбек (1394-1449) 1018 та юлдузни ўрганиб, уларнингжойлашиш жадвалини тузган. Юлдузлар ҳақида қимматли маълумотлар ёзиб қолдирган. Қуёш –энг яқин юлдуз Бепоён осмондаги юлдузлардан бири-Қуёшдир. Юлдузлар қандай хусусиятга эга бўлса, Қуёш ҳам худди шундай

Хусусиятга эга. Қуёшнинг ҳарорати марказида 15 миллион, сиртида эса 6 минг даражага етади. Қуёш ўртача катталикдаги юлдузлар қаторига киради. Қуёшнинг диаметри Ерникидан тахминан 109 марта катта. Қуёшни футбол тўпидек фазар қилсак, унда Ерни мош донасига тенглаш мумкин. Ердан Қуёшгача бўлган масофа 150 миллион километрни ташкил қилади. Айтайлик, энг тез учар ракета Қуёш томон йўл олса, Қуёшга ярим йилда етиб боради. Қуёш ва бошқа юлдузлар, асосан, водород ва гелий газларидан иборат. Ниҳоятда юқори ҳароратда водород молекулалари гелийга айланиб бориши натижасида узлуксиз ёруғлиу чиқиб туради. Қуёш моддасининг тинимсиз ёруғлик ва иссиқликка айланиб туриши натижасида у ҳар секундда 4 миллион тонна массасини юқотади. Лекин сиз қўриқманг, шундай несаҳийлигига қарамай, Қуёш яна 10 миллиард йил нур сочиб тура олади. II.1. Педагогик технологиядан фойдаланган ҳолда ўқувчиларга Табиат жисмларига доир дарс ишланмалари. Қашқадарё вилояти Халқ таълими бўлимига қарашли Қарши шаҳаридаги 44 умумий ўрта таълим мактабининг Бошланғич синф ўқитувчиси Узоқова Ироданинг “Табиатшунослик” фанидан 2 - 4 синфларда “Ер сайёра”, Вақт ўлчов бирлиги” мавзусида ўтган дарс ишланмалари.

2- rasm. Stakanda havo borligini aniqlash 3- rasm. Qizdirilganda havoning kengayishi va sovitilganda torayishi. II. 2. Амалий ишлар орқали ўқувчиларни Табиат жисмлари ҳақидаги билимларини шакилантириш . .

O'xshashlar

Бошланғич синф ўқувчиларининг табиатга доир илмий тушунчаларини шакиллантиришда педагогик технологиялардан фойдаланиш

Табиатшунослик дарсларида “Ўлкамизда куз” мавзусини педагогик технологиялар асосида ўрганиш

Табиатшунослик дарсларида укувчиларни Ер юзаси табиатининг хилма - хиллиги хакидаги билимлар билан таништириш йуллари

Қашқадарё вилояти суғориладиган майдонларида етиштириладиган кузги буғдой

Суғориладиган майдонларда кузги буғдойнинг биоэколгик хусусиятлари